DZIEJE śYDÓW W POLSCE - ZABÓR ROSYJSKI

- śydzi w Polsce

- Średniowiecze (do 1500 r.)

- Nowożytność

(do rozbiorów 1795 r.)

- zabór pruski (do 1918 r.)

- zabór rosyjski (do 1918 r.)

- zabór austriacki (do 1918 r.)

- II Rzeczpospolita

(1918-1939)

- Holokaust (1939-1945)

- Dzieje najnowsze (po 1945)

Zabór rosyjski obejmował: Białoruś, Ukrainę, Podole i pozostałe wschodnie ziemie.

Razem 492 tysięcy km2 i 5 miliony 500 tysięcy mieszkańców.

Podobnie do śydów polskich podeszła caryca Katarzyna II (1729-1796). Chciała z

nich zrobić normalnych obywateli, posiadających te same prawa i obowiązki co
wszyscy, jednak za cenę unicestwienia żydowskiej tożsamości i kultury. W zaborze
rosyjskim przyporządkowano śydów do klasy mieszczaństwa, jako kupców i drobnych
mieszczan. W dokumentach określano ich "Hebrajczycy" ("Jewrei"), jako wspólnotę
religijną. Natomiast pojęcie "śyd" łączono z cechami narodowymi. W ten sposób carska
Rosja zrównała w prawach śydów z wszystkimi innymi narodowościami.
W rosyjskim zaborze śydzi często przybierali jako nazwisko nazwę miejscowości, z
której pochodzili lub nazwisko właściciela majątku, w którym mieszkali. Stąd wzięły się
takie nazwiska jak: Warszauer, Posner, Minsker lub Czartoryski i Wiśniowiecki.
Tereny

zaboru

rosyjskiego

były

obszarem

największego

rozwoju

ruchu

chasydzkiego. Głównym chasydzkimi ośrodkami były: Góra Kalwarii, Aleksandrów,
Kock, Sochaczew, Grodzisk, Radomsk, Stryków, Parysów, Radzyń, Radzymin,
Lubawicz, Mszczonów, Nowomińsk i Kozienice. Chasydzi mieli własne chasydzkie
bożnice (klausn) oraz modlitewnie (sztibłech). Tworzyli silne i zwarte środowiska,
niemal jak rodziny oparte na silnych więzach braterskiej przyjaźni. Na czele stali
cadycy z różnych dynastii cadyków. Chasydzi tłumnie pielgrzymowali do dworów
swoich cadyków.

Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich znaczne tendencje

asymilacyjne wśród części śydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
śydów z Polakami. Wielu śydów oddawało życie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę

polskiej

niepodległości

narodowej.

Wielu

wybitnych

przedstawicieli

zasymilowanej żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
żydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te
próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia żydowskiego, który dążył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego żydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdyż nie byli już
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny żydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś. Często, bogate żydowskie
rodziny, na przykład w Warszawie i Łodzi, opuszczały śródmieście. śydzi z Kazimierza
wracali do Krakowa. Wielu śydów z zaboru rosyjskiego przenosiła się do Galicji, gdzie
wolno im było kupować ziemię. Ogólna jednak liczba rolników żydowskich na ziemiach
całej Polski nie była wówczas zbyt wielka, bowiem nie przekraczała 200 rodzin.

W latach 1801-1825 w Rosji panował car Aleksander I (1777-1825). W 1802 roku

car powołał do życia Komitet dla urządzenia śydów, który miał za zadanie zbadać
kwestię żydowską na polskich ziemiach wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego.

W 1802 roku Raw Haim założył słynną jesziwę we Włodzimierzu, w zaborze

rosyjskim. Uczelnia szybko zyskała sławę żydowskiego centrum nauki na świecie.
W tym samym roku w Bracławiu osiadł cadyk Nachman ben Simcha (1772-1810).
Nachman jest opisywany jako ostatni z pięciu wielkich i świętych ludzi, którzy pojawili
się w historii Izraela; jego poprzednicy to Mojżesz, Rabbi Simeon ben Jochaj, Izaak
Luria i pradziad Nachmana, Israel Baal Szem Tow. Nachman postawił przed sobą
zadanie zbawienia dusz śydów pomordowanych przez Hajdamaków w 1768 roku,
podczas obrony twierdzy w pobliskim Humaniu. Wierzył, że dusze pomordowanych
błądzą w miejscu kaźni nie mogąc wspiąć się wzwyż, aż przybędzie dusza, która
dźwignie ich w górę i wierzył, że tą osobą jest on sam. Nachman uznawał Sabbataja
Cwi za Mesjasza. Jego zdaniem w każdym pokoleniu może być tylko jeden prawdziwy
cadyk i jest nim właśnie on. Takie poglądy musiały prowadzić do konfliktu i zerwania
stosunków z resztą ruchu chasydzkiego.
Reorganizacji ruchu po śmierci Nachmana poświęcił się jego już uczeń Natan (1780
- 1845), który posiadał wybitne zdolności nie tylko literackie, ale i organizatorskie. Z
czasem zarzucił twórczość literacką by przewodniczyć chasydom bracławskim, których
liczba zaczęła rosnąć. Po śmierci Natana chasydom bracławskim przewodził Nachman z
Tulchina. W latach międzywojennych chasydom bracławskim udało się wyrwać z
izolacji innych odłamów chasydyzmu i osiągnęli znaczne uznanie społeczeństwa,
zwłaszcza w Polsce. śyli dalej na Podolu jeszcze we wczesnych latach reżimu
sowieckiego.

Page 1 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

W 1804 roku w carskiej Rosji ustanowiono "Statut o urządzeniu śydów" (ros.

"Polozenije dla Jewriejew"). Zamiarem tego statutu było pełna asymilacja śydów w
społeczeństwie rosyjskim. Przede wszystkim więc zniesiono instytucję kahałów,
poddając ludność żydowską lokalnym władzom administracyjnym. Jednocześnie
otworzono śydom dostęp do uniwersytetów i innych zakładów naukowych. Jednakże
wszelki awans społeczny był uzależniony od biegłej znajomości języka rosyjskiego,
polskiego lub niemieckiego. Ułatwiono także śydom dostęp do rzemiosła i zakładania
warsztatów. Pozwolono na prowadzenie handlu i każdej innej działalności
gospodarczej, jednakże wszelkie rozliczenia księgowe i raporty musiały być
prowadzone w języku rosyjskim. Przyjęcie śydów do władz samorządowych
uzależniono od znajomości języka rosyjskiego i rezygnacji z tradycyjnego ubioru
żydowskiego. Równocześnie nakazano usunięcie wszystkich śydów z osad wiejskich w
ciągu trzech lat.
Jednocześnie władze carskie rozpoczęły walkę z tradycyjnym żydostwem. W tym
celu rozpowszechniono w całej Rosji pogląd, że typowy śyd to zachłanny oszust,
mieszkający na wsi i prowadzący karczmę. Tradycyjni śydzi powszechnie uchodzili za
zacofanych, a ich religia uznawana była za niebezpieczną. W ten sposób śydzi żyjący
pod zaborem rosyjskim mieli wybór: asymilacja lub prześladowania.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona

Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i
trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827).
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji
francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak
przepisy te nie weszły w życie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.
Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia
swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia
się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nałożono na nich specjalne podatki,
takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu),
rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od służby
wojskowej), biletowy (opłata za każdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.
W 1809 roku ustanowiono w Warszawie rewir żydowski. Z czasem w większości
mniejszych miast zaboru rosyjskiego, powstały osobne dzielnice żydowskie.

W 1809 roku Natan Glücksberg (1780-1831) otworzył największą księgarnię w

Warszawie.

Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na ziemiach polskich żyło w

nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo śydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu.
Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Na Litwie
monopol państwowy na alkohol dzierżawił śyd, Newachowicz, a monopol państwowy
na sól dzierżawił Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali
duże zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel
(1733-1833) założył dom handlowy w Warszawie i dzierżawił monopol solny w okresie
Księstwa Warszawskiego. Karol Jan Chaim również założył dom handlowy w
Warszawie. Był on założycielem rodziny żydowskich bankierów, Lascy. Majątku na
dostawach dla wojska dorobił się także Jakub Epstein (1771-1843).

W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach

napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono
teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji. Car Aleksander I
nadał Królestwu Polskiemu konstytucję. W nowej konstytucji postanowiono, że
wyznanie mojżeszowe nie stoi na równi z chrześcijańskimi.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne różnice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji

śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku

równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i
"kupę pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i próżniaków". Szczególnie daleko
posunął się w 1817 roku Kajetan Koźmian, który oświadczył, że "śydzi z bałamutów
talmudow są zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że śydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalążkiem
rasistowskiego wykluczenia śydów ze społeczeństwa polskiego.
W 1816 roku w Królestwie Polskim żyło około 243 tysięcy śydów, co stanowiło 8,7%
całej populacji. Na śydów zostały nałożone liczne ograniczenia, takie jak bariery w
przemieszczaniu się, osiedlaniu i awansie społecznym.

W 1817 roku rabbi Samuel Tiktinski założył jesziwę w mieście Mir, w rosyjskim

zaborze.

W

1818

roku

carski

namiestnik

Królestwa

Polskiego

pisał:

"udzielone

Page 2 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

postanowieniem Naszym z dnia 2 marca 1816 roku dobrodziejstwo cudzoziemcom na

gruntach pustych osiadającym dozwolonym i rozciągniętym być może i do
starozakonnych w kraju zamieszkałych, puste osady oraz grunta obejmujących - pod
warunkiem atoli, ażeby śydzi nigdy między chrześcijanami się nie sadowili, lecz
oddzielnie i dobrze odłączone zajmowali okręgi; niemniej ażeby ziemię, na której by
osiadali, własnymi żydowskimi uprawiali rękoma" (Z. Borzymińska, 1994).

W 1819 roku Natan Glücksberg (1780-1831) otworzył nowoczesną drukarnię z

odlewnią czcionek (1827 r.) w Warszawie. Był on założycielem wielkiego rodu
żydowskich księgarzy i drukarzy Glücksbergów. Natan był księgarzem i typografem
Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Liceum Krzemienieckiego. Wydał
ponad 220 publikacji, drukując głównie literaturę piękną (I. Krasicki, K. Brodziński, W.
Bogusławski) i prace historyczne (J.U. Niemcewicz, A. Naruszewicz).

W 1820 roku rodzina żydowskich finansistów i przemysłowców Kronenbergowie,

założyła w Warszawie dom bankowy "S.L. Kronenburg". Założycielem był Samuel
Eleazar Kronenberg (1773-1826), który przeprowadził się z Wyszogrodu do Warszawy.
Po śmierci ojca, firmę prowadził Leopold Kronenberg (1812-1878).
W owym czasie, żydowski bankier Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) dorabiał się
fortuny na handlu i operacjach finansowych. Między innymi importował z Rosji futra, a
wywoził sukno. Był jednym z największych finansistów w Królestwie Polskim.

W 1821 roku w Królestwie Polskim władze carskie zlikwidowały kahał jako formę

organizacji gminy. Na miejsce kahału wprowadzono dozory bożnicze podległe władzom
miejskim. W tym samym roku władze carskie zakazały działalności wszelkich
żydowskich stowarzyszeń.
Od 1822 roku w Królestwie Polskim, śydzi opuszczający rewir żydowski musieli
wnosić specjalną opłatę. W ten sposób postępowało zamykanie ludności żydowskiej w
gettach.

Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w

rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą
pogłębiło wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy
także podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów
spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął śydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o
udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach karczm i
gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła żydowskie
gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie zmniejszyła się liczba
żydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w porównaniu do 1813 roku,
przy wyszynku pracowało już tylko 12% śydów. Tym samym została zerwana dawna
więź łącząca szlachtę polską z śydami.

Od 1823 roku w Łodzi nastąpiła koncentracja osadnictwa przemysłowego

popieranego przez rząd (m.in. sprowadzono wielu sukienników z Niemiec i ze Śląska).
Powstały wówczas pierwsze manufaktury (Geyera, Kopischa, Wendischa, Illa i Potemy)
- produkowano tkaniny wełniane, lniane i bawełniane i eksportowano je do Rosji i Chin.

W latach 1823-1824 w Warszawie wydawano dwutygodnik "Der Beobachter an der

Weichsel" ("Dostrzegacz Nadwiślański"). Było to pierwsze pismo żydowskie wydawane
w Królestwie Polskim. Wydawano je w języku polskim i jidysz (ogółem 939 numerów).
Było ono redagowane przez wielkiego rzecznika asymilacji A. Eisenbauma. Publikowano
głównie dekrety i zarządzenia rządowe, wiadomości krajowe, zagraniczne i handlowe.
Zniechęcało to potencjalnych czytelników i pismo było mało poczytne.

W 1824 roku w Królestwie Polskim wprowadzono kary za noszenie tradycyjnego

ubioru żydowskiego. Jednocześnie władze carskie postanowiły ograniczyć liczbę
ludności żydowskiej zamieszkującej wyznaczoną strefę osiedlania. W tym celu
wysiedlono około 20 tysięcy śydów.

W 1827 roku car Mikołaj I ogłosił w Rosji statuty poboru i usług wojskowych. Carski

ukaz zobowiązywał gminy żydowskie do dostarczania rekrutów w wieku od 12 do 18
lat. Rekruci trafiali do specjalnych szkół wojskowych, i następnie służyli w armii carskiej
przez 25 lat życia. Carat liczył, że wychowana w ten sposób żydowska młodzież ulegnie
asymilacji i "problem żydowski" sam się rozwiąże.
Odbywanie służby wojskowej kłóciło się z licznymi zasadami wiary żydowskiej. Będąc
żołnierzami śydzi nie mogli przestrzegać zasad koszerności posiłków oraz obchodzić
święta i posty. Z tego powodu wielu młodych śydów samo okaleczało się, ukrywało lub
uciekało za granicę.
W 1827 roku w Królestwie Polskim aż 80,4% ludności żydowskiej żyło w miastach.

W 1829 roku żydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył

w udzielaniu przez banki berlińskie pożyczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości
42 milionów złotych.

Wielki książę Konstanty, będąc carskim namiestnikiem Królestwa Polskiego,

Page 3 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

śydzi z Warszawskiej Straży Bezpieczeństwa w

czasie powstania listopadowego (1830-1831)

(rys. J. Głowacki)

podobnymi ustawami uciskał i śydów, i Polaków. Ogłoszenie poboru do carskiego

wojska było czynnikiem, który wywołał wybuch powstania listopadowego w 1830 roku.
Już w grudniu do nowo powstałego polskiego Rządu Narodowego w Warszawie zgłosili
się śydzi z prośbą o wyrażenie zgody na ich członkostwo w Gwardii Narodowej.
Większość śydów postępowych przyłączyła się do powstańców, jedynie ortodoksi
pozostali niezaangażowani, gdyż zniechęcili się rozruchami na ul. Franciszkańskiej, do
których doszło w pierwszych dniach powstania. Józef Berkowicz, syn powstańca
kościuszkowskiego, Berka Joselewicza, w taki sposób namawiał śydów do udziału w
powstaniu: "Gdy Bóg, który czuwa nad Polską, uwieńczy pomyślnym skutkiem
szlachetne Polaków usiłowania w odzyskaniu wolności, jeśli zwycięski biały orzeł
roztoczy opiekuńcze skrzydła nad Polską, wtenczas Was czekają uśmiechające się
nadzieje, wtenczas szlachetny narów polski, ceniąc Wasze poświęcenie się, z
braterskim uściskiem Was powita i zrobi uczestnikiem praw i swobód" (Z.Borzymińska,
1995).
W ten sposób w Warszawie utworzono oddzielne oddziały Gwardii Narodowej, zwane
Gwardią Miejską Starozakonnych. Służyło w niej 1098 śydów. Umundurowanie i
wyposażenie gwardzistom zapewnił Dozór Bożniczy i poszczególni obywatele. W sumie
szacuje się, że w obu gwardiach - Narodowej i Miejskiej - znalazło się nawet do 1/6
ogółu warszawskiej ludności żydowskiej. Poza tym, liczni śydzi darowali na cele
powstania zarówno gotówkę, jak i uzbrojenie i żywność. Dowody ofiarności ludności
żydowskiej znajdujemy w Lublinie, Krakowie, Samborcu i wielu innych małych
miejscowościach. Oddziały żydowskie wsławiły się podczas walk pod Stoczkiem,
Wawrem,

Ostrołęką,

i

przede

wszystkim

w

bohaterskiej

obronie

rogatek

czerniakowskich i mokotowskich Warszawy (6 i 7 września 1931 r.).
W okresie powstania listopadowego ukazywało się w Warszawie żydowskie
czasopismo w języku polskim "Izraelita Polski".

W owym czasie ortodoksyjny judaizm rabiniczny przyjął względem ruchu

chasydzkiego

postawę

bardziej

ugodową.

W

niektórych

miastach,

śydów

ortodoksyjnych dla odróżnienia od chasydów nazywano śydami synagogalnymi, gdyż
gromadzili się w swoich bożnicach.
Około 1830 roku chasydyzm stracił swoją siłę ekspansji i z czasem uległ
autorytetowi judaizmu rabinicznego, upodabniając się do niego. Prowincjonalny cadyk
stracił swoje cechy świętobliwego przywódcy i stawał się często autorytetem
talmudycznym. Obie skłócone grupy religijne pogodziły się z sobą, a chasydzcy uczeni
zaczęli nawet pisać komentarze do rabinicznych zbiorów praw.

W 1831 roku Gustaw Leon Glücksberg (1807-1870) przejął po swoim ojcu Natanie

drukarnię w Krzemieńcu. W 1839 roku otworzył własną księgarnię nakładową w
Warszawie. Wydawał głównie dzieła naukowe, literaturę piękną i książki dla dzieci
(seria "Biblioteczka dla Dobrych Dzieci").

W 1834 roku Jan Glücksberg (1784-1859) otworzył księgarnię w Warszawie. W

następnym roku otworzył własną drukarnię i od 1838 roku dostarczał bibliotekom
szkolnym rosyjskie książki. Organizował czytelnie publiczne. Wydawał pierwsze polskie
pisma ilustrowane i druki rządowe.

W 1835 roku żydowski bankier Karol Aleksander Laski (1796-1850) wraz z

Samuelem Fraenkel (1733-1833) założyli w Warszawie dom bankowy "S.A. Fraenkel".
Laski był jednocześnie dyrektorem Banku Międzynarodowego w Petersburgu.
W latach 30-tych i 40-tych XIX wieku najbogatszym bankierem w Warszawie był
Józef Epstein (1795-1876). Był on bankierem Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu.

W 1836 roku żydowski bankier Jan Epstein (1805-1885) założył w Warszawie dom

handlowy "Jan Epstein".

W 1836 roku Stanisław Arct (1818-1900) założył księgarnię w Lublinie. Od 1855 roku

rozwinął działalność wydawniczą specjalizując się głównie w książkach pedagogiczno-
oświatowych dla dzieci i młodzieży.
W latach 1836-1840 Krystian Teofil Glücksberg (1796-1876) wraz z Augustem
Emanuelem Glücksbergiem (1804-1881) opublikowali pięć tomów Encyklopedii
Powszechnej. Krystian Teofil kierował drukarniami w Wilnie, Krzemieńcu i Kijowie.
Prowadził też sprzedaż obwoźną i posiadał księgarnie sezonowe. Wydawał głównie
literaturę piękną (K. Brodziński, J.I. Kraszewski) i prace naukowe. Natomiast August
Emanuel prowadził drukarnię ojca w Warszawie.

W 1839 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) przejął dzierżawę

monopolu tytoniowego w Królestwie Polskim. Zdobył wielką fortunę, którą inwestował w
budowę kolei, handel, bankowość i cukiernictwo.

W 1839 roku na Litwie wprowadzono antyżydowskie przepisy zakazujące noszenia

tradycyjnego ubrania. Kara za noszenie tradycyjnej kippy wynosiła 5 rubli na rok.

W 1840 roku władze carskie powołały w Królestwie Polskim specjalny Komitet dla

ustalenia radykalnej reformy śydów. Komitet uznał, że najwłaściwszymi działaniami

Page 4 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

będą: wychowywanie młodzieży żydowskiej w specjalnych szkołach "kazionnych" z

rosyjskim językiem wykładowym, zniesienie resztek żydowskiego samorządu gminnego
oraz nasilenie represji wobec "nieproduktywnej" części ludności. Odpowiednie w tych
sprawach ukazy wydawano w latach 1842-1851.

W styczniu 1843 roku Namiestnik Królestwa Polskiego powołał komitet dla

przygotowania ustawy o osadnictwie śydów na roli. Było to wynikiem silnych nacisków
różnych indywidualnych osób na carskie władze Królestwa, by uruchomić program
zakładania nowych osad rolniczych.

W 1844 roku car Rosji Mikołaj, rozciągnął obowiązywanie antyżydowskiego

ustawodawstwa na terytorium całego imperium. Przepisy objęły terytorium Polski i
Litwy. Między innymi w 1845 roku ponownie zakazano noszenia tradycyjnego
żydowskiego ubrania, włączając tradycyjne nakrycie głów. Odtąd śydzi mieli nosić
stroje noszone przez chrześcijan.

W 1847 roku bardzo ceniony żydowski lekarz Ludwik Natanson (1822-1896) założył

w Warszawie czasopismo "Tygodnik Lekarski", którego był redaktorem.

W połowie XIX wieku założono w Królestwie Polskim kilkadziesiąt żydowskich kolonii

rolniczych o różnym charakterze własności ziemi. Według urzędowych danych, w 1848
roku w Królestwie Polskim liczba ludności żydowskiej zajmującej się uprawą roli
wynosiła 30.795 osób. W latach 1844-50 istniało ponad 56 kolonii żydowskich, o
ogólnej liczbie około 570 gospodarstw rolnych. W następnych latach liczba kolonii
gwałtownie rosła, i większość z nich przetrwała do czasów II wojny światowej.

W 1848 roku w Wilnie rozpoczął być wydawany periodyk literacki w języku

hebrajskim "Pirkej Cafon". Propagował on idee Haskali w środowisku żydowskim.

W 1851 roku władze carskie w Królestwie Polskim wydały ukaz rozdzielający śydów

na "pożytecznych" i "niepożytecznych". Do "pożytecznych" zaliczono jedynie tych
śydów, którzy mieli stałe miejsce zamieszkania i mogli wykazać się odpowiednim
statusem majątkowym.

W 1851 roku żydowski bankier Herman Epstein (1803-1867) stanął na czele

konsorcjum, które zbudowało wiele cukrowni w Królestwie Polskim. Między innymi
wybudował cukrownię Hermanów w okolicach Sochaczewa. W Warszawie założył dom
bankowy. Jego brat Adam Epstein (1799-1870) założył fabrykę świec.

W 1852 roku pochodzący z Kowna (Litwa) Abraham Mapu (1807-1867) opublikował

po hebrajsku powieść historyczną "Miłość Syjonu" (hebr. "Ahavat Sijon"). Stworzył on
wyidealizowany obraz Erec Israel, który miał być utopijną krainą pokoju i
sprawiedliwości społecznej. Powieść była bardzo popularna w środowiskach żydowskich
i tworzyła dobre podstawy pod syjonizm. W 1866 roku opublikował on kolejną powieść
pt. "Wina Samarii" (hebr. "Aszmat Szomron").

W 1854 roku żydowski bankier Mieczysław Epstein (1833-1914) założył w Warszawie

kantor bankowy. Po swoim ojcu Hermanie przejął zarząd cukrowniami.

W 1855 roku carem Cesarstwa Rosyjskiego został Aleksander II Romanow (1818-

1881).
Pierwsza część jego panowania była czasem liberalnych reform. Jego manifest
koronacyjny z 1856 roku zrównał śydów pod względem powinności wojskowej z
pozostałą ludnością kraju. Wprowadzony wówczas blok reform dał śydom nadzieję na
polepszenie ich sytuacji. śydzi z "lepszych sfer" (tzn. bogaci kupcy, posiadacze stopni
naukowych, rzemieślnicy cechowi) mogli uzyskiwać specjalne pozwolenia na
opuszczanie strefy osiedlenia. Przepis ten obowiązywał w latach 1859-1879. Zniesiono
także liczne ograniczenia w systemie sprawiedliwości i systemie powszechnego
obowiązku służby wojskowej. W rezultacie nastąpiła poprawa położenia gospodarczego
ludności żydowskiej i liczni śydzi zaczęli się w większym stopniu asymilować.

W 1856 roku w Ełku (Prusy Wschodnie) zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie

"Ha-Maggid". Było wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przeważnie śydzi
mieszkający w Cesarstwie Rosyjskim.

W 1857 roku żydowski bankier Herman Epstein (1803-1867) został prezesem

towarzystwa kolejowego Królestwa Polskiego. Wybudował on linie kolejowe z Warszawy
do Bydgoszczy i z Ząbkowic do Katowic.

W 1859 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) kupił "Gazetę

codzienną". Redaktorem naczelnym został J. Kraszewski. Wówczas "Gazeta
Polska" (zmiana tytułu nastąpiła w 1861 r.) była głównym organem środowiska
burżuazyjno-liberalnego i dziennikiem o wyróżniającym się poziomie.

Page 5 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

W drugiej połowie XIX wieku powstały na ziemiach polskich żydowskie domy

wydawnicze oraz drukarnie. Podjęły one wyzwanie edycji dzieł wielkich w literaturze
polskiej. Ich działalność wydawnicza położyła podwaliny pod nowożytną kulturę polską.
Głównymi centrami wydawniczymi była Warszawa i Wilno. Drukarnia Samuela
Orgelbranda wydała dzieła H. Sienkiewicza. Drukarnia Jana Jakuba Glücksberga wydała
polskie kroniki. Michał Frühling wyspecjalizował się w publikacji religijnych dzieł
żydowskich przekładanych na niemiecki i polski. Warto podkreślić, że na polskich
ziemiach działały wówczas całe rody żydowskich księgarzy i wydawców. Byli to:
Orgelbrandowie, Glücksbergowie, Merzbachowie, Arctowie, Natansonowie, Okrętowie i
inni.
W 1859 roku Michał Glücksberg (1838-1907) otworzył własną księgarnię nakładową
w Warszawie. Wydawał głównie literaturę piękną (J. Kraszewski, T.T. Jeża, N.
śmichowski, V. Hugo), prace naukowe, albumy i czasopisma.

W 1860 roku w Odessie zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Melic" (do

1907 r.). Później wydawano je w Petersburgu i Wilnie.
W 1860 roku w Wilnie zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Karmel" (do
1870 r.).

W 1861 roku w Królestwie Polskim, w demonstracjach patriotycznych obok Polaków

brali udział śydzi pod przywództwem rabina Meiselsa.
W 1861 roku władze carskie w obliczu ogólnego napięcia społecznego zdecydowały
się na pewne ustępstwa w Królestwie Polskim. Zatwierdzono wówczas ustawę o
wyborach do rad powiatowych i miejskich, po raz pierwszy dopuszczając śydów do
udziału w samorządzie.

Wyrazem żydowskich dążeń asymilacyjnych w okresie przedpowstaniowym było

wydawanie tygodnika w języku polskim "Jutrzenki - Tygodnika dla Izraelitów
Polskich" (lata 1861-63).
Znaczną rolę w rozwoju prasy w języku hebrajskim odegrał tygodnik, następnie
dziennik "Ha Cefira" (wydawany z przerwami w latach 1862-1931).

W latach 60-tych XIX wieku ludność żydowska Łodzi liczyła około 30 tysięcy osób. W

rękach żydowskich przemysłowców znajdowało się przeszło 1/3 fabryk. W tym czasie
zaczęły się rodzić wielkie fabrykanckie fortuny. W owym czasie rozbudowano przemysł
włókienniczy w Łodzi - powstały między innymi zakłady K. Scheiblera, I.K.
Poznańskiego, L. Grohmana i inne. Powstawały banki oparte głównie na kapitale
miejscowym (założony w 1878 r. Bank Handlowy i Towarzystwo Kredytowe miasta
Łodzi oraz w 1881 r. Łódzka Kasa Przemysłowców).

W 1862 rok w Królestwie Polskim został wydany akt emancypacyjny margrabiego

Aleksandra Wielopolskiego (1803-1877), który formalnie zapowiadał zniesienie
większości pranych ograniczeń nałożonych na śydów. Uchylone miały być liczne podatki
i ograniczenia w wykonywaniu zawodów oraz w handlu.

W 1863 roku wielu śydów wzięło udział w Powstaniu Styczniowym Polaków. Rabin

Warszawy Dow Beer Meisels (1798-1870), który wzywał ludność żydowską do udziału
w powstaniu, trafił do Cytadeli, a następnie został wydalony z Królestwa przez władze
rosyjskie. Henryk Wohl i Leopold Kronenberg byli doradcami finansowymi Rządu
Narodowego.
Po niepowodzeniu narodowowyzwoleńczego powstania, Polacy zapragnęli uzyskać
"wewnętrzną niezależność" dzięki ekonomicznemu rozwojowi. Rodząca się polska
burżuazja postrzegała śydów jako obcych, którzy zamykali jej dostęp do najlepszych
stanowisk. W Polsce antysemityzm stał się "sprawą narodową". śydów postrzegano na
równi z Niemcami, i podejrzewano ich o współprace z rosyjskimi władzami. Nastroje
antysemityzmu wzrastały na widok żydowskich bankierów i bogatych przedsiębiorców.

W 1863 roku żydowski finansista Jan Gottlieb Bloch (1836-1902) założył dom

bankowy w Warszawie. Działał głównie w kolejnictwie. Współdziałał przy budowie kolei
Warszawa-Petersburg. Zbudował między innymi linię kolejową z Łodzi do Warszawy
(1865-1866). Organizował przemysł i handel drzewny. Założył cukrownię w Dobrzelinie
i śytyniu.

W latach 1863-1865 Ludwik Natanson (1822-1896) był prezesem Towarzystwa

Lekarskiego Warszawy. W 1871 roku został wybrany na prezesa gminy żydowskiej.
Dbał miedzy innymi o podniesienie poziomu higieny wśród biednych śydów. Napisał
liczne prace lekarskie, przyrodnicze, pedagogiczne i filozoficzne.

W 1864 roku dekret carski dopuścił ludność żydowską do adwokatury. Przyznano

również śydom prawo wyborcze do ziemstw.

W 1865 roku w miastach Królestwa Polskiego żyło 91,5% ludności żydowskiej.

Wiązało się to z carskimi nakazami opuszczenia przez śydów terenów wiejskich. W
latach sześćdziesiątych XIX wieku na ogólną liczbę 453 miast i miasteczek Królestwa
śydzi mogli swobodnie osiedlać się tylko w 246. W 90 miastach obowiązywał wciąż

Page 6 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

dawny przywilej "de non tolerandis Judeais". Prócz tego w 31 miastach wyznaczono

dla nich specjalne rewiry. Nie wolno im też było mieszkać w 86 miastach położonych w
strefie przygranicznej (tj. w pasie szerokości 21 km) oraz w dobrach górniczych w
okręgach wschodnich (Zagłębie Staropolskie), a także w powiatach opoczyńskim i
opatowskim.

W 1865 roku Maurycy Orgelbrand (1826-1904) otworzył własną księgarnię

nakładową w Warszawie. Wydawał głównie literaturę piękną i dzieła naukowe. Między
innymi wydał w Wilnie Słownik języka polskiego (1861 r.).

W 1866 roku śydzi zostali formalnie dopuszczeni do służby państwowej w Królestwie

Polskim.

W 1866 roku żydowski finansista Samuel Natanson (1795-1879) otworzył wraz z

synami w Warszawie dom handlowy "S. Natanson i Synowie" (istniejący do 1932 r.).
Był on właścicielem cukrowni i prowadził rozległe interesy bankowe. Stworzył on jedną
z najbogatszych rodzin finansistów w Królestwie Polskim.

W 1866 roku S.H. Peltyn rozpoczął wydawać w Warszawie żydowski tygodnik

społeczno-polityczny "Izraelita". Był on wydawany w języku polskim i reprezentował
kierunek asymilacji polskiej. Był wydawany do 1912 roku.
W latach 1867-1868 w Warszawie wydawano tygodnik w języku jidysz "Warszojer
Jidysze Cajtung".

W 1868 roku ludność żydowska uzyskała prawo swobodnego przemieszczania się z

Królestwa Polskiego do Cesarstwa Rosyjskiego i na odwrót. Spowodowało to znaczny
napływ śydów, którzy uciekali z Rosji do Królestwa. Przybywający z terenów litewskich
śydzi byli nazywani "litwakami". Imigrujący litwacy rozwijali życie religijne z własnymi
ortodoksyjnymi rabinami i bożnicami. Pojawiły się wówczas napięcia i konflikty
pomiędzy dawnymi żydowskimi mieszkańcami Królestwa a nowymi przybyszami, którzy
przynosili z sobą elementy rosyjskiej kultury i bardzo często byli wykorzystywani przez
carską administrację jako narzędzie polityki rusyfikacyjnej.
Główną rolę w odrodzeniu kultury religijnych śydów odegrał rabin Israel Lipkin
Salanter (1810-1883), żyjący na Litwie. Ten wybitny żydowski teolog był twórcą ruchu
akcentującego etyczną stronę judaizmu. Ruch został nazwany mianem musaryzmu
(hebr. etyka, moralność). Israel Lipkin oparł się na haśle: "poznaj samego siebie" i na
literaturze etycznej, która wzywała do samooceny i samodoskonalenia. Dla studiów
tworzono odrębne "domy-musar" (musar sztibłech). W ten sposób judaizm zdołał
oprzeć się silnym wpływom laicyzującego oświecenia (Haskali). Stopniowo ruch
musaryzmu objął swym zasięgiem także talmudyczne jesziwy na Litwie i w Polsce.

W 1868 roku na polskich ziemiach istniało już 29 odrębnych elementarnych szkół

żydowskich.

W 1870 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) założył w

Warszawie Bank Handlowy. Współzałożycielem był żydowski finansista Jan Gottlieb
Bloch (1836-1902), który założył również Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń od
Ognia S.A.

W 1871 roku nastąpiła poważna zmiana w największej gminie żydowskiej w

Królestwie Polskim, w Warszawie. Władzę w gminie przejęli asymilatorzy. Przekształcili
oni tamtejszy Dozór Bóżniczy w nowocześnie funkcjonujący Zarząd Gminy.

W

1871

roku

żydowski

bankier

Mieczysław

Epstein

(1833-1914)

był

współzałożycielem Banku Dyskontowego S.A. w Warszawie. Był prezesem Komisji
Giełdy Warszawskiej (1876-1882 i 1885-1906). Był współzałożycielem zakładów
bawełniczych w Zawierciu.

W 1872 roku w Łodzi założył fabrykę wyrobów tkackich Izrael Poznański (1833-

1900). Fabryka wkrótce stała się jednym z największych zakładów włókienniczych na
ziemiach polskich. Od 1889 roku było to Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych
"I.K. Poznański". Poznański był także prezesem rady nadzorczej Towarzystwa
Kredytowego miasta Łodzi.

W 1874 roku w Warszawie, Ch. Zelig Słonimski rozpoczął wydawać w Warszawie

tygodnik społeczno-kulturalny "Ha Cefira" (istniał z przerwami od 1862 r.). Propagował
on idee Haskali w środowisku żydowskim. Później stał się on najlepszym i
najpoczytniejszym czasopismem hebrajskim. "Ha Cefira" była wydawana do 1931 roku.

W 1875 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) założył Szkołę

Handlową w Warszawie.

W 1878 roku interesem rodziny Kronenbergów zaczął zarządzać Stanisław Leopold

Kronenberg (1840-1894). Był on prezesem towarzystwa kolejowego w Królestwie

Page 7 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

Polskim.

W owym czasie w Europie Wschodniej żydowski poeta Jehuda Lejb Gordon (1830-

1892) pisał opowiadania drastycznie eksponujące arogancję i korupcję rabinów i
niesprawiedliwości prawa rabinicznego. Wywołało to poważny konflikt pomiędzy
rabinami i zsekularyzowanymi rzecznikami Haskali. Dewizą Gordona było: "bądź
człowiekiem na ulicy, a śydem w domu". Był przeciwnikiem osiedlania się w Palestynie,
a ratunek dla śydów rosyjskich widział w osiedlaniu się w Europie zachodniej. Uważał,
że wybawienie może nadejść tylko po wyzwoleniu duchowym. Pod wpływem tych
prądów oświeceniowych, liczni śydzi asymilowali się i przechodzili na chrześcijaństwo.

Od 1880 roku w Cesarstwie Rosyjskim dał się zaobserwować powrót do radykalnej

polityki względem śydów. Polityka znajdowała również poparcie w pewnych kręgach
społeczeństwa polskiego. W Cesarstwie rozpoczęło się wówczas przymusowe
przesiedlanie śydów na ziemie polskie. W jego wyniku nastąpił w Królestwie Polskim
wzrost nastrojów nieprzyjaznych wobec śydów - to wszystko razem spowodowało
rozpoczęcie masowej emigracji żydowskiej do Ameryki, która trwała aż do zakończenia
I wojny światowej. W latach 1881-1914 około dwa miliony śydów opuściło Rosję,
większość z nich kierowała się do Ameryki.

13 marca 1881 roku pewna śydówka (Hesia Helfman) podjęła się nieudanej próby

zamachu na cara Aleksandra II. Stało się to pretekstem dla władz carskich do
rozpoczęcia fali pogromów w Rosji. Na wielką skalę przeprowadzono agitację, która
wmówiła chłopom i mieszczanom, że za zamachem na cara kryje się spisek żydowski.
W ten sposób całą Rosję zalała fala pogromów. Na przestrzeni lat 1881-1884 doszło do
223 pogromów w ponad 100 miejscowościach. śydzi byli mordowani, grabieni i bici.
Propagatorem pogromów był rosyjski minister spraw wewnętrznych Ignatiew, a
oddziałami dowodził generał Drenbien. Później, oskarżono samych śydów, że byli
sprawcami tych pogromów przez swój "religijny fanatyzm" i przebiegły lichwiarski
wyzysk ludności.
Wprowadzono wówczas ograniczenia prawne w zawieraniu przez śydów małżeństw i
osiedlaniu się w Cesarstwie Rosyjskim. śydzi musieli płacić większe podatki niż inne
narodowości. Zostali objęci obowiązkiem służby wojskowej, od której mogli się wykupić
jedynie bardzo bogaci. Przy równoczesnym upadku manufaktur rzemieślniczych,
wprowadzeniu ograniczeń w handlu wódką, wobec monopolizacji przez państwo
produkcji spirytusu, oraz przy względnie dużym przyroście naturalnym - społeczność
żydowska bardzo zbiedniała, o biedocie żydowskiej mówiono, że "żyje powietrzem".

W latach 80-tych XIX wieku na polskie ziemie napłynęła ze wschodu fala śydów

rosyjskich. Było to związane z pogromami w Okręgu Moskiewskim.

W 1881 roku doszło do pogromu śydów w Warszawie. Podczas mszy w katolickie

święto Bożego Narodzenia, doszło do zamieszania i wybuchu paniki wśród ludzi (zginęło
20 osób). Oskarżono o to jednego z śydów i cała nienawiść została wyładowana w
przeciągu następnych trzech dni. W pogromie zamordowano 12 śydów. Straty
materialne oszacowano na 1 milion rubli. Policja interweniowała dopiero trzeciego dnia
zamieszek.

Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr. Howewei

Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion).
Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do Palestyny.
Jednym z założycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin Samuel Mohilever
z Rosji. Gorąco popierał żydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch Miłośników Syjonu
zyskał również poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał on
rewolucyjne idee i opowiadał się za żydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) założył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm
kulturowy podkreślał pojęcie "żydowskości" i łączył świadomość własnej kultury z
akceptacją innych kultur.

W maju 1882 roku w Rosji ogłoszono tzw. prawa Majowe, które prześladowały i

wypędzały śydów z domów w Rosji, Polsce, Rumunii i Galicji. W Rosji wybuchły
inspirowane przez policję pogromy śydów. Na Podolu zginęło 40 śydów, 170 zostało
rannych. Zniszczono 1250 żydowskich domostw. Prześladowania objęły ponad 15
tysięcy osób. W ten sposób carat zręcznie odwrócił uwagę publiczną od problemów
wewnętrznych.
W następnych latach zakazano w Rosji śydom nabywać ziemię, uczyć się w
gimnazjach i na uniwersytetach, oraz wprowadzono strefę osiadłości, poza którą nie
wolno im było mieszkać, a w tej strefie ograniczono specjalnie zarobki. Nastąpiło silne
ograniczenie praw dla śydów. Zawód prawnika stał się dla śydów niedostępny.
Odebrano im prawa wyborcze do samorządów miejskich i ziemskich. W latach 90-tych
wysiedlono wszystkich żydowskich kupców, rzemieślników, a nawet żołnierzy z guberni
moskiewskiej.

Page 8 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

W 1882 roku rabbi Nathan Zevi Finkel otworzył w Slobodce na Litwie jesziwę.

Przebywało w niej średnio około 300 studentów.

Pod koniec XIX wieku wielu śydów, przeważnie skutkiem prześladowań, emigrowało

z ziem polskich do Wiednia, Berlina, Francji i Ameryki. Ci, którzy nie mogli opłacić
podróży zamorskiej, sprzedawali się agentom i odbywali bezpłatnie podróż w zamian za
wieloletnią niewolniczą pracę w Ameryce. Tracili oni swoją jedność i łączność wspólnot
kahalnych, i skupiali się teraz wokół ruchów, które zrodziły się wcześniej, a teraz
zyskiwały nowych licznych zwolenników (np. chasydyzm).

Jesienią 1885 roku władze carskie powołały w Królestwie Polskim specjalną Komisję

do zbadania możliwości wprowadzenia w Królestwie ograniczeń prawnych wobec
ludności żydowskiej, które obowiązywały w Cesarstwie Rosyjskim od maja 1882 roku.

W 1886 roku carska Komisja przedłożyła namiestnikowi Królestwa Polskiego raport, z

którego wynikało, że śydzi są głównymi twórcami postępu gospodarczego. Namiestnik
nakazał wówczas nasilić propagandę antysemicką. Głównym narzędziem propagandy
stała się nowo powstała Liga Polska, przekształcona w Stronnictwo Narodowo-
Demokratyczne.

W 1887 roku interesem rodziny Kronenbergów zaczął zarządzać Leopold Julian

Kronenberg (1849-1937). Objął po bracie naczelne stanowiska w licznych instytucjach
gospodarczych w Królestwie Polskim. Był prezesem rad nadzorczych towarzystw
kolejowych, Banku Handlowego i Komitetu Kredytowego w Warszawie. Był
współorganizatorem budowy gmachu Filharmonii Narodowej.

W 1887 roku Michał Arct (1840-1916) założył księgarnię w Warszawie.

W 1891 roku władze carskie w Rosji przymusowo przesiedliły śydów (14 tys. rodzin)

z Petersburga i okolic Moskwy do kilku guberni zachodnich i południowych (między
innymi na ziemie polskie). Carat próbował się posłużyć rosyjskimi śydami w celu
rusyfikacji ziem polskich. Zabroniono przy tym śydom nabywać ziemię i ograniczono
dostęp do szkół. Nakazy i zakazy stopniowo tworzyły getto ekonomiczno-polityczne.

W 1892 roku carskie władze w Rosji zamknęły słynną Volozhin Jeshiva. Rabbi Berlin i

jego rodzina zostali wygnani.

W 1892 roku na terenach polskich powstała Polska Partia Socjalistyczna. Potem

większe znaczenie zaczęła odgrywać Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy
(SDKPiL, lata 1893-1900) i Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR,
1898r.). Środowiska socjalistyczne głosiły idee rewolucji światowej, obiecując nie tylko
zniesienie różnic klasowych, ale także zakończenie konfliktów o charakterze
narodowościowym. Niektórzy śydzi zaangażowali się w tę działalność robotniczą - Róża
Luksemburg (1871-1919), Jan Tyszka (Leon Jogiches, 1867-1919), Paweł Akselrod
(1850-1928) i Lejb Bronsztejn (Lew Trocki, 1879-1940).

W 1892 roku władze carskie na ziemiach polskich podjudziły strajkujących

robotników w Łodzi, i przemieniły strajk w zamieszki antyżydowskie. Do Łodzi
przybywali okoliczni polscy chłopi, aby ukarać śydów za działania wrogie Kościołowi
Katolickiemu.
Zajścia ta położyły kres nadziejom śydów na asymilację w polskim społeczeństwie.
Coraz większą popularnością cieszyły się organizacje syjonistyczne i socjalistyczne.

W latach 1894-1898 liczba potrzebujących wsparcia w zaborze rosyjskim wzrosła

prawie o jedną trzecią. Działalność dobroczynna gmin bardzo prędko osiągnęła granice
swoich możliwości. Biedni śydzi dostawali zapomogi na religijne święta, aby mogli je
obchodzić w odpowiedni sposób. Niezamożne panny dostawały posag. Dodatkową
pomoc udzielano podczas srogich zim, lub w przypadku chorób i wypadków. System
pomocy nie był jednak wystarczający. Nawet zaangażowanie się pojedynczych
bogatych śydów niewiele pomagało. Z czasem, stopniowo zaczęły powstawać chewry
chasydzkiego proletariatu (towarzystwa, spółdzielnie i stowarzyszenia), które
organizowały wzajemną pomoc i samopomoc. Ważną rolę odgrywały kasy pożyczkowe
spółdzielni rzemieślniczych i drobnych kupców. Najważniejszą organizacją było
Towarzystwo Wspierania Rzemiosła i Rolnictwa wśród śydów w Rosji (od 1921 r.
nazwane "Obszczerstwo Razprostranienija Truda" - ORT).

W 1896 roku przekształcono warszawską drukarnię Orgelbrandów w Towarzystwo

Akcyjne Odlewni Czcionek i Drukarni, które w 1901 roku zostało połączone z
Towarzystwem Akcyjnym Artystyczno-Wydawniczym. Ta firma, zarządzana przez
Hipolita Orgelbranda (1843-1920), zdominowała warszawską produkcję poligraficzną.

W 1897 roku w Wilnie powstał Ogólnożydowski Związek Robotniczy Litwy, Polski i

Rosji ("Algemajner jidiszer Arbeterbund"), zwany w skrócie Bund. Była to żydowska
partia socjalistyczna reprezentująca interesy robotników żydowskich w państwie

Page 9 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

rosyjskim.

W ten sposób Wilno stało się centrum żydowskiego ruchu socjalistycznego. Z
tutejszego seminarium rabinackiego, popularyzującego idee oświecenia (Haskali),
wyszli między innymi socjaliści Aron Samuel Libermann i Aaron Zundelewicz. Do
żydowskiego środowiska robotniczego przemawiano w jidysz. Stopniowo Bund
przekształcił się w masową żydowską organizację o charakterze robotniczym.
Nie przypadkiem organizacja syjonistyczna i Bund powstały w tym samym czasie.
Obie wyciągnęły radykalne wnioski z XIX-wiecznego kryzysu żydowskiej tożsamości, i
doszły do przekonania, że jedynym wyjściem jest aktywne działanie w celu osiągnięcia
zbawienia. Socjalizm i syjonizm były żydowską odpowiedzią na brak nadejścia
Mesjasza. Mimo wszelkich różnic celów i dróg, wspólny punkt wyjścia ("żydowska
nędza") umożliwiał skrajnym orientacjom współpracę w różnych kwestiach. Jednakże
partie socjalistyczne uznały syjonizm za "kierunek burżuazyjny", odwracający uwagę
proletariatu od socjalizmu, który miał rozwiązać wszelkie kwestie społeczne.
Narastające problemy i konflikty wewnętrzne miały wybuchnąć z pełną siłą dopiero na
początku XX wieku.

Pod koniec XIX w. w państwie carskim mieszkała połowa światowej populacji śydów.

Według spisu ludności z 1897 roku, w Imperium Rosyjskim żyło 5,2 miliona śydów, z
czego w strefach osiedlenia 4,9 miliona. W samym tylko Królestwie Kongresowym
mieszkało 1,3 miliona śydów, czyli 14% ludności. Pod koniec XIX wieku liczba ludności
żydowskiej w Łodzi zbliżyła się do 100 tysięcy osób. Na ziemiach polskich liczba
ludności żydowskiej wzrosła od początku stulecia ośmiokrotnie, wzrost ten byłby
jeszcze większy gdyby nie nasilająca się od 1881 roku emigracja zamorska. Handel
stawał się wówczas najważniejszym źródłem dochodów śydów, podczas gdy jeszcze sto
lat wcześniej wyprzedzało go rzemiosło. Szczególnie mocno kontrolowali handel
zbożem, futrami i skora. Zaczynali przy tym dominować nieliczni wielcy przedsiębiorcy
handlowi. Duże znaczenie mieli bankierzy, skupieni głownie w Warszawie. W
mniejszych miastach funkcjonowali liczni właściciele kantorów i kredytodawcy, którzy
byli jednak ubodzy i nie mieli większych wpływów. Rzemieślnicy cierpieli niedostatek.
Miasto Łódź zaczęło odgrywać coraz większą rolę gospodarczą i finansową. śydzi
zatrudniali w tutejszych zakładach głownie śydów. Przedsiębiorcy żydowscy ściśle
powiązali się z żydowskim kapitałem bankowym i handlowym, dzięki czemu mogli
pokryć olbrzymie zapotrzebowanie na pieniądz, którego brakowało większości śydów w
dobie uprzemysłowienia. Największym żydowskim przedsiębiorcą w Łodzi był
Poznański, który działał w przemyśle tekstylnym. W przemyśle cukrowniczym działali
Epstein, Kronenberg i inne rody z Warszawy. W transporcie kolejowym działali Polakow
i Bloch. Pomimo tego, ubożenie żydowskich mas postępowało w zastraszającym
tempie. Pod koniec stulecia ponad 50% ludności żydowskiej pozostawało bez stałego
zatrudnienia.
Największemu powiększeniu uległa gmina warszawska. Stolica była centrum ruchu
asymilatorskiego. Współcześni doskonale orientowali się, że Warszawa jest miastem
wielkich kontrastów, Obok potężnej, mieszkającej w pałacach finansjery, w strasznej
ciasnocie gnieździły się rzesze chasydów. Utrzymywali oni około 200 własnych domów
modlitwy, prowadzonych przez wyznawców wszystkich możliwych dynastii chasydzkich.
Najbardziej wpływowy był Gerer Rebe, Icchak Majer Alter z Góry Kalwarii, rezydujący
przy ulicy Chmielnej. Licznych zwolenników miały też inne dwory, m.in. pochodzące od
Icchaka z Warki, Izraela z Kozienic, Icchaka z Przysuchy i Mendla z Kocka.
Warszawskim rabinatem kierowali jednak misnagedzi, chętnie zawierający kompromisy
z wpływowymi cały czas w Dozorze Bóżniczym postępowcami. śydowskie
społeczeństwo Warszawy było mocno zróżnicowane pod względem majątkowym,
większość z nich pracowało w handlu oraz rzemiośle.

W 1899 roku Bronisław Natanson (1864-1906) założył w Warszawie firmę

wydawniczą. Wydawał głównie dzieła literackie (E. Orzeszkowa, S. śeromski, W.
Reymont) oraz prace popularnonaukowe i przyrodnicze.

W 1900 roku Michał Arct (1840-1916) założył drukarnię w Warszawie. Wydawał

podręczniki, słowniki, encyklopedie, literaturę dla dzieci i młodzieży (serie "Moje
Książeczki", "Zajmujące Czytanki"), dzieła popularnonaukowe i literaturę piękną.

W 1902 roku w Wilnie powstała religijna (ortodoksyjna) syjonistyczna partia

Histadrut ha-Mizrachi (Centrum Duchowe, w skrócie: Mizrachi). Jednym z jej założycieli
był rabin Isaac Jacob Reines (1839-1915). Głoszone przez Mizrachi poglądy
podporządkowywały religii wszystkie aspekty życia. Syjonizm miał obronić jedność
narodu żydowskiego przed upadkiem wiary, emancypacją i asymilacją. Wierzono, że
jeśli śydzi sami rozpoczną powrót do Erec Israel to Bóg im pomoże.

W 1903 roku carska policja dostarczyła antysemitom nowych argumentów do

wszczęcia kampanii nienawiści przeciwko śydom. Opublikowano wówczas rzekome
"Protokoły Mędrców Syjonu".
W straszliwej rzezi w Kiszyniowie zginęło 47 śydów, zniszczono 700 domów. W
kolejnych pogromach na ziemiach rosyjskich zginęło ponad 500 śydów. Pogromy w
Rosji trwały nieprzerwanie do 1907 roku. Wówczas wielu Izraelitów uciekło z Rosji do
Palestyny i Ameryki. W latach 1903-1907 około 500 tysięcy śydów opuściło Rosję. 90%
z nich udało się do Stanów Zjednoczonych.

Page 10 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

Rabin Isaac Jacob Reines

(źródło: NFJ)

W 1905 roku żydowscy socjaliści wzięli liczny udział w rewolucji w Rosji. Nastąpił

wówczas upadek potęgi monarchii carów.
Wielu żydowskich intelektualistów wiązało swoje nadzieje z rewolucją, że dopomoże
ona w poprawie warunków narodowych śydów w Rosji. Powstał wtedy w Wilnie (Litwa)
Związek na rzecz Uzyskania Pełni Praw Narodu śydowskiego w Rosji, grupujący różne
liberalne grupy. Na czele stanął Maxim Vinaver. Gdy uzyskano prawa wyborcze, na
pierwszy

plan

wysunęły

się

zadania

narodowej

autonomii

i

powstanie

wszechżydowskiego zgromadzenia narodowego. śydzi otrzymali prawo uczestniczenia
w pierwszych wyborach do Dumy. Po wyborach do Dumy w 1906 roku, organizacja
rozpadła się. Na ostatniej konwencji nastąpił silny spór z syjonistami, których
reprezentował Wladimir Jabotinsky i Simon Dubnow.
Pomimo tego, nastroje antyżydowskie w Rosji silnie narastały. Podczas rewolucji
doszło do pogromów ludności żydowskiej. W kwietniu 1905 roku w pogromie w
Białymstoku zginęło 15 śydów. W październiku doszło do 50 większych pogromów w
całej Rosji, podczas których setki śydów zginęły, a tysiące zostały ranne. Zniszczono
50 tysięcy żydowskich domów oraz sklepów. Okres ten nazwano "czarnym tygodniem"
w historii rosyjskich śydów. Pogromy w Rosji dały nowy impuls dla imigracji. W ciągu
jednego roku z Rosji wyjechało 200 tysięcy śydów, kierujących się na zachód i do
Palestyny.

W 1905 roku, podczas walk rewolucyjnych w Łodzi, żydowscy robotnicy stanęli na

barykadach razem z polskimi robotnikami. Stopień zaangażowania się śydów w ruchu
robotniczym można zauważyć w fakcie, że liczba ofiar żydowskich przewyższała liczbę
ofiar polskich.

W 1908 roku odbyła się w Czerniowcach w Rosji, światowa konferencja jidysz,

zorganizowana przez Natana Birnbauma. Język jidysz przeżywał wówczas swój
renesans. Coraz więcej śydów w Polsce i Rosji uświadamiało sobie, że są jednym
narodem. W tym samym czasie, na zachodzie, większość śydów zaprzeczała temu i
silnie asymilowała się z chrześcijańskim społeczeństwem.

W latach 1909-1910 polscy nacjonaliści ogłosili bojkot żydowskich towarów.

W 1910 roku z Ukrainy wypędzono 1.200 żydowskich rodzin.

W 1911 roku w Kijowie oskarżono śyda (Mendela Beillisa) o zamordowanie

chrześcijańskiego chłopca, by użyć jego krwi do produkcji macy. Po długim procesie i
licznych incydentach, sąd przysięgłych uniewinnił Mednela.
Pogromy ogarnęły jednak wówczas prawie całą Rosję. W tym okresie wypędzono i
przesiedlono dziesiątki tysięcy ludzi. W antyżydowskich zajściach wsławiły się tzw.
"czarne sotnie".

W okresie od 1864 do 1914 roku liczba ludności żydowskiej w Warszawie wzrosła o

264 tysięcy, dochodząc do liczby 337 tysięcy śydów, stanowiących 38% ogółu
mieszkańców. Warszawa była wówczas największym polskim miastem, dobrze
rozwijającym się gospodarczo i kulturalnie. Jednocześnie Warszawa była duchowym
centrum ruchu na rzecz asymilacji śydów. Tylko 33% warszawskich śydów
przyznawało się do żydowskiej religii, w większości byli to chasydzi.
W owym czasie w Cesarstwie Rosyjskim wysokie stanowiska w administracji i armii
były zamknięte dla katolików. Dlatego wielu śydów przechodziło na protestantyzm, a
później, chcąc się stopić ze społeczeństwem polskim, przechodziło na katolicyzm.

W 1914 roku władze carskie zakazały używania języka jidysz.

1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach

wzięło udział 65 milionów żołnierzy, w tym 1,5 miliona było śydami. Rosja wystawiła
ponad 350 tysięcy żydowskich żołnierzy.
Wraz z wybuchem wojny, większość terenów rosyjskiej strefy osadnictwa
żydowskiego znalazła się w obrębie toczonych działań wojennych. Carat obawiał się, że
ludność żydowska może podjąć współpracę z śydów wrogiego bloku wojskowego. Z
tego powodu administracja carska rozpoczęła przymusową deportację śydów do tych
części strefy osiedlenia, które nie były objęte wojną. Przymusowo przesiedlono około
500 tysięcy śydów. Przy tej okazji dochodziło do częstych grabieży, pogromów i
morderstw.

Sytuację

pogarszała

polityka

sztabu

generalnego

Rosji,

który

rozpowszechniał pogłoski, jakoby śydzi szpiegowali na rzecz Niemiec i Austro-Węgier.
Atakujące oddziały rosyjskie często pędziły przed sobą bezbronnych cywilów
żydowskich. Ogólnie rzecz mówiąc, wojna dla śydów oznaczała śmierć i utratę mienia.
Gdy w 1916 roku wojska niemieckie wkroczyły na ziemie Królestwa Polskiego,
warunki życia w strefach osadnictwa żydowskiego stały się nie do zniesienia. Władze
carskie obawiały się, że zdesperowani śydzi podejmą współpracę z Niemcami i
Austriakami. Z tego powodu, zniesiono ograniczenia w osadnictwie żydowskim,
zezwalając śydom na osiedlanie się na terytorium całego Cesarstwa Rosyjskiego.
Równocześnie publicznie zakazano wydawania w Rosji jakichkolwiek publikacji w
języku hebrajskim lub jidysz.
Od początku działań wojennych, polscy nacjonaliści (endecy), którzy wcześniej

Page 11 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html

oskarżali śydów o rzekome rusofilstwo, rozpoczęli agitację o skłonności

germanofilskie wszystkich śydów. W atmosferze wojennej zawieruchy przetaczającej
się przez polskie ziemie, Polacy żywili nadzieję na odzyskanie samodzielnego państwa.
W takiej atmosferze, polscy antysemici głosili hasła, jakoby śydzi zatruwali wodę w
studniach i mleko. W całym kraju mnożyły się zajścia antyżydowskie.
W 1916 roku magistrat Warszawy zabronił śydom wstępu do parków. Zakaz
obejmował śydów ubranych zgodnie ze swoją tradycją, nie obejmował więc śydów
zasymilowanych. Po silnych sprzeciwach, magistrat wycofał się z uchwały.

Od 1916 roku światowa organizacja ortodoksyjnych śydów Agudat Israel rozpoczęła

swoją oficjalną działalność na polskich ziemiach pod nazwą Związku Prawowiernych.
Jej Międzynarodowa Centrala do Spraw Wyznaniowych mieściła się w Warszawie.
W 1916 roku powstała Organizacja Syjonistyczna w Polsce (Histadrut ha Cijonit we
Polonija),

która

była

programowo

podporządkowana

Światowej

Organizacji

Syjonistycznej. Celem działalności było odrodzenie narodowe śydów, które miało
nastąpić poprzez stworzenie własnego państwa w Palestynie. Prezesem Organizacji
Syjonistycznej w Polsce w latach 1916-1918 był Joszua Heszel Farbstein (1870-1948).

Gdy w 1917 roku w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, rewolucjoniści znieśli

wszystkie wymierzone w śydów ograniczenia prawne. Przywódcy rewolucji traktowali
mniejszość żydowską jako ofiarę carskich prześladowań. śydzi stali się wówczas
równoprawnymi obywatelami Rosji. Następna rewolucja październikowa potwierdziła
prawa uzyskane przez śydów.
Po rewolucji październikowej wielu śydów znalazło się w ścisłym gronie
komunistycznego przywództwa. Byli to między innymi: Lew Trocki (właściwie L.D.
Bronstein, 1879-1940) , Lew Kamieniew (właściwie L.B. Rosenfeld, 1883-1936), Jakow
Swierdłow (1885-1919). śydzi obejmowali kluczowe stanowiska w urzędach
publicznych, szkołach i zakładach przemysłowych. Byli to śydzi zasymilowani, którzy
bardzo często integrowali się licząc na awans społeczny. Jednakże większość śydów
wciąż pozostawała niechętna asymilacji.

Po 1917 roku władze komunistyczne Związku Sowieckiego rozpoczęły zwalczanie

wszelkich religii. Oznaczało to w praktyce powszechny zakaz praktykowania judaizmu i
nauki języka hebrajskiego. Wykonywanie zawodu rabina stało się niezwykle trudne.

Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,

Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły możliwości walczących państw.
Władze oskarżyły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności
życia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę śyda, działającego na dodatek po
stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyżydowską agitacją tworzyły
sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach
Rosji.

W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I

wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 żydowskich żołnierzy, z
których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za
odwagę.

--------------------------------------------------

CIĄG DALSZY DZIEJÓW:

II Rzeczypospolita (1918-1939)

Copyright ©2004-2007 by

Gedeon

Izrael

Kultura

Historia

Turystyka

Pomoc duchowa

śydzi w Polsce

Czasy i Fakty

Page 12 of 12

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowożytne (zabór rosyjski)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_rosyjski.html