WPROWADZENIE

Przez długi czas w swej historii Polska była krajem wielonarodowościowym. Jeszcze

do wybuchu II wojny światowej około 34% mieszkańców Polski nie było Polakami
(Tomaszewski, 1985 r.). Sytuacja ta zmieniła się po 1945 roku, kiedy okazało się, że w
granicach Polski mieszka zaledwie około 2,5% ludności o narodowości innej niż Polska
(Tomaszewski, 1991 r.). Był to oczywisty rezultat wojny.
W wyniku planowej hitlerowskiej eksterminacji narodu żydowskiego nacja ta zniknęła
niemal całkowicie z terenów Polski (z 3,5-milionowej społeczności pozostało około 300
tys. osób).
Nowe granice Polski po wojnie zostały "przesunięte" na zachód w stosunku do
położenia przed rokiem 1939. W ten sposób ziemie zamieszkałe częściowo przez
ludność polską znalazły się za wschodnią granicą państwa, zaś na terenach zachodnich i
północnych osiedlonych było dużo Niemców. Powojenna polityka ówczesnych władz
Polski, poprzez przesiedlenia ludności niemieckiej na zachód i ukraińskiej na wschód,
dążyła do utworzenia państwa będącego monolitem narodowościowym. Przez długie lata
uważano, iż problem mniejszości narodowych w Polsce już nie istnieje. Tymczasem
zmiany ustrojowe systemu politycznego pod koniec lat 80-tych wraz z demokratyzacją
życia przywróciły na światło dzienne niegdyś nie istniejący problem państwa
wielonarodowościowego. Stąd w ostatnich latach można zauważyć wyraźny wzrost
zainteresowania tą tematyką.

Społeczność żydowska, jako że przed II wojną światową stanowiła ponad 10% ogółu

mieszkańców Polski pozostawiła po sobie wiele różnorodnych obiektów zaliczanych do
dóbr kultury materialnej. Jednak z dawnej kilkutysięcznej liczby cmentarzy, synagog i
innych budynków służących żydowskiemu kultowi religijnemu, obecnie tylko nieznaczna
część przypomina to, czym była kiedyś. Zachowane obiekty nie mogą być traktowane w
żadnym wypadku jako w pełni reprezentatywne dla bujnie rozwiniętej przedwojennej
kultury materialnej Żydów.
Po nazistowskim wykorzenieniu każdego śladu żydowskiej egzystencji nastąpił prawie
50-letni okres zaniedbania, opuszczenia, a nawet dewastowania większości miejsc, w
których zdołały przetrwać obiekty często o dużej wartości historycznej i artystycznej.
Dopiero od kilku lat prowadzi się szczegółową inwentaryzację pozostałości kultury
materialnej Żydów, powstają liczne komitety i fundusze tak w kraju, jak i za granicą, które
chronią i odrestaurowywują te obiekty.

Z perspektywy kilkudziesięciu lat ślady bytności Żydów na ziemiach Polski mają dla

jednych zwiedzających wartość sentymentalną, dla innych zaś, głównie młodych Żydów,
są ciekawymi pamiątkami kultury żydowskiej w Polsce. Dla lokalnej społeczności mają
one duże znaczenie dydaktyczne, natomiast dla szeregu zainteresowanych mogą
stanowić atrakcją turystyczną.

1

Obecnie zabytki kultury żydowskiej w Polsce nie mają żadnych w pełni kompletnych

rejestrów czy osobnych katalogów i przewodników. Wydane w 1929 roku dzieło Majera
Bałabana "Zabytki historyczne Żydów w Polsce" dawno się zdezaktualizowało.
Natomiast w 1990 roku ukazały się w formie przewodnika "Pamiątki i zabytki kultury
żydowskiej w Polsce" Przemysława Burcharda. Niestety pozycja ta zawiera wiele błędów
rzeczowych, danych niekompletnych, nieprawdziwych i w dużej części również
nieaktualnych.
Inwentaryzacją obiektów kultury materialnej Żydów w Polsce od kilku lat zajmują się
pracownicy Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie - Eleonora Bergman i
Jan Jagielski. W 1989 roku przygotowali oni dla Komitetu Ochrony i Restauracji
Zabytków Żydowskich listę zachowanych synagog i cmentarzy żydowskich. W 1995 roku
lista ta została dopełniona, uaktualniona i przedstawiona w formie raportu Światowego
Funduszu Zabytków dla Rządowej Komisji Stanów Zjednoczonych d.s. Ochrony
Dziedzictwa Zagranicznego (United States Commission for the Preservation of America's
Heritage Abroad). W tym też roku (1996) raport ten został opublikowany w USA i jest jak
dotąd jedynym w miarę kompletnym spisem bożnic i cmentarzy żydowskich w Polsce.
Obecnie (1996) w języku polskim przygotowywany jest przez ŻIH katalog zachowanych
synagog i cmentarzy i być może jeszcze w bieżącym roku zostanie oddany do druku.

Cele i zadania tego bloku

W ostatnich latach kultura i obiekty materialne mniejszości narodowych, w tym

szczególnie mniejszości żydowskiej, budzą coraz większe zainteresowanie i są
przedmiotem badań różnych dziedzin nauki: historii, sztuki, architektury, religioznawstwa,
socjologii i inne.

Ten blok jest w pewnym zakresie nowatorską pracą - być może pierwszą rozpatrującą

obiekty kultury materialnej Żydów również w kontekście waloru turystycznego.
Podstawowym zadaniem jest więc przedstawienie pewnej inwentaryzacji tych obiektów,
oraz określenie ich przydatności dla potrzeb turystyki i krajoznawstwa.

Kolejnym zadaniem tego bloku jest przedstawienie i opisanie w możliwie syntetyczny

sposób obecnego stanu wiedzy na temat istniejących w Polsce pozostałości kultury
materialnej Żydów. Istnieje ogromna potrzeba, by ta dziedzina została poznana przez
społeczność polską, która więcej wie o Holokauście, niż o bogatej kulturze żydowskiej
unicestwionej w czasie wojny. Również młodzież żydowska i izraelska nie zdaje sobie w
pełni sprawy, jak była bogata kultura ich przodków w przedwojennej Polsce. To co dziś
mogą oni zobaczyć w Polsce, to nie tylko pomniki i muzea martyrologii, które głównie są
im przedstawiane. Dlatego praca ta zwraca uwagę, iż zabytki i pamiątki kultury
żydowskiej powinny być lansowane zarówno dla młodych Żydów, jak i wszystkich
turystów w dużo większym zakresie niż do tej pory.

2

Celem tego bloku jest także uświadomienie, iż dobra kultury materialnej Żydów są

również dziedzictwem kulturowym Polski, i jako takie powinny być w należyty sposób
szanowane, oceniane i ochraniane.

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ŚREDNIOWIECZE

Większość historyków (Szymon Dubnów, Marek Wisznicer, Majer Bałaban, Rafał

Mahler i inni) podaje, że początek obecności Żydów na ziemiach polskich miał miejsce
około X-XI wieku (Grynberg, 1989). Jest jednak duże prawdopodobieństwo, że miało to
miejsce dużo wcześniej. Na przełomie III-IV wieku istniały skupiska żydowskie w
rzymskiej prowincji Panonia (tereny obecnych Węgier). Świadczą o tym odkryte nagrobki
i biżuteria z symbolami religijnymi judaizmu. Można z dużą dozą prawdopodobieństwa
przypuszczać, że tamtejsi Żydzi utrzymywali się z handlu - i to handlu z tak zwanego
szlaku bursztynowego, który łączył Imperium Rzymskie z wybrzeżem Morza Bałtyckiego
(Zatoka Gdańska). Pojawia się więc prawdopodobieństwo, że żydowscy kupcy już wtedy
wędrowali przez polskie ziemie (dzisiejszy Wrocław, Kalisz, Bydgoszcz i Zatoka
Gdańska).

Następne stulecia przyniosły wielką wędrówkę ludów i wielkie zmiany polityczne oraz

ekonomiczne w Europie. Wraz z tymi zmianami zmieniały się również szlaki handlowe.
Na przełomie IX-X wieku najważniejszy szlak handlowy w Europie wiódł z Hiszpanii,
poprzez Niemcy do Czech (Praga) lub Dolnego Śląska (Wrocław), aby następnie przez
Małopolskę (Kraków) dojść na Ruś oraz do państwa Chazarów (pomiędzy Morzem
Czarnym i Kaspijskim). Szlakiem tym wędrowali między innymi kupcy żydowscy
pochodzący przede wszystkim z podbitego przez Arabów Półwyspu Pirenejskiego. W
relacji jednego z nich, dyplomaty Ibrahima ibn Jakuba z Tortosy, znajduje się opis
państwa Mieszka I-ego. Innym, ale mniej pewnym dowodem potwierdzającym obecność
Żydów w Polsce w tym czasie są licznie odnajdywane na naszych ziemiach monety
arabskie - dowód prowadzonych transakcji handlowych.

Trudno jest ustalić datę pierwszego stałego żydowskiego osadnictwa na ziemiach

polskich. Na pewno początek XI wieku charakteryzował się napływem ludności
żydowskiej ze wschodu, z Rusi i państwa Chazarów (z nad Donu i Wołgi). Jehuda ha-
Kohen opisuje istnienie żydowskiego osiedla w Przemyślu już około 1018 lub 1030 roku.
Zapewne podobne skupiska żydowskie istniały na południowo-wschodnich terenach
Polski. Jednakże nie byli to rdzenni potomkowie Abrahama, lecz potomkowie
koczowników, którzy we wcześniejszych wiekach przyjęli judaizm. Prawdopodobnie
zajmowali się oni rolnictwem.

Jednym z najstraszniejszych momentów Średniowiecza był okres wypraw krzyżowych.

Pierwsza z nich wyruszyła z terenów Francji w 1096 roku. Nieszczęście tkwiło w tym, że

3

Krzyżowcy głosili, aby "świętą wojnę" rozpocząć już we własnym kraju od zniszczenia
"wrogów Boga", czyli Żydów. Mordowanie Żydów traktowano jako czyn miły Bogu,
gwarantujący odpuszczenie grzechów. Fala straszliwych pogromów rozlała się po
Francji, Niemczech i Czechach. Tylko w przeciągu trzech miesięcy (maj-lipiec) w
niemieckich miastach nad Renem zginęło 12 tysięcy Żydów. Ogółem szacuje się, że
około jednej trzeciej żydowskiej ludności Niemiec i północnej Francji zginęło. Wielu pod
przymusem przyjęło chrześcijaństwo. Wielu uciekało. Bardzo często drogi ucieczki
prowadziły na wschód, do Polski.
Kosmas w "Kronice Czechów" pisał: "W roku od wcielenia Pańskiego 1098 doniesiono
księciu Brzetysławowi, że niektórzy Żydzi uciekali, niektórzy potajemnie swe bogactwa
przenoszą częścią do Polski, częścią na Węgry".

S.J. Agnon cytuje w swojej książce piękną legendę:

"I widział Izrael, jak cięgle powtarzają się jego cierpienia, jak mnożą się zakazy,
wzmagają prześladowania, jak wielka staje się niewola, jak z powodu panującego zła
nieszczęście goni nieszczęście, jak mnożą się akty wypędzenia, i nie mógł już dłużej
wytrzymać z powodu tych, którzy go nienawidzili. Wyszedł więc na drogę, patrzył i pytał
o ścieżki tego świata, która jest słuszna, którą powinien pójść, aby znaleźć wreszcie
spokój. Wtedy z nieba spadła kartka: Idźcie do Polski!
Poszli więc do Polski i ofiarowali królowi całą górę złota, a król przyjął ich z wielkimi
honorami. Bóg ulitował się nad nimi i pozwolił im zaznać łaski od króla i książąt. (...)
Istnieje jednak także przesłanka ku temu, że Izrael zamieszkiwał w polskim kraju od
pradawnych czasów i rozkwitał tam w uczoności i prawie. Gdy przybyli bowiem z
królestwa Franków, znaleźli w Polsce las, którego drzewa były pokryte napisami, a na
każdym drzewie był traktat z Talmudu. To las kaweczyński, który ciągnie się od Lublina.
Są też tacy, którzy wierzą, że również nazwa kraju pochodzi ze świętego źródła, z
języka Izraela. Gdy Izrael bowiem tam dotarł, powiedział: "po-lin", co oznacza: "tu
przenocuj!" I mieli na myśli, tu chcemy przenocować, zanim Bóg znowu pozwoli zebrać
się rozproszonemu ludowi Izraela.
Tak opowiadali nam nasi dziadkowie." (Polen - die Legende von der Ankunft; w: Das
Buch von den polnischen Juden, S.J.Agnon i Ahron Eliasberg, Berlin 1916, str. 3-8, cyt.
str. 3-4)
I rzeczywiście istnieje w języku hebrajskim czasownik "lan" (przenocować), jak również
nazwa Polski po hebrajsku to "Polin". Jest to rdzeń słowa "po lanuach", co oznacza: "tu
odpocznij". Takimi są opowieści chasydzkie.

W 1096 roku na polskie ziemie napłynęła pierwsza fala żydowskich uchodźców z

zachodu. Druga fala napłynęła wraz z wyruszeniem drugiej wyprawy krzyżowej w 1147
roku.
Wędrując z zachodu na wschód, Żydzi musieli przejść przez ziemie Dolnego Śląska,
lub Wielkopolski, lub też Pomorza. Na Dolnym Śląsku zachowały się dokumenty,
świadczące o tym, że około 1150 roku wieś Mały Tyniec pod Wrocławiem była
własnością żydowską. Około 1200 roku wieś Sokolniki była również własnością

4

żydowską. Natomiast przed 1203 rokiem we Wrocławiu powstał samodzielny kahał
(gmina żydowska) z synagogą i cmentarzem. A jeśli wówczas powstał samodzielny
kahał, to jest oczywistym faktem, że osadnictwo żydowskie we Wrocławiu musiało
rozpocząć się dużo wcześniej. Ze wspaniałych zabytków zachował się nagrobek
kamienny Dawida syna Sar Szaloma zmarłego 25 Aw 4963 roku (4 sierpnia 1203 r.).
W Wielkopolsce zachowała się informacja o wsi Żydowo pod Gnieznem (1205 r.) i wsi
Żydowo pod Kaliszem (1213 r.). A jeśli skupiska Żydów istniały w pobliżu Gniezna oraz
Kalisza, to dużym prawdopodobieństwem jest także ich obecność w tych miastach
centralnych Wielkopolski. W Kaliszu znajdowała się wówczas mennica księcia Mieszka
III Starego (1122-1202). Na denarach bitych w tej mennicy widnieją napisy hebrajskie.
Dlatego też można przypuszczać, że w owym czasie Żydzi mieszkali także i w Gnieźnie.

W owym czasie ludność żydowska w Europie miała charakter odrębnego stanu

społecznego. Uważano ich za "sługi skarbu" (servi camerae), co wpłynęło na
wyodrębnienie się zwyczaju bezpośredniego podlegania Żydów monarsze. Formuła ta
znalazła wyraz w przywileju cesarza Fryderyka I Barbarossy (1125-1190) dla ludności
żydowskiej z 1157 roku i stała się normą obowiązującą w Niemczech, a także poza ich
granicami. Żydzi i ich majątki byli uważani za własność panującego. W piastowskiej
Polsce nie istniało wówczas żadne prawo regulujące sytuację prawną ludności
żydowskiej. Obowiązywało więc prawo zwyczajowe, chroniące Żydów przed napaściami i
rabunkiem. Wincenty Kadłubek zapisał w swojej "Kronice" taką uwagę, odnoszącą się do
czasów panowania Mieszka III: "Scholarze przypadkiem zranili Żyda: ci sami sędziowie
skazują ich na tę samą karę [70 grzywien] jakby za świętokradztwo".
Wiemy z pewnością, że Żydzi dzierżawili i zarządzali mennicami książęcymi
Kazimierza II Sprawiedliwego (1138-1194), Mieszka III Starego (1122-1202) i jego synów:
Mieszka i Bolesława, Przemysława I Noszaka (1332-1410) i być może arcybiskupów
gnieźnieńskich. Najbardziej znanymi są dukaty MieszkaIII bite w mennicy w Kaliszu oraz
w Krakowie. Widnieją na nich hebrajskie napisy: "bracha" (błogosławieństwo), "bracha
miszka" (błogosławieństwo Mieszkowi), "bracha u haclacha" (błogosławieństwo i
szczęście), "mazal tow" (na szczęście). Widnieją także imiona: "mszka" (Mieszko),
"kaszi" (Kazimierz), imiona zarządców mennic: Józef, Abraham, Jakub, Menachem. Na
niektórych monetach widnieją wyobrażenia zaczerpnięte z symboliki judaizmu. Również
na ówczesnych stemplach znajdujemy napisy hebrajskie. A jeśli Żydzi zajmowali się
rytownictwem, to zapewne także i złotnictwem. Wszystko to razem sprawiało, że Żydzi
zajmowali uprzywilejowaną pozycję i byli chronieni przez władców jako "słudzy skarbu".
Musiało to wywoływać oburzenie duchowieństwa katolickiego, które w Zachodniej
Europie bardzo często nawoływało do otwartej nienawiści względem Żydów. Dzielnica
śląska charakteryzowała się największymi wpływami niemieckimi, dlatego w 1226 roku
biskup wrocławski Wawrzyniec (zmarł w 1232 r.) wprowadził podatek na kupców
żydowskich. Przejeżdżający przez Wrocław kupcy żydowscy jadący z Moraw na Kujawy,
byli zobowiązani płacić podobne cła jak kupcy chrześcijańscy. Jednakże dodatkowo
nałożono na nich obowiązek płacenia pogłównego nawet wówczas, gdy jechali bez

5

towarów (był to początek tzw. "leizoboll"). W ten to sposób biskup Wawrzyniec był
pierwszym polskim duchownym, który okazał się antysemitą.

Wędrując z Dolnego Śląska dalej na wschód, żydowscy uciekinierzy dotarli na Górny

Śląsk. Dokument z 1227 roku świadczy o obecności Żydów w księstwie bytomskim.
Na Pomorzu zachował się dokument z 1237 roku mówiący o studni żydowskiej w
Płocku, co świadczy o istnieniu stałego skupiska Żydów w tym mieście. W 1261 roku
książę pomorski Barnim I (1210-1278) nadał Żydom mieszkającym w Szczecinie oraz w
całym jego państwie prawa. Prawdopodobnie w tym samym czasie Żydzi zaczęli
osiedlać się w rejonie Zatoki Gdańskiej. Dopiero opanowanie Gdańska przez Krzyżaków
w 1308 roku zatrzymało osadnictwo żydowskie na tych ziemiach.

Rok 1241 był punktem zwrotnym w dziejach osadnictwa żydowskiego w Polsce.

Napady tatarskie spustoszyły miasta i wsie od wschodu aż po Śląsk. Po wycofaniu się
hord tatarskich trzeba było zagospodarować kraj. Powstała, więc koniunktura dla
kolonizatorów niemieckich i przybyszów żydowskich. W ten sposób kolonizatorzy
niemieccy uzyskali specjalne prawa lokacyjne zwane prawem brandenburskim, średzkim
lub chełmskim, wzorem tych, które regulowały ich warunki osiedlania się poprzednio na
terenie Niemiec. Jednakże w wielu rejonach Polski, bardziej sprzyjano osadnikom
żydowskim, widząc w nich przeciwwagę dla osadników niemieckich, których zawsze
darzono nieufnością i niechęcią.

W 1264 roku książę kaliski Bolesław Pobożny (1221-1279) nadał Żydom w

Wielkopolsce przywileje, które zostały zawarte w akcie prawnym, tzw. "Statucie
Kaliskim". Było to ogółem czterdzieści artykułów regulujących status prawny ludności
żydowskiej. Najważniejszym było podporządkowanie Żydów władzy księcia
reprezentowanego przez wojewodę, co w praktyce gwarantowało im książęcą opiekę i
ochronę. Za zabicie Żyda groziła kara śmierci i pełna konfiskata rodzinnego majątku.
Surowe kary groziły również za napaść na synagogę lub zdewastowanie cmentarza. A
temu, kto by nie udzielił pomocy napadniętemu Żydowi groziła grzywna. Książę zapewnił
Żydom swobodę organizowania nowych kahałów (gmin). Wszystkie spory wewnętrzne
miały być rozstrzygane przez sądy kahalne, od których można się było odwołać do sądu
książęcego. Kupcy żydowscy uzyskali swobodę podróżowania i handlu na równi z
kupcami chrześcijańskimi. Lichwiarze mogli wystawiać papiery dłużne (weksle).
W owym czasie Żydzi w większości trudnili się handlem. Sprowadzali z zagranicy
tkaniny, narzędzia, broń, biżuterię, sól oraz przyprawy korzenne. Wysyłali natomiast
produkty rolne i leśne. Handlowali również niewolnikami - jeńcami wojennymi oraz
niewypłacalnymi dłużnikami. Zdarzało się, że rodzice sprzedawali w niewolę dzieci.
Właśnie dlatego w ówczesnych hebrajskich pismach określano Słowian mianem
Kanaanejczyków (czyli: barbarzyńców). Co więcej, żydowski podróżnik Beniamin z Tudeli
uważał, że łacińska nazwa "Slavi" (Słowianie) wywodzi się od słowa "sclavi" (niewolnicy).
Żydzi trudnili się także lichwą. Udzielali pożyczek pod zastaw nieruchomości.
Zapewne zdarzało się, że Żydzi stawali się właścicielami majątku dłużnika. Mogły to być
niewielkie dobra ziemskie, takie jak wsie należące do Żydów pod Wrocławiem. Ale i na

6

Górnym Śląsku Żydzi posiadali pojedyncze gospodarstwa rolne i utrzymywali się z
uprawy roli.
Innym ważnym zajęciem Żydów była dzierżawa ceł oraz myt. Wiemy, że zarządzali
mennicami książęcymi. Wyrabiali pieczęcie oraz ozdoby ze złota. Ze względu na
przepisy koszerności w wierze żydowskiej, musieli też Żydzi zajmować się rzemiosłem:
rzeźnictwem, piekarstwem, szewstwem oraz innymi. Tworzyli w miastach odrębne
dzielnice, w których mieszkali razem z chrześcijanami. Organizowali kahały, czyli gminy
żydowskie z synagogami i cmentarzami. Dla zaspokojenia potrzeb wspólnoty budowano
szkołę, rzeźnię rytualną, łaźnię itp. Synagogi były drewniane. Prawdopodobnie w owym
czasie istniała zaledwie jedna synagoga murowana. Prawdopodobnie był to budynek
obecnego kościoła św. Mateusza we Wrocławiu, który został w 1253 roku zakupiony
przez księżną Agnieszkę dla pobliskiego klasztoru z przeznaczeniem na szpital.

Nadanie Żydom tak korzystnych przywilejów wywołało natychmiastową reakcję

Kościoła Rzymsko-Katolickiego. W 1267 roku we Wrocławiu (na Dolnym Śląsku) odbył
się synod duchowieństwa archidiecezji gnieźnieńskiej, którego obradom przewodniczył
kardynał Gwidon, specjalnie wysłany do Polski przez papieża Klemensa IV (1195-1268).
Biskupi zgromadzeni na synodzie stwierdzili, że "kraj polski w ciele chrześcijaństwa jest
jeszcze jakby młodą latoroślą". Synod postanowił ograniczyć wolności żydowskie na
ziemiach polskich. W tym celu nakazano tworzenie wydzielonych dzielnic żydowskich,
które miały być otoczone murem lub fosą. Zobowiązano również Żydów do noszenia
wyróżniającej się odzieży wierzchniej (spiczasta czapka). Zabroniono Żydom
przebywania w miejscach publicznych, takich jak: łaźnie, gospody itp. W każdym mieście
mogli mieć co najwyżej jedną synagogę. Natomiast polskich chrześcijan wezwano do
zaprzestania utrzymywania kontaktów towarzyskich z Żydami i zakazano kupowania
żywności od kupców żydowskich.

Musimy jednak pamiętać, że w początkach XIII wieku Polska była obszarem zaledwie

powierzchownie schrystianizowanym. Formalnie schrystianizowani poganie nie
rozróżniali specjalnie chrześcijaństwa od judaizmu - obie te wiary były nowymi. Zapewne
tacy chrześcijanie nie zwracali większej uwagi na uchwały synodów. Z tego powodu
bariery wyznaniowe praktycznie wówczas nie istniały. Niewątpliwie Polacy i Żydzi
utrzymywali bliskie kontakty i zapewne zdarzały się mieszane małżeństwa. Dodatkowo
książęta piastowscy dostrzegali wymierne korzyści wynikające z obecności Żydów.
Trzeba podkreślić, iż prowincje bez Żydów nie rozwijały się tak ekspansywnie jak te z
Żydami, co spowodowało wolniejszy rozwój gospodarczy tych dzielnic. Dlatego książęta
nadal wspierali żydowskie osadnictwo na ziemiach polskich. Na Dolnym Śląsku źródła
archiwalne potwierdzają, że przed 1270 rokiem powstała samodzielna gmina żydowska
w Świdnicy. W 1273 roku książę Henryk IV Probus (1257-1290) nadał przywileje Żydom
mieszkającym w księstwie wrocławskim. W jego ślady poszli również: książę Bolko I
Świdnicki (1295 r.) i Henryk III Głogowski (1299 r.). Przywileje żydowskie rozszerzyły się
z Wielkopolski na księstwa wrocławskie, legnickie i głogowskie, a sposób Żydzi mogli

7

swobodnie osiedlić się w Głogowie (1280 r.), Lwówku Śląskim (1294 r.), Kłodzku (1300 r.)
i Legnicy (1301 r.).

W 1279 roku na Węgry przybyli zakonnicy Dominikanie i Franciszkanie. Pod

przewodnictwem legata papieskiego zorganizowano w Budzie synod biskupów, na
którym potępiono swobody Żydów na Węgrzech, w Polsce, Dalmacji, Kroacji, Sławonii,
Włodzimierzu i Haliczu. Synod nakazywał odsunięcie Żydów od wszelkich urzędów
publicznych i zobowiązywał ich do noszenia specjalnych "łat hańby" na wierzchnich
szatach. W 1285 roku synod w Łęczycy powtórzył postanowienia synodu wrocławskiego i
budzińskiego. Późniejsze synody akceptowały te restrykcje, jednak nigdy w Polsce nie
były one przestrzegane tak rygorystycznie jak w innych krajach katolickich Europy.

Koniec XIII wieku przyniósł pogłębienie chrystianizacji rycerstwa oraz mieszczaństwa

polskiego. Równocześnie napływ niemieckich osadników przyniósł oraz zaszczepił na
polskim gruncie religijne przesądy i nienawiść do Żydów z Zachodniej Europy.
Szczególnie silnie te wpływy dało się odczuć na Śląsku, które zawsze znajdował się pod
silnymi wpływami niemieckimi. Jednocześnie rozwijało się chrześcijańskie kupiectwo,
które rywalizowało z żydowskimi kupcami. Stąd właśnie, rada miejska Wrocławia
nałożyła w 1299 roku na Żydów wrocławskich czynsze i podatki nadzwyczajne. W 1301
roku zabroniono we Wrocławiu kupcom żydowskim handlu detalicznego suknem.
Podczas klęski głodu w 1319 roku władze Wrocławia ogłosiły winnymi Żydów i wygnały
ich z miasta. Podobne wydarzenia miały miejsce także w innych miastach śląskich.

Zapewne w owym czasie istniały już społeczności żydowskie w Małopolsce, brak

jednak dokumentów historycznych na ten temat. Pierwsza wzmianka o żydowskiej ulicy
w Krakowie pochodzi dopiero z 1304 roku. Należy jednak przypuszczać, że Żydzi w
Krakowie mieszkali już od drugiej połowy XII wieku. Świadczą o tym denary Mieszka III
bite w tutejszej mennicy.

Kolejnym przełomowym momentem w żydowskim osadnictwie na ziemiach polskich

był rok 1334, w którym to król Kazimierz Wielki (1310-1370) potwierdził "przywileje
kaliskie" przyznane Żydom w 1264 roku. Król odrodzonego Królestwa Polskiego najpierw
potwierdził żydowskie przywileje obowiązujące w ziemi kaliskiej, a następnie rozszerzył
je (w 1367 r.) na teren Małopolski i Rusi, która weszła w skład ziemi polskich. Kazimierz
Wielki zatwierdził status wszystkich Żydów jako "sługi skarbu", co dawało im prawo
swobodnego handlu i przemieszczania się z miejsca na miejsce. Ten tytuł dawał Żydom
ochronę prawną ze strony państwa. Nie mogli, więc być pozywani przed inny sąd niż ten,
który wyznaczył monarcha. Już w okresie rozbicia dzielnicowego wyrobiła się praktyka w
księstwie kaliskim, że w zastępstwie księcia Żydów sądził jego pierwszy dostojnik -
wojewoda. W odrodzonym Królestwie podtrzymano tej zwyczaj i sądem właściwym dla
Żydów stał się sąd wojewódzki, a z czasem specjalny sąd podwojewódzki. Król poszerzył
prawa Żydów, przyznając im przywileje generalne, które regulowały życie Żydów w całym
państwie. Te przywileje były potwierdzane przez kolejnych władców i stały się
fundamentem pozycji prawnej ludności żydowskiej w Rzeczypospolitej do schyłku XVIII

8

wieku.
Należy zauważyć, że król najwyraźniej docenił rolę Żydów w polskiej gospodarce -
powiększali oni dochody królewskie. Nadwornym bankierem królewskim był Żyd, Lewko.
W jego rękach leżała dzierżawa podatków i zarządzanie kopalniami soli. Wielu innych
Żydów było w owym czasie poborcami podatków, rytownikami stempli i mincerzami.
Ogólnie mówiąc, Żydzi obsługiwali gospodarkę finansową państwa - bili monety lub w
inny sposób dostarczali środków pieniężnych, nierzadko udzielali pożyczek. W ten
sposób oddawali bezcenne usługi w bardzo ważnej sferze życia państwowego.
Dodatkowo król Kazimierz widział w osadnikach żydowskich przeciwwagę dla
niemieckiego mieszczaństwa, któremu nie ufał. Przez różnice wyznaniowe i obyczajowe
Żydzi tworzyli kulturę zamkniętą. A przez swoją odmienność i fakt trudnienia się lichwą,
której Kościół zabraniał chrześcijanom, Żydzi byli narażeni na konflikty z otaczającym
społeczeństwem. Musimy zdawać sobie sprawę, że dawna lichwa była bardzo uciążliwa
lub wręcz rujnująca: zwyczajowo pobierano 1 grosz od 1 grzywny (48 groszy) na tydzień,
co w stosunku rocznym dawało 108% lichwiarskiego zysku. Jednakże lichwą trudnili się
także i chrześcijanie, lecz najczęściej to właśnie na Żydach skupiała się ludzka
nienawiść. I pomimo prawnej ochrony ze strony władców, zdarzały się napaści oraz
rabunki na Żydach.
Liczbę Żydów w Polsce ocenia się w owym czasie na około 10 tysięcy osób.

W latach 1348-1350 Europę nawiedziła epidemia dżumy, tzw. "czarna śmierć", która

spowodowała śmierć prawie jednej trzeciej ludności kontynentu (zmarło około 25
milionów ludzi). Był to punkt kulminacyjny pogromów Żydów europejskich. Oczywiście o
wywołanie zarazy oskarżono Żydów. Mówiono, że plan wymordowania chrześcijan uknuli
Żydzi hiszpańscy, którzy dysponowali olbrzymi środkami i wpływami. Z Toledo w
Hiszpanii miano rozesłać truciznę z instrukcjami do wszystkich gmin żydowskich w
Europie. Trucizna miała się składać z mięsa bazyliszków, pająków, żab, jaszczurek, serc
chrześcijańskich i ciasta przeznaczonego na hostię. Wywołało to falę pogromów Żydów
w całej Europie.
W latach 1348-1349 do Polski przybyła trzecia fala uchodźców żydowskich z
zachodniej Europy. Była to najliczniejsza fala Żydów, jaka napłynęła w Średniowieczu do
Polski. Do Polski przybywali głównie Żydzi niemieccy, węgierscy i francuscy.
Warto w tym miejscu podkreślić, że w owym czasie Polska była krajem "złotej
wolności Żydów" w Europie. Epidemia dżumy stosunkowo mniej spustoszyła tutejszą
ludność, a opieka królewska (głównie rozdawanie zboża) złagodziły dalsze następstwa
choroby. Pomimo to, powszechnie obwiniano Żydów o wszystkie możliwe nieszczęścia.
Byli więc Żydzi winni klęskom żywiołowym, chorobom i nieurodzajom. W rezultacie do
nierzadkich zjawisk należały napady, rabunki i pobicia Żydów. W 1349 roku we
Wrocławiu (należącemu wówczas do Cesarstwa) spalono żydowską dzielnicę. Ocaleni
Żydzi schronili się u Bolka Świdnickiego, na Śląsku. Natomiast w samym Królestwie
Polskim monarcha (Kazimierz Wielki) stłumił w zarodku pogromy. Rada miejska Krakowa
musiała zapłacić wysoką kontrybucję, jako karę za to, że dopuściła do pogromu Żydów w
mieście.

9

Napływający z zachodu żydowscy uchodźcy osiedlali się w polskich miastach,

wzmacniając tutejsze gminy. W 1356 roku w Krakowie kahał dysponował już własną
synagogą. Samodzielna gmina powstała także we Lwowie.

W 1364 i 1367 roku król Kazimierz Wielki wydał dodatkowe przepisy dotyczące Żydów

mieszkających w Królestwie Polskim. Ułatwiono Żydom prowadzenie działalności
gospodarczej, dając im prawo nabywania gruntów i ziemi na terenie miast i wsi.

Z zachowanych dokumentów wiemy, że w 1367 roku istniały już samodzielne gminy

żydowskie w Poznaniu i Sandomierzu. W 1386 roku istniała dzielnica żydowska w
Kazimierzu, pod Krakowem (w owym czasie Kazimierz był osobną osadą).

W 1385 roku Polska zawarła umowę z Litwą, na mocy której wielki książę litewski

Jagiełło, w zamian za uzyskanie ręki królowej Jadwigi i tronu polskiego zobowiązał się
przyjął chrześcijaństwo w obrządku łacińskim i przyłączyć do Polski ziemie Litwy i Rusi.
W ten sposób nowym królem Polski został Władysław Jagiełło (1351-1434). Był on
jedynym władcą polskim, który nie zatwierdził przywileju generalnego dla Żydów,
zapewne dlatego, że znajdował się pod silnym wpływem duchowieństwa. Jagiełło
dostrzegał jednak wymierne korzyści z gospodarczej działalności Żydów, dlatego w 1387
roku potwierdził niektóre przywileje dla Żydów w trzech litewskich prowincjach: Trokach,
Brześciu Litewskim i Grodnie.
Oto fragment przywileju grodzieńskiego: "Niniejszym zezwalamy im [Żydom] na
nabywanie w swoich domach wszelakich towarów i na wyszynk wszelakiego napitku,
zarówno tego, który uwarzyli sami, jak i nabytego, jeśli zapłacą naszemu skarbowi
roczną daninę. Mogą na równi z mieszczanami uprawiać kupno i sprzedaż tak na rynku,
jak i w sklepach, jak i wszelkie rzemiosło. Wolno im także na równi z mieszczanami
nabywać rolę i łąki, po uiszczeniu koniecznych danin naszemu skarbowi."

W owym czasie Żydzi mocno połączyli działalność kupiecką z organizacją kredytów.

Najwięksi ówcześni żydowscy bankierzy pochodzili z Krakowa. Byli to: Lewko syn
Jordana, wdowa po nim Swenka, ich synowie: Abraham, Kanaan i Izrael, a ponadto
Josman i Smerlin. Pożyczali u nich polscy królowie Kazimierz Wielki (panował 1333-
1370), Ludwik Węgierski (panował 1370-1382), Jadwiga (panowała 1384-1399),
Władysław Jagiełło (panował 1386-1434). Pożyczali u nich także: książę mazowiecki
Ziemowit, kanclerz królestwa Zaklika, wojewodowie (krakowski, kaliski, poznański i
łęczycki), kasztelanie (biecki, sądecki i nakielski) oraz liczni pomniejsi urzędnicy.
Szczególnie mocno zadłużone było krakowskie mieszczaństwo, w tym rada miasta, a
nawet szlachta. Poza wspomnianymi już najbogatszymi bankierami, w Krakowie działali
także liczni drobni żydowscy lichwiarze, u których zadłużeni byli polscy rzemieślnicy i
kupcy. Był to dla Żydów sposób bardzo szybkiego zarobku. Oczywiście poza Małopolską
żydowskie bankierstwo rozwijało się również i w innych dzielnicach. W Wielkopolsce
wielcy żydowscy bankierze działali w Poznaniu i Kaliszu, a na Mazowszu i Rusi
Czerwonej istniały mniejsze grupy lichwiarzy. Uzyskany kapitał najczęściej był lokowany

10

w kosztownościach i nieruchomościach w miastach, lecz także w dzierżawę żup solnych,
młynów, browarów, słodowni, majątków prywatnych i podatków państwowych.

W 1394 roku do Polski napłynęli Żydzi wygnani z Francji. Z tego okresu zachowały się

dokumenty potwierdzające istnienie samodzielnych gmin żydowskich w Pyzdrach,
Kościanie i Kopaszowie. Powstały również skupiska Żydów na Mazowszu: w Czersku,
Warszawie i Wyszogrodzie.

W okresie rządów króla Władysława Jagiełły po raz pierwszy w Polsce oskarżono

Żydów o zbezczeszczenie hostii. Doszło do tego w 1399 roku w Poznaniu, kiedy to po
procesie doszło także do pogromu. Kronikarz Jan Długosz opowiada również o
pierwszym procesie o mord rytualny, jaki odbył się w 1407 roku w Krakowie. Również i
tam doszło do pogromu ludności żydowskiej. Mieszczanie plądrowali i podpalali domy
żydowskie, mordowali i siłą chrzcili dzieci. Prowodyrem pogromu był ksiądz z kościoła
św. Barbary, który ogłosił z ambony, że Żydzi zamordowali chrześcijańskie dziecko, aby
krwi użyć do rytualnych obrządków.
Musimy pamiętać, że w owym czasie przeciwko żydowskim kupcom oraz bankierom w
Polsce sprzymierzył się Kościół z chrześcijańskimi kupcami, którzy tracili wiele zysków
przez żydowską konkurencję, którą pragnęli w ten sposób wyeliminować. W XV wieku
zaistniało w Polsce zjawisko rugowania Żydów z roli. Doszło do tego pod wpływem
silnych nacisków kościoła rzymsko-katolickiego. Natomiast w 1420 roku synod kaliski
ustanowił obowiązek płacenia przez Żydów proboszczom należności, do jakich byliby
zobowiązani parafianie mieszkający na zajmowanym przez nich terenie.

Około połowy XV wieku ludność żydowska zaczęła stopniowo napływać na polskie

obszary mniej zurbanizowane. We wszystkich nowych skupiskach Żydów następowało
ożywienie handlu i finansów. Na przykład, na Rusi Czerwonej aktywnie działali żydowscy
finansiści Samson z Żydaczowa, Szania z Bełza oraz Josko z Hrubieszowa.

W 1447 roku w Królestwie Polskim rozpoczął panowanie król Kazimierz IV

Jagiellończyk (1427-1492). Ogłosił on statut nadający wspaniałe przywileje Żydom na
ziemiach polskich. Zostały zniesione wszystkie antyżydowskie przepisy kanoniczne
zalecane przez papieży. Od tej pory w Polsce nie wolno było pozywać Żydów przed
trybunały duchownych. Wojewodzi mieli bronić Żydów przed napaściami kleru i motłochu.
Żadnego Żyda nie wolno było oskarżać o używanie krwi chrześcijańskiej do wyrobu
macy na święto Paschy, "gdyż Żydzi niewinni są takiej zbrodni, która sprzeciwia się ich
religii". Jednocześnie Żydzi otrzymali własne sądownictwo kahalne.
W owym czasie, nigdzie w chrześcijańskiej Europie Żydzi nie posiadali tak korzystnych
przywilejów jak w Polsce.
W 1453 roku król Kazimierz Jagiellończyk (panował w latach 1447-1492) potwierdził
przywileje generalne dla Żydów przyznane w 1334 roku.

W drugiej połowie XV wieku działalność Żydów jako dzierżawców podlegała w całości

królowi i wyznaczonym przez niego wyższym urzędnikom. Dzierżawcy wypłacali w

11

imieniu króla pobory i świadczenia w naturze, wydawali polecenia podległej służbie
chrześcijańskiej i żydowskiej itp. Jednakże przejęcie przez Żydów arend podatków i ceł,
a także dochodów z majątków królewskich i szlacheckich przyczyniało się do narastania
silnych napięć społecznych.
W takiej sytuacji, w 1453 roku na polskie ziemie przybył wyposażony w
pełnomocnictwa Inkwizycji biskup (franciszkanin) Jan Kapistran (1386-1453; w 1690 r.
kanonizowany). Był on powszechnie znany jako "bicz na Hebrajczyków". Jego nauczanie
i podburzanie wywołało już wcześniej pogromy we Włoszech, Austrii, Bawarii, Czechach i
na Morawach. Po przybyciu do Polski, Kapistran bardzo szybko pozyskał sympatię i
poparcie kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i za jego pośrednictwem wywierał bardzo
silny nacisk na króla Kazimierza Jagiellończyka.
Wykorzystując najniższe społeczne emocje, w 1453 roku biskup Kapistran podburzył
mieszczan Wrocławia do nienawiści do Żydów. Uwięziono wówczas wszystkich Żydów
wrocławskich i skonfiskowano wierzycielom rewersy na wartość 25.000 złotych guldenów
węgierskich. Podczas tortur kilku Żydów przyznało się do znieważenia hostii, w wyniku
czego na Rynku Solnym spalono 40 Żydów. Wszystkich pozostałych Żydów wypędzono
z Wrocławia, odebrawszy im wcześniej dzieci do 7 roku życia, które następnie
przymusowo ochrzczono i oddano na wychowanie do klasztorów. Wszystkie żydowskie
majątki we Wrocławiu skonfiskowano. Podobne prześladowania objęły miasta całego
Śląska.
W 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk w wydanych statutach nieszawskich,
ograniczających uprawnienia mieszczaństwa, cofnął niektóre przywileje Żydów.

Żydzi mając ograniczoną swobodę działania na ziemiach polskich, przenieśli swoją

aktywność poza granice kraju. Pośredniczyli w tym czasie w wymianie towarów między
Polską a koloniami włoskimi nad Morzem Czarnym oraz Rusią, Węgrami i Turcją.
Równocześnie uczestniczyli w handlu bałtyckim i prowadzili operacje handlowo-
kredytowe ze Śląskiem. Działalność jako dzierżawców musieli częściowo ograniczyć do
terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi Czerwonej. W 1454 roku żupnikiem i
celnikiem księcia Świdrygiełły był Żyd Jaczko. W latach 1488-1489 żupy wielkoksiążęce
na Litwie dzierżawiła spółka złożona z Żydów. Na Rusi Czerwonej największymi
dzierżawcami byli: Wołczko z Drohobycza, Samson z Żydaczowa i Josko z Hrubieszowa.

W 1463 roku mieszczanie krakowscy splądrowali żydowską dzielnicę, która w 1469

roku została ostatecznie przeniesiona na inne miejsce. W 1468 roku do podobnych
rozruchów doszło w Poznaniu. Pełna odpowiedzialność za te antyżydowskie rozruchy
spada na biskupa Jana Kapistrana, który podburzył polskich mieszczan przeciwko
Żydom.

Pomimo wszystkich prześladowań, sytuacja Żydów na ziemiach polskich wyglądała i

tak o wiele lepiej niż w zachodniej Europie. Stanowili jednak bardzo niewielką grupę
narodową i nie odgrywali większej roli w życiu społecznym, gospodarczym i kulturalnym
Polski. Szacuje się, że pod koniec Średniowiecza Żydzi mieszkali w około 85 polskich
miastach, a ich liczbę ocenia się na około 18 tysięcy w Królestwie Polskim i około 6

12

tysięcy w Wielkim Księstwie Litewskim. Stanowili łącznie 0,6% ogółu ludności obu
państw (Borzymińska, 1995).
Powinniśmy w tym miejscu zaznaczyć, że społeczność żydowska osiedlająca się w
Polsce jest określana mianem Aszkenazyjczyków. Nazwa Aszkenazyjczycy pochodzi od
hebrajskiej nazwy Niemiec (Aszkenaz), gdyż to właśnie stamtąd pochodzili przybywający
do Polski Żydzi. Język Żydów aszkenazyjskich był biedną gwarą niemiecką, odciętą od
rodzimego pnia. Nie brał udziału ani w rozwoju języka niemieckiego, ani też w bogactwie
języka polskiego. Trudno było tutejszym rabinom tworzyć piękne kazania. Dla nich
najważniejsza była myśl religijna, która sobą wszystko przesłaniała i wszystko w sobie
pochłaniała. Ich oczy skupiały się na Talmudzie w świecie myśli i wzniosłych modlitw
zaziemskich. Dużo się modlono, Talmud studiowano do upojenia, i już mało czasu
zostawało na głoszenie kazań pięknych mową. Zamiłowanie do Talmudu na grunt polski
przeszczepiło dwóch rabinów wywodzących się z niemieckiej szkoły talmudycznej. W
1469 roku z Moguncji wyemigrował do Poznania rabin Mojżesz Menz. Drugim był rabin
Józef Polak, który wyemigrował z Pragi do Krakowa. W latach 1490-1530 wspaniale
rozwijał swoją działalność w Krakowie, gdzie założył własną uczelnię talmudyczną. Józef
Polak wyśrubował metodę egzegezy Talmudu do zdumiewającego mistrzostwa.

Od połowy XV wieku znacznie wzrosła siła chrześcijańskiego mieszczaństwa i

kupiectwa, które przeprowadziło atak na wolności żydowskie w Polsce. W 1483 roku
korzystając z przywileju "de non tolerandis Judeis" wysiedlono przymusowo Żydów z
Warszawy i Mazowsza. Niektórzy historycy szacują liczebność Żydów w Polsce i na
Litwie w owym czasie, na około 24 tysięcy.
Pod koniec XV wieku zniemczony patrycjat Krakowa i Lwowa doprowadził do istotnych
ograniczeń działalności kupców żydowskich w obu miastach. W 1485 roku zmuszono
Żydów krakowskich do "dobrowolnego" podpisania ugody z chrześcijańskimi
mieszczanami, na podstawie której zobowiązali, że w przyszłości będą handlować
wyłącznie towarami "przepadłymi" (będącymi w zastawie), a ponadto jedynie czapkami i
kołnierzami własnej roboty. Wszelki inny handel został Żydom zakazany pod groźbą
konfiskaty towaru oraz wysokiej kary pieniężnej. W 1488 roku podobne ograniczenia
wprowadzono we Lwowie.

W 1492 roku panowanie w Królestwie Polskim rozpoczął król Jan Olbracht (1459-

1501). Nie zmieniał on zasadniczo polityki swego ojca względem Żydów, dopuszczając w
1494 roku do wygnania ludności żydowskiej z Krakowa. Żydzi przenieśli się wówczas do
pobliskiego Kazimierza.
Był to jednocześnie okres napływu do Polski Żydów wygnanych z Hiszpanii i Portugalii
(lata 1492-1497). Bardzo często byli to bogaci kupcy oraz finansiści, którzy szybko
nawiązywali lokalne kontakty i przyczyniali się do rozwoju żydowskiej przedsiębiorczości.
W owym czasie na ziemiach polskich istniało już 61 samodzielnych gmin żydowskich.
Pomimo wszystkich grożących im represji, żydowscy kupcy i rzemieślnicy nieustannie
rozwijali zakres swojej aktywności gospodarczej. Zachowane z XV wieku źródła
wymieniają nowe profesje żydowskich rzemieślników: kuśnierstwo, czerwonoskórstwo,

13

kamasznictwo, tkactwo, kamcharstwo (tj. produkcja odzieży z adamaszku), powroźnictwo
i szklarstwo.

W 1495 roku wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk (panował w latach 1492-

1506) podjął decyzję o wypędzeniu wszystkich Żydów z Litwy. Przyczyną wygnania była
niemożność oddania przez księcia długów zaciągniętych u Żydów. W związku z tym,
książę wygnał swoich wierzycieli i uznał długi za nieistniejące. Jednak bardzo szybko
okazało się, że finanse oraz handel w Wielkim Księstwie Litewskim znacznie podupadły,
dlatego w 1503 roku książę Aleksander zezwolił Żydom na powrót na Litwę. Musieli
jednak wcześniej uiścić wysokie opłaty za zezwolenia na osadnictwo.

W ten to sposób Polska i Litwa powoli przechodziły z Średniowiecza do Nowożytności.

PRZYWILEJ BOLESŁAWA POBOŻNEGO DLA ŻYDÓW Z 1264 r.

fragmenty - przekład Kazimierza Abgrowicza)

"[...] my, Bolesław, z Bożej łaski książę Wielkiej Polski, zawiadamiamy tak obecnych,

jak przyszłych [...] że naszym Żydom mieszkającym na całym obszarze naszego
państwa, tak postanowiliśmy od słowa do słowa przedstawić ich ustawy i przywileje,
które od nas otrzymali, jak to jest zawarte w następującym zestawieniu.

Najpierw postanawiamy, aby w sprawie o pieniądze lub jakąkolwiek ruchomość czy

nieruchomość, albo w procesie kryminalnym, który dotyczy osoby lub majątku Żyda, jako
świadka przeciwko Żydowi nigdy nie dopuszczano chrześcijanina, lecz wraz z
chrześcijaninem także Żyda.

[...] Dalej, jeśli chrześcijanin w jakikolwiek sposób zrani Żyda, winowajca ma

zapłacić karę nam i naszemu wojewodzie, którą należy odnieść do naszego skarbca; i
potem będzie mógł odzyskać naszą łaskę. Zranionemu zaś winien dać odszkodowanie
za leczenie ran i za wydatki, jak tego żądają i wymagają prawa naszego kraju.

Dalej, jeśli chrześcijanin zabije Żyda, winien być ukarany odpowiednim wyrokiem, a

wszystkie ruchomości i nieruchomości winowajcy mają przejść pod naszą władzę.

[...] Gdziekolwiek Żyd będzie przechodził przez nasze państwo, nikt nie będzie mu

stawiał żadnych przeszkód [...], lecz jeśli będzie wiózł jakieś towary lub jakieś rzeczy,
powinny za to przypaść cła we wszystkich punktach celnych; i ten Żyd takie tylko należne
cło winien płacić, jakie płaciłby każdy mieszkaniec tego miasta, w którym Żyd przebywa.

14

[...] Dalej, jeśliby chrześcijanin w jakikolwiek sposób spustoszył lub najechał ich

cmentarz, zarządzamy, aby surowo został ukarany według zwyczaju i praw naszej ziemi,
a całe jego mienie, jakkolwiek nazywałoby się, przeszło do naszego skarbca.

Jeśliby kto lekkomyślnie obrzucał [czymś] szkoły Żydów, zarządzamy, aby naszemu

wojewodzie zapłacił dwa talenty pieprzu.

[...] Zarządzamy, aby nikt nie był gościem w domu Żyda.

[...] Dalej, jeśli jakikolwiek chrześcijanin przemocą odbierze swój zastaw od Żyda lub

dopuści się gwałtu w jego domu, winien być surowo ukarany jako działający na szkodę
naszego skarbca.

[...] Zgodnie z zarządzeniami papieża, w imię naszego Ojca świętego, bardzo

surowo zabraniam, aby w przyszłości nikt nie obwiniał żadnego Żyda w naszym
państwie, że spożywa krew ludzką, gdyż według nakazu prawa wszyscy Żydzi powinni
zupełnie powstrzymać się od spożywania zupełnie wszelkiej krwi. Lecz jeśliby jakiś Żyd
został obwiniony przez chrześcijanina o zabicie jakiegoś chłopca chrześcijańskiego,
powinni mu to udowodnić trzej chrześcijanie i tyluż Żydów; a skoro udowodnią mu to,
wtedy ten Żyd za popełnienie zbrodni powinien ponieść odpowiednią karę. Jeżeli zaś
oczyszczą go wspomniani świadkowie i jego własna niewinność, chrześcijanin za
oszczerstwo zupełnie słusznie poniesie karę, którą Żyd miał ponieść.

[...] Postanawiamy, że jeśliby jakiś Żyd pod przymusem ciężkiej przygody w nocy

podniósł krzyk [o pomoc], a sąsiedzi chrześcijanie nie zatroszczyli się o danie mu
odpowiedniej pomocy, ani nie przybyli na krzyk, każdy sąsiadujący z nim chrześcijanin
winien zapłacić trzydzieści solidów.

Postanawiamy także, że Żydzi mogą swobodnie sprzedawać wszystko i kupować,

chleba dotykać podobnie jak chrześcijanie; ci zaś, którzy przeszkadzaliby im, będą
obowiązani zapłacić za to karę naszemu wojewodzie.

[...] Lecz aby to wszystko, co się wyżej rzekło, zachowało na zawsze trwałą moc,

niniejszy dokument z podpisami świadków daliśmy im dla zabezpieczenia [...] Działo się
to w mieście Kaliszu, nazajutrz po Wniebowzięciu Świętej Marii Panny, roku Pańskiego
1264, ósmego dnia przed kalendami września."

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - DZIEJE NOWOŻYTNE ( DO ROZBIORÓW )

XVI wiek w Rzeczypospolitej charakteryzował się stabilnością zewnętrzną i

wewnętrzną. Były to czynniki sprzyjające wzrostowi liczebności Żydów. W połowie XVI

15

wieku liczbę ludności żydowskiej ocenia się na około 100 tysięcy i od tego czasu zaczęła
ona gwałtownie wzrastać. Wzrósł także odsetek ludności żydowskiej w stosunku do
ogółu zaludnienia państwa (z 0,6% do około 5%). Główne nasilenie osadnictwa objęło
tym razem wschodnie obszary Rzeczypospolitej.

W 1501 roku w Rzeczypospolitej rozpoczął panowanie król Aleksander Jagiellończyk

(1461-1506).
Warto zauważyć, że stosunek polskich królów do Żydów odznaczał się znaczną
chwiejnością. Nadawali oni sprzeczne przywileje, faworyzujące to Żydów, to
chrześcijańskich mieszczan i kupców, co w konsekwencji pogłębiało napięcia i
sprzeczności pomiędzy ludnością żydowską i chrześcijańską.

W latach 1506-1548 w Rzeczypospolitej panował król Zygmunt I Stary (1467-1548).

W 1507 roku król Zygmunt Stary postanowił uporządkować sprawę żydowską w
państwie. W celu zapobiegania rozruchom, wyznaczył radom miejskim wysokie kary i
kaucje za dopuszczenie do powstawania ewentualnego tumultu przeciwko Żydom. W
przypadku zaistnienia zamieszek, połowę pieniędzy pochodzących z kary mieli dostać
poszkodowani Żydzi, a drugą połowę skarb państwa. Zabroniono też oskarżania Żydów
o mordy rytualne czy profanację hostii.
W 1518 roku król Zygmunt Stary po raz drugi się ożenił. Wraz z przyjazdem do Polski
królowej Bony, z Włoch przybyli wraz z nią wybitni żydowscy medycy. Obok umiejętności
medycznych przywieźli także inne umiejętności świeckie. Na dworze królewskim
znajdowało się wówczas wielu żydowskich bankierów, kupców i lekarzy. Zwłaszcza
cenieni byli bankierzy, gdyż ratowali władców z opresji finansowych i dostarczali
pieniędzy skarbowi państwa, potrzebnych między innymi na prowadzenie działań
wojennych na rubieżach państwa. Szlachta również zabiegała o życzliwość Żydów, gdyż
znajdywała w tym zwiększone zyski z handlu produktami rolnymi.

W owym czasie na ziemiach polskich istniał wyjątkowy samorząd żydowski. Każda

gmina (kehila) posiadała swój własny organ administracyjny (kahał). Członków kahału
wybierano spośród najbardziej poważanych i najczęściej najbogatszych członków gminy.
Czuwali oni nad spokojem i bezpieczeństwem. Kontrolowali łaźnie, przetwórstwo mięsa,
szkolnictwo i usługi pogrzebowe. Państwo nakładało na nich podatki, które oni dzielili
pomiędzy członków gminy i następnie nadzorowali ich ściągniecie. W ściąganiu
podatków, żydowski samorząd był bardziej skuteczny niż urzędy państwowe.
W latach 1518-1522 król Zygmunt Stary postanowił rozciągnąć samorząd żydowski w
Polsce poza obszar gminy. Utworzono cztery żydowskie ziemstwa, które wybierały swoją
starszyznę i miały swoich poborców podatkowych. Żydzi skupiali się w kahałach, w
których zgromadzenie członków wybierało trzy lub czteroosobowe kolegium. Żydzi mieli
pełne sądownictwo cywilne i kryminalne. Kwestie sporne pomiędzy ziemstwami
rozstrzygał stały trybunał rozjemczy w Lublinie (utworzony w 1530 r.).
Cztery ziemstwa:
(1) kahały wielkopolskie i mazowieckie,
(2) kahały Ziemi Krakowskiej,

16

(3) kahały małopolskie i Rusi Czerwonej,
(4) kahały litewskie.
Przychylne Żydom prawa i życzliwość dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów
spowodowały rozwój gmin i bogacenie się wielu Żydów w XVI wieku. Kapitał i handel
żydowski umożliwiały eksploatację bogactw naturalnych i dostarczały niezbędnych
finansów królowi oraz szlachcie. Większa część handlu i rzemiosła znajdowały się w
rękach Żydów. Cechą charakterystyczną tego okresu jest wzrost ilości żydowskich
rzemieślników, choć jednocześnie pojawiła się spora grupa żydowskiej biedoty, która była
zupełnie pozbawiona możliwości stałego zarobkowania. Do ludności żydowskiej bardzo
przychylny stosunek mieli właściciele miast. Bardzo często zakładając nowe miasta,
wyręczali się oni Żydami, którzy w nowej osadzie organizowali cechy rzemieślnicze,
handel oraz nadzorowali ściąganie podatków i ceł. W ten sposób wielu Żydów w pogoni
za zyskiem przenosiło się z przeludnionych miast do nowo zakładanych osad.
Najmocniejszą ostoję mieli Żydzi w polskiej szlachcie, która żywiła uprzedzenie dla
niemieckiego osadnictwa i posługiwała się Żydami do zwalczania i ograniczania
niemieckiego mieszczaństwa. A ponieważ szlachta piastowała urzędy wojewodów,
kasztelanów, starostów i inne godności, więc ustawy kanoniczne pozostawały względem
Żydów zapomniane.

Z początkiem XVI wieku zobowiązano Żydów do wystawiania własnych oddziałów

wojskowych. W praktyce często ten obowiązek zastępowano świadczeniami
pieniężnymi.
W 1525 roku ostatni książę mazowiecki ponowił utrzymać dekrety zakazujące Żydom
mieszkania w Warszawie i na Mazowszu, a po jego śmierci, dwa lata później potwierdził
je król Zygmunt Stary.

Przez cały ten czas, głównym zajęciem większości Żydów był handel. Istotą

żydowskiego handlu zawsze była umiejętność szybkiego dostosowania się do
zachodzących zmian oraz zadowalania się znacznie mniejszym zyskiem niż
chrześcijańska konkurencja. Dzięki temu, magnaci oraz szlachta mogli nabywać u
żydowskich kupców poszukiwane przez siebie towary, i to po cenach niższych niż u
chrześcijańskich kupców.
Dodatkową pomocą okazało się zrównanie żydowskich kupców z kupcami
chrześcijańskimi w zakresie ceł (1527 r.).

W 1529 roku w Krakowie doszło do spalenia na stosie za herezję Żydówki, Barbary

Weiglowej. Wcześniej przyjęła ona wiarę chrześcijańską, a następnie powróciła do
judaizmu. Za ten czyn została spalona na stosie.

W 1532 roku kupcy żydowscy uzyskali prawo wolnego handlu w całym państwie

polskim. Kupcy z Krakowa prowadzili wówczas aktywną wymianę towarów z Poznaniem,
Lwowem, Brześciem Litewskim i Wilnem. Kupcy z Lwowa handlowali najczęściej z
Krakowem, Poznaniem, Wilnem i Jazłowcem. Równocześnie rozwijał się pomniejszy
handel lokalny, który został prawie całkowicie opanowany przez drobnych żydowskich

17

handlarzy i tak zwanych wędrownych sprzedawców, przewożących cały swój majątek na
wózku lub w worku.

W 1534 roku król Zygmunt Stary zwolnił Żydów z obowiązku noszenia specjalnych,

wyróżniających się ubrań.

Bardzo szybko Rzeczpospolita stała się centrum nauk i literatury talmudycznej. Tutaj

żyli i tworzyli wielcy rabini, myśliciele, autorzy dzieł filozoficznych i kabalistycznych.
Nadzwyczajny rozwój szkół talmudycznych w Polsce ugruntowało trzech rabinów,
Szachna, Lurja i Isserles. Ten triumwirat rabiniczny utwierdził zwierzchnictwo Polski nad
całym niemal żydostwem europejskim, zwierzchnictwo przez wszystkich chętnie
uznawane.
Rabin Szalom Szachna działał w latach 1540-1558 i był nadrabinem w Lublinie. Rabin
Salomon Lurja (1510-1573) był wybitnym uczonym talmudystą. Gruntownie i głęboko
objaśniał zasady praktyki religijnej judaizmu. Drobiazgowo zwracał uwagę na
poprawność gramatyczną i ścisłość w odróżnianiu form językowych hebrajskiego.
Jednakże nadającą ton w Polsce powagą rabiniczną był rabin Mojżesz Ben-Izrael
Isserles, znany także pod akronimem Remu (1520-1572). Mieszkał on w Krakowie
(Polska) i był rektorem miejscowej jesziwy, która cieszyła się dobrą opinią w całej
Europie. Sprawował funkcję naczelnego rabina Krakowa aż do śmierci i słynął z
łagodności okazywanej wszystkim uciskanym i będącym w trudnej sytuacji
ekonomicznej. Był gruntownie obeznany z całą literaturą talmudyczną. Napisał on liczne
komentarze i wyjaśnienia do Pisma Świętego. Szczególną sławę przyniósł mu komentarz
uzupełniający do dzieł rabina Józefa Karo - "Drogi Mojżesza" (hebr. "Darche Mosze",
komentarz do "Bet Josef"). Isserles podkreślał znaczenie lokalnych zwyczajów dla
rozwoju żydowskiego prawa. Prezentował poglądy i praktyki rabinów i wspólnot
aszkenazyjskich. Isserles jeszcze większą sławę zyskał swoją polemiką "Obrus" (hebr.
"Mapa", komentarz do "Szulchan Aruch"). W ten sposób rabin Mojżesz Isserles
komentarzom rabinów sefardyskich (hiszpańskich) przeciwstawił komentarze rabinów
aszkenazyjskich (niemiecko-polskich). Dzieła te ujednoliciły aszkenazyjskie zwyczaje i
praktyki, umożliwiając ukształtowanie się Żydów Aszkenazyjskich jako grupy jednolitej
pod względem religijnym i kulturowym.
Sława akademii polsko-talmudycznych rozbrzmiewała wówczas wśród całego
żydostwa europejskiego. Dyplom polskich uczelni talmudycznych był najlepszą
rekomendacją na rabina we wszystkich gminach europejskich.
Poziom żydowskiej oświaty w Polsce XVI wieku był wysoki. Wszystkie duże miasta
miały własne jesziwy. Już w owym czasie Żydzi mieszkający w Polsce mieli obowiązek
posyłania swoich synów w wieku od czterech do ośmiu lat do kahalnych szkół. Dzieci
uczyły się w nich języka hebrajskiego, czytały Torę i poznawały podstawy rachunków.
Szkoły drugiego stopnia obejmowały chłopców w wieku od ośmiu do trzynastu lat. W tych
szkołach uczono Talmudu z komentarzami. Dziewczęta trzymano z dala od szkół. Wielu
młodzieńców studiowało Talmud, uznając to za cel własnego życia. Rodziny lub lokalne
gminy były przy tym zobowiązane do utrzymywania ich. Rabini wielkich miast byli

18

zatwierdzani przez króla.
W 1534 roku założono w Krakowie pierwszą żydowską drukarnię. Publikowano książki
w hebrajskim i jidysz.

Ważną dziedziną gospodarczej działalności były arendy. Obok bogatych kupców i

finansistów żydowskich dzierżawiących duże dobra ziemskie pojawiła się liczna warstwa
drobnych dzierżawców rud, kuźni, młynów, gorzelni, browarów, słodowni oraz karczm i
szynków. Przeciwko oddawaniu przez króla Żydom w dzierżawę żup, ceł i myt, a także
starostw i ekonomii królewskich ostro zaprotestowała szlachta. Pod jej wpływem w 1538
roku sejm w Piotrkowie zakazał Żydom dzierżawienia dochodów publicznych. Kolejne
sejmy powtarzały ten zakaz.
W 1538 roku szlachta na sejmie w Piotrkowie doprowadziła do wyłączenia Żydów
mieszkających w miastach prywatnych i dobrach ziemskich spod jurysdykcji (opieki
prawnej) króla. Równocześnie doszło do podziału Żydów na królewskich lub
szlacheckich. Wynikało to z walki o względy Żydów. Król Zygmunt Stary zrzekł się
jurysdykcji nad Żydami w miastach i wsiach prywatnych.

W 1541 roku król Zygmunt Stary ustanowił dwóch naczelnych rabinów: Mojżesza

Fishela w Krakowie oraz Szaloma Shakna w Lublinie.

W latach 1548-1572 w Rzeczypospolitej panował król Zygmunt II August (1520-1572).

Potwierdził on przywileje żydowskie w Polsce (1548 r.).
W owym czasie w Polsce żyło około 20 tysięcy Żydów. Gmina w Poznaniu liczyła 3
tysiące osób, w Kazimierzu pod Krakowem 3 tysiące osób. Trzecią pod względem
wielkości była gmina w Lublinie. Jednocześnie istniał ciągły napływ ludności żydowskiej
na ziemie polskie z Niemiec, Czech, Włoch i Turcji.
W 1551 roku przełożeni gmin żydowskich w Rzeczypospolitej uzyskali szerokie prawa
sądownicze i administracyjne.

W drugiej połowie XVI wieku władze państwowe anulowały niektóre przepisy

ograniczające działalność finansową Żydów. Dzięki temu Żydzi mogli rozwinąć system
kredytów udzielanych pod zastaw nieruchomości. Największymi żydowskimi bankierami
byli w tym czasie: ród Fiszlów z Krakowa i Kazimierza, ród Ezofowiczów z Brześcia
Litewskiego i ród Nachmanowiczów z Lwowa. Powstały wówczas centra operacji
kredytowo-pieniężnych w Rzeczypospolitej - były to: Kraków, Poznań i Kalisz w Koronie;
Lwów, Zamość i Przemyśl na Rusi Czerwonej, Wołyniu i Podolu; Brześć Litewski i Wilno
na Litwie. Najwięksi żydowscy bankierzy użyczali pożyczek wszystkim monarchom
polsko-litewskim. Były one wykorzystywane na prowadzenie wojen oraz na budowę i
remonty pałaców. U żydowskich bankierów pożyczali prawie wszyscy dygnitarze i
urzędnicy państwowi, a także szlachta, mieszczaństwo i duchowieństwo. Pomniejsi
lichwiarze pożyczali urzędnikom powiatowym, zubożałej szlachcie, klasztorom,
mieszczanom i chłopom. U żydowskich bankierów zapożyczali się także Żydzi, a nawet
kahały wielu miast. Drobny, ale masowy kredyt udzielany żydowskim kupcom i
rzemieślnikom ułatwiał rozwój interesów. W ten sposób rosła liczba rzemieślników,

19

warsztatów oraz zawodów, które uprawiali.
W owym czasie kupcy żydowscy poczynili największy postęp w handlu zagranicznym.
Kupcy z Krakowa i Kazimierza handlowali z Czechami, Morawami, Węgrami, Austrią i
Śląskiem. Kupcy z Krakowa, Poznania i Lwowa handlowali z Niemcami, Italią i Holandią.
Kupcy z Wilna, Grodna i Trok handlowali z Rosją za pośrednictwem hurtowników
rosyjskich, gdyż pobyt, nawet czasowy, Żydów w państwie rosyjskim był zabroniony.
Kupcy z Lwowa i Zamościa handlowali z Mołdawią, Wołoszczyzną i Turcją. W większości
z tych państw znajdowali oni oparcie w Żydach zagranicznych. Wywożono za granicę
produkty rolne, hodowlane oraz gotowe wyroby rzemieślnicze (np. futra i odzież).
Przywożono poszukiwane luksusowe towary zagraniczne. Najbogatsi żydowscy kupcy
pojawiali się na wielkich targach w Wenecji, Florencji, Lipsku, Frankfurcie nad Menem,
Wrocławiu i Gdańsku. W 1556 roku na targach w Lipsku było 28 kupców z Polski, w tym
8 było Żydami (28,6%). Celem zwiększenia zysków w połowie XVI wieku kupcy
żydowscy z Brześcia Litewskiego, Tykocina, Grodna i Śledzewa założyli spółkę
handlową. Miała ona dotrzeć do nowych rynków zbytu na zachodzie za pośrednictwem
Gdańska.

W 1556 roku miasto Wieliczka wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany

"privilegia de non tolerandis Judaeis".

W 1564 roku doszło do wielkiego pożaru miasta Poznań. O wywołanie pożaru

oskarżono Żydów, w wyniku czego doszło do pogromu ludności żydowskiej w mieście.

W 1566 roku na targach w Lipsku było obecnych 242 kupców z Polski, z czego 182

było Żydami (75,8%). Pokazuje to wielkość żydowskiego handlu zagranicznego i dużą
rolę, jaką odgrywali w gospodarce narodowej Rzeczypospolitej.

W 1567 roku została założona wyższa szkoła judaistyczna (jesziwa) w Lublinie.

Pierwszym rektorem jesziwy lubelskiej był Salomon Luria (1519-1573). Główną jego
dewizą była samodzielność, stąd też nie liczył się z autorytetami największych
żydowskich uczonych. W swym głównym dziele "Jam szel Szlomoh" zbijał orzeczenia
rabinów i kodyfikował prawo religijne. Był to zarazem komentarz do dzieła Józefa Karo
"Szulcham aruch".
Wkrótce wszystkie gminy żydowskie pragnęły założyć u siebie jesziwy.

W 1568 roku Żydzi w Kazimierzu (pod Krakowem) uzyskali szczególny przywilej "de

non tolerandis christianis". Mieszkał tam wówczas wybitny historyk żydowski Dawid Gons
(1541-1613). Zasłynął swoją kroniką historyczną "Cemach Dawid".
W owym czasie prawie wszyscy polscy Żydzi byli obeznani z Talmudem. We
wszystkich gminach istniały szkoły talmudyczne, w których nauczali rabini. Studiująca
młodzież (bachurim) była utrzymywana z kasy gminnej i przez bogatych członków gminy.
Nauka odbywała się w semestrze letnim i zimowym, po ukończeniu których wszyscy
udawali się na wielkie jarmarki - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i
Lublinie. Urządzano tam wielkie dysputy publiczne, w których mógł każdy uczestniczyć.

20

W 1569 roku Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły Unię Lubelską, na

mocy której połączono oba państwa. Od tej pory oba państwa miały jednego króla,
wspólne sejmy, wspólną monetę, wspólną politykę zagraniczną, osobne jednak urzędy,
skarb i wojsko. W ten sposób do terytoriów polskich przyłączono Białoruś, Ukrainę,
Podlasie, Wołyń i Podole. Polska magnateria rozpoczęła szybką kolonizację nowych
obszarów. Do zarządzania nowymi majątkami użyto Żydów, którzy z tego powodu w
dużej ilości migrowali na wschód. Zwłaszcza na Ukrainie, Żydzi stali się "narzędziem
wielkopańskiego ucisku" feudalnego chłopów.

W 1569 roku miasta Biecz i Krosno wprowadziły przywilej o nietolerowaniu Żydów,

zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".

Po śmierci polskiego króla Zygmunta II Augusta (1572 r.), ostatniego króla z domu

Jagiellonów, wprowadzono nowy system elekcyjny, który był bardzo korzystny dla Żydów.
Każdy nowo wybrany król elekcyjny potrzebował przede wszystkim pieniędzy, a tych
mogli mu dostarczyć wyłącznie żydowscy bankierzy.

Po okresie wewnętrznego zamieszania związanego z elekcją Hanryka Walezego

(panował 1573-1574), w 1576 roku królem polskim został Stefan Batory (1533-1586).
Jego rządy to pogodny okres w dziejach żydostwa polskiego.
W 1576 roku król Stefan Batory wydał specjalny dekret przeciwko oskarżeniom Żydów
o mordy rytualne. W ten wyjątkowy sposób król wziął w obronę Żydów i wyraził
przekonanie, że Żydzi skrupulatnie przestrzegają zasad judaizmu, zakazujących
przelewania krwi ludzkiej. Wszelkie rozruchy antyżydowskie były srogo karane.
Równocześnie król zezwolił Żydom na prowadzenie wszelkiego handlu, bez żadnych
ograniczeń, nawet podczas chrześcijańskich świąt.

W 1579 roku król Stefan Batory powołał walne przedstawicielstwo ludności żydowskiej

dla całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Żydowski parlament nazywał się Sejmem
Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot). Ze swojego grona wybierano radę, zwaną
generalnością, marszałka generalnego, pisarza generalnego i wiernika generalnego.
Waad podejmował decyzje dotyczące wszystkich obszarów żydowskiego życia.
Regulował stosunki dzierżawy i płatności podatków. Organizował zbiorki dobroczynne,
nadzorował opiekę nad żydowskimi sierotami - chłopców przydzielano do gmin, w
których uczyli się Tory i byli przeznaczeni do nauki rzemiosła, natomiast panny po
przekroczeniu 15 roku życia, otrzymywały posag ułatwiający wyjście za mąż. Podobnie
troszczono się o żydowskich uciekinierów z innych krajów. Waad reagował także na
nastroje antyżydowskie, prowadząc rokowania z władzami państwowymi. Cały ten okres,
czyli wiek XVI i pierwsza połowa XVII wieku zapisany jest w historii polskich Żydów jako
złoty wiek.
W 1581 roku Waad Arba Aracot ukonstytuował się po raz pierwszy w Lublinie. Ten, tak
zwany Sejm Czterech Ziem - Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy powstało
odrębne przedstawicielstwo) - obradował podczas wielkich jarmarków - latem w Zasławiu
i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. W Lublinie przewodniczył rabin Mardochaj Jafa

21

(1530-1612), a we Lwowie rabin Jozue Falk Kohen (1532-1616), rektor miejscowej
uczelni.
W 1581 roku Waad Arba Aracot podjął uchwałę zakazującą Żydom pod karą klątwy
dzierżawienia żup, mennic, czopowego oraz ceł i myt w Wielkopolsce, Małopolsce i na
Mazowszu. Waad uzasadnił ten zakaz tym, że "ludzie podnieceni żądzą zysku i
wzbogacenia się przez wielkie i liczne arendy mogą sprowadzić na ogół [Żydów] - broń
Boże - wielkie niebezpieczeństwo".
W ten sposób uchwała sejmu żydowskiego wpłynęła na znaczne zmniejszenie się
udziału Żydów w zarządzaniu mennicami państwowymi w województwach centralnych i
zachodnich, a kopalniami soli w całej Rzeczypospolitej. W drugiej połowie XVI i pierwszej
połowie XVII wieku zmniejszył się także kapitał żydowski zaangażowany w arendy w
Wielkopolsce i Małopolsce.
Równocześnie rosła ilość żydowskich inwestycji w dzierżawy wielkich latyfundiów
magnackich oraz starostw i ekonomii królewskich na Rusi Czerwonej, Podolu, Wołyniu i
województwach czernihowskim, bracławskim i kijowskim. Na ziemiach tych żydowscy
arendarze niejednokrotnie stosowali bezlitosne metody wymuszania świadczeń
feudalnych, co rodziło opór ukraińskiego chłopstwa. Wszelkie objawy buntu lub oporu
były okrutnie tłumione przez hajduków starościńskich, a na Ukrainie Naddnieprzańskiej
przez wojsko koronne.

W 1587 roku, według legendy, podczas podwójnej elekcji Zygmunta III Wazy i

Maksymiliana Habsburga, z powodu braku porozumienia, królem na jedną noc w Lublinie
został rabin Saul Wahl (1545-1617).

W latach 1587-1632 w Rzeczypospolitej Obojga Narodów panował król Zygmunt III

Waza (1566-1632). Był on wychowankiem Jezuitów i gorliwym katolikiem, i choć
prześladował innowierców chrześcijańskich, to polskim Żydom powodziło się w tym
czasie całkiem dobrze. Król Zygmunt Waza potwierdził przywileje Żydów (1588 r.) i
chronił ich przed prześladowaniami.

W 1588 roku miasto Opoczno wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany

"privilegia de non tolerandis Judaeis".

Wraz z rozwojem chrześcijańskiego handlu zaostrzała się konkurencja i jednocześnie

walka z żydowskimi kupcami, których usiłowali zwalczać chrześcijańscy kupcy,
mieszczaństwo i duchowieństwo. Jednakże żydowscy kupcy mieli znaczne poparcie ze
strony magnatów i szlachty. W 1590 roku szlachta lwowska i przemyska województwa
ruskiego wystosowała na sejmiku wiszeńskim uchwałę wzywającą króla do rozszerzenia
uprawnień handlowych Żydom.

W latach 1590-1631 w Rzeczypospolitej Obojga Narodów doszło do pierwszych

procesów o mord rytualn. Odbyły się one między innymi w Szydłowie, Gostyninie,
Sandomierzu, Sochaczewie i Krakowie. Rzeczywistą przyczyną tych procesów była
rosnąca rywalizacja chrześcijańskich i żydowskich rzemieślników oraz kupców w

22

zatłoczonych miastach i miasteczkach polskich. Roiło się od konfliktów, w których
innowiercy nigdy nie mieli racji. A gdy trzeba było rozstrzygnąć jednoznacznie konflikt
natury ogólniejszej, wtedy wybuchał proces przeciw Żydom oskarżonym o mord rytualny.

W 1592 roku król Zygmunt Waza na sejmie warszawskim zatwierdził dawne żydowskie

przywileje kazimierzowskie. Król wydał przy tym jedną ustawę niekorzystną dla Żydów.
Na budowę synagogi wymagana była zgoda lokalnego duchowieństwa katolickiego. W
ten sposób uzależniano praktyki religijne Żydów polskich od prześladowczego Kościoła
Rzymsko-Katolickiego.

W 1597 roku miasto Chęciny wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany

"privilegia de non tolerandis Judaeis".

Przełom XVI i XVII wieku to okres wzrostu nauki żydowskiej na ziemiach polskich.

Wychowanie i wykształcenie Żydów osiągnęło w tym czasie poziom wyższy od ogólnego
poziomu w stanie szlacheckim i mieszczańskim. W Tykocinie uczona córka rabina
Rebeka zapoczątkowała żydowską literaturę kobiecą. Osiadły w Nieświeżu Salomon del
Medigo (1591-1655) w księdze "Ejloim" bronił teorii Kopernika. W 1600 roku Jakub
Janow wydał w Lublinie książkę "Tze'enah U-Re'ena", popularną pozycję w jidysz dla
kobiet. Był to komentarz Midrasz do Tanach.

W 1616 roku kupcy żydowscy z Lwowa, Lublina, Krakowa i Poznania założyli spółkę

handlową, której celem było dotarcie do nowych rynków zbytu na zachodzie za
pośrednictwem Gdańska.
Wzrost handlowej ekspansji Żydów niepokoił chrześcijańskich mieszczan, którzy
jednocześnie boleśnie odczuwali trudy konkurencji z rozwijającym się handlem
szlacheckim. Mieszczanie podjęli starania mające na celu ograniczenie handlu
żydowskiego. Uzyskali w tym celu poparcie kleru katolickiego. Pod tymi naciskami, król
wydał kilka dekretów ograniczających handel żydowski do pewnych towarów lub do
określonej wysokości operacji handlowej. Jednak te niekorzystne dekrety nie zdołały
powstrzymać handlu żydowskiego. Żydzi wykazywali pomysłowość i inicjatywę w walce z
ograniczeniami. Zmniejszając swój własny zysk wygrywali z konkurencją, a w efekcie
większy obrót dawał im lepsze dochody.

W 1623 roku nastąpiło odłączenie się Żydów litewskich od Żydów polskich.

Towarzyszyło temu utworzenie osobnych instytucji samorządowych z Sejmem Żydów
Państwa Litwy i Sejmem Żydów Korony.
Podstawę organizacji samorządu żydowskiego tworzyły liczne gminy (hebr. kehilot),
które organizowały się w kahały, składające się w zasadzie z prowincji, ziemstw (hebr.
aracot), okręgów (hebr. galil) i kahałów na prawach ziemstwa. Po odłączeniu się Żydów
Litwy, w Sejmie Żydów Korony pozostały cztery ziemstwa:
(1) wielkopolskie - gminy województw: poznańskiego, kaliskiego,
pomorskiego, brzesko-kujawskiego, inowrocławskiego, sieradzko-
- chełmińskiego, łęczyckiego, płockiego, częściowo rawskiego i

23

mazowieckiego oraz Prus Książęcych. Osobno swoich deputatów
wysyłała gmina poznańska i starszyzna kahału ziemstwa.
(2) małopolskie - gminy województw: krakowskiego i sandomierskiego (bez
powiatu radomskiego), część Kujaw i kilka miast województwa
bełskiego i ruskiego.
(3) ruskie - gminy województw: ruskiego, podolskiego i bracławskiego (do
Dniepru).
(4) wołyńskie - gminy województw: wołyńskiego, kijowskiego oraz pięć
kahałów województwa bracławskiego.
Z tego powodu Waad Arba Aracot był nazywany Sejmem Czterech Ziemstw.
W owym czasie gminy dążyły do usamodzielnienia się i przejęcia kontroli w
ziemstwach. Toczyły się nieustanne spory o udział przedstawicieli poszczególnych gmin
w podejmowaniu decyzji o rozdziale podatków, jurysdykcji nad nowo powstającymi
skupiskami żydowskimi, wysyłaniu delegatów na sejmiki żydowskie i deputatów na Sejm
Żydów Korony. W ich wyniku szykowały się znaczne zmiany w pierwotnej terytorialnej
organizacji kahalnej Żydów Korony.

Lata dwudzieste XVII wieku przyniosły kryzys w rozwoju żydowskiego bankierstwa.

Wielu żydowskich kredytobiorców, nie mogąc wywiązać się z zaciągniętych długów,
zbankrutowało. Wielu z nich trafiało za długi do więzienia. Skala bankructw była tak
duża, że zaniepokoiła żydowskie władze samorządowe. W 1624 roku Sejm Żydów
Korony wydał tak zwaną ustawę konkursową skierowaną przeciwko "lekkomyślnym
bankrutom". Zbiegli bankruci mieli być teraz ostro ścigani, a nawet wykluczani z kahałów.
Sądy żydowskie miały zakaz udzielania bankrutom moratorium, za wyjątkiem sytuacji
losowych, takich jak pożar lub kradzież. Kryzys w rozwoju żydowskiego bankierstwa
został zażegnany w końcu lat trzydziestych i następnie ponownie zaczęła rosnąć ilość
operacji kredytowo-finansowych na terenie całej Korony.

W 1627 roku miasto Warszawa wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "

privilegia de non tolerandis Judaeis".

W latach 1632-1648 w Rzeczypospolitej Obojga Narodów panował król Władysław IV

Waza (1595-1648). Był on szczególnie przychylny dla Żydów i zakazał drukowania oraz
sprzedawania w Polsce literatury antyżydowskiej.
W owym czasie rabini posiadali własną jurysdykcję i wymierzali wyroki sądowe na
podstawie prawa Talmudu. Cała ówczesna twórczość umysłowa Żydów polskich nosi
wyraźną cechę talmudyczno-rabiniczną. Studenci uczelni talmudycznych z pewnym
politowaniem patrzyli na Pismo Święte, gdyż najwyższą powagą był Talmud. Żydzi polscy
byli przy tym niezwykle religijni i pobożni.

W 1632 roku szlachta ziemi halickiej podjęła uchwałę, żądającą rozszerzenia

przywilejów kupców żydowskich. W połowie XVII wieku nastąpił wyraźny wzrost obrotów
żydowskiego handlu, zarówno na terenie Korony, jak i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

24

W 1633 roku Żydzi w żydowskiej dzielnicy Poznania uzyskali szczególny przywilej "de

non tolerandis christianis". Równocześnie w Wilnie powstało pierwsze na Litwie getto
żydowskie, oddzielona żydowska dzielnica.

W 1637 roku w Krakowie oskarżono Żydów o uprawianie krwawych praktyk religijnych.

W zamieszkach zginęło 8 Żydów. Były to jednak pojedyncze ekscesy przeciwko Żydom,
gdyż w Polsce nadzwyczaj rzadko zdarzały się podobne rozruchy.

W 1637 roku na wschodniej Ukrainie wybuchło powstanie kozacko-chłopskie. Na czele

zbuntowanych Kozaków stanął hetman Pawluk. Podczas krótkiego powstania Kozacy
wymordowali 200 Żydów i zburzyli kilka synagog. Wojska koronne rozbiły buntowników
pod Kumejkami.
W owym czasie Żydzi byli bardzo aktywni gospodarczo na Ukrainie. Żydzi zostali
włączeni przez wielkich polskich magnatów do systemu arendy, czyli dzierżawy majątków
ziemskich. Właścicielom dawało to luksus niezajmowania się dobrami ziemskimi, a
Żydom dawało zatrudnienie i stały zarobek. Mieli oni obowiązek ściągania należności od
chłopów i egzekwowania świadczeń feudalnych. W dobrach kościelnych egzekwowali
świadczenia i opłaty od wiernych, a w majątkach starostów pobierali myto, podatki i
opłaty skarbowe. Bardzo szybko połowa dóbr na Ukrainie znalazła się w rękach
żydowskich arendarzy. W tej sytuacji, dla Ukraińców, Żydzi stali się symbolem polskiego
wyzysku.

W 1645 roku wszystkie żydowskie gminy na Litwie uzyskały przywilej "de non

tolerandis christianis".

Pierwsza połowa XVII wieku to również okres nasilenia się walki mieszczaństwa z

żydowskimi rzemieślnikami. Dochodziło do konfiskat wytworzonych produktów i
niszczenia warsztatów. Zdarzał się pobicia, okaleczenia i niesłuszne oskarżenia, po
których Żydzi trafiali do więzienia.
W celu przeciwdziałania tym niekorzystnym działaniom, żydowscy rzemieślnicy zaczęli
się łączyć i organizować w bractwa rzemieślnicze. Do 1648 roku na Kazimierzu powstało
pięć cechów żydowskich, a we Lwowie trzy cechy. W owym czasie żydowskie rzemiosło
najsilniej rozwijało się w wytwórstwie skórzanym i odzieżowym.

W 1648 roku na polskich ziemiach żyło około 450-500 tysięcy Żydów, stanowiąc już

5% ogółu ludności (Trzciński 1991). Większość z nich zamieszkiwała wschodnie
województwa Korony i Litwy. Znacznie mniej było Żydów na Mazowszu, w Wielkopolsce i
Prusach Królewskich, gdzie wiele miast posiadało przywilej "de non tolerandis Judaeis"
(Fijałkowski, 1992).

Rok 1648 uznawany jest za datę przełomową w historii Żydów w Polsce. Wtedy to na

terenach wschodniej Ukrainy wybuchło powstanie kozacko-chłopskie, na czele którego
stanął hetman Bohdan Chmielnicki (1595-1657). Chmielnicki takimi słowami zwrócił się
do Kozaków: "Polacy oddali nas w niewolę przeklętemu nasieniu żydowskiemu". W ten

25

sposób Ukraina stała się widownią straszliwych rzezi Żydów i Polaków. Wiele gmin
zostało całkowicie unicestwionych. Cztery gminy żydowskie, liczące około 3 tysiące
osób, uciekając przed śmiercią męczeńską, poddały się Tatarom w niewolę, wraz z całym
dobytkiem. Jeńców sprzedano w niewolę do Turcji. Gmina w Konstantynopolu pozyskała
finanse od gminy w Amserdamie, na wykup jeńców żydowskich z niewoli tureckiej.
W mieście Niemirów Kozacy weszli w porozumienie z prawosławną ludnością i
wymordowali 6 tysięcy Żydów. Podczas oblężenia Tulcyna, Polacy zawarli ugodę z
Kozakami i wydali im na śmierć 2 tysiące Żydów. Następnie Kozacy wymordowali
Polaków, za zdradę Żydów. Podobne rzezie dotknęły gminy w Homlu, Starodubie,
Czernihowie i innych miastach.
Powstanie kozackie bardzo szybko objęło swym zasięgiem całą Ukrainę, a wojska
koronne okazały się bezradne. Polski książę Jeremi Wiśniowiecki wycofując się ze swoją
armią z ogarniętej powstaniem Ukrainy, przyjmował pod ochronę licznych zbiegów
żydowskich, umożliwiając im ucieczkę do Korony.
Po upadku polskiej twierdzy w Połonnem, Kozacy wymordowali 10 tysięcy Żydów. Na
całej Ukrainie nie było ucieczki dla Żydów. Całą przestrzeń Ukrainy znaczyły ślady krwi
zamordowanych Żydów. W Barze zabito ich 2 tysiące, we Lwowie zginęła połowa gminy,
a ponadto musiano oddać cały majątek jako okup dla Kozaków. W Narolu w straszliwych
męczarniach zamordowano 12 tysięcy Żydów.
Jednakże powstańcze oddziały ukraińsko-kozackie nie ograniczyły się tylko do
Ukrainy i wtargnęły na Wołyń, Podole i Białą Ruś. W ten sposób pogromy wciąż trwały.
Kolejne gminy ulegały zagładzie. W Krzmieńcu zamordowano kilkaset żydowskich dzieci,
rzucając ich zwłoki na pożarcie psom.

W latach 1648-1668 w Rzeczypospolitej panował król Jan Kazimierz (1609-1672).

Rzeczypospolita straciła w owym czasie swoje najlepsze wojska koronne i była
zmuszona szukać rozejmu z Kozakami. Przedstawiciele Kozactwa oświadczyli
komisarzom królewskim, że żaden kościół katolicki, ani żaden Żyd, nie będą tolerowani w
dzielnicach kozackich. Zawarto wówczas krótkotrwały rozejm.

W czasie tej przerwy w działaniach wojennych, resztki ludności żydowskiej z Ukrainy

uciekły na tereny polskie. Ocalałym dzieciom żydowskim wieszano na szyi pudełka ze
świadectwami, aby w przyszłości zapobiec związkom kazirodczym.
W przeciągu dwóch lat wojny (1648-1649) Kozacy i Ukraińcy zgładzili ponad 300 gmin
żydowskich. Wiele miast popadło w całkowitą ruinę, a wraz z ich upadkiem nastąpił
kryzys gospodarczy i zahamowanie żydowskiego handlu i kultury. Handel żydowski na
wschodzie całkowicie ustał. Znaczna część ludności żydowskiej została pozbawiona
podstawowych środków do życia.
W 1650 roku zebrał się w Lublinie wielki synod rabinów. Podjęto wielką pracę
uporządkowania spraw żydowskich po zagładzie na Ukrainie. W ten sposób, stopniowo
przywracano ład życia rodzinnego i społecznego Żydów polskich.

W 1651 roku na Ukrainie ponownie wybuchły walki. W 1654 roku kozacki hetman

Bohdan Chmielnicki zawarł sojusz z Rosją. Wojska rosyjskie spustoszyły Białoruś i Litwę

26

(1654-1656). Rosjanie zgładzili większość tamtejszych gmin żydowskich. W samym
Wilnie zginęło 25 tysięcy, a w Lublinie 2 tysiące Żydów.

W 1656 roku wojska szwedzkie najechały na Polskę (wojna trwała 1655-1660).

Szwedzi spustoszyli gminy żydowskie w Wielkopolsce i Małopolsce. Ale również i Polacy
prześladowali Żydów. Hetman Czarnecki, bohaterska walczący ze Szwedami, mordował
Żydów, których oskarżył o sprzyjanie najeźdźcom.
Cała Polska przedstawiała obraz krwawego pobojowiska, przez które przechodziły
wojska rosyjskie, polskie, kozackie, pruskie, szwedzkie, a następnie księcia Rakoczego
(Siedmiogród). Wszyscy oni walczyli ze sobą nawzajem, a jednocześnie rabowali i
mordowali Żydów. Wielu polskich Żydów uciekło w stronę Gdańska, a następnie przez
Hamburg do Amsterdamu, skąd kierowano ich do osiedlenia w niemieckich miastach nad
Renem. Ku południowi uciekali na Morawy i Czechy, a następnie przez Węgry i Austrię
do Włoch. Liczba i nędza żydowskich uciekinierów z Polski była tak ogromna, że
wszystkie europejskie gminy przeznaczyły część swoich funduszy na pomoc.
Ogólną liczbę ofiar żydowskich w latach 1648-1656 ocenia się na około 125 tysięcy
zamordowanych.

Dla żydostwa europejskiego pogromy kozackie i kolejne wojny w Polsce miały

przełomowe znaczenie. Za sprawą uchodźców, dorobek umysłowy Żydów polskich stał
się dostępny dla wszystkich gmin europejskich. W uznaniu wiedzy talmudycznej, urzędy
rabinów najczęściej powierzano Żydom polskim. W owym czasie, na Morawach osiedli
Efraim Kohen i Sabbataj Kohen, w Amsterdamie osiadł Mojżesz Ribkes, we Frankfurcie
osiadł Aron Kajdanower, w Metz Mojżesz Kohen. Ci wybitni polscy talmudyści narzucili
innym gminom swoją pobożność i swojego ducha. Bardzo często spoglądali z poczuciem
wyższości na rabinów niemieckich i portugalskich. Każdy, kto chciał gruntownie
studiować wiedzę talmudyczno-rabiniczną udawał się do polskich talmudystów.
Żartowano z "Polaków", lecz we wszystkim ich słuchano.

Wybitnym rabinem działającym wówczas na polskich ziemiach, był rabin Dawid ben

Szmuel Halewi - Taz (1586-1667). Urodził się we Włodzimierzu Wołyńskim, a kształcił na
jesziwie krakowskiej u rabina Joela Sirkesa. Był rabinem w Poznaniu, Ostrowie i Lwowie.
Gdy wybuchła wojna kozacka, Halewi uciekł przed pogromami na Morawy, skąd powrócił
do Polski w 1654 roku. Przed Kozakami i wojskami rosyjskimi uciekali z Polski również i
inni żydowscy uczeni. Rabin Szabtaj ben Meir Hakohen - Szach (1621-1662),
pochodzący z Litwy, uciekł wówczas do Czech, gdzie został rabinem Holeschau na
Morawach.
Na polskich ziemiach, w Kaliszu, działał także rabin Abraham Halewi Gombiner (1634-
1682), który napisał komentarz "Tarcza Abrahama" (hebr. "Magen Awraham") do "Orach
Chajim".

Po 1660 roku król Jan Kazimierz, a także magnaci polsko-litewscy rozpoczęli

odbudowę zrujnowanych miast. W tym celu usilnie popierali osadnictwo żydowskie. W
przeciwieństwie do poprzedniego okresu, popierali je również mieszkańcy małych miast i

27

miasteczek rolniczych. Natomiast w dużych miastach wciąż utrzymywała się niechęć
mieszczaństwa, która wybuchała w tumultach i pogromach.
W owym czasie handel żydowski ustał prawie zupełnie. Zanikł handel hurtowy, ustał
prawie zupełnie handel zagraniczny i dalekosiężny. Żydowscy kupcy działali jedynie jako
drobni lokalni handlarze. Żywszą działalność przejawiali jedynie kupcy z Leszna,
Zamościa i Brodów. Dopiero od 1660 roku rozpoczęła się powolna odbudowa handlu
żydowskiego. Zmalała również rola arendy w życiu ekonomicznym Żydów. Tylko nieliczni
magnaci i szlachta korzystali z pomocy żydowskich arendarzy w zarządzaniu większymi
majątkami ziemskimi. Również działalność kredytowo-finansowa ustała. Jedynie drobni
żydowscy lichwiarze działali w nielicznych nie dotkniętych wojną miastach. Jednakże do
pobudzenia działalności gospodarczej niezbędnymi były kredyty, dlatego w 1661 roku
zdecydowano, że kahał będzie pełnił funkcję tymczasowego banku. W ten sposób
nastąpiło ożywienie żydowskiego rzemiosła, które umiało przystosować się do bardzo
ciężkich warunków. Rzemieślnicy korzystali z poparcia większości monarchów polsko-
litewskich, wojewodów i podwojewodów oraz części magnatów i średniej szlachty.

W 1664 roku fanatyczni chrześcijańscy studenci uczelni jezuickiej we Lwowie

zaatakowali żydowskie getto. W pogromie zginęło 100 Żydów. Natomiast w Krakowie
publicznie spalono za bluźnierstwo żydowskiego aptekarza R. Matathie.

W latach 1669-1673 w Rzeczypospolitej panował król Michał Korybut Wiśniowiecki

(1640-1673).

W drugiej połowie XVII wieku pojawił się spór pomiędzy władzami kahału ziemskiego w

Krakowie a podległymi gminami filialnymi. Zadłużeni po zniszczeniach wojennych Żydzi
krakowscy usiłowali przerzucić część długów na gminy ziemstwa. W wyniku sporu, w
1670 roku kahał krakowski stracił panowanie nad podległymi filiami i stał się
samodzielnym kahałem.
Jest cechą charakterystyczną, że w tych powojennych czasach nastąpiła znaczna
decentralizacja żydowskich władz samorządowych. Zmieniła się też zasadniczo ich
lokalizacja i podległość władzom administracji państwowej.

W 1670 roku Waad Litwy, a w 1673 roku Waad Korony wprowadził tak zwaną chazakę

kredytową. Chodziło o zezwolenie zarządom gminy na branie i udzielanie Żydom
pożyczek. W ten sposób zabezpieczono Żydów przed ewentualną koniecznością
zapożyczenia się u chrześcijan. Istniejące wówczas przepisy prawne przewidywały
bowiem zbiorową odpowiedzialność zarządów gmin żydowskich w razie ogłoszenia
bankructwa każdego z ich członków. W ten sposób chrześcijańscy wierzyciele mogli
żądać konfiskaty majątku gminy, uwięzienia członków zarządu, a nawet zamknięcia
synagogi do czasu zwrócenia długu wraz z należnymi odsetkami.
Dodatkowo pojawiło się zjawisko masowego lokowania pieniędzy w bankach kahalnych i
samorządowych wyższego stopnia (ziemstw i waadów) przez magnatów, szlachtę i kler
katolicki. Po prostu szlachta i duchowieństwa nie dysponowały chrześcijańskimi
bankami, i dlatego powierzali swoje pieniądze Żydom. Gromadzone środki finansowe

28

musiały być gdzieś inwestowane, dlatego kahały zaczęły nadawać prawo do udzielania i
zaciągania pożyczek najbogatszym członkom gminy, protegowanym przez panów
dziedzicznych lub starostów miast królewskich. W ten sposób wytworzyła się oligarchia
kahalna, która nie dopuszczała do podziału zysków w gminie dla rosnącej w liczbę
biedoty. Zdarzało się, że kahał niesprawiedliwie dzielił obciążenia podatkowe i przerodził
się w "instrument wewnątrz żydowskiego wyzysku". Nie było już tylu silnych
ekonomicznie Żydów, co przedtem, a przepaść między nędzą i bogactwem stawała się
coraz większa.

W latach 1674-1696 w Rzeczypospolitej panował król Jan III Sobieski (1629-1696),

który odnosił się przychylnie do Żydów.
Król miał swojego zaufanego Żyda, Becalela Jakuba syna Natana, przewodniczącego
gminy w Żółkwi, w rodzinnym miasteczku Sobieskich. Król zaciągał porad Becalela w
sprawach finansowo-ekonomicznych. Około 1676 roku Becalel został głównym celnikiem
na Rusi Czerwonej i w województwie podolskim. Rezydował na stałe we Lwowie i
zatrudniał wielu Żydów, co wywołało rozdrażnienie szlachty, zaniepokojonej wzrostem
wpływów żydowskich. Szlachta zażądała, by król zrezygnował z usług Becalela, a
dzierżawę komór celnych powierzył osobom szlacheckiego pochodzenia. Pod naciskiem
sejmu i sejmików król Jan Sobieski odsunął Becalela od arendy ceł ruskich i podolskich.

W XVII wieku w Polsce ogłoszono zasady Kabały. Uczynił to, Jezajasz Horowic (1632-

1689) w Kazimierzu pod Krakowem.
W latach 1679-1682 Mardochaj z Eisenstadtu zaczął głosić na Węgrzech, Morawach i
Czechach, że Sabbataj Cwi był prawdziwym Mesjaszem i w trzy lata po swojej
domniemanej śmierci (zmarł w 1676 r.) objawi się i dokona zbawienia. Dodatkowo
Mardochaj ogłosił się Mesjaszem i zmartwychwstałym Sabbatajem Cwi. Poglądy te
rozszerzały się po Austrii, Włochach i Polsce, wywołując poruszenie i wzmacniając
rozwój ruchu kabalistyczno-mesjańskiego sabbatanizmu.

Pod koniec XVII wieku gminy żydowskie na ziemiach polskich były zubożałe po

zniszczeniach wojennych, często zaciągały pożyczki i miały problemy z wpłacaniem
należności do skarbu państwa. Okres ten charakteryzował się znacznym osłabieniem
władzy królewskiej, a zwalczające się obozy magnackie rywalizowały o poszerzenie
swych sfer wpływów. Żydzi podjęli więc próby pozyskania wsparcia magnatów, aby w ten
sposób uzyskać możliwość swobodnego rozwoju działalności gospodarczej.
Powodowało to liczne napięcia oraz konflikty konflikty z chrześcijańskim
mieszczaństwem dużych miast polskich i litewskich. W 1680 roku nastąpił tumult przeciw
Żydom w Brześciu Litewskim, w 1681 roku w Wilnie, w 1682 roku w Krakowie, w 1687
roku w Poznaniu.

Pod koniec XVII wieku ludność żydowska zaczęła powoli powracać na Ukrainę, jej

sytuacja była jednak bardzo trudna.

29

W 1693 roku król Jan Sobieski mianował zaprzyjaźnionego Żyda Becalela

administratorem rozległej ekonomii samborskiej. Wywołało to duże protesty szlachty pod
adresem króla, który w 1695 roku przekazał dzierżawę ekonomii samborskiej dwóm
Niemcom ze Śląska.
Do końca lat dziewięćdziesiątych kupcom żydowskim udało się odbudować kontakty
handlowe z Wrocławiem, Królewcem, Frankfurtem nad Odrą, Rygą i Kłajpedą. Znaczną
rolę odgrywał również żydowski handel wędrowny, który zapewniał swobodny przepływ
towarów pomiędzy miastem a wsią.

W latach 1697-1704 w Rzeczypospolitej panował król August II Mocny (1670-1733). W

owym czasie polskie ziemie były terenem walk wojsk szwedzkich, duńskich, pruskich i
rosyjskich między sobą. Król August II Mocny został zmuszony przez Szwedów do
abdykacji.

W 1699 roku wraz z powstaniem Ordynacji Zamojskiej, Michał Korybut Wiśniowiecki

przyznał Żydom z Zamościa prawo uczestniczenia w zjazdach Sejmu Żydów Korony. W
skład okręgu zamojskiego wchodziły kahały w Łukowie, Szczebrzeszynie, Tarnogrodzie,
Turobinie, Zamościu, Łaszczowie, Biłgoraju, Frompolu, Krasnobrodzie, Ułanowie, Żółkwi
Wysokiej i Modliborzycach.

W 1700 roku Sejm Żydów Korony na sesji w Jarosławiu postanowił, że kahały filialne

będą mogły zakładać bożnice za zgodą władz gminy okręgowej. W ten sposób
rozwiązano pewne spory natury kompetencyjnej.

W okresie III wojny północnej (1700-1721) banki kahałów, ziemstw i waadów zostały

zmuszone do pokrycia szkód powstałych podczas działań wojennych oraz wypłacenia
nałożonych na gminy żydowskie wysokich kontrybucji wojennych i innych przymusowych
opłat (np. na wyżywienie stacjonujących wojsk itp.). Odbudowywano również zniszczone
synagogi. Wszystko to razem powodowało, że żydowskie banki stawały się często
niewypłacalne, a zaciągnięte pożyczki wraz z procentami rosły lawinowo. Zaniepokojona
tym szlachta zaczęła domagać się likwidacji waadów i ziemstw, oraz ściągnięcia od
Żydów należności przez wprowadzenie pogłównego żydowskiego.

W latach 1704-1709 w Rzeczypospolitej panował król Stanisław Leszczyński (1677-

1766). Został on wybrany na króla przez stronnictwo szwedzkie. W wyniku tej interwencji
wybuchła wojna domowa w Rzeczypospolitej.
W 1709 roku wojska rosyjskie interweniowały, wypędzając Szwedów i Stanisława
Leszczyńskiego z Rzeczypospolitej. W latach 1709-1733 w Rzeczypospolitej panował
król August II Mocny.

Od 1712 roku starszyzna kahału w Lesznie reprezentowała na Sejmie Żydów Korony

ziemstwo Wielkopolski. Wynikało to ze wzrostu znacznie i zamożności Żydów z Leszna.

30

Gdy w 1717 roku ustały walki na polskich ziemiach, natychmiast nastąpiła ponowna

odbudowa żydowskiego handlu. Korzystali przy tym z poparcia magnatów
Leszczyńskich, Sułkowskich i Potockich. W transakcjach handlowych z Niemcami
najważniejszą rolę odgrywali kupcy żydowscy z Leszna, oni też odgrywali ważną rolę w
handlu z portami bałtyckimi. Handel z Węgrami opanowali kupcy żydowscy z Małopolski.
Z Ukrainą lewobrzeżną handlowali Żydzi litewscy.

W latach 1733-1763 w Rzeczypospolitej panował król August II Saski (1696-1763).

Nastąpiło wówczas zdecydowane pogorszenie położenia Żydów na ziemiach polskich.
Nasiliła się samowola magnatów, trwała ostra walka gospodarcza, a nagonka kleru
katolickiego ułatwiała wytaczanie Żydom procesów o mordy rytualne. Magnateria i
szlachta miały przed oczyma negatywny obraz Żydów, i coraz bardziej obawiały się
"żydowskich nieuczciwości". Ponadto szlachta widziała w Żydach konkurentów w drodze
do awansu społecznego. Dlatego w Rzeczypospolitej wprowadzono zakaz sprawowania
przez Żydów służby królewskiej i zarządzania dobrami królewskimi.
Dopowiedzmy jeszcze sobie, że rabin Jonatan Eibeschutz (1690-1764) był
najsłynniejszym w owym czasie kabalistą działającym na ziemiach polskich. Urodził się w
Krakowie i był tam rektorem miejscowej jesziwy. Następnie przeniósł się do Pragi, gdzie
był sędzią. Od 1741 rok zajmował stanowisko rabina w Metzu, a od 1750 roku rabina w
Hamburgu, Altona i Wansbeck.

W 1746 roku Sejm Czteroletni (okres naprawy Rzeczypospolitej) cofnął niektóre

żydowskie przywileje i zlikwidował centralne oraz ziemskie organizacje Żydów. Zgodnie z
ustawami konstytucyjnymi, Żydzi nie mogli nabywać i posiadać na własność dóbr
ziemskich, ani nawet nieruchomości miejskich. W niektórych tylko miastach prywatnych,
za zgodą ich właścicieli, mogli nabywać domy i pałace.
W latach 1747-1756 doszło do głośnych procesów o mord rytualny w Zasławiu,
Żytomierzu i Jampolu.

Od 1751 roku Leszno było główną gminą ziemstwa Wielkopolski, której podlegało 36

filii. W ziemstwie tym do ważniejszych gmin poza Lesznem należały kahały w
Krotoszynie, Swarzędzu i Kaliszu.

Ciężkie warunki życia sprzyjały rozwojowi nowych prądów religijno - mistycznych.

Pierwsze z nich - sabataizm i frankizm miały wyraz mesjanistyczny.
W 1755 roku w Rzeczypospolitej na Podolu pojawił się następca Sabataja Cwi. Jakub
Frank, a tak naprawdę Jankiew Lejbowicz (1726-1791), który ogłosił się Mesjaszem.
Nauczał on, że kontakt z Bogiem można osiągnąć poprzez radość życia i wzmożoną
ekstazę. Uważał, że zwłaszcza przez ekstazę seksualna można dobrze przygotować się
do życia religijnego. Poprzez "bramy rozpusty" wchodzi się do "komnat świętości".
Zwolennicy nazywali go "świętym Panem". Twierdzili, że tylko księga "Zohar" zawiera
prawdziwą naukę Mojżesza. Franka poparli rabini: Jehuda Leb Krysa z Nadwory,
Nachman Ben-Samuel Lewi z Buska i Eliza Szor z Rohatyna.
W 1756 roku oburzeni rozwiązłością frankistów, rabini Rzeczypospolitej potępili Franka

31

za wyuzdany tryb życia i rzucili na frankistów uroczystą klątwę.
W 1757 roku katolicki biskup Dembowski postanowił wykorzystać spór pomiędzy
rabinami a frankistami. Zarządził on w Kamieńcu dysputę religijną pomiędzy
talmudystami a frankistami. Frankiści zgadzali się z niektórymi dogmatami katolickimi i
pragnęli wykazać kłamliwość Talmudu oraz fałszywość judaizmu rabinicznego. Jednakże
dysputa zakończyła się zwycięstwem talmudystów.
W 1759 roku katolicki biskup Mikulski zarządził we Lwowie dysputę religijną pomiędzy
talmudystami a frankistami. Dysputę przegrali talmudyści. Frankiści triumfalnie wykazali,
że księga "Zohar" naucza o Trójcy Św. jako nauce Pisma Świętego. Ostatecznie katolicy
triumfalnie przyznali wygraną frankistom. Zwycięstwo okazało się jednak zgubne dla
frankistów, gdyż katolicki kler zażądał jednocześnie od frankistów przechrzczenia się.
Ponad tysiąc frankistów przyjęło chrześcijaństwo, w tym Frank.

Niezwykle ważną rolę w historii Żydów odegrał kolejny ruch zwany chasydyzmem. Na

wschodnich kresach Rzeczypospolitej rozpoczął swoją działalność wielki żydowski
mistyk Izrael ben-Eliezer (1700-1760), nazwany Baal Szem Tow (znany jako Beszt).
Uważał się on za cadik ha-dor (hebr. sprawiedliwy pokolenia), który wystąpi jako
Mesjasz, kiedy świat będzie gotowy do zbawienia. Należał do wyznawców Sabataja Cwi.
Uważał, że w Sabataju była łaska, tylko ten sprzeniewierzył się swemu powołaniu
przyjmując Islam. Baal Szem Tow uważał, że nie ma miejsca na zło, chyba tylko w
przypadku fałszywego poznania. Kto w złu rozpozna boskość, sprowadzi je ku dobru.
Każdy, zatem może zostać oczyszczony i nie trzeba się bać grzechu. Nie chciał jednak
niszczyć grzechu grzechem (jak to czynili inni następcy Sabataja Cwi), lecz staraniem
czynienia dobra. Nauczał o afirmacji życia, łącząc z tym taniec, śpiew i świętowanie. W
pewnym sensie każdy był sam dla siebie Mesjaszem i w każdym tkwiło owo zbawienie.
W doktrynie Baala centralne miejsce zajmowała ekstatyczna modlitwa, angażująca nie
tylko umysł, ale całe ciało, którego gwałtowne ruchy miały pomóc wejść w trans zwany
rozognieniem (hitlahawut). Wówczas, jak nauczał Baal, jego dusza miała wstępować do
nieba by zdobyć boska wiedzę i móc interweniować w doraźnych sprawach. Kolejnym
istotnym aspektem jego nauki było praktykowanie mistycznego przylgnięcia do Boga
(dewekut), które miało trwać nawet podczas wykonywania codziennych czynności.
Wokół Baal Szem Towa zgromadziło się około 10 tysięcy pobożnych Żydów
(chasydów), którzy odróżniali się od pozostałych polskich Żydów długą modlitwą, nowymi
rytuałami religijnymi, wesołością i noszonymi pejsami. Chasydzi potępiali suchą
scholastykę szkół i akademii rabinicznych, a w Talmudzie widzieli przeszkodę w dotarciu
do Boga Szukali zjednoczenia z Bogiem w postach, tańcach, modłach, kontakcie z
naturą i ludźmi. Ruch chasydzki bardzo szybko rozpowszechnił się w Polsce, Podolu i na
Ukrainie.
Jednak rzeczywistym twórcą chasydyzmu był uczeń Baal Szem Towa, Dow Ber z
Międzyrzecza (1704-1772). Był on wędrownym kaznodzieją, zwanym po hebrajsku
"magid". Zdobył uznanie słuchaczy przez swą wymowność, barwne i działające na
wyobraźnię wykorzystywanie w swych kazaniach przypowieści. Po śmierci mistrza (1760
r.) stał się jego następcą, opuścił jednak Międzyborze (w Rzeczypospolitej) - rodzinna

32

miejscowość Baal Szem Towa, obierając za swoją siedzibę Międzyrzec. Został
powszechnie uznany za przywódcę chasydyzmu. Według niego zło istniało obok dobra
jako wyraz boskiej wielości, która musi prowadzić do harmonii. Dlatego należy żyć
pobożnie z afirmacją życia, a tego dokonać mógł jedynie sprawiedliwy, czyli cadyk. Dow
Ber rozczytywał się on w pismach kabalistycznych. Opierając się na formule
kabalistycznej stworzył teorię o znaczeniu "cadyka" (głowy chasydyzmu). Według niego
cadyk był doskonałym i bezgrzesznym człowiekiem, zastępcą Boga i Jego obrazem na
ziemi. Szeroko rozpowszechniona była legenda, że w każdym pokoleniu żyje 36
cadyków, którzy chronią istnienie świata, bowiem Bóg zachowuje go tylko ze względu na
nich. Często ci cadycy pozostają nierozpoznani i obca jest im pycha. W czasie
właściwym, spośród nich objawi się jeden - Mesjasz. Objawi się on jednak za szybko i
będzie musiał umrzeć. Rabi Ber z Międzyrzecza miał około 300 uczniów. Czterdziestu z
nich przeszło do historii chasydyzmu.

W ten sposób, w XVIII wieku doszło do silnego rozdarcia religijnego w Polsce.

Chasydzi kontynuowali zwycięski pochód na południu Polski i na Ukrainie oraz w Galicji.
Napotykali jednak na silny opór ze strony tradycyjnego judaizmu rabiniczno-
talmudycznego, którego przedstawicieli nazywano ortodoksyjnymi "misnagadami" (hebr.
mitnagdim - przeciwnicy). Zwalczające się stronnictwa zaciekle się spierały z sobą i
nawzajem wykluczały z gmin. Te zaciekłe spory spowodowały z upływem czasu
skostnienie ruchu chasydzkiego. Rozprzestrzenił się on na całą Europę wschodnią i
przetrwał tu aż do II wojny światowej. Jego kontynuację stanowią obecnie ośrodki w
Stanach Zjednoczonych i Izraelu.

W latach 1764-1795 w Polsce panował król Stanisław August Poniatowski (1732-

1798). Elekcja odbyła się przy obecności wojsk rosyjskich, a faktyczny wybór króla
dokonała caryca Katarzyna.
W okresie panowania króla Stanisława Augusta w Rzeczypospolitej pojawiły się
pierwsze elementy kapitalistycznej gospodarki. Pojawiły się manufaktury magnackie,
królewskie i mieszczańskie. Powstały też nieliczne manufaktury żydowskie, w których
pracowali żydowscy robotnicy najemni. Były to między innymi wytwórnia koronek i haftów
w Lesznie, sukna i płótna w Węgrowie i Lutomiersku, oraz fabryka prochu pod Krakowem
i koło Brodów. Jednakże ludność żydowska w większości wciąż trudniła się handlem i
rzemiosłem. Ogólnie mówiąc, sytuacja materialna Żydów za panowania króla Stanisława
Augusta znacznie się poprawiła. Wzrosła także rola Żydów w rozwoju sił wytwórczych
Rzeczypospolitej.

W 1764 roku sejm konwokacyjny zlikwidował instytucje żydowskie wyższego i

średniego szczebla. W ten sposób częściowo zlikwidowano w Rzeczypospolitej
autonomię żydowską. Jednocześnie podniesiono dla Żydów podatek pogłówny.

W latach 1764/1765 przeprowadzono w Rzeczypospolitej urzędowy spis ludności

żydowskiej. Według spisu liczba Żydów wynosiła wówczas 587.658 (Eisenbach 1983).
Historycy są zdania, że bliższą prawdy byłaby liczba około 750 tysięcy, czyli około 7%

33

ogółu ludności (Trzciński 1991). Pod koniec 1764 roku w Koronie znajdowało się 21
jednostek żydowskiej organizacji terytorialnej (cztery ziemstwa, siedem okręgów, siedem
kahałów na prawach ziemstwa oraz trzy samodzielne gminy). Wszystkie wspomniane
jednostki wysyłały deputatów na sesje Sejmu Żydów Korony. Prawa tego były
pozbawione samodzielne gminy, podlegające administracyjnie ziemstwom.
W owym czasie, w wyniku wyludnienia i zniszczeń wojennych dokonały się zmiany w
charakterze narodowościowym mieszkańców miast. Wzrósł poważnie odsetek ludności
żydowskiej. Blisko połowa mieszczan było Żydami. Szacuje się, że spośród 750 tysięcy
Żydów mieszkających w Rzeczypospolitej, mieszkała w miastach. Zajmowali się
produkcją rzemieślniczą i handlem. Prowadzili rozległe operacje kredytowe z bogatą
szlachtą i duchowieństwem.
O rozwoju handlu żydowskiego w owym czasie świadczy fakt, że na targach w Lipsku
w 1766 roku było 242 kupców z Polski, w tym aż 182 kupców żydowskich (75,8%).
Równocześnie zaczęło rozwijać się żydowskie bankierstwo. Dotychczas polscy królowie
zapożyczali się u zagranicznych żydowskich bankierów, takich jak Samuel Oppenheimer
i Samson Wertheimer. W okresie panowania króla Stanisława Augusta w Warszawie
swoją działalność rozwinęli bankierzy Szmul Jakubowicz Zbytkower i Szymon Symons
junior. Mniejsze żydowskie banki prywatne pojawiły się także w Poznaniu, Krakowie,
Lublinie i Wilnie. Pozyskane fundusze banki te lokowały głównie w rozwój handlu
zagranicznego, a częściowo w uruchomienie nowych manufaktur żydowskich.
Inną cechą charakterystyczną tego okresu, było zjawisko przekazywania Żydom w
arendę młynów, tartaków, blech, wytwórni potażu, ale przede wszystkim karczm i
szynków. Wyszynkiem, karczmarstwem i produkcją alkoholu zajmowało się wówczas 10-
25% Żydów w miastach i 20-55% Żydów na wsi.
Wówczas to katoliccy księża na ziemiach polskich zaczęli powszechnie określać
żydowskie karczmy jako "siedlisko szatana". W ten sposób wpajano w umysły polskich
chłopów negatywny symbol Żyda - chciwego na pieniądze, podstępnego, nakłaniającego
do pijaństwa, wciskającego niepotrzebne towary i odpowiedzialnego za ich długi. W ten i
inne sposoby, kościół katolicki podgrzewał religijne antagonizmy, które łatwo stawały się
zarzewiem antyżydowskich ekscesów.

W 1768 roku wybuchło powstanie chłopskie na Ukrainie, zwane potocznie

koliwszczyzną. Prawosławni ukraińscy chłopi wyładowywali swoją nienawiść do
katolickiej polskiej szlachty na żydowskich pośrednikach. W Humaniu i innych miastach
zginęło kilka tysięcy polskiej szlachty i kilkadziesiąt tysięcy Żydów.

Krwawe wydarzenia na Ukrainie zwróciły uwagę światłych i wykształconych Polaków

na nierozwiązane problemy chłopstwa i żydostwa. Zauważyli oni konieczność
przeprowadzenia zasadniczych reform ustrojowych. Dlatego Sejm z 1768 roku podjął
temat i postanowił, że Żydzi mogą oddawać się tylko takim zajęciom, na jakie im
pozwalają układy z miastami. W odczuciu Żydów oznaczało to pełne uzależnienie ich od
katolickiego mieszczaństwa.
Jednocześnie Sejm z 1768 roku zakazał Żydom zajmować się karczmarstwem i

34

szynkarstwem, jeśli nie przewidywały tego porozumienia zawarte z lokalnym
mieszczaństwem.
W konsekwencji Żydzi utracili swoje dzierżawy karczm i szynków, głównie w
zachodnich prowincjach Rzeczypospolitej i na Ukrainie. Część magnatów i średniej
szlachty z centralnych województw zignorowała postanowienie Sejmu, pozostawiając
dotychczasowe arendy w rękach Żydów.

W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Prusy zagarnęły: Warmię, Pomorze,

malborskie i chełmińskie, ale bez Gdańska i Tczewia. Razem 36 tysięcy km2 i 580
tysięcy mieszkańców. Austria zajęła: część krakowskiego i sandomierskiego, oraz ruskie.
Razem 83 tysiące km2 i 2 miliony 650 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: ziemie na
wschód od Dźwiny i Dniepru i wschodnią Białoruś. Razem 92 tysiące km2 i 1 milion 300
tysięcy mieszkańców.
W wyniku pierwszego rozbioru Polski, około 180 tysięcy Żydów dostało się pod
panowanie trzech zaborców. Losy gmin żydowskich w poszczególnych trzech częściach
zaboru potoczyły się zupełnie inaczej.
Największa grupa ludności żydowskiej znalazła się w zaborze austriackim, a
mianowicie w Galicji. Władze administracyjne monarchii Habsburgów oczekiwały od nich
zrezygnowania ze swojej "odrębności", "poprawienia się" i stanie się "użytecznymi
obywatelami".
Podobnie do Żydów polskich podeszła caryca Katarzyna II (1729-1796). Chciała z nich
zrobić normalnych obywateli, posiadających te same prawa i obowiązki co wszyscy,
jednak za cenę unicestwienia żydowskiej tożsamości i kultury. W zaborze rosyjskim
przyporządkowano Żydów do klasy mieszczaństwa, jako kupców i drobnych mieszczan.
W dokumentach określano ich "Hebrajczycy" ("Jewrei"), jako wspólnotę religijną.
Natomiast pojęcie "Żyd" łączono z cechami narodowymi. W ten sposób carska Rosja
zrównała w prawach Żydów z wszystkimi innymi narodowościami.
W zaborze pruskim nadano Żydom znaczne prawa i przywileje, szczególnie dla
kupców i bankierów, zachęcając ich do przenoszenia się z Belgii i Holandii do Berlina.
Bardzo szybko Berlin stał się centrum żydowskiego oświecenia.
W samej Rzeczypospolitej, po 1772 roku nadal burzliwie rozwijał się żydowski handel.
Wyraźnie wykształciły się silne ośrodki żydowskiego handlu wewnętrznego. Na
wschodzie były to Brody, Lwów, Żółkiew i Przemyśl. W Wielkopolsce i Małopolsce były to
Poznań, Kazimierz pod Krakowem, Lublin, Węgrów, Wiśnicz i Tarnów. Na Litwie i
Podlasiu były to Wilno, Brześć nad Bugiem, Tykocin, Grodno, Mińsk i Pińsk.

W 1772 roku w Leżajsku osiadł chasydzki cadyk Elimelech (1717-1787). W 1787

napisał on dzieło swojego życia: "Łagodność Elimelecha" (hebr. "Noam Elimelech"), w
którym podkreślał społeczną i religijną rolę cadyka. Popularyzacja tych idei przyczyniła
się w znacznym stopniu do ukształtowania struktur ruchu chasydzkiego w postaci grup
wyznawców skupionych wokół swego przywódcy i nauczyciela.
Za przykładem cadyka Elimelecha powstały istne dynastie uczonych przywódców
chasydyzmu, np. w takich miejscowościach jak Przysucha, Kock, Bełż, Międzybóż, Góra

35

Kalwaria. Uczniami Elimelecha byli m.in. Jaakow Icchak Halewi Horowic z Lublina, Israel
ben Szabtaj Hepstein, Menachem Mendel z Rymanowa (1745-1815), Mosze Lejb-z
Sasowa. Po śmierci Elimelecha cadykiem w Leżajsku został jego najstarszy syn Elazar
(?-1806), natomiast młodsi synowie założyli dynastie w Chmielniku i Mogielnicy. Ostatnim
z leżajskich cadyków był syn Elazara, Naftali (?-1844).

Przeciwko nowej sekcie chasydów żarliwie wystąpili polscy rabini. Szczególnie

gorliwym w tej pracy okazał się rabin Eliasz ben Salomon (1720-1797), zwany Gaonem z
Wilna. W owym czasie Wilno na Litwie było określane mianem "litewskiej Jerozolimy".
Był to bastion uczonych rabinów i talmudystów, a Gaon był niekwestionowanym
autorytetem rabinicznym dla całej Europy środkowo-wschodniej. Znał Talmud babiloński,
a także jerozolimski, co było wówczas rzadkością. Pozostawił po sobie 70 dzieł, które w
większości są komentarzami do Biblii, Miszny, obu Talmudów i kodeksu Szalchan Aruch,
obejmują także rozważania nad największymi mistykami, prace z dziedziny astronomii,
geografii biblijnej i hebrajskiej gramatyki. Głoszony przez Gaona judaizm pozostawał w
opozycji wobec chasydyzmu i rodzącego się w Niemczech żydowskiego oświecenia
(Haskali). Odrzucał on wyższość racjonalizmu, oddając pierwszeństwo Torze. Odrzucał
też emocjonalne, intuicyjne, odrzucające intelekt podejście do judaizmu proponowane
przez chasydyzm. Gaon z Wilna obawiał się, że chasydyzm może przekształcić się w
ruch pseudo-mesjanistyczny, zgubny w skutkach podobnie jak przypadek Sabataja Cwi.
Bardzo martwiło go spustoszenie moralne spowodowane przez Kabałę. Dlatego w 1772
roku uroczyście potępił chasydyzm jako wypaczenie judaizmu.
Dzięki Gaonowi, żydowskie nauczanie - po długim kryzysie tożsamości - odrodziło się
w litewskich jesziwach.

Od 1773 roku w zaborze austriackim, Żydzi musieli uzyskiwać zezwolenia namiestnika

na zawieranie małżeństw. Prześladowania ludności żydowskiej w Galicji spowodowały
masową ich ucieczkę za granicę. W latach 1773-1777 z Galicji wyjechało za granice
około 80 tysięcy Żydów.

W 1781 roku chasydzki cadyk Icchak ben Meir Lewi (1740-1810) odbył w Pradze

publiczną debatę na temat nauki chasydzkiej z zagorzałym misnagdem A.
Katzenellenbogenem rabinem z Brześcia Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogłosili
się zwycięzcami. Ataki misnagdów zmusiły go jednak do opuszczenia miasta, a później
także Pinska. W 1785 osiadł w Berdyczowie, gdzie łączył funkcje cadyka i rabina.
Nauczał, że dobro tkwi w człowieku, a modlitwa powinna być radosnym uniesieniem,
najbardziej przybliżającym do Boga. Nie założył dynastii cadyków, ale miał wielu
uczniów, przez których wywarł znaczny wpływ na rozwój ruchu. Meir uważany jest za
twórcę chasydyzmu w Polsce centralnej.
Pod wpływem tych wydarzeń, w 1781 roku Gaon z Wilna ponowił uroczystą klątwę na
chasydów. W Brodach i Krakowie publicznie spalono zbiory kazań chasydzkich i inne
pisma.

36

W 1782 roku w zaborze rosyjskim podzielono Żydów na cztery stany pod względem

zawodu i posiadanego majątku. Wprowadzono dla nich zakaz opuszczania nowo
utworzonej specjalnej strefy osadnictwa żydowskiego. Osadnictwo żydowskie
ograniczono do terenów zaboru polskiego i ziem na północ od Morza Czarnego.
Dodatkowo władze carskie zarządziły, że "ludność miejska" ma mieszkać w mieście.
Wobec tego, liczni Żydzi zostali zmuszeni wyprowadzić się z wiosek do miast.

W 1785 roku w zaborze austriackim uzależniono wydawanie Żydom pozwoleń na

zawarcie małżeństwa od posiadania niemieckiego wykształcenia.
W 1787 roku władze austriackie nakazały Żydom mieszkającym w cesarstwie przybrać
nowe imiona i nazwiska, na formę niemiecką. Miało to na celu przyspieszenie asymilacji
Żydów.

W 1788 roku obradujący w Rzeczypospolitej Sejm Wielki podjął ostatnią próbę

ratowania państwa polskiego. Polacy szukając dodatkowych dochodów do budżetu,
szukali sposobu ściągnięcia pieniędzy z żydowskich gmin. Kahały były jednak w bardzo
trudnej ekonomicznej sytuacji i wielu z ich członków było zadłużonych. Takie decyzje
Sejmu, tylko pogarszały i tak ciężką sytuację polskich Żydów.
Sejm Czteroletni kilkakrotnie rozważał sprawę żydostwa, jednakże podjęte ustawy nie
przyniosły Żydom wielkich zmian w ich sytuacji prawnej. Z wyjątkiem jednej. Uchwałą
Komisji Policji z 1792 roku Żydzi, podobnie jak inni obywatele Rzeczypospolitej, mieli
korzystać z prawa o niewięzieniu ich bez wydania wyroku sądowego.

W 1789 roku austriacki cesarz Józef II zaostrzył antyżydowskie prawo na terenie

polskiego zaboru. Mocno ograniczono wówczas samorządność kahału, zaostrzono
zakazy gospodarcze, wprowadzono ograniczenia w osiedlaniu się i ponowiono
ograniczenia w zawieraniu małżeństw. Płacone przez Żydów podatki były o wiele wyższe
niż podatki pobierane od innych grup narodowościowych i religijnych.

Spis ludności żydowskiej przeprowadzony w latach 1790/1791 wykazał, że w

Rzeczypospolitej żyło około 900 tysięcy Żydów, czyli około 6,4% ogółu ludności państwa.
W tym samym czasie w trzech zaborach mieszkało około 180 tysięcy Żydów.

Na przełomie XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich po raz pierwszy pojawiły się

poglądy żydowskiego nurtu oświecenia, tzn. Haskali. Nurt Haskali zwalczały wszystkie
żydowskie grupy religijne. Tak więc rabini, jak i chasydzi z cadykami, wspólnymi siłami
przeciwstawili się Haskali, określając ją jako "podmiot piekieł". W ten sposób doszło w
judaizmie do "aktywnego przełomu". Coraz więcej Żydów chciało własnymi siłami
przybliżyć moment zbawienia.

Koniec XVIII wieku był okresem burzliwego rozwoju handlu żydowskiego. W 1792 roku

w Warszawie było 1005 kupców chrześcijańskich i 462 kupców żydowskich (31,5%). W
1793 roku w Poznaniu na 380 kupców, aż 307 było Żydami (80,8%). W tym samym
czasie (1789 r.) w Żytomierzu na 17 kupców, aż 16 było Żydami, a w Mohylewie kupcy

37

żydowscy stanowili 80% ogółu handlowców.
Handel żydowski rozwijał się nie tylko w Rzeczypospolitej, lecz także na polskich
ziemiach pod zaborami. W zaborze austriackim przodowali Żydzi lwowscy i brodzcy, w
zaborze pruskim - poznańscy i leszczyńscy, w zaborze rosyjskim - kupcy żydowscy z
Białegostoku, Brześcia nad Bugiem, Dubna, Grodna, Ostroga i Wilna.

W 1793 roku dokonano drugiego rozbioru Rzeczypospolitej. Prusy zajęły: Gdańsk,

Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze. Razem 58 tysięcy km2 i ponad 1 milion mieszkańców.
Rosja zajęła: większość Białorusi, Ukrainę naddnieprzańską i Podole. Razem 280 tysięcy
km2 i 3 miliony mieszkańców. Okrojone państewko polskie znalazło się pod
protektoratem rosyjskim.

W 1794 roku władze carskie w określonych prowincjach narzuciły na Żydów

dwukrotnie wyższe podatki niż na inne grupy religijne.

W 1794 roku podczas Insurekcji Kościuszkowskiej, Berek Jeselewicz (Żyd) sformował

regiment kawalerii, który wziął udział w walkach narodowowyzwoleńczych. Jeselewicz
zginął w 1809 roku w bitwie pod Kockiem. Liczni Żydzi pomagali także przy obronie
Warszawy. Mieli oni nadzieję, że Polacy przekonają się o możliwości współistnienia obok
siebie obu narodowości na zasadach równouprawnienia.

W 1795 roku dokonano trzeciego rozbioru Polski. Prusy zajęły: resztkę Mazowsza i

Litwę po Niemen. Razem 48 tysięcy km2 i 1 milion ludności. Austria zajęła: Małopolskę
między Pilicą i Bugiem z częścią Podlasia i Mazowsza. Razem 47 tysięcy km2 i 1 milion
500 tysięcy mieszkańców. Rosja zajęła: pozostałe tereny, razem 120 tysięcy km2 i 1
milion 200 tysięcy mieszkańców.
Państwo polskie przestało istnieć.

Rozbiory Polski nie przyniosły zmiany sytuacji prawnej ludności żydowskiej. We

wszystkich trzech zaborach zachowała się feudalna struktura stanowa. Żydów nadal
obowiązywały odrębne przepisy prawne. Ich położenie nawet się pogorszyło, gdyż nowe
władze wykorzystywały "sprawę żydowską" w sposób instrumentalny. Na terenie
wszystkich trzech zaborów ograniczono jurysdykcję kahału. Ludność żydowska została
zmuszona do dostosowania się do nowego systemu prawa nowego państwa, którego
byli obywatelami. Musiano ich zarejestrować i w nowym systemie administracyjnym
obciążyć nowymi podatkami. Ogólnie rzecz mówiąc, losy gmin żydowskich w
poszczególnych trzech częściach dawnej Rzeczypospolitej potoczyły się zupełnie
inaczej.

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI

38

Zabór pruski obejmował: Warmię, Pomorze, Wielkopolskę, Mazowsze i Litwę po

Niemen. Razem 142 tysięcy km2 i 2 miliony 580 tysięcy mieszkańców.

W zaborze pruskim podejmowano również działania zmierzające do produktywizacji

Żydów, poprzez kierowanie ich do pracy na roli i do rzemiosła. Zniesiono większość
obowiązujących ich ograniczeń, ułatwiono zamieszkiwanie w miastach i otoczono
specjalną opieką osiedlającą się ludność żydowską napływającą z Prus. Dekret króla
pruskiego z 1797 roku, dotyczący "urządzenia Żydów w prowincjach Prus południowych i
wschodnich", poddawał ich ogólnej jurysdykcji, gminom żydowskim odbierał
sądownictwo, a rabinów pozbawiał prawa nadzoru nad szkołami. Zakazano również
rabinom używania klątwy religijnej (cheremu) jako sankcji.
Jednocześnie na terenach zaboru prowadzono politykę asymilacji Żydów z niemieckim
społeczeństwem. W tym celu nakazano Żydom przyjęcie niemieckich nazwisk. Były one
przydzielane przez niemieckich urzędników, którzy je wymyślali stosownie do bogactwa
własnej wyobraźni. W ten sposób powstały nazwiska w rodzaju: Silberstein, Weissmann,
Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne.
Na przestrzeni kolejnych lat, liczba Żydów żyjących w pruskim zaborze, znacznie
zmalała, a duża jej część znalazła się pod wpływem niemieckiej Haskali (Żydowskiego
Oświecenia), ulegając tym samym asymilacji.

Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich znaczne tendencje

asymilacyjne wśród części Żydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
Żydów z Polakami. Wielu Żydów oddawało życie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli
zasymilowanej żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
żydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te próby
zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia żydowskiego, który dążył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego żydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna Żydów, gdyż nie byli już
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny żydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona

Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i trzeciego
zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827). Napoleon nadał
Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji francuskiej.
Konstytucja zapewniała Żydom pełne swobody obywatelskie, jednak przepisy te nie
weszły w życie. Żydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa. Ograniczono im

39

dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia swobodnego osiedlania się.
Ograniczono działalność gospodarczą Żydów, kształcenia się i wykonywania wielu
zawodów. Dodatkowo nałożono na nich specjalne podatki, takie jak: koszerny (opłata od
uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu), rekrutowy (opłacany przez
wszystkich Żydów w zamian za zwolnienie od służby wojskowej), biletowy (opłata za
każdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.

W 1812 roku w Prusach wydano akt emancypacyjny zrównujący w prawach Żydów z

chrześcijanami. Od tej pory niemieccy Żydzi mogli swobodnie nabywać dobra ziemskie,
osiedlać się i wykonywać wszystkie zawody. Żydów dopuszczono do profesury
akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych w Prusach. Wraz z prawami obywatelskimi,
Żydzi wzięli na siebie obowiązek służby wojskowej. Jednakże Żydzi mieszkający w
Wielkopolsce (zabór pruski), musieli czekać na te wszystkie prawa jeszcze do 1833 roku.
Niemcy wychodzili z założenia, że ludność żydowska na ziemiach polskich musi wpierw
zostać "ucywilizowana", a dopiero później będzie można jej nadać równe prawa.

Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na ziemiach polskich żyło w

nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo Żydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu.
Tylko nielicznym Żydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Fraenkel,
Neumark i Bergson czerpali duże zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa
Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) założył dom handlowy w
Warszawie i dzierżawił monopol solny w okresie Księstwa Warszawskiego. Karol Jan
Chaim również założył dom handlowy w Warszawie. Był on założycielem rodziny
żydowskich bankierów, Lascy.

W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach

napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono teraz
Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne różnice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji Żydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić Żydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał Żydów jako "plagę szarańczy" i "kupę
pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i próżniaków". Szczególnie daleko posunął się
w 1817 roku Kajetan Koźmian, który oświadczył, że "Żydzi z bałamutów talmudow są
zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że Żydzi nie są Polakami i "nie mają w
sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalążkiem rasistowskiego wykluczenia Żydów
ze społeczeństwa polskiego.

40

W 1816 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim żyło około 52 tysiące Żydów, stanowiąc

6,3% ogółu ludności.

W 1819 roku antyżydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a także

Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w rozruchach
i pogromach, żądali odebrania Żydom praw obywatelskich, które nadał im Napoleon.

Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w rolnictwie,

wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą pogłębiło
wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy także
podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów spadł o
połowę. Spadek obrotów dotknął Żydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o udział na
rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach karczm i gorzelni
nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła żydowskie gorzelnie,
a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie zmniejszyła się liczba żydowskiej
ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku
pracowało już tylko 12% Żydów. Tym samym została zerwana dawna więź łącząca
szlachtę polską z Żydami.

W 1827 roku pruski parlament podjął dyskusję zrównania w prawach ludności

żydowskiej zamieszkującej polskie ziemie z pozostałą ludnością żydowską Prus.
Rozważania dotyczyły jednak wyłącznie planów na przyszłość.

W 1829 roku żydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył w

udzielaniu przez banki berlińskie pożyczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości 42
milionów złotych.

W 1833 roku władze pruskie wydały "Tymczasowe zarządzenie odnośnie żydostwa w

Wielkim Księstwie Poznańskim", w którym podzielono Żydów na "naturalizowanych" i
"tolerowanych". Żydzi "naturalizowani" otrzymali prawa obywatelskie i znaczny zakres
swobód, jednakże musieli wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz
odpowiednim cenzusem majątkowym. Żydami "tolerowanymi" była pozostała ludność
żydowska, w przeważającej części uboga. Trudne warunki bytowe spowodowały wzrost
emigracji części "tolerowanej" ludności z Wielkopolski. Najczęściej udawali się oni w
podróż do Ameryki, gdzie stanowili pierwszą falę polskich Żydów. Natomiast Żydzi
"naturalizowani" bardzo często wyjeżdżali do zachodniej Europy. Warto przy tym
podkreślić, że w zaborze pruskim 96,6% Żydów żyło w miastach.

W 1847 roku ustawa zrównała Żydów "naturalizowanych" z Żydami pruskimi.

W 1848 roku w Prusach zrównano w prawach wszystkich Żydów.

W 1850 roku uchwalona w Prusach konstytucja formalnie zaakceptowała zniesienie

wszelkich podziałów w społeczeństwie.

41

W 1852 roku żydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał epidemię

cholery. Swoje prace naukowe prowadził w Breslau (Wrocław), na Dolnym Śląsku
pozostającym pod niemiecką administracją.

W 1856 roku w Ełku zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Maggid". Było

wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przeważnie Żydzi mieszkający w
Cesarstwie Rosyjskim.

W 1878 roku Abraham Geiger (1810-1874) został wybrany rabinem Breslau (Wrocław).

Był on ideologiem i jednym z głównych przedstawicieli judaizmu reformowanego w
Niemczech. Ufundował we Wrocławiu żydowskie seminarium teologiczne, pierwsze
reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej Europie. Abraham Geiger był autorem
rozprawy "Biblia w przekładzie i oryginale" (niem. "Urschrift und Uebersetzungen der
Bibel", 1857 r.). Inspirował on żydowski ruch reform religijnych.

W zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób

możemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojżeszowego. W
zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
możemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojżeszowego.
Niemieccy Żydzi włączyli się w ogólny nurt życia społecznego, zaznaczając swój udział w
rozwoju nauki i sztuki. Ich związek z ziemiami polskimi w ten sposób coraz bardziej
zanikał.

Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr. Howewei

Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion).
Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do Palestyny.
Jednym z założycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin Samuel Mohilever z
Rosji. Gorąco popierał żydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch Miłośników Syjonu
zyskał również poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał on
rewolucyjne idee i opowiadał się za żydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) założył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm
kulturowy podkreślał pojęcie "żydowskości" i łączył świadomość własnej kultury z
akceptacją innych kultur.

W 1901 roku w Niemczech powstało Stowarzyszenie Pomocy Niemieckim Żydom

(Hilsvereinder Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc żydowskim imigrantom
ze Wschodniej Europy w imigracji do Niemiec.

W 1912 roku w niemieckim parlamencie (Reichstag) na 100 posłów 12 było Żydami.

W 1912 roku w Katowicach na Górnym Śląsku połączyli się przedstawiciele ortodoksji i

kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstała w ten sposób światowa

42

organizacja konserwatywno-religijna ortodoksyjnych Żydów Aqudat Israel (Zjednoczenie
Izraela), w skrócie Aguta. Celem działalności było utrzymanie żydowskiej odrębności
wśród narodów i walka z asymilacją. Program działania opierał się na zasadach Tory.
Uważała, że przedwczesne utworzenie żydowskiego państwa w Palestynie przez świecki
ruch syjonistyczny będzie bluźnierstwem wobec Boga. Jednym z liderów Aqudat Israel
był rabin Hayim Ozer Grodzenski (1863-1940).

1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach wzięło

udział 65 milionów żołnierzy, w tym 1,5 miliona było Żydami. Niemcy wystawili około 100
tysięcy żydowskich żołnierzy, w tym 2 tysiące było oficerami.

Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,

Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły możliwości walczących państw.
Władze oskarżyły Żydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności życia.
Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę Żyda, działającego na dodatek po stronie
wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyżydowską agitacją tworzyły sobie
masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach Niemiec.

W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I wojny

światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 żydowskich żołnierzy, z których 170
tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy Żydów otrzymało odznaczenia za odwagę.

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ZABÓR ROSYJSKI

Zabór rosyjski obejmował: Białoruś, Ukrainę, Podole i pozostałe wschodnie ziemie.

Razem 492 tysięcy km2 i 5 miliony 500 tysięcy mieszkańców.

Podobnie do Żydów polskich podeszła caryca Katarzyna II (1729-1796). Chciała z nich

zrobić normalnych obywateli, posiadających te same prawa i obowiązki co wszyscy,
jednak za cenę unicestwienia żydowskiej tożsamości i kultury. W zaborze rosyjskim
przyporządkowano Żydów do klasy mieszczaństwa, jako kupców i drobnych mieszczan.
W dokumentach określano ich "Hebrajczycy" ("Jewrei"), jako wspólnotę religijną.
Natomiast pojęcie "Żyd" łączono z cechami narodowymi. W ten sposób carska Rosja
zrównała w prawach Żydów z wszystkimi innymi narodowościami.
W rosyjskim zaborze Żydzi często przybierali jako nazwisko nazwę miejscowości, z
której pochodzili lub nazwisko właściciela majątku, w którym mieszkali. Stąd wzięły się
takie nazwiska jak: Warszauer, Posner, Minsker lub Czartoryski i Wiśniowiecki.
Tereny zaboru rosyjskiego były obszarem największego rozwoju ruchu chasydzkiego.
Głównym chasydzkimi ośrodkami były: Góra Kalwarii, Aleksandrów, Kock, Sochaczew,
Grodzisk, Radomsk, Stryków, Parysów, Radzyń, Radzymin, Lubawicz, Mszczonów,
Nowomińsk i Kozienice. Chasydzi mieli własne chasydzkie bożnice (klausn) oraz
modlitewnie (sztibłech). Tworzyli silne i zwarte środowiska, niemal jak rodziny oparte na

43

silnych więzach braterskiej przyjaźni. Na czele stali cadycy z różnych dynastii cadyków.
Chasydzi tłumnie pielgrzymowali do dworów swoich cadyków.

Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich znaczne tendencje

asymilacyjne wśród części Żydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
Żydów z Polakami. Wielu Żydów oddawało życie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli
zasymilowanej żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
żydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te próby
zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia żydowskiego, który dążył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego żydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna Żydów, gdyż nie byli już
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny żydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś. Często, bogate żydowskie
rodziny, na przykład w Warszawie i Łodzi, opuszczały śródmieście. Żydzi z Kazimierza
wracali do Krakowa. Wielu Żydów z zaboru rosyjskiego przenosiła się do Galicji, gdzie
wolno im było kupować ziemię. Ogólna jednak liczba rolników żydowskich na ziemiach
całej Polski nie była wówczas zbyt wielka, bowiem nie przekraczała 200 rodzin.

W latach 1801-1825 w Rosji panował car Aleksander I (1777-1825). W 1802 roku car

powołał do życia Komitet dla urządzenia Żydów, który miał za zadanie zbadać kwestię
żydowską na polskich ziemiach wcielonych do Cesarstwa Rosyjskiego.

W 1802 roku Raw Haim założył słynną jesziwę we Włodzimierzu, w zaborze rosyjskim.

Uczelnia szybko zyskała sławę żydowskiego centrum nauki na świecie.
W tym samym roku w Bracławiu osiadł cadyk Nachman ben Simcha (1772-1810).
Nachman jest opisywany jako ostatni z pięciu wielkich i świętych ludzi, którzy pojawili się
w historii Izraela; jego poprzednicy to Mojżesz, Rabbi Simeon ben Jochaj, Izaak Luria i
pradziad Nachmana, Israel Baal Szem Tow. Nachman postawił przed sobą zadanie
zbawienia dusz Żydów pomordowanych przez Hajdamaków w 1768 roku, podczas
obrony twierdzy w pobliskim Humaniu. Wierzył, że dusze pomordowanych błądzą w
miejscu kaźni nie mogąc wspiąć się wzwyż, aż przybędzie dusza, która dźwignie ich w
górę i wierzył, że tą osobą jest on sam. Nachman uznawał Sabbataja Cwi za Mesjasza.
Jego zdaniem w każdym pokoleniu może być tylko jeden prawdziwy cadyk i jest nim
właśnie on. Takie poglądy musiały prowadzić do konfliktu i zerwania stosunków z resztą
ruchu chasydzkiego.
Reorganizacji ruchu po śmierci Nachmana poświęcił się jego już uczeń Natan (1780 -
1845), który posiadał wybitne zdolności nie tylko literackie, ale i organizatorskie. Z
czasem zarzucił twórczość literacką by przewodniczyć chasydom bracławskim, których

44

liczba zaczęła rosnąć. Po śmierci Natana chasydom bracławskim przewodził Nachman z
Tulchina. W latach międzywojennych chasydom bracławskim udało się wyrwać z izolacji
innych odłamów chasydyzmu i osiągnęli znaczne uznanie społeczeństwa, zwłaszcza w
Polsce. Żyli dalej na Podolu jeszcze we wczesnych latach reżimu sowieckiego.

W 1804 roku w carskiej Rosji ustanowiono "Statut o urządzeniu Żydów" (ros.

"Polozenije dla Jewriejew"). Zamiarem tego statutu było pełna asymilacja Żydów w
społeczeństwie rosyjskim. Przede wszystkim więc zniesiono instytucję kahałów,
poddając ludność żydowską lokalnym władzom administracyjnym. Jednocześnie
otworzono Żydom dostęp do uniwersytetów i innych zakładów naukowych. Jednakże
wszelki awans społeczny był uzależniony od biegłej znajomości języka rosyjskiego,
polskiego lub niemieckiego. Ułatwiono także Żydom dostęp do rzemiosła i zakładania
warsztatów. Pozwolono na prowadzenie handlu i każdej innej działalności gospodarczej,
jednakże wszelkie rozliczenia księgowe i raporty musiały być prowadzone w języku
rosyjskim. Przyjęcie Żydów do władz samorządowych uzależniono od znajomości języka
rosyjskiego i rezygnacji z tradycyjnego ubioru żydowskiego. Równocześnie nakazano
usunięcie wszystkich Żydów z osad wiejskich w ciągu trzech lat.
Jednocześnie władze carskie rozpoczęły walkę z tradycyjnym żydostwem. W tym celu
rozpowszechniono w całej Rosji pogląd, że typowy Żyd to zachłanny oszust, mieszkający
na wsi i prowadzący karczmę. Tradycyjni Żydzi powszechnie uchodzili za zacofanych, a
ich religia uznawana była za niebezpieczną. W ten sposób Żydzi żyjący pod zaborem
rosyjskim mieli wybór: asymilacja lub prześladowania.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona

Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i trzeciego
zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827). Napoleon nadał
Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji francuskiej.
Konstytucja zapewniała Żydom pełne swobody obywatelskie, jednak przepisy te nie
weszły w życie. Żydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa. Ograniczono im
dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia swobodnego osiedlania się.
Ograniczono działalność gospodarczą Żydów, kształcenia się i wykonywania wielu
zawodów. Dodatkowo nałożono na nich specjalne podatki, takie jak: koszerny (opłata od
uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu), rekrutowy (opłacany przez
wszystkich Żydów w zamian za zwolnienie od służby wojskowej), biletowy (opłata za
każdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.
W 1809 roku ustanowiono w Warszawie rewir żydowski. Z czasem w większości
mniejszych miast zaboru rosyjskiego, powstały osobne dzielnice żydowskie.

W 1809 roku Natan Glücksberg (1780-1831) otworzył największą księgarnię w

Warszawie.

Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na ziemiach polskich żyło w

nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo

45

walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo Żydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu.
Tylko nielicznym Żydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Na Litwie
monopol państwowy na alkohol dzierżawił Żyd, Newachowicz, a monopol państwowy na
sól dzierżawił Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali duże
zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-
1833) założył dom handlowy w Warszawie i dzierżawił monopol solny w okresie Księstwa
Warszawskiego. Karol Jan Chaim również założył dom handlowy w Warszawie. Był on
założycielem rodziny żydowskich bankierów, Lascy. Majątku na dostawach dla wojska
dorobił się także Jakub Epstein (1771-1843).

W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach

napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono teraz
Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji. Car Aleksander I nadał
Królestwu Polskiemu konstytucję. W nowej konstytucji postanowiono, że wyznanie
mojżeszowe nie stoi na równi z chrześcijańskimi.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne różnice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji Żydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić Żydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał Żydów jako "plagę szarańczy" i "kupę
pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i próżniaków". Szczególnie daleko posunął się
w 1817 roku Kajetan Koźmian, który oświadczył, że "Żydzi z bałamutów talmudow są
zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że Żydzi nie są Polakami i "nie mają w
sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalążkiem rasistowskiego wykluczenia Żydów
ze społeczeństwa polskiego.
W 1816 roku w Królestwie Polskim żyło około 243 tysięcy Żydów, co stanowiło 8,7%
całej populacji. Na Żydów zostały nałożone liczne ograniczenia, takie jak bariery w
przemieszczaniu się, osiedlaniu i awansie społecznym.

W 1817 roku rabbi Samuel Tiktinski założył jesziwę w mieście Mir, w rosyjskim

zaborze.

W 1818 roku carski namiestnik Królestwa Polskiego pisał: "udzielone postanowieniem

Naszym z dnia 2 marca 1816 roku dobrodziejstwo cudzoziemcom na gruntach pustych
osiadającym dozwolonym i rozciągniętym być może i do starozakonnych w kraju
zamieszkałych, puste osady oraz grunta obejmujących - pod warunkiem atoli, ażeby
Żydzi nigdy między chrześcijanami się nie sadowili, lecz oddzielnie i dobrze odłączone
zajmowali okręgi; niemniej ażeby ziemię, na której by osiadali, własnymi żydowskimi
uprawiali rękoma" (Z. Borzymińska, 1994).

46

W 1819 roku Natan Glücksberg (1780-1831) otworzył nowoczesną drukarnię z

odlewnią czcionek (1827 r.) w Warszawie. Był on założycielem wielkiego rodu
żydowskich księgarzy i drukarzy Glücksbergów. Natan był księgarzem i typografem
Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego oraz Liceum Krzemienieckiego. Wydał
ponad 220 publikacji, drukując głównie literaturę piękną (I. Krasicki, K. Brodziński, W.
Bogusławski) i prace historyczne (J.U. Niemcewicz, A. Naruszewicz).

W 1820 roku rodzina żydowskich finansistów i przemysłowców Kronenbergowie,

założyła w Warszawie dom bankowy "S.L. Kronenburg". Założycielem był Samuel
Eleazar Kronenberg (1773-1826), który przeprowadził się z Wyszogrodu do Warszawy.
Po śmierci ojca, firmę prowadził Leopold Kronenberg (1812-1878).
W owym czasie, żydowski bankier Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) dorabiał się
fortuny na handlu i operacjach finansowych. Między innymi importował z Rosji futra, a
wywoził sukno. Był jednym z największych finansistów w Królestwie Polskim.

W 1821 roku w Królestwie Polskim władze carskie zlikwidowały kahał jako formę

organizacji gminy. Na miejsce kahału wprowadzono dozory bożnicze podległe władzom
miejskim. W tym samym roku władze carskie zakazały działalności wszelkich żydowskich
stowarzyszeń.
Od 1822 roku w Królestwie Polskim, Żydzi opuszczający rewir żydowski musieli
wnosić specjalną opłatę. W ten sposób postępowało zamykanie ludności żydowskiej w
gettach.

Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w rolnictwie,

wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą pogłębiło
wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy także
podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów spadł o
połowę. Spadek obrotów dotknął Żydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o udział na
rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach karczm i gorzelni
nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła żydowskie gorzelnie,
a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie zmniejszyła się liczba żydowskiej
ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku
pracowało już tylko 12% Żydów. Tym samym została zerwana dawna więź łącząca
szlachtę polską z Żydami.

Od 1823 roku w Łodzi nastąpiła koncentracja osadnictwa przemysłowego popieranego

przez rząd (m.in. sprowadzono wielu sukienników z Niemiec i ze Śląska). Powstały
wówczas pierwsze manufaktury (Geyera, Kopischa, Wendischa, Illa i Potemy) -
produkowano tkaniny wełniane, lniane i bawełniane i eksportowano je do Rosji i Chin.

W latach 1823-1824 w Warszawie wydawano dwutygodnik "Der Beobachter an der

Weichsel" ("Dostrzegacz Nadwiślański"). Było to pierwsze pismo żydowskie wydawane w
Królestwie Polskim. Wydawano je w języku polskim i jidysz (ogółem 939 numerów). Było
ono redagowane przez wielkiego rzecznika asymilacji A. Eisenbauma. Publikowano

47

głównie dekrety i zarządzenia rządowe, wiadomości krajowe, zagraniczne i handlowe.
Zniechęcało to potencjalnych czytelników i pismo było mało poczytne.

W 1824 roku w Królestwie Polskim wprowadzono kary za noszenie tradycyjnego

ubioru żydowskiego. Jednocześnie władze carskie postanowiły ograniczyć liczbę
ludności żydowskiej zamieszkującej wyznaczoną strefę osiedlania. W tym celu
wysiedlono około 20 tysięcy Żydów.

W 1827 roku car Mikołaj I ogłosił w Rosji statuty poboru i usług wojskowych. Carski

ukaz zobowiązywał gminy żydowskie do dostarczania rekrutów w wieku od 12 do 18 lat.
Rekruci trafiali do specjalnych szkół wojskowych, i następnie służyli w armii carskiej
przez 25 lat życia. Carat liczył, że wychowana w ten sposób żydowska młodzież ulegnie
asymilacji i "problem żydowski" sam się rozwiąże.
Odbywanie służby wojskowej kłóciło się z licznymi zasadami wiary żydowskiej. Będąc
żołnierzami Żydzi nie mogli przestrzegać zasad koszerności posiłków oraz obchodzić
święta i posty. Z tego powodu wielu młodych Żydów samo okaleczało się, ukrywało lub
uciekało za granicę.
W 1827 roku w Królestwie Polskim aż 80,4% ludności żydowskiej żyło w miastach.

W 1829 roku żydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył w

udzielaniu przez banki berlińskie pożyczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości 42
milionów złotych.

Wielki książę Konstanty, będąc carskim namiestnikiem Królestwa Polskiego,

podobnymi ustawami uciskał i Żydów, i Polaków. Ogłoszenie poboru do carskiego wojska
było czynnikiem, który wywołał wybuch powstania listopadowego w 1830 roku. Już w
grudniu do nowo powstałego polskiego Rządu Narodowego w Warszawie zgłosili się
Żydzi z prośbą o wyrażenie zgody na ich członkostwo w Gwardii Narodowej. Większość
Żydów postępowych przyłączyła się do powstańców, jedynie ortodoksi pozostali
niezaangażowani, gdyż zniechęcili się rozruchami na ul. Franciszkańskiej, do których
doszło w pierwszych dniach powstania. Józef Berkowicz, syn powstańca
kościuszkowskiego, Berka Joselewicza, w taki sposób namawiał Żydów do udziału w
powstaniu: "Gdy Bóg, który czuwa nad Polską, uwieńczy pomyślnym skutkiem
szlachetne Polaków usiłowania w odzyskaniu wolności, jeśli zwycięski biały orzeł
roztoczy opiekuńcze skrzydła nad Polską, wtenczas Was czekają uśmiechające się
nadzieje, wtenczas szlachetny narów polski, ceniąc Wasze poświęcenie się, z braterskim
uściskiem Was powita i zrobi uczestnikiem praw i swobód" (Z.Borzymińska, 1995).
W ten sposób w Warszawie utworzono oddzielne oddziały Gwardii Narodowej, zwane
Gwardią Miejską Starozakonnych. Służyło w niej 1098 Żydów. Umundurowanie i
wyposażenie gwardzistom zapewnił Dozór Bożniczy i poszczególni obywatele. W sumie
szacuje się, że w obu gwardiach - Narodowej i Miejskiej - znalazło się nawet do 1/6 ogółu
warszawskiej ludności żydowskiej. Poza tym, liczni Żydzi darowali na cele powstania
zarówno gotówkę, jak i uzbrojenie i żywność. Dowody ofiarności ludności żydowskiej
znajdujemy w Lublinie, Krakowie, Samborcu i wielu innych małych miejscowościach.

48

Oddziały żydowskie wsławiły się podczas walk pod Stoczkiem, Wawrem, Ostrołęką, i
przede wszystkim w bohaterskiej obronie rogatek czerniakowskich i mokotowskich
Warszawy (6 i 7 września 1931 r.).
W okresie powstania listopadowego ukazywało się w Warszawie żydowskie
czasopismo w języku polskim "Izraelita Polski".

W owym czasie ortodoksyjny judaizm rabiniczny przyjął względem ruchu chasydzkiego

postawę bardziej ugodową. W niektórych miastach, Żydów ortodoksyjnych dla
odróżnienia od chasydów nazywano Żydami synagogalnymi, gdyż gromadzili się w
swoich bożnicach.
Około 1830 roku chasydyzm stracił swoją siłę ekspansji i z czasem uległ autorytetowi
judaizmu rabinicznego, upodabniając się do niego. Prowincjonalny cadyk stracił swoje
cechy świętobliwego przywódcy i stawał się często autorytetem talmudycznym. Obie
skłócone grupy religijne pogodziły się z sobą, a chasydzcy uczeni zaczęli nawet pisać
komentarze do rabinicznych zbiorów praw.

W 1831 roku Gustaw Leon Glücksberg (1807-1870) przejął po swoim ojcu Natanie

drukarnię w Krzemieńcu. W 1839 roku otworzył własną księgarnię nakładową w
Warszawie. Wydawał głównie dzieła naukowe, literaturę piękną i książki dla dzieci (seria
"Biblioteczka dla Dobrych Dzieci").

W 1834 roku Jan Glücksberg (1784-1859) otworzył księgarnię w Warszawie. W

następnym roku otworzył własną drukarnię i od 1838 roku dostarczał bibliotekom
szkolnym rosyjskie książki. Organizował czytelnie publiczne. Wydawał pierwsze polskie
pisma ilustrowane i druki rządowe.

W 1835 roku żydowski bankier Karol Aleksander Laski (1796-1850) wraz z Samuelem

Fraenkel (1733-1833) założyli w Warszawie dom bankowy "S.A. Fraenkel". Laski był
jednocześnie dyrektorem Banku Międzynarodowego w Petersburgu.
W latach 30-tych i 40-tych XIX wieku najbogatszym bankierem w Warszawie był Józef
Epstein (1795-1876). Był on bankierem Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu.

W 1836 roku żydowski bankier Jan Epstein (1805-1885) założył w Warszawie dom

handlowy "Jan Epstein".

W 1836 roku Stanisław Arct (1818-1900) założył księgarnię w Lublinie. Od 1855 roku

rozwinął działalność wydawniczą specjalizując się głównie w książkach pedagogiczno-
oświatowych dla dzieci i młodzieży.
W latach 1836-1840 Krystian Teofil Glücksberg (1796-1876) wraz z Augustem
Emanuelem Glücksbergiem (1804-1881) opublikowali pięć tomów Encyklopedii
Powszechnej. Krystian Teofil kierował drukarniami w Wilnie, Krzemieńcu i Kijowie.
Prowadził też sprzedaż obwoźną i posiadał księgarnie sezonowe. Wydawał głównie
literaturę piękną (K. Brodziński, J.I. Kraszewski) i prace naukowe. Natomiast August
Emanuel prowadził drukarnię ojca w Warszawie.

49

W 1839 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) przejął dzierżawę

monopolu tytoniowego w Królestwie Polskim. Zdobył wielką fortunę, którą inwestował w
budowę kolei, handel, bankowość i cukiernictwo.

W 1839 roku na Litwie wprowadzono antyżydowskie przepisy zakazujące noszenia

tradycyjnego ubrania. Kara za noszenie tradycyjnej kippy wynosiła 5 rubli na rok.

W 1840 roku władze carskie powołały w Królestwie Polskim specjalny Komitet dla

ustalenia radykalnej reformy Żydów. Komitet uznał, że najwłaściwszymi działaniami
będą: wychowywanie młodzieży żydowskiej w specjalnych szkołach "kazionnych" z
rosyjskim językiem wykładowym, zniesienie resztek żydowskiego samorządu gminnego
oraz nasilenie represji wobec "nieproduktywnej" części ludności. Odpowiednie w tych
sprawach ukazy wydawano w latach 1842-1851.

W styczniu 1843 roku Namiestnik Królestwa Polskiego powołał komitet dla

przygotowania ustawy o osadnictwie Żydów na roli. Było to wynikiem silnych nacisków
różnych indywidualnych osób na carskie władze Królestwa, by uruchomić program
zakładania nowych osad rolniczych.

W 1844 roku car Rosji Mikołaj, rozciągnął obowiązywanie antyżydowskiego

ustawodawstwa na terytorium całego imperium. Przepisy objęły terytorium Polski i Litwy.
Między innymi w 1845 roku ponownie zakazano noszenia tradycyjnego żydowskiego
ubrania, włączając tradycyjne nakrycie głów. Odtąd Żydzi mieli nosić stroje noszone
przez chrześcijan.

W 1847 roku bardzo ceniony żydowski lekarz Ludwik Natanson (1822-1896) założył w

Warszawie czasopismo "Tygodnik Lekarski", którego był redaktorem.

W połowie XIX wieku założono w Królestwie Polskim kilkadziesiąt żydowskich kolonii

rolniczych o różnym charakterze własności ziemi. Według urzędowych danych, w 1848
roku w Królestwie Polskim liczba ludności żydowskiej zajmującej się uprawą roli wynosiła
30.795 osób. W latach 1844-50 istniało ponad 56 kolonii żydowskich, o ogólnej liczbie
około 570 gospodarstw rolnych. W następnych latach liczba kolonii gwałtownie rosła, i
większość z nich przetrwała do czasów II wojny światowej.

W 1848 roku w Wilnie rozpoczął być wydawany periodyk literacki w języku hebrajskim

"Pirkej Cafon". Propagował on idee Haskali w środowisku żydowskim.

W 1851 roku władze carskie w Królestwie Polskim wydały ukaz rozdzielający Żydów

na "pożytecznych" i "niepożytecznych". Do "pożytecznych" zaliczono jedynie tych Żydów,
którzy mieli stałe miejsce zamieszkania i mogli wykazać się odpowiednim statusem
majątkowym.

50

W 1851 roku żydowski bankier Herman Epstein (1803-1867) stanął na czele

konsorcjum, które zbudowało wiele cukrowni w Królestwie Polskim. Między innymi
wybudował cukrownię Hermanów w okolicach Sochaczewa. W Warszawie założył dom
bankowy. Jego brat Adam Epstein (1799-1870) założył fabrykę świec.

W 1852 roku pochodzący z Kowna (Litwa) Abraham Mapu (1807-1867) opublikował po

hebrajsku powieść historyczną "Miłość Syjonu" (hebr. "Ahavat Sijon"). Stworzył on
wyidealizowany obraz Erec Israel, który miał być utopijną krainą pokoju i sprawiedliwości
społecznej. Powieść była bardzo popularna w środowiskach żydowskich i tworzyła dobre
podstawy pod syjonizm. W 1866 roku opublikował on kolejną powieść pt. "Wina Samarii"
(hebr. "Aszmat Szomron").

W 1854 roku żydowski bankier Mieczysław Epstein (1833-1914) założył w Warszawie

kantor bankowy. Po swoim ojcu Hermanie przejął zarząd cukrowniami.

W 1855 roku carem Cesarstwa Rosyjskiego został Aleksander II Romanow (1818-

1881).
Pierwsza część jego panowania była czasem liberalnych reform. Jego manifest
koronacyjny z 1856 roku zrównał Żydów pod względem powinności wojskowej z
pozostałą ludnością kraju. Wprowadzony wówczas blok reform dał Żydom nadzieję na
polepszenie ich sytuacji. Żydzi z "lepszych sfer" (tzn. bogaci kupcy, posiadacze stopni
naukowych, rzemieślnicy cechowi) mogli uzyskiwać specjalne pozwolenia na
opuszczanie strefy osiedlenia. Przepis ten obowiązywał w latach 1859-1879. Zniesiono
także liczne ograniczenia w systemie sprawiedliwości i systemie powszechnego
obowiązku służby wojskowej. W rezultacie nastąpiła poprawa położenia gospodarczego
ludności żydowskiej i liczni Żydzi zaczęli się w większym stopniu asymilować.

W 1856 roku w Ełku (Prusy Wschodnie) zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-

Maggid". Było wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przeważnie Żydzi
mieszkający w Cesarstwie Rosyjskim.

W 1857 roku żydowski bankier Herman Epstein (1803-1867) został prezesem

towarzystwa kolejowego Królestwa Polskiego. Wybudował on linie kolejowe z Warszawy
do Bydgoszczy i z Ząbkowic do Katowic.

W 1859 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) kupił "Gazetę

codzienną". Redaktorem naczelnym został J. Kraszewski. Wówczas "Gazeta Polska"
(zmiana tytułu nastąpiła w 1861 r.) była głównym organem środowiska burżuazyjno-
liberalnego i dziennikiem o wyróżniającym się poziomie.

W drugiej połowie XIX wieku powstały na ziemiach polskich żydowskie domy

wydawnicze oraz drukarnie. Podjęły one wyzwanie edycji dzieł wielkich w literaturze
polskiej. Ich działalność wydawnicza położyła podwaliny pod nowożytną kulturę polską.
Głównymi centrami wydawniczymi była Warszawa i Wilno. Drukarnia Samuela

51

Orgelbranda wydała dzieła H. Sienkiewicza. Drukarnia Jana Jakuba Glücksberga wydała
polskie kroniki. Michał Frühling wyspecjalizował się w publikacji religijnych dzieł
żydowskich przekładanych na niemiecki i polski. Warto podkreślić, że na polskich
ziemiach działały wówczas całe rody żydowskich księgarzy i wydawców. Byli to:
Orgelbrandowie, Glücksbergowie, Merzbachowie, Arctowie, Natansonowie, Okrętowie i
inni.
W 1859 roku Michał Glücksberg (1838-1907) otworzył własną księgarnię nakładową w
Warszawie. Wydawał głównie literaturę piękną (J. Kraszewski, T.T. Jeża, N. Żmichowski,
V. Hugo), prace naukowe, albumy i czasopisma.

W 1860 roku w Odessie zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Melic" (do 1907

r.). Później wydawano je w Petersburgu i Wilnie.
W 1860 roku w Wilnie zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Karmel" (do 1870
r.).

W 1861 roku w Królestwie Polskim, w demonstracjach patriotycznych obok Polaków

brali udział Żydzi pod przywództwem rabina Meiselsa.
W 1861 roku władze carskie w obliczu ogólnego napięcia społecznego zdecydowały
się na pewne ustępstwa w Królestwie Polskim. Zatwierdzono wówczas ustawę o
wyborach do rad powiatowych i miejskich, po raz pierwszy dopuszczając Żydów do
udziału w samorządzie.

Wyrazem żydowskich dążeń asymilacyjnych w okresie przedpowstaniowym było

wydawanie tygodnika w języku polskim "Jutrzenki - Tygodnika dla Izraelitów Polskich"
(lata 1861-63).
Znaczną rolę w rozwoju prasy w języku hebrajskim odegrał tygodnik, następnie
dziennik "Ha Cefira" (wydawany z przerwami w latach 1862-1931).

W latach 60-tych XIX wieku ludność żydowska Łodzi liczyła około 30 tysięcy osób. W

rękach żydowskich przemysłowców znajdowało się przeszło 1/3 fabryk. W tym czasie
zaczęły się rodzić wielkie fabrykanckie fortuny. W owym czasie rozbudowano przemysł
włókienniczy w Łodzi - powstały między innymi zakłady K. Scheiblera, I.K. Poznańskiego,
L. Grohmana i inne. Powstawały banki oparte głównie na kapitale miejscowym (założony
w 1878 r. Bank Handlowy i Towarzystwo Kredytowe miasta Łodzi oraz w 1881 r. Łódzka
Kasa Przemysłowców).

W 1862 rok w Królestwie Polskim został wydany akt emancypacyjny margrabiego

Aleksandra Wielopolskiego (1803-1877), który formalnie zapowiadał zniesienie
większości pranych ograniczeń nałożonych na Żydów. Uchylone miały być liczne podatki
i ograniczenia w wykonywaniu zawodów oraz w handlu.

W 1863 roku wielu Żydów wzięło udział w Powstaniu Styczniowym Polaków. Rabin

Warszawy Dow Beer Meisels (1798-1870), który wzywał ludność żydowską do udziału w
powstaniu, trafił do Cytadeli, a następnie został wydalony z Królestwa przez władze

52

rosyjskie. Henryk Wohl i Leopold Kronenberg byli doradcami finansowymi Rządu
Narodowego.
Po niepowodzeniu narodowowyzwoleńczego powstania, Polacy zapragnęli uzyskać
"wewnętrzną niezależność" dzięki ekonomicznemu rozwojowi. Rodząca się polska
burżuazja postrzegała Żydów jako obcych, którzy zamykali jej dostęp do najlepszych
stanowisk. W Polsce antysemityzm stał się "sprawą narodową". Żydów postrzegano na
równi z Niemcami, i podejrzewano ich o współprace z rosyjskimi władzami. Nastroje
antysemityzmu wzrastały na widok żydowskich bankierów i bogatych przedsiębiorców.

W 1863 roku żydowski finansista Jan Gottlieb Bloch (1836-1902) założył dom bankowy

w Warszawie. Działał głównie w kolejnictwie. Współdziałał przy budowie kolei Warszawa-
Petersburg. Zbudował między innymi linię kolejową z Łodzi do Warszawy (1865-1866).
Organizował przemysł i handel drzewny. Założył cukrownię w Dobrzelinie i Żytyniu.

W latach 1863-1865 Ludwik Natanson (1822-1896) był prezesem Towarzystwa

Lekarskiego Warszawy. W 1871 roku został wybrany na prezesa gminy żydowskiej. Dbał
miedzy innymi o podniesienie poziomu higieny wśród biednych Żydów. Napisał liczne
prace lekarskie, przyrodnicze, pedagogiczne i filozoficzne.

W 1864 roku dekret carski dopuścił ludność żydowską do adwokatury. Przyznano

również Żydom prawo wyborcze do ziemstw.

W 1865 roku w miastach Królestwa Polskiego żyło 91,5% ludności żydowskiej.

Wiązało się to z carskimi nakazami opuszczenia przez Żydów terenów wiejskich. W
latach sześćdziesiątych XIX wieku na ogólną liczbę 453 miast i miasteczek Królestwa
Żydzi mogli swobodnie osiedlać się tylko w 246. W 90 miastach obowiązywał wciąż
dawny przywilej "de non tolerandis Judeais". Prócz tego w 31 miastach wyznaczono dla
nich specjalne rewiry. Nie wolno im też było mieszkać w 86 miastach położonych w
strefie przygranicznej (tj. w pasie szerokości 21 km) oraz w dobrach górniczych w
okręgach wschodnich (Zagłębie Staropolskie), a także w powiatach opoczyńskim i
opatowskim.

W 1865 roku Maurycy Orgelbrand (1826-1904) otworzył własną księgarnię nakładową

w Warszawie. Wydawał głównie literaturę piękną i dzieła naukowe. Między innymi wydał
w Wilnie Słownik języka polskiego (1861 r.).

W 1866 roku Żydzi zostali formalnie dopuszczeni do służby państwowej w Królestwie

Polskim.

W 1866 roku żydowski finansista Samuel Natanson (1795-1879) otworzył wraz z

synami w Warszawie dom handlowy "S. Natanson i Synowie" (istniejący do 1932 r.). Był
on właścicielem cukrowni i prowadził rozległe interesy bankowe. Stworzył on jedną z
najbogatszych rodzin finansistów w Królestwie Polskim.

53

W 1866 roku S.H. Peltyn rozpoczął wydawać w Warszawie żydowski tygodnik

społeczno-polityczny "Izraelita". Był on wydawany w języku polskim i reprezentował
kierunek asymilacji polskiej. Był wydawany do 1912 roku.
W latach 1867-1868 w Warszawie wydawano tygodnik w języku jidysz "Warszojer
Jidysze Cajtung".

W 1868 roku ludność żydowska uzyskała prawo swobodnego przemieszczania się z

Królestwa Polskiego do Cesarstwa Rosyjskiego i na odwrót. Spowodowało to znaczny
napływ Żydów, którzy uciekali z Rosji do Królestwa. Przybywający z terenów litewskich
Żydzi byli nazywani "litwakami". Imigrujący litwacy rozwijali życie religijne z własnymi
ortodoksyjnymi rabinami i bożnicami. Pojawiły się wówczas napięcia i konflikty pomiędzy
dawnymi żydowskimi mieszkańcami Królestwa a nowymi przybyszami, którzy przynosili z
sobą elementy rosyjskiej kultury i bardzo często byli wykorzystywani przez carską
administrację jako narzędzie polityki rusyfikacyjnej.
Główną rolę w odrodzeniu kultury religijnych Żydów odegrał rabin Israel Lipkin
Salanter (1810-1883), żyjący na Litwie. Ten wybitny żydowski teolog był twórcą ruchu
akcentującego etyczną stronę judaizmu. Ruch został nazwany mianem musaryzmu
(hebr. etyka, moralność). Israel Lipkin oparł się na haśle: "poznaj samego siebie" i na
literaturze etycznej, która wzywała do samooceny i samodoskonalenia. Dla studiów
tworzono odrębne "domy-musar" (musar sztibłech). W ten sposób judaizm zdołał oprzeć
się silnym wpływom laicyzującego oświecenia (Haskali). Stopniowo ruch musaryzmu
objął swym zasięgiem także talmudyczne jesziwy na Litwie i w Polsce.

W 1868 roku na polskich ziemiach istniało już 29 odrębnych elementarnych szkół

żydowskich.

W 1870 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) założył w

Warszawie Bank Handlowy. Współzałożycielem był żydowski finansista Jan Gottlieb
Bloch (1836-1902), który założył również Warszawskie Towarzystwo Ubezpieczeń od
Ognia S.A.

W 1871 roku nastąpiła poważna zmiana w największej gminie żydowskiej w Królestwie

Polskim, w Warszawie. Władzę w gminie przejęli asymilatorzy. Przekształcili oni
tamtejszy Dozór Bóżniczy w nowocześnie funkcjonujący Zarząd Gminy.

W 1871 roku żydowski bankier Mieczysław Epstein (1833-1914) był współzałożycielem

Banku Dyskontowego S.A. w Warszawie. Był prezesem Komisji Giełdy Warszawskiej
(1876-1882 i 1885-1906). Był współzałożycielem zakładów bawełniczych w Zawierciu.

W 1872 roku w Łodzi założył fabrykę wyrobów tkackich Izrael Poznański (1833-1900).

Fabryka wkrótce stała się jednym z największych zakładów włókienniczych na ziemiach
polskich. Od 1889 roku było to Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych "I.K.
Poznański". Poznański był także prezesem rady nadzorczej Towarzystwa Kredytowego
miasta Łodzi.

54

W 1874 roku w Warszawie, Ch. Zelig Słonimski rozpoczął wydawać w Warszawie

tygodnik społeczno-kulturalny "Ha Cefira" (istniał z przerwami od 1862 r.). Propagował on
idee Haskali w środowisku żydowskim. Później stał się on najlepszym i
najpoczytniejszym czasopismem hebrajskim. "Ha Cefira" była wydawana do 1931 roku.

W 1875 roku żydowski finansista Leopold Kronenberg (1812-1878) założył Szkołę

Handlową w Warszawie.

W 1878 roku interesem rodziny Kronenbergów zaczął zarządzać Stanisław Leopold

Kronenberg (1840-1894). Był on prezesem towarzystwa kolejowego w Królestwie
Polskim.

W owym czasie w Europie Wschodniej żydowski poeta Jehuda Lejb Gordon (1830-

1892) pisał opowiadania drastycznie eksponujące arogancję i korupcję rabinów i
niesprawiedliwości prawa rabinicznego. Wywołało to poważny konflikt pomiędzy rabinami
i zsekularyzowanymi rzecznikami Haskali. Dewizą Gordona było: "bądź człowiekiem na
ulicy, a Żydem w domu". Był przeciwnikiem osiedlania się w Palestynie, a ratunek dla
Żydów rosyjskich widział w osiedlaniu się w Europie zachodniej. Uważał, że wybawienie
może nadejść tylko po wyzwoleniu duchowym. Pod wpływem tych prądów
oświeceniowych, liczni Żydzi asymilowali się i przechodzili na chrześcijaństwo.

Od 1880 roku w Cesarstwie Rosyjskim dał się zaobserwować powrót do radykalnej

polityki względem Żydów. Polityka znajdowała również poparcie w pewnych kręgach
społeczeństwa polskiego. W Cesarstwie rozpoczęło się wówczas przymusowe
przesiedlanie Żydów na ziemie polskie. W jego wyniku nastąpił w Królestwie Polskim
wzrost nastrojów nieprzyjaznych wobec Żydów - to wszystko razem spowodowało
rozpoczęcie masowej emigracji żydowskiej do Ameryki, która trwała aż do zakończenia I
wojny światowej. W latach 1881-1914 około dwa miliony Żydów opuściło Rosję,
większość z nich kierowała się do Ameryki.

13 marca 1881 roku pewna Żydówka (Hesia Helfman) podjęła się nieudanej próby

zamachu na cara Aleksandra II. Stało się to pretekstem dla władz carskich do
rozpoczęcia fali pogromów w Rosji. Na wielką skalę przeprowadzono agitację, która
wmówiła chłopom i mieszczanom, że za zamachem na cara kryje się spisek żydowski. W
ten sposób całą Rosję zalała fala pogromów. Na przestrzeni lat 1881-1884 doszło do 223
pogromów w ponad 100 miejscowościach. Żydzi byli mordowani, grabieni i bici.
Propagatorem pogromów był rosyjski minister spraw wewnętrznych Ignatiew, a
oddziałami dowodził generał Drenbien. Później, oskarżono samych Żydów, że byli
sprawcami tych pogromów przez swój "religijny fanatyzm" i przebiegły lichwiarski wyzysk
ludności.
Wprowadzono wówczas ograniczenia prawne w zawieraniu przez Żydów małżeństw i
osiedlaniu się w Cesarstwie Rosyjskim. Żydzi musieli płacić większe podatki niż inne
narodowości. Zostali objęci obowiązkiem służby wojskowej, od której mogli się wykupić
jedynie bardzo bogaci. Przy równoczesnym upadku manufaktur rzemieślniczych,

55

wprowadzeniu ograniczeń w handlu wódką, wobec monopolizacji przez państwo
produkcji spirytusu, oraz przy względnie dużym przyroście naturalnym - społeczność
żydowska bardzo zbiedniała, o biedocie żydowskiej mówiono, że "żyje powietrzem".

W latach 80-tych XIX wieku na polskie ziemie napłynęła ze wschodu fala Żydów

rosyjskich. Było to związane z pogromami w Okręgu Moskiewskim.

W 1881 roku doszło do pogromu Żydów w Warszawie. Podczas mszy w katolickie

święto Bożego Narodzenia, doszło do zamieszania i wybuchu paniki wśród ludzi (zginęło
20 osób). Oskarżono o to jednego z Żydów i cała nienawiść została wyładowana w
przeciągu następnych trzech dni. W pogromie zamordowano 12 Żydów. Straty
materialne oszacowano na 1 milion rubli. Policja interweniowała dopiero trzeciego dnia
zamieszek.

Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr. Howewei

Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion).
Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do Palestyny.
Jednym z założycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin Samuel Mohilever z
Rosji. Gorąco popierał żydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch Miłośników Syjonu
zyskał również poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał on
rewolucyjne idee i opowiadał się za żydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) założył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm
kulturowy podkreślał pojęcie "żydowskości" i łączył świadomość własnej kultury z
akceptacją innych kultur.

W maju 1882 roku w Rosji ogłoszono tzw. prawa Majowe, które prześladowały i

wypędzały Żydów z domów w Rosji, Polsce, Rumunii i Galicji. W Rosji wybuchły
inspirowane przez policję pogromy Żydów. Na Podolu zginęło 40 Żydów, 170 zostało
rannych. Zniszczono 1250 żydowskich domostw. Prześladowania objęły ponad 15
tysięcy osób. W ten sposób carat zręcznie odwrócił uwagę publiczną od problemów
wewnętrznych.
W następnych latach zakazano w Rosji Żydom nabywać ziemię, uczyć się w
gimnazjach i na uniwersytetach, oraz wprowadzono strefę osiadłości, poza którą nie
wolno im było mieszkać, a w tej strefie ograniczono specjalnie zarobki. Nastąpiło silne
ograniczenie praw dla Żydów. Zawód prawnika stał się dla Żydów niedostępny.
Odebrano im prawa wyborcze do samorządów miejskich i ziemskich. W latach 90-tych
wysiedlono wszystkich żydowskich kupców, rzemieślników, a nawet żołnierzy z guberni
moskiewskiej.

W 1882 roku rabbi Nathan Zevi Finkel otworzył w Slobodce na Litwie jesziwę.

Przebywało w niej średnio około 300 studentów.

56

Pod koniec XIX wieku wielu Żydów, przeważnie skutkiem prześladowań, emigrowało z

ziem polskich do Wiednia, Berlina, Francji i Ameryki. Ci, którzy nie mogli opłacić podróży
zamorskiej, sprzedawali się agentom i odbywali bezpłatnie podróż w zamian za
wieloletnią niewolniczą pracę w Ameryce. Tracili oni swoją jedność i łączność wspólnot
kahalnych, i skupiali się teraz wokół ruchów, które zrodziły się wcześniej, a teraz
zyskiwały nowych licznych zwolenników (np. chasydyzm).

Jesienią 1885 roku władze carskie powołały w Królestwie Polskim specjalną Komisję

do zbadania możliwości wprowadzenia w Królestwie ograniczeń prawnych wobec
ludności żydowskiej, które obowiązywały w Cesarstwie Rosyjskim od maja 1882 roku.

W 1886 roku carska Komisja przedłożyła namiestnikowi Królestwa Polskiego raport, z

którego wynikało, że Żydzi są głównymi twórcami postępu gospodarczego. Namiestnik
nakazał wówczas nasilić propagandę antysemicką. Głównym narzędziem propagandy
stała się nowo powstała Liga Polska, przekształcona w Stronnictwo Narodowo-
Demokratyczne.

W 1887 roku interesem rodziny Kronenbergów zaczął zarządzać Leopold Julian

Kronenberg (1849-1937). Objął po bracie naczelne stanowiska w licznych instytucjach
gospodarczych w Królestwie Polskim. Był prezesem rad nadzorczych towarzystw
kolejowych, Banku Handlowego i Komitetu Kredytowego w Warszawie. Był
współorganizatorem budowy gmachu Filharmonii Narodowej.

W 1887 roku Michał Arct (1840-1916) założył księgarnię w Warszawie.

W 1891 roku władze carskie w Rosji przymusowo przesiedliły Żydów (14 tys. rodzin) z

Petersburga i okolic Moskwy do kilku guberni zachodnich i południowych (między innymi
na ziemie polskie). Carat próbował się posłużyć rosyjskimi Żydami w celu rusyfikacji ziem
polskich. Zabroniono przy tym Żydom nabywać ziemię i ograniczono dostęp do szkół.
Nakazy i zakazy stopniowo tworzyły getto ekonomiczno-polityczne.

W 1892 roku carskie władze w Rosji zamknęły słynną Volozhin Jeshiva. Rabbi Berlin i

jego rodzina zostali wygnani.

W 1892 roku na terenach polskich powstała Polska Partia Socjalistyczna. Potem

większe znaczenie zaczęła odgrywać Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy
(SDKPiL, lata 1893-1900) i Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR,
1898r.). Środowiska socjalistyczne głosiły idee rewolucji światowej, obiecując nie tylko
zniesienie różnic klasowych, ale także zakończenie konfliktów o charakterze
narodowościowym. Niektórzy Żydzi zaangażowali się w tę działalność robotniczą - Róża
Luksemburg (1871-1919), Jan Tyszka (Leon Jogiches, 1867-1919), Paweł Akselrod
(1850-1928) i Lejb Bronsztejn (Lew Trocki, 1879-1940).

57

W 1892 roku władze carskie na ziemiach polskich podjudziły strajkujących robotników

w Łodzi, i przemieniły strajk w zamieszki antyżydowskie. Do Łodzi przybywali okoliczni
polscy chłopi, aby ukarać Żydów za działania wrogie Kościołowi Katolickiemu.
Zajścia ta położyły kres nadziejom Żydów na asymilację w polskim społeczeństwie.
Coraz większą popularnością cieszyły się organizacje syjonistyczne i socjalistyczne.

W latach 1894-1898 liczba potrzebujących wsparcia w zaborze rosyjskim wzrosła

prawie o jedną trzecią. Działalność dobroczynna gmin bardzo prędko osiągnęła granice
swoich możliwości. Biedni Żydzi dostawali zapomogi na religijne święta, aby mogli je
obchodzić w odpowiedni sposób. Niezamożne panny dostawały posag. Dodatkową
pomoc udzielano podczas srogich zim, lub w przypadku chorób i wypadków. System
pomocy nie był jednak wystarczający. Nawet zaangażowanie się pojedynczych bogatych
Żydów niewiele pomagało. Z czasem, stopniowo zaczęły powstawać chewry
chasydzkiego proletariatu (towarzystwa, spółdzielnie i stowarzyszenia), które
organizowały wzajemną pomoc i samopomoc. Ważną rolę odgrywały kasy pożyczkowe
spółdzielni rzemieślniczych i drobnych kupców. Najważniejszą organizacją było
Towarzystwo Wspierania Rzemiosła i Rolnictwa wśród Żydów w Rosji (od 1921 r.
nazwane "Obszczerstwo Razprostranienija Truda" - ORT).

W 1896 roku przekształcono warszawską drukarnię Orgelbrandów w Towarzystwo

Akcyjne Odlewni Czcionek i Drukarni, które w 1901 roku zostało połączone z
Towarzystwem Akcyjnym Artystyczno-Wydawniczym. Ta firma, zarządzana przez Hipolita
Orgelbranda (1843-1920), zdominowała warszawską produkcję poligraficzną.

W 1897 roku w Wilnie powstał Ogólnożydowski Związek Robotniczy Litwy, Polski i

Rosji ("Algemajner jidiszer Arbeterbund"), zwany w skrócie Bund. Była to żydowska
partia socjalistyczna reprezentująca interesy robotników żydowskich w państwie
rosyjskim.
W ten sposób Wilno stało się centrum żydowskiego ruchu socjalistycznego. Z
tutejszego seminarium rabinackiego, popularyzującego idee oświecenia (Haskali), wyszli
między innymi socjaliści Aron Samuel Libermann i Aaron Zundelewicz. Do żydowskiego
środowiska robotniczego przemawiano w jidysz. Stopniowo Bund przekształcił się w
masową żydowską organizację o charakterze robotniczym.
Nie przypadkiem organizacja syjonistyczna i Bund powstały w tym samym czasie.
Obie wyciągnęły radykalne wnioski z XIX-wiecznego kryzysu żydowskiej tożsamości, i
doszły do przekonania, że jedynym wyjściem jest aktywne działanie w celu osiągnięcia
zbawienia. Socjalizm i syjonizm były żydowską odpowiedzią na brak nadejścia Mesjasza.
Mimo wszelkich różnic celów i dróg, wspólny punkt wyjścia ("żydowska nędza")
umożliwiał skrajnym orientacjom współpracę w różnych kwestiach. Jednakże partie
socjalistyczne uznały syjonizm za "kierunek burżuazyjny", odwracający uwagę
proletariatu od socjalizmu, który miał rozwiązać wszelkie kwestie społeczne. Narastające
problemy i konflikty wewnętrzne miały wybuchnąć z pełną siłą dopiero na początku XX
wieku.

58

Pod koniec XIX w. w państwie carskim mieszkała połowa światowej populacji Żydów.

Według spisu ludności z 1897 roku, w Imperium Rosyjskim żyło 5,2 miliona Żydów, z
czego w strefach osiedlenia 4,9 miliona. W samym tylko Królestwie Kongresowym
mieszkało 1,3 miliona Żydów, czyli 14% ludności. Pod koniec XIX wieku liczba ludności
żydowskiej w Łodzi zbliżyła się do 100 tysięcy osób. Na ziemiach polskich liczba ludności
żydowskiej wzrosła od początku stulecia ośmiokrotnie, wzrost ten byłby jeszcze większy
gdyby nie nasilająca się od 1881 roku emigracja zamorska. Handel stawał się wówczas
najważniejszym źródłem dochodów Żydów, podczas gdy jeszcze sto lat wcześniej
wyprzedzało go rzemiosło. Szczególnie mocno kontrolowali handel zbożem, futrami i
skora. Zaczynali przy tym dominować nieliczni wielcy przedsiębiorcy handlowi. Duże
znaczenie mieli bankierzy, skupieni głownie w Warszawie. W mniejszych miastach
funkcjonowali liczni właściciele kantorów i kredytodawcy, którzy byli jednak ubodzy i nie
mieli większych wpływów. Rzemieślnicy cierpieli niedostatek. Miasto Łódź zaczęło
odgrywać coraz większą rolę gospodarczą i finansową. Żydzi zatrudniali w tutejszych
zakładach głownie Żydów. Przedsiębiorcy żydowscy ściśle powiązali się z żydowskim
kapitałem bankowym i handlowym, dzięki czemu mogli pokryć olbrzymie
zapotrzebowanie na pieniądz, którego brakowało większości Żydów w dobie
uprzemysłowienia. Największym żydowskim przedsiębiorcą w Łodzi był Poznański, który
działał w przemyśle tekstylnym. W przemyśle cukrowniczym działali Epstein, Kronenberg
i inne rody z Warszawy. W transporcie kolejowym działali Polakow i Bloch. Pomimo tego,
ubożenie żydowskich mas postępowało w zastraszającym tempie. Pod koniec stulecia
ponad 50% ludności żydowskiej pozostawało bez stałego zatrudnienia.
Największemu powiększeniu uległa gmina warszawska. Stolica była centrum ruchu
asymilatorskiego. Współcześni doskonale orientowali się, że Warszawa jest miastem
wielkich kontrastów, Obok potężnej, mieszkającej w pałacach finansjery, w strasznej
ciasnocie gnieździły się rzesze chasydów. Utrzymywali oni około 200 własnych domów
modlitwy, prowadzonych przez wyznawców wszystkich możliwych dynastii chasydzkich.
Najbardziej wpływowy był Gerer Rebe, Icchak Majer Alter z Góry Kalwarii, rezydujący
przy ulicy Chmielnej. Licznych zwolenników miały też inne dwory, m.in. pochodzące od
Icchaka z Warki, Izraela z Kozienic, Icchaka z Przysuchy i Mendla z Kocka.
Warszawskim rabinatem kierowali jednak misnagedzi, chętnie zawierający kompromisy z
wpływowymi cały czas w Dozorze Bóżniczym postępowcami. Żydowskie społeczeństwo
Warszawy było mocno zróżnicowane pod względem majątkowym, większość z nich
pracowało w handlu oraz rzemiośle.

W 1899 roku Bronisław Natanson (1864-1906) założył w Warszawie firmę wydawniczą.

Wydawał głównie dzieła literackie (E. Orzeszkowa, S. Żeromski, W. Reymont) oraz prace
popularnonaukowe i przyrodnicze.

W 1900 roku Michał Arct (1840-1916) założył drukarnię w Warszawie. Wydawał

podręczniki, słowniki, encyklopedie, literaturę dla dzieci i młodzieży (serie "Moje
Książeczki", "Zajmujące Czytanki"), dzieła popularnonaukowe i literaturę piękną.

59

W 1902 roku w Wilnie powstała religijna (ortodoksyjna) syjonistyczna partia Histadrut

ha-Mizrachi (Centrum Duchowe, w skrócie: Mizrachi). Jednym z jej założycieli był rabin
Isaac Jacob Reines (1839-1915). Głoszone przez Mizrachi poglądy podporządkowywały
religii wszystkie aspekty życia. Syjonizm miał obronić jedność narodu żydowskiego przed
upadkiem wiary, emancypacją i asymilacją. Wierzono, że jeśli Żydzi sami rozpoczną
powrót do Erec Israel to Bóg im pomoże.

W 1903 roku carska policja dostarczyła antysemitom nowych argumentów do

wszczęcia kampanii nienawiści przeciwko Żydom. Opublikowano wówczas rzekome
"Protokoły Mędrców Syjonu".
W straszliwej rzezi w Kiszyniowie zginęło 47 Żydów, zniszczono 700 domów. W
kolejnych pogromach na ziemiach rosyjskich zginęło ponad 500 Żydów. Pogromy w Rosji
trwały nieprzerwanie do 1907 roku. Wówczas wielu Izraelitów uciekło z Rosji do
Palestyny i Ameryki. W latach 1903-1907 około 500 tysięcy Żydów opuściło Rosję. 90% z
nich udało się do Stanów Zjednoczonych.

W 1905 roku żydowscy socjaliści wzięli liczny udział w rewolucji w Rosji. Nastąpił

wówczas upadek potęgi monarchii carów.
Wielu żydowskich intelektualistów wiązało swoje nadzieje z rewolucją, że dopomoże
ona w poprawie warunków narodowych Żydów w Rosji. Powstał wtedy w Wilnie (Litwa)
Związek na rzecz Uzyskania Pełni Praw Narodu Żydowskiego w Rosji, grupujący różne
liberalne grupy. Na czele stanął Maxim Vinaver. Gdy uzyskano prawa wyborcze, na
pierwszy plan wysunęły się zadania narodowej autonomii i powstanie
wszechżydowskiego zgromadzenia narodowego. Żydzi otrzymali prawo uczestniczenia w
pierwszych wyborach do Dumy. Po wyborach do Dumy w 1906 roku, organizacja
rozpadła się. Na ostatniej konwencji nastąpił silny spór z syjonistami, których
reprezentował Wladimir Jabotinsky i Simon Dubnow.
Pomimo tego, nastroje antyżydowskie w Rosji silnie narastały. Podczas rewolucji
doszło do pogromów ludności żydowskiej. W kwietniu 1905 roku w pogromie w
Białymstoku zginęło 15 Żydów. W październiku doszło do 50 większych pogromów w
całej Rosji, podczas których setki Żydów zginęły, a tysiące zostały ranne. Zniszczono 50
tysięcy żydowskich domów oraz sklepów. Okres ten nazwano "czarnym tygodniem" w
historii rosyjskich Żydów. Pogromy w Rosji dały nowy impuls dla imigracji. W ciągu
jednego roku z Rosji wyjechało 200 tysięcy Żydów, kierujących się na zachód i do
Palestyny.

W 1905 roku, podczas walk rewolucyjnych w Łodzi, żydowscy robotnicy stanęli na

barykadach razem z polskimi robotnikami. Stopień zaangażowania się Żydów w ruchu
robotniczym można zauważyć w fakcie, że liczba ofiar żydowskich przewyższała liczbę
ofiar polskich.

W 1908 roku odbyła się w Czerniowcach w Rosji, światowa konferencja jidysz,

zorganizowana przez Natana Birnbauma. Język jidysz przeżywał wówczas swój
renesans. Coraz więcej Żydów w Polsce i Rosji uświadamiało sobie, że są jednym

60

narodem. W tym samym czasie, na zachodzie, większość Żydów zaprzeczała temu i
silnie asymilowała się z chrześcijańskim społeczeństwem.

W latach 1909-1910 polscy nacjonaliści ogłosili bojkot żydowskich towarów.

W 1910 roku z Ukrainy wypędzono 1.200 żydowskich rodzin.

W 1911 roku w Kijowie oskarżono Żyda (Mendela Beillisa) o zamordowanie

chrześcijańskiego chłopca, by użyć jego krwi do produkcji macy. Po długim procesie i
licznych incydentach, sąd przysięgłych uniewinnił Mednela.
Pogromy ogarnęły jednak wówczas prawie całą Rosję. W tym okresie wypędzono i
przesiedlono dziesiątki tysięcy ludzi. W antyżydowskich zajściach wsławiły się tzw.
"czarne sotnie".

W okresie od 1864 do 1914 roku liczba ludności żydowskiej w Warszawie wzrosła o

264 tysięcy, dochodząc do liczby 337 tysięcy Żydów, stanowiących 38% ogółu
mieszkańców. Warszawa była wówczas największym polskim miastem, dobrze
rozwijającym się gospodarczo i kulturalnie. Jednocześnie Warszawa była duchowym
centrum ruchu na rzecz asymilacji Żydów. Tylko 33% warszawskich Żydów przyznawało
się do żydowskiej religii, w większości byli to chasydzi.
W owym czasie w Cesarstwie Rosyjskim wysokie stanowiska w administracji i armii
były zamknięte dla katolików. Dlatego wielu Żydów przechodziło na protestantyzm, a
później, chcąc się stopić ze społeczeństwem polskim, przechodziło na katolicyzm.

W 1914 roku władze carskie zakazały używania języka jidysz.

1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach wzięło

udział 65 milionów żołnierzy, w tym 1,5 miliona było Żydami. Rosja wystawiła ponad 350
tysięcy żydowskich żołnierzy.
Wraz z wybuchem wojny, większość terenów rosyjskiej strefy osadnictwa żydowskiego
znalazła się w obrębie toczonych działań wojennych. Carat obawiał się, że ludność
żydowska może podjąć współpracę z Żydów wrogiego bloku wojskowego. Z tego
powodu administracja carska rozpoczęła przymusową deportację Żydów do tych części
strefy osiedlenia, które nie były objęte wojną. Przymusowo przesiedlono około 500
tysięcy Żydów. Przy tej okazji dochodziło do częstych grabieży, pogromów i morderstw.
Sytuację pogarszała polityka sztabu generalnego Rosji, który rozpowszechniał pogłoski,
jakoby Żydzi szpiegowali na rzecz Niemiec i Austro-Węgier. Atakujące oddziały rosyjskie
często pędziły przed sobą bezbronnych cywilów żydowskich. Ogólnie rzecz mówiąc,
wojna dla Żydów oznaczała śmierć i utratę mienia.
Gdy w 1916 roku wojska niemieckie wkroczyły na ziemie Królestwa Polskiego, warunki
życia w strefach osadnictwa żydowskiego stały się nie do zniesienia. Władze carskie
obawiały się, że zdesperowani Żydzi podejmą współpracę z Niemcami i Austriakami. Z
tego powodu, zniesiono ograniczenia w osadnictwie żydowskim, zezwalając Żydom na
osiedlanie się na terytorium całego Cesarstwa Rosyjskiego.

61

Równocześnie publicznie zakazano wydawania w Rosji jakichkolwiek publikacji w
języku hebrajskim lub jidysz.
Od początku działań wojennych, polscy nacjonaliści (endecy), którzy wcześniej
oskarżali Żydów o rzekome rusofilstwo, rozpoczęli agitację o skłonności germanofilskie
wszystkich Żydów. W atmosferze wojennej zawieruchy przetaczającej się przez polskie
ziemie, Polacy żywili nadzieję na odzyskanie samodzielnego państwa. W takiej
atmosferze, polscy antysemici głosili hasła, jakoby Żydzi zatruwali wodę w studniach i
mleko. W całym kraju mnożyły się zajścia antyżydowskie.
W 1916 roku magistrat Warszawy zabronił Żydom wstępu do parków. Zakaz
obejmował Żydów ubranych zgodnie ze swoją tradycją, nie obejmował więc Żydów
zasymilowanych. Po silnych sprzeciwach, magistrat wycofał się z uchwały.

Od 1916 roku światowa organizacja ortodoksyjnych Żydów Agudat Israel rozpoczęła

swoją oficjalną działalność na polskich ziemiach pod nazwą Związku Prawowiernych. Jej
Międzynarodowa Centrala do Spraw Wyznaniowych mieściła się w Warszawie.
W 1916 roku powstała Organizacja Syjonistyczna w Polsce (Histadrut ha Cijonit we
Polonija), która była programowo podporządkowana Światowej Organizacji
Syjonistycznej. Celem działalności było odrodzenie narodowe Żydów, które miało
nastąpić poprzez stworzenie własnego państwa w Palestynie. Prezesem Organizacji
Syjonistycznej w Polsce w latach 1916-1918 był Joszua Heszel Farbstein (1870-1948).

Gdy w 1917 roku w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, rewolucjoniści znieśli wszystkie

wymierzone w Żydów ograniczenia prawne. Przywódcy rewolucji traktowali mniejszość
żydowską jako ofiarę carskich prześladowań. Żydzi stali się wówczas równoprawnymi
obywatelami Rosji. Następna rewolucja październikowa potwierdziła prawa uzyskane
przez Żydów.
Po rewolucji październikowej wielu Żydów znalazło się w ścisłym gronie
komunistycznego przywództwa. Byli to między innymi: Lew Trocki (właściwie L.D.
Bronstein, 1879-1940) , Lew Kamieniew (właściwie L.B. Rosenfeld, 1883-1936), Jakow
Swierdłow (1885-1919). Żydzi obejmowali kluczowe stanowiska w urzędach publicznych,
szkołach i zakładach przemysłowych. Byli to Żydzi zasymilowani, którzy bardzo często
integrowali się licząc na awans społeczny. Jednakże większość Żydów wciąż
pozostawała niechętna asymilacji.

Po 1917 roku władze komunistyczne Związku Sowieckiego rozpoczęły zwalczanie

wszelkich religii. Oznaczało to w praktyce powszechny zakaz praktykowania judaizmu i
nauki języka hebrajskiego. Wykonywanie zawodu rabina stało się niezwykle trudne.

Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,

Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły możliwości walczących państw.
Władze oskarżyły Żydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności życia.
Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę Żyda, działającego na dodatek po stronie
wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyżydowską agitacją tworzyły sobie
masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach Rosji.

62

W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I wojny

światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 żydowskich żołnierzy, z których 170
tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy Żydów otrzymało odznaczenia za odwagę.

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ZABÓR AUSTRIACKI

Zabór austriacki obejmował: Małopolskę między Pilicą i Bugiem z częścią Podlasia i

Mazowsza. Razem 130 tysięcy km2 i 4 miliony 150 tysięcy mieszkańców.

Największa grupa ludności żydowskiej znalazła się w zaborze austriackim, a

mianowicie w Galicji. Tak jak i w innych zaborach, także i tutaj Żydzi zostali poddani
licznym ograniczeniom. Pewnym zakresem swobód cieszyły się tylko warstwy zamożne.
Żydów nie dopuszczano do licznych zawodów (młynarstwa, gorzelnictwa, aptekarstwa,
piwowarstwa). W miastach istniały getta, poza którymi nie wolno im było mieszkać. Wiele
ulg i przywilejów uzależniano od rezygnacji z tradycyjnego żydowskiego wyglądu i
ubioru. Władze oczekiwały od Żydów zrezygnowania ze swojej "odrębności",
"poprawienia się" i stanie się "użytecznymi obywatelami". W tym celu przeprowadzono
przymusową zmianę nazwisk.
Tereny zaboru austriackiego były obszarem silnego rozwoju ruchu chasydzkiego.
Głównym chasydzkimi ośrodkami były: Bełzie, Czortków, Bobowa, Bojanie, Husiatyń,
Sadogóra, Sącz, Dzikowo, Sztutczyno i Sambor. Chasydzi mieli własne chasydzkie
bożnice (klausn) oraz modlitewnie (sztibłech). Tworzyli silne i zwarte środowiska, niemal
jak rodziny oparte na silnych więzach braterskiej przyjaźni. Na czele stali cadycy z
różnych dynastii cadyków. Chasydzi tłumnie pielgrzymowali do dworów swoich cadyków.

Po 1795 roku znacznie wzrósł handel pomiędzy austriacką Galicją a Rosją. Handel ten

został w znacznym stopniu zdominowany przez żydowskich kupców. Prawdziwą
żydowską stolicą stało się przygraniczne miasteczko Brody, pod Lwowem w Galicji.
Przeładowywano tam liczne towary przewożone z monarchii Habsburgów do carskiej
Rosji.

Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich znaczne tendencje

asymilacyjne wśród części Żydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
Żydów z Polakami. Wielu Żydów oddawało życie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli
zasymilowanej żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
żydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te próby
zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch

63

Oświecenia żydowskiego, który dążył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego żydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna Żydów, gdyż nie byli już
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Wielu Żydów z zaboru rosyjskiego
przenosiła się do Galicji, gdzie wolno im było kupować ziemię. Ogólna jednak liczba
rolników żydowskich na ziemiach całej Polski nie była wówczas zbyt wielka, bowiem nie
przekraczała 200 rodzin.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona

Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i trzeciego
zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827). Napoleon nadał
Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji francuskiej.
Konstytucja zapewniała Żydom pełne swobody obywatelskie, jednak przepisy te nie
weszły w życie. Żydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa. Ograniczono im
dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia swobodnego osiedlania się.
Ograniczono działalność gospodarczą Żydów, kształcenia się i wykonywania wielu
zawodów. Dodatkowo nałożono na nich specjalne podatki, takie jak: koszerny (opłata od
uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu), rekrutowy (opłacany przez
wszystkich Żydów w zamian za zwolnienie od służby wojskowej), biletowy (opłata za
każdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.

W 1810 roku w monarchii habsburskiej zaczęto wydawać w języku hebrajskim

czasopismo zatytułowane "Bikkure ha-Ittim" (do 1831 r.). Z jego redakcją współpracowali
przedstawiciele ruchu Haskali z Galicji.

Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na ziemiach polskich żyło w

nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo Żydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu.
Tylko nielicznym Żydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Na Litwie
monopol państwowy na alkohol dzierżawił Żyd, Newachowicz, a monopol państwowy na
sól dzierżawił Berek Samuel Sonnenberg. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali duże
zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-
1833) założył dom handlowy w Warszawie i dzierżawił monopol solny w okresie Księstwa
Warszawskiego. Karol Jan Chaim również założył dom handlowy w Warszawie. Był on
założycielem rodziny żydowskich bankierów, Lascy.

W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach

napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono teraz
Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne różnice odnośnie

64

sposobu uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji Żydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić Żydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał Żydów jako "plagę szarańczy" i "kupę
pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i próżniaków". Szczególnie daleko posunął się
w 1817 roku Kajetan Koźmian, który oświadczył, że "Żydzi z bałamutów talmudow są
zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że Żydzi nie są Polakami i "nie mają w
sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalążkiem rasistowskiego wykluczenia Żydów
ze społeczeństwa polskiego.

W 1818 roku w Wolnym Mieście Krakowie żyło 8,5 tysiąca Żydów, co stanowiło 9,2%

ogółu mieszkańców.

W 1819 roku antyżydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a także

Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w rozruchach
i pogromach, żądali odebrania Żydom praw obywatelskich, które nadał im Napoleon.

Około 1830 roku chasydyzm stracił swoją siłę ekspansji i z czasem uległ autorytetowi

judaizmu rabinicznego, upodabniając się do niego. Prowincjonalny cadyk stracił swoje
cechy świętobliwego przywódcy i stawał się często autorytetem talmudycznym. Obie
skłócone grupy religijne pogodziły się z sobą, a chasydzcy uczeni zaczęli nawet pisać
komentarze do rabinicznych zbiorów praw.

W 1830 roku w Galicji żyło około 250 tysięcy Żydów, stanowiąc 6% ogółu populacji.

Żydzi mieszkali przede wszystkim we wschodniej części Galicji, przy tym 1/4 ich część
na wsi.

W 1843 roku w Wolnym Mieście Kraków żyło 16,5 tysiąca Żydów, stanowiąc 12,8%

ogółu mieszkańców.

W Galicji bardzo mocnymi były procesy asymilacji Żydów. Około 1848 roku nastąpiła

zmiana orientacji z asymilacji do niemieckości na asymilację do polskości. Wielkie
rozterki wewnętrzne widoczne są w apelu Żydów krakowskich do wsparcia powstania w
Wielkim Księstwie Poznańskim: "Bracia! Mamyż jeszcze choć chwilę ociągać się z
poświęceniem naszej krwi, naszego mienia dla świętej i czystej sprawy tego
szlachetnego narodu [polskiego]? Mamyż jeszcze na chwilę opóźniać nasze
oświadczenie: czy do Polaków, czy do Niemców mamy być policzeni? Oddajemy cześć
narodowi niemieckiemu, temu wielkiemu ludowi inteligencji i przemysłu, ale w obliczu
tego samego narodu poniżymy i zhańbimy się jak tchórzliwi zdrajcy w razie wyrzeczenia
się wszelkich uczuć dla Ojczyzny, wszelkiej wdzięczności i wszelkiego współudziału w
nieszczęśliwym losie naszych północnych braci..." (L. Zienkowicz, 1854).

W 1853 roku żydowski kupiec Abraham Schreiner odkrył ropę naftową w Galicji.

Opracował proces destylacji ropy, uzyskując łatwopalne paliwo.

65

W latach 50-tych w Galicji rozpoczął być wydawany periodyk literacki "Hechulec".

Propagował on idee Haskali w środowisku żydowskim. Podobny periodyk wydawano w
Rosji - "Hakamel".

W 1867 roku w monarchii austro-węgierskiej zatwierdzono powszechne

równouprawnienie Żydów. Równouprawnienie w sferze wyznania nastąpiło w 1895 roku.
Jednak w rzeczywistości Żydzi nadal odczuwali, iż są obywatelami niższej kategorii. W
Galicji Żydzi żyli w największej nędzy. Z tego powodu emigracja z tych terenów była
szczególnie liczna. Wielu Żydów emigrowało do Wiednia oraz Berlina. Jednak
największa liczba emigrowała do Francji, a w szczególności do Ameryki. W ostatnim
dwudziestoleciu XIX wieku wyjechało ogółem około 150 tysięcy Żydów, a w latach 1900-
1914 tylko do Stanów Zjednoczonych wyjechało 175 tysięcy. Ci, którzy nie mogli opłacić
podróży zamorskiej, sprzedawali się agentom i odbywali bezpłatnie podróż w zamian za
wieloletnią niewolniczą pracę w Ameryce. Tracili oni swoją jedność i łączność wspólnot
kahalnych, i skupiali się teraz wokół ruchów, które zrodziły się wcześniej, a teraz
zyskiwały nowych licznych zwolenników (np. chasydyzm).

W 1878 roku we Lwowie zaczęto wydawać żydowskie czasopismo w języku polskim

"Ugoda". Równocześnie w Krakowie ukazało się czasopismo hebrajskie "Mochzikei
Hadat".

Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr. Howewei

Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion).
Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do Palestyny.
Jednym z założycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin Samuel Mohilever z
Rosji. Gorąco popierał żydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch Miłośników Syjonu
zyskał również poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał on
rewolucyjne idee i opowiadał się za żydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) założył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm
kulturowy podkreślał pojęcie "żydowskości" i łączył świadomość własnej kultury z
akceptacją innych kultur.

W 1883 roku we Lwowie powstała pierwsza żydowska organizacja nacjonalistyczna.

Uważali oni, że konflikty pomiędzy Żydami a nie-Żydami skończą się dopiero wtedy, gdy
większość narodu żydowskiego zamieszka we własnym państwie w Palestynie. Działali
w kierunku przesiedlenia najbiedniejszej części ludności żydowskiej do Palestyny. Była to
w przeważającej części ludność wiejska, co w przyszłości ułatwiło jej asymilację w
warunkach życia w Palestynie.

W drugiej połowie XIX wieku najwięcej żydowskich czasopism ukazywało się w Galicji.

W latach 1890-1914 w Krakowie wydawano 26 pism żydowskich (po 11 jidysz i

66

hebrajskich oraz 4 niemieckie), we Lwowie wydawano 29 pism żydowskich (16 jidysz, 8
polskich, 4 hebrajskie i 1 niemieckie).

W 1893 roku w Galicji wzrosły nastroje antyżydowskie. Żydzi zostali potraktowani jako

"kozioł ofiarny" na wszystkich liniach napięć społecznych - w konfliktach narodowych i
religijnych pomiędzy Polakami, Rusinami i Austriakami, katolikami, prawosławnymi i
unitami.
W tych warunkach obradował w 1893 roku kongres katolicki, który skutecznie podgrzał
antyżydowskie nastroje w Galicji. Twierdzono, że Żydzi rozpijają polskich chłopów, a
żydowscy lichwiarze doprowadzają ich do bankructwa. Rzekomo Żydzi czynili to
współdziałając z austriackimi władzami. W ten sposób walkę narodowościowo-polityczną
skupiono na Żydach, których poświęcono.

W 1893 roku w Krakowie powstała nacjonalistyczna Ogólnoaustriacka Żydowska

Partia Narodowa. Wraz z innymi grupami nacjonalistów żydowskich dążyli do uzyskania
równouprawnienia z innymi narodami w Galicji i w całym cesarstwie Habsburgów.
Dodatkowo żądali narodowej autonomii.

W 1898 roku w 33 różnych miejscowościach Galicji Zachodniej wybuchły rozruchy

antyżydowskie spowodowane przez agitację Stronnictwa Ludowego, kierowanego przez
księdza Stanisława Stojałowskiego.

W 1900 roku Żydzi po raz pierwszy mogli wystawić swojego kandydata na posła w

wyborach do austriackiego parlamentu.

Na przełomie XIX i XX wieku liczni żydowscy emigranci przybywali z Galicji na Węgry.

Pomagali oni węgierskiej szlachcie tworzyć nowoczesne rolnictwo i rozwijać interesy
finansowe. Bogaci kupcy współdziałali z żydowskimi kupcami z Wiednia i Frankfurtu.
Stopniowo, najbogatsi węgierscy Żydzi gromadzili się w Budapeszcie. Powstała
burżuazyjna elita finansjery, niezależna od arystokracji. Niektórzy Żydzi zdobyli w
Budapeszcie nawet szlachectwo, fotel deputowanego lub tytuł barona. A najbogatsi
spośród nich, przenosili się dalej, do Wiednia.

W 1911 roku w Galicji działało 103 związków i 13 organizacji młodzieżowych

syjonistycznych, zrzeszających 10 tysięcy członków.

W 1911 roku w Kijowie (zabór rosyjski) oskarżono Żyda (Mendela Beillisa) o

zamordowanie chrześcijańskiego chłopca, by użyć jego krwi do produkcji macy. Po
długim procesie i licznych incydentach, sąd przysięgłych uniewinnił Mednela. Jednakże
stało się to pretekstem do wybuchu nowej fali pogromów żydowskich, które ogarnęły
prawie całą Rosję, a nawet rozlały się na teren zaboru austriackiego. W Drohobyczu, w
Galicji, zabito w pogromie 28 Żydów. W tym okresie z Cesarstwa Rosyjskiego
wypędzono i przesiedlono dziesiątki tysięcy ludzi.

67

W 1914 roku w monarchii austro-węgierskiej żyło około 900 tysięcy Żydów, stanowiąc

5% ogółu mieszkańców.

1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach wzięło

udział 65 milionów żołnierzy, w tym 1,5 miliona było Żydami. Austro-Węgry wystawiły
około 320 tysięcy żydowskich żołnierzy, w tym 8 było generałami.

W 1916 roku w Galicji powstała żydowska organizacja młodzieżowa syjonistyczna

Haszomer Hacair (Młody Strażnik). Dążyła do stworzenia żydowskiej siedziby narodowej
w Palestynie oraz wszechstronnego wychowania młodzieży i przygotowania jej do
osadnictwa kibucowego w Palestynie.

W 1917 roku Sarah Schneier założyła w Krakowie pierwszą religijną szkołę dla

dziewcząt Bais Yaakov (Dom Jakuba). Do 1937 roku szkołę opuściło 3,5 tysiąca
studentek.
W 1917 roku powstała Organizacja Kultury Hebrajskiej, zajmująca się rozwojem
kultury i edukacji we Wschodniej Europie. W setkach nowo tworzonych szkół nauczano
języka hebrajskiego.

Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,

Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły możliwości walczących państw.
Władze oskarżyły Żydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności życia.
Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę Żyda, działającego na dodatek po stronie
wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyżydowską agitacją tworzyły sobie
masowe zaplecze zwolenników.

W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I wojny

światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 żydowskich żołnierzy, z których 170
tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy Żydów otrzymało odznaczenia za odwagę.

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - II RZECZYPOSPOLITA ( 1918 - 1939 )

W 1918 roku, w chaosie związanym z tworzeniem państwa polskiego, grupy polskich

kupców i studentów piętnowały Żydów jako rzekomych zwolenników Niemców,
socjaldemokratów lub bolszewików. W wielu miejscach dochodziło do antyżydowskich
rozruchów. Szczególnie w Galicji doszło do gwałtownych zajść chłopskich. Galicyjscy
chłopi wystąpili przeciwko właścicielom ziemskim, żądając radykalnej reformy rolnej.
Ponieważ majątkami ziemskimi najczęściej zarządzali Żydzi, tak więc to oni padli ofiarą
pogromów.
Pomimo tych zajść antysemickich, wielu Żydów walczyło po stronie Polaków. W

68

szeregach Legionów Polskich komendanta Józefa Piłsudzkiego (1867-1935) ponad 4%
stanowili żołnierze żydowscy. Podczas walk zginęło co najmniej 80 Żydów, a 190
otrzymało Krzyż i Medal Niepodległości.

Po zakończeniu I wojny światowej, na rzecz zagwarantowania Żydom w Polsce

równych praw, zaangażowały się Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone.
Wówczas polski narodowy demokrata Roman Dmowski (1864-1939) publicznie wystąpił
za ograniczeniem praw Żydów w Polsce. Jednakże, 28 czerwca 1919 roku polscy
dyplomaci podpisali traktat, obejmujący między innymi ochronę mniejszości żydowskiej.

11 listopada 1918 roku Rzeczypospolita Polska odzyskała niepodległość.

Tymczasowym Naczelnikiem Państwa został Józef Piłsudski (1867-1935).
Z odzyskaniem przez Polskę niepodległości wielu Żydów wiązało nadzieje na
rozwiązanie problemów ludności żydowskiej. Już 12 listopada 1918 roku delegacje
żydowskich stronnictw politycznych spotkały się na rozmowach z Józefem Piłsudskim
(1867-1935). W rozmowach nie wzięli udziału jedynie przedstawiciele socjalistycznego
Bundu.

W nowo odrodzonym państwie polskim, Żydzi zaczęli organizować się w partie

polityczne. Po lewej stronie toczył się spór pomiędzy Polską Partią Socjalistyczną (PPS)
a żydowskim socjalistycznym Bundem (Algemajner jidiszer Arbeterbund).
Pogotowie Bojowe PPS uczestniczyło w rozbrajaniu Niemców. Następnie partia
współtworzyła pierwsze rządy Rzeczypospolitej oraz Rady Delegatów Robotniczych
(uznawała je za pomocniczy organ samorządowy).
Od 1918 roku Powszechny Żydowski Związek Robotniczy (Bund) działał w Polsce jako
partia samodzielna. Bund uznawał hasło emigracji do Palestyny za utopijne, walczył o
rozwiązanie kwestii żydowskiej przez socjalistyczną przebudowę społeczeństwa i
zapewnienie Żydom autonomii kulturalno-narodowej. Bund dążył do sojuszu wszystkich
lewicowych partii. Domagał się uznania języka jidysz za język urzędowy i przyznania
prawa do samorządu.
Żydowska Partia Ludowa (Jidysze Fołks-Partaj in Pojlen) utworzona w 1917 roku,
postulowała przyznanie Żydom autonomii kulturowo-narodowej. Domagała się uznania
jidysz za język narodowy i urzędowy w Polsce. Oprócz tego domagała się
zagwarantowania procentowego obsadzania urzędów państwowych i żydowskiej
autonomicznej reprezentacji. Zajmowała opozycyjne stanowisko do partii
syjonistycznych.
Najsilniejszą siłą polityczną byli syjoniści, rozproszeni jednak pomiędzy liczne
ugrupowania - od socjalistycznego Poalej Syjon do religijnego Mizrachi.
Na lewym skrzydle syjonistów znajdowała się Żydowska Socjalno-Demokratyczna
Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu (Jidysze Socjalistisz-Demokratisze Arbajter Partaj
Poale Syjon), w skrócie Poale Syjon. Od 1918 roku działała na obszarze całego państwa
polskiego. Głównym celem programowym partii było utworzenie w Palestynie
niepodległego państwa żydowskiego na zasadach socjalistycznych. W bieżącej
działalności postulowała autonomię kulturalno-narodową Żydów w Polsce i poprawę

69

warunków płacy i bytu żydowskich pracowników najemnych.
W 1918 roku religijna (ortodoksyjna) syjonistyczna partia Histadrut ha-Mizrachi
(Centrum Duchowe, w skrócie: Mizrachi) przybrała swój ostateczny kształt organizacyjny.
Partia posiadała trzy siedziby: Warszawa dla byłego Królestwa Polskiego, Lwów dla
wschodniej Galicji i Kraków dla zachodniej Galicji. Program opierał się na zamiarze
utworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie. Natomiast w Polsce domagano
się zapewnienia Żydom autonomii kulturowo-narodowej. W latach 1918-1931 prezesem
Mizrachi w Polsce był Joszua Heszel Farbstein (1870-1948). Innymi ważnymi
działaczami byli: działacze: S. Brot, S.Z. Federbusz, Sz. Feldman, I. Nissenbaum.
Syjonistów jednoczył cel pracy na rzecz nowego państwa żydowskiego w Palestynie,
oraz poprawy warunków życiowych w samej Polsce. Dzieliły ich jednak poglądy na temat
sposobu zrealizowania celu. Grupa syjonistów Icchaka Grunbauma (1879-1970)
pragnęła zbudować silną pozycję Żydów w Polsce, i prowadziła bezkompromisową
politykę. Natomiast wokół Leona Reicha (1879-1929) i Abrahama Ozjasza Thona (1870-
1936) skupili się tak zwani "galicjanie". Wykazywali oni znaczną elastyczność i wychodzili
naprzeciw polskiemu rządowi i polskim partiom politycznym przy realizacji swoich celów.
Nie chcieli oni prowokować antyżydowskich reakcji w polskim społeczeństwie. Podobne
stanowisko reprezentowało Zjednoczenie Izraela (Agudat Israel), będące zjednoczeniem
partii ortodoksyjno-religijnych. Zachowywali oni neutralność i popierali polski rząd. Od
1918 roku Agudat Israel zmieniła swoją oficjalną nazwę w Polsce na Pokój Wiernym
Izraelitom (wcześniej od 1916 roku funkcjonowała nazwa Związek Prawowiernych).

W 1918 roku we Lwowie powstał żydowski dziennik "Chwila", który reprezentował

poglądy syjonistów. Jego współzałożycielem i redaktorem był żydowski prawnik Henryk
Rosmarin (1882-1955).
W latach 1918-1923 Zygmunt Arct (1871-1935) utworzył w Polsce sieć filii
księgarskich. Od 1916 roku kierował on rodzinną firmą wydawniczą Arctów. Był on
współtwórcą Towarzystwa Księgarń Kolporterskich "Ruch" (1919 r.).

W owym czasie największym uczonym talmudystą w Polsce był rabin Israel Meir

Hacohen (1838-1933). Utworzył własną jesziwę. Napisał ponad 30 opracowań na temat
etyki i prawa.

Na przełomie 1918 i 1919 roku w Wielkopolsce wybuchło polskie powstanie

narodowowyzwoleńcze przeciwko Niemcom. W stanie początkowego chaosu i braku
organizacji państwa, często dochodziło do prześladowań i zamachów antyżydowskich, w
których prym wiedli żołnierze z Wielkopolski.

26 stycznia 1919 roku odbyły się wybory do Sejmu II RP. Pośród żydowskich posłów

znaleźli się: rabin Abraham Ozjasz Thon (1870-1936), rabin Abraham Cwi Perlmutter
(1843-1930) i adwokat Maksymilian Apolinary Hartglas (1883-1953).
Rabin Thon był członkiem Komitetu Wykonawczego Światowej Organizacji
Syjonistycznej i współtwórcą ruchu syjonistycznego w Galicji. Od 1897 roku był rabinem
w Krakowie i jednocześnie prezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zachodniej i

70

Śląska.
Rabin Perlmutter (Abram Hirsz) był od 1902 roku przewodniczącym rabinatu
warszawskiego. Był wybitnym talmudystą. W 1918 roku był członkiem Rady Stanu
Królestwa Polskiego. Był współzałożycielem Agudat Israel i z jej ramienia kandydował do
Sejmu II RP.
Hartglas był adwokatem i publicystą. Był członkiem Centralnego Komitetu Organizacji
Syjonistycznej w Polsce.

W 1919 roku Reich Leon (1897-1929) założył w Warszawie syjonistyczny "Nowy

Dziennik", który był dodatkiem do lwowskiej "Chwili".

Od 1919 roku światowa organizacja ortodoksyjnych Żydów Agudat Israel działała w

Polsce pod swoją właściwą nazwą: Agudat Israel. Była jedną z najsilniejszych partii
żydowskich w II Rzeczypospolitej Polskiej. Głównymi działaczami byli: cadyk Abraham
Mordechaj Alter (1866-1948), rabin Aron Lewin (1879-1941), rabin Meir Shapiro (1887-
1934), Z. Frydman, Ch. Grodzieński, J.M. Lewin, E. Kirszbaum, L. Mincberg, J.
Trockenheim.
Cadyk Abraham Alter był głową dynastii cadyków z Góry Kalwarii. Nadał on formalną
organizację Agudat Israel w Polsce i zapewnił centralne miejsce wśród polskich
chasydów. Agudat Israel zajmowała nieprzejednane stanowisko w sprawach religijnych.
Celem jej były: obrona zasad judaizmu, zakładanie szkół religijnych, obrona praw
obywatelskich i szeroko rozumiana działalność społeczno-filantropijna.

W 1919 roku dekret wydany przez Naczelnika Państwa usankcjonował religijny

charakter gmin żydowskich. Stwarzał także możliwość podejmowania działalności w
innych dziedzinach życia oraz dopuszczał pobieranie podatku gminnego.

W owym czasie szczególnie skomplikowana była sytuacja Żydów na ziemiach

wschodnich, gdzie zostali wciągnięci w konflikty polsko-rosyjskie i polsko-ukraińskie.
Często oskarżano Żydów o sympatie proukraińskie i probolszewickie, co w konsekwencji
doprowadziło do licznych wystąpień antyżydowskich. Najgłośniejszym był pogrom
lwowski (listopad 1918 r. - 150 zabitych i około 7 tysięcy poszkodowanych), dokonany
przez polskich żołnierzy generała Józefa Hallera (1873-1960), tzw. hallerczycy. Innym
głośny pogrom miał miejsce w Pińsku.
W 1920 roku opublikowano w Polsce antyżydowskie "Protokoły Mędrców Syjonu",
które miały udowodnić Polakom istnienie żydowskiego planu przejęcia panowania nad
światem. Antysemicka propaganda Narodowej Demokracji bardzo szybko przeobraziła
się w akty przemocy, zabójstw, egzekucji i pogromów żydowskich. Miało to duży wpływ
na zachowanie się polskich żołnierzy na froncie bolszewickim, gdzie dochodziło do
pogromów, najczęściej organizowanych przez hallerczyków.

W 1920 roku powstała Światowa Syjonistyczna Partia Pracy "Hitachdut" (Miflegat

Awoda Cyjonit), w wyniku połączenia prawicowej większości organizacji Młodzi Syjonu
(Cejre Cyjon) oraz organizacji młodzieżowej Młody Robotnik (Hapoel Hacair), z siedzibą

71

w Łodzi. Program zakładał utworzenie centrum narodowego życia żydowskiego w
Palestynie oraz urzeczywistnienie idei socjalizmu drogą ewolucyjną. W Polsce
występowano o autonomię narodową Żydów. Pragnęli także stworzenia świeckiej i
demokratycznej gminy żydowskiej. Głównymi działaczami byli między innymi: H.L. Heller,
A. Lewinson, J. Rosenzweig oraz A. Silberschein. Organem prasowym był: "Fołk und
Land".

Od 1920 roku w Polsce działała Żydowska Agencja Telegraficzna. W owym czasie

prasa żydowska w Polsce liczyła 364 tytuły, w tym 20 dzienników. Największymi były:
syjonistyczne "Der Hajnt", "Der Moment", "Najer Fołksbłat", ortodoksyjny "Dos Judisze
Tagbłat", organ Bundu "Naje Fołkscajtung" oraz "Nasz Kurier", "Nasz Przegląd",
"Ostatnie Wiadomości", "Chwila" i "Nowy Dziennik".

W 1921 roku nowo wybrany Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję Marcową, która

przyznała Żydom wolność religijną i równość wobec prawa tak jak wszystkim innym
obywatelom. Konstytucja gwarantowała mniejszości żydowskiej równouprawnienie oraz
możliwość rozwoju szkolnictwa i kultury żydowskiej.

W 1921 roku socjalistyczne partie Bund i Poale Syjon założyły wspólnie w Polsce

Centralną Organizację Edukacji Jidysz (CYSHO). Promowano naukę jidysz.

W latach 1921-1926 żydowski wydawca i księgarz Zygmunt Arct (1871-1935) był

pierwszym sekretarzem generalnym Związku Polskich Księgarzy-Wydawców.

Pierwszy spis ludności z 1921 roku wykazał 2.831.168 Żydów mieszkających w Polsce

(Bronsztejn, 1963), co stanowiło 10,5% ogółu mieszkańców kraju. Do wyznania
mojżeszowego przyznawało się wówczas około 8% ogółu mieszkańców kraju. Żydzi
koncentrowali się w miastach byłej Kongresówki, Galicji i kresów wschodnich.
Odznaczali się oni wyraźną odrębnością społeczno-zawodową. Na 100 osób czynnych
zawodowo w Polsce, Żydów było 6,8 - z tego w handlu i ubezpieczeniach 62, w
przemyśle i rzemiośle 23, w komunikacji 10, w wolnych zawodach i służbie publicznej 12,
w rolnictwie 1. Pozycja ludności żydowskiej była różna w poszczególnych regionach
kraju. Na kresach wschodnich zdobyli wyraźną przewagę gospodarczą, w byłej
Kongresówce i Galicji utrzymywali silną pozycję w handlu, przemyśle i drobnym
rzemiośle, natomiast na Pomorzu, Wielkopolsce i Śląsku byli słabi. Zamożność ludności
żydowskiej, mimo głębokiego zróżnicowania, była wyższa w porównaniu z zamożnością
ludności polskiej.

W 1922 roku żydowski adwokat i dziennikarz Icchak Grünbaum (1879-1970)

zorganizował Blok Mniejszości Narodowych, aby wspólnie wziąć udział w wyborach do
Sejmu II Rzeczypospolitej Polskiej. Blok był porozumieniem mieszczańskich i większości
chłopskich ugrupowań politycznych mniejszości narodowych (żydowskich, niemieckich i
ukraińskich) w Polsce (poza wschodnią Małopolską). Celem było prowadzenie wspólnej
akcji wyborczej i działalność sejmowa.

72

Do Bloku Mniejszości Narodowych nie przystąpiły socjalistyczne partie żydowskie
Bund i Poale Syjon.
We wschodniej Małopolsce partie żydowskie zgłosiły własną osobną listę wyborczą.
Natomiast na ziemiach byłej Kongresówki osobną listę wyborczą zgłosił Żydowski
Demokratyczny Blok Ludowy.

W wyniku wyborów do Sejmu RP (5 listopada 1922 r.) Blok Mniejszości Narodowych

zdobył 16% głosów (66 mandatów), natomiast pozostałe stronnictwa żydowskie zdobyły
razem 4,6% głosów (18 mandatów). Ogółem Żydzi zdobyli 34 mandaty do Sejmu i 22
mandaty do Senatu RP. Do Sejmu weszli między innymi: Joszua Heszel Farbstejn (1870-
1948), Henryk Rosmarin (1882-1955), Maksymilian Apolinary Hartglas (1883-1953),
Ignacy Schiper (1884-1943), Leon Reich (1897-1929), Emil Sommerstein (1883-1957),
rabin Aron Lewi (1879-1941), rabin Abraham Cwi Perlmutter (1843-1930), rabin Abraham
Ozjasz Thon (1870-1936) i ortodoksyjny rabin Meir Shapiro (1887-1934).
Farbstejn był kupcem i przemysłowcem, a od 1918 roku prezesem Mizrachi w Polsce
(do 1931 roku, kiedy wyjechał do Palestyny).
Rosmarin był prawnikiem i dziennikarzem syjonistycznej gazety "Chwila", która
wychodziła we Lwowie. Został wybrany prezesem Koła Żydowskiego w Sejmie (do 1923
r.).
Hartglas był adwokatem i publicystą. Był członkiem Centralnego Komitetu Organizacji
Syjonistycznej w Polsce. Od 1926 roku był prezesem Koła Żydowskiego w Sejmie.
Schiper (faktycznie Izaak Schipper) był żydowskim historykiem i jednym z przywódców
Poale Syjon.
Reich był adwokatem i członkiem Komitetu Wykonawczego Światowej Organizacji
Syjonistycznej. Był prezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski Wschodniej. Od
1923 roku był prezesem Koła Żydowskiego w Sejmu (do 1926 r.).
Rabin Lewi był od 1903 roku rabinem w Samborze (od 1926 r. w Rzeszowie). Był
jednym z przywódców Agudat Israel.
Sommerstein był adwokatem i członkiem Organizacji Syjonistycznej w Polsce.
Rabin Thon był członkiem Komitetu Wykonawczego Światowej Organizacji
Syjonistycznej i współtwórcą ruchu syjonistycznego w Galicji. Od 1897 roku był rabinem
w Krakowie i jednocześnie prezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zachodniej i
Śląska.
Rabin Perlmutter (Abram Hirsz) był od 1902 roku przewodniczącym rabinatu
warszawskiego. Był wybitnym talmudystą. Był współzałożycielem Agudat Israel i z jej
ramienia kandydował do Sejmu II RP.

Równocześnie z wyborami parlamentarnymi, odbywała się silna agitacja polityczna do

wyboru prezydenta (wybieranego przez Sejm RP). Walka wyborcza uległa polaryzacji
między Dmowskim i Piłsudskim. Roman Dmowski (1864-1939) był współzałożycielem i
przywódcą polskiej nacjonalistycznej partii Narodowej Demokracji. Propagował on walkę
z ruchem rewolucyjnym i antysemityzm. Józef Piłsudski (1867-1935) miał natomiast
poglądy socjalistyczne. W walce politycznej narodowcy powszechnie wykorzystywali

73

antyżydowskie oszczerstwa. Narodowa Demokracja domagała się odebrania Żydom
prawa wyborczego.
W toku zacieklej politycznej walki, w 1922 roku Piłsudski zdecydował się wycofać
swoją kandydaturę, a jego miejsce zajął inżynier i minister spraw zagranicznych Gabriel
Narutowicz (1865-1922). Prawica wystawiła arystokratę Maurycego Zamojskiego (1871-
1939).
9 grudnia 1922 roku na prezydenta II Rzeczypospolitej został wybrany Gabriel
Narutowicz. Wbyrano go głosami lewicy, centrum i mniejszości narodowych, co wywołało
ostre ataki prawicy.
Zwolennicy stronnictw prawicowych wywołali w Warszawie zamieszki antyżydowskie
(10-15 listopada 1922 r.). Między innymi doszło do pobicie posłów żydowskich i
wyrzucania żydowskich studentów z uniwersytetu. W ostrej antyżydowskiej agitacji
aktywnie uczestniczył generał Józef Haller (1873-1960). W efekcie tej antysemickiej
nagonki, 16 grudnia 1922 roku polski nacjonalista E. Niewiadomski zastrzelił w
Warszawie prezydenta II RP, Gabriela Narutowicza (1865-1922). Prawica oskarżyła o to
zabójstwo Żydów i socjalistów, którzy według nich swoim zachowaniem sprowokowali
zabójcę (w ich mniemaniu był on bohaterem narodowym).

W 1923 roku w Warszawie zaczął ukazywać się dziennik "Nasz Przegląd", który był

wydawany w języku polskim. Dziennik był związany z umiarkowaną grupą syjonistów El
Liwot. Posiadał liczne dodatki, między innymi "Mały Przegląd" (od 1926 r.) adresowany
do dzieci i redagowany przez Janusza Korczaka (1878-1942).

W latach 1924-1926 żydowski wydawca i księgarz Stanisław Jan Arct (1884-1963) był

wiceprezesem Amerykańsko-Polskiej Izby Handlowo-Przemysłowej. Organizował życie
gospodarcze i oświatowe w Polsce. Był współtwórcą biblioteczek oświatowych. We
własnej drukarni wydawał głównie tanie cykle literatury dla dzieci i młodzieży.

W 1924 roku młodzież żydowska stanowiła 26% ogółu studentów i 23% uczniów szkół

średnich w Polsce.
W 1924 roku w Gdańsku powstała Światowa Federacja Haszomer Hacair (Młody
Strażnik). Była to syjonistyczna młodzieżowa organizacja żydowska.

W 1924 roku polski premier Władysław Grabski (1874-1938) wprowadził politykę

stabilizacji pieniądza. Reforma walutowa polegała głównie na zastąpieniu marki polskiej
przez złotówkę.
Reforma walutowa doprowadziła do ostrego konfliktu, gdyż Żydzi uznali, że ponoszą
niewspółmierne obciążenie skutkami reformy. W tym czasie rząd podjął próbę
unormowania stosunków z ludnością żydowską poprzez tak zwaną ugodę. Miała ona
jednak wielu przeciwników tak w obozie rządzącym, jak i wśród polityków żydowskich.
Dodatkowo strona żydowska oskarżyła władze, iż nie dotrzymały warunków
wynegocjowanej ugody, ponieważ ogłoszono zaledwie 12 punktów spośród wszystkich
42 podpisanych przez rząd. Pogłębiło to tylko rozgoryczenie żydowskiej opozycji.
Konstytucja i traktat mniejszościowy (tzw. mały traktat wersalski) formalnie zapewniały

74

Żydom równouprawnienie, jednak w rzeczywistości, w II Rzeczypospolitej wciąż
obowiązywały akty dyskryminujące.

W 1925 roku w Polsce w wyniku kryzysu wzrosło bezrobocie do 185 tysięcy osób.

Nasilił się kryzys gospodarczy, który pogłębiał się jeszcze bardziej w wyniku wojny celnej
prowadzonej z Niemcami. Z tych powodów w samym tylko 1925 roku Polskę opuściło 35
tysięcy Żydów, którzy udali się w większości do Palestyny.

W 1925 roku nastąpiło zjednoczenie różnych organizacji syjonistycznych w jednej

Organizacji Syjonistycznej w Polsce (Histadrut ha Cijonit we Polonija), która była
programowo podporządkowana Światowej Organizacji Syjonistycznej. Celem
działalności było odrodzenie narodowe Żydów, które miało nastąpić poprzez stworzenie
własnego państwa w Palestynie. W Polsce wysuwała postulat autonomii kulturalno-
narodowej, obrony praw narodowych i interesów gospodarczych ludności żydowskiej.
Działaczami Organizacji Syjonistycznej w Polsce byli między innymi: Icchak Grünbaum
(1879-1970), Maksymilian Apolinary Hartglas (1883-1953), Leon Reich (1897-1929),
Henryk Rosmarin (1882-1955), Emil Sommerstein (1883-195), Abraham Ozjasz Thon
(1870-193), L. Lewite. Pod wpływem organizacji znajdowała się większość prasy
syjonistycznej, między innymi: "Hajnt" i "Nasz Przegląd" w Warszawie, "Togblat" i
"Chwila" we Lwowie, "Nowy Dziennik" w Krakowie.

W 1925 roku w Berlinie (Niemcy) powstał Żydowski Instytut Naukowy (Jidyszer

Wissenszaftlecher Institut - JIWO). Główna siedziba Instytutu znajdowała się w Wilnie,
natomiast filie znajdowały się w Warszawie, Berlinie i Nowym Jorku. Instytut zajmował
się badaniami nad ludnością żydowską na świecie, zwłaszcza w Europie Wschodniej.
Istniały cztery sekcje: historyczna, filologiczna, ekonomiczno-statystyczna oraz
psychologii i wychowania. Zbierano, zabezpieczano i opracowywano materiały,
prowadzono badania nad językiem, kulturą i folklorem.

Gdy w maju 1926 roku Józef Piłsudski (1867-1935) przeprowadził w Polsce zamach

stanu, fala jawnego antysemityzmu opadła. Społeczność żydowska wiązała liczne
nadzieje z dojściem do władzy obozu sanacyjnego. Expose nowego rządu premiera
Kazimierza Bartela (1882-1941) zawierało wiele obietnic, jednakże nie zdołały one
zadowolić wszystkich stronnictw żydowskich. Rząd otwarcie popierał środowisko
ortodoksyjne, które w zamian popierało politykę rządu. Z tego powodu państwo uznało
wówczas żydowską szkołę elementarną (cheder).
Obóz narodowej demokracji został zepchnięty na margines przez sanacyjny reżim
Piłsudskiego.

W 1926 roku w Polsce utworzono Żydowski Syndykat Dziennikarzy.

Od 1926 roku żydowska młodzieżowa organizacja Haszomer Hacair (Młody Strażnik)

ewoluowała w kierunku marksizmu.

75

W 1927 roku prezydent RP Ignacy Mościcki wydał rozporządzenie rozciągające

przepisy dotyczące gmin żydowskich na terenie całego państwa. Wedle niego Żydzi w
Polsce tworzyli składający się z gmin Związek Religijny o charakterze
publicznoprawnym. Do kompetencji gmin należały wszystkie sprawy związane z religią
żydowską, a dodatkowo społeczno-filantropijne i kulturalne.

W marcu 1928 roku odbyły się wybory do Sejmu II Rzeczypospolitej Polskiej. Blok

Mniejszości Narodowych zdobył wówczas 55 mandatów do Sejmu i 21 mandatów do
Senatu.

W 1928 roku w Warszawie otworzono Instytut Nauk Judaistycznych. Jednym z

pracowników Instytutu był wybitny żydowski historyk Izaak Schipper (1884-1943). Badał
on dzieje gospodarcze Żydów. W 1930 roku wydał czterotomowe opracowanie "Jidysze
geszichte...", ukazujące rolę ludności żydowskiej w rozwoju form kredytu, handlu,
cyrkulacji kruszców w Europie. Napisał także "Studia nad stosunkami gospodarczymi
Żydów w Polsce podczas średniowiecza" i "Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach
polskich".

24 czerwca 1930 roku rabin Meir Shapiro otworzył w Lublinie Szkołę Talmudyczną -

Jesziwę Mędrców Lublina (Jeshivat Chachmei - Hakhmei). Budynek szkolny miał siedem
pięter i stu dwadzieścia sal wykładowych. Biblioteka liczyła 40 tysięcy książek.

Przed wyborami do Sejmu II RP, które odbyły się w sierpniu 1930 roku, nie doszło do

zorganizowania Bloku Mniejszości Narodowych. Poszczególne partie żydowskie
wystawiały samodzielnie własne listy wyborcze.
Do Sejmu II RP weszli między innymi: Henryk Rosmarin (1882-1955), rabin Aron
Lewin (1879-1941), Emil Sommerstein (1883-1957) i rabin Abraham Ozjasz Thon (1870-
1936). Senatorem został inżynier Adam Czerniaków (1880-1942), który był działaczem
żydowskich związków rzemieślniczych i radnym miasta stołecznego Warszawy.

W 1931 roku rząd polski ustawą ostatecznie zniósł wszystkie akty dyskryminujące

Żydów w Polsce. Było to najważniejsze osiągnięcie w regulowaniu sytuacji społeczności
żydowskiej w Polsce w okresie sprawowania rządów w Belwederze przez marszałka
Piłsudskiego.

Spis powszechny z 1931 roku, przeprowadzony po raz pierwszy na terenie całego

państwa, wykazał, że w Polsce żyje 3.113.933 Żydów, co stanowiło 9,8% ludności całego
kraju (Mały Rocznik Statystyczny, 1938). Warto podkreślić, że przyrost naturalny ludności
żydowskiej systematycznie spadał w okresie międzywojennym. W miastach mieszkało
76,4% z nich. Z uprawy roli utrzymywało się zaledwie 4% polskich Żydów, w większości
na Kresach Wschodnich. Nieliczni byli właścicielami majątków ziemskich. Około 33%
Żydów utrzymywało się z handlu, w większości detalicznego i domokrążnego. Niewielu
trudniło się handlem hurtowym. Około 33% Żydów trudniło się rzemiosłem. Żydami było
55% polskich krawców, 45% szewców i 51% zatrudnionych w rzemiosłach spożywczych.

76

Żydzi pracowali najczęściej w małych zakładach rzemieślniczych i produkcyjnych. Niemal
połowę stanowili wśród nich samodzielni nie zatrudniający najemnej siły roboczej.
Stosunkowo wielu pracowało w zawodach wolnych. Bezrobocie wśród Żydów sięgało
10%. Nieliczni Żydzi pracowali w przemyśle ciężkim i górnictwie, najczęściej w przemyśle
odzieżowym i spożywczym. Nieprzychylna im polityka kadrowa w służbach państwowych
spowodowała, że zaledwie 2,6% Żydów pracowało w administracji państwowej.

W 1931 roku rozporządzenie państwowe ustaliło podstawę wymiaru opodatkowania w

gminach żydowskich. Ta ingerencja państwa w wewnętrzne sprawy żydowskie okazała
się niebezpieczna dla finansowych podstaw gmin. Liczne protesty spowodowały, że
ostatecznie nie zostało ono wcielone w życie dzięki stopniowemu przedłużaniu okresu
vacatio legis.

W 1931 roku nastąpił rozłam wewnętrzny w Organizacji Syjonistycznej w Polsce.

Powstały w niej dwa zasadnicze nurty.
Najsilniejsze wpływy posiadał nurt umiarkowany, reprezentowany przez Et Liwnot
(Czas Budować), który stawiał sobie za cel stworzenie większości żydowskiej w
Palestynie. W Polsce zajmował ugodowe stanowisko wobec rządu. Posiadał największe
wpływy w Małopolsce.
Radykalni syjoniści utworzyli Al ha-Miszmar (Na Straży), który dążył do rozwinięcia
szerokiej akcji na rzecz budowy państwa żydowskiego w Palestynie. W Polsce
znajdowali się w zdecydowanej opozycji względem rządu. Największe wpływy posiadali
w byłej Kongresówce. Na czele tej frakcji stał Icchak Grünbaum (1879-1970). Popierał go
między innymi Maskymilian A. Hortglas (1883-1953).

W pierwszej połowie lat 30-tych nastąpił najbujniejszy rozwój literatury żydowskiej w

Polsce. W 1933 roku zostały ogłoszone manifesty literackie (R. Brandstaetter, M.
Szymel, A. Madler) i odbyła się szeroka dyskusja nad charakterem twórczości polsko-
żydowskiej, jej miejscem w zmieniającej się kulturze żydowskiej oraz rolą polszczyzny w
żydowskim życiu.
Maurycy Szymel (1903-1942) uznawał za żydowskie piśmiennictwo zarówno jidysz,
jak i polskie. Jego twórczość z tego okresu to głównie liryka. Na liryce koncentrowali się
również Roman Brandstaetter (1906-1987), Mordechaj Gebirtigs (1877-1942), S. Pomer i
A. Eker. Znacznie skromniejszy był dorobek prozatorski. Były to głównie edukacyjne
powieści syjonistyczne: J. Appenszlak, B. Zimmermann, A. Madler). Dominowały tematy
z życia społeczności żydowskiej, w tym także problemy tradycyjnego
wschodnioeuropejskiego stylu życia Żydów, kwestie syjonizmu i Palestyny. Jednak
najsłynniejszymi żydowskimi pisarzami byli: Uri Cwi Grinberg (1896-1981), Perec
Markisz (1885-1952), Israel Joszua Singer (1893-1944) i Isaac Bashevis Singer (1904-
1991).
Krytykę literacką uprawiali między innymi: Ch. Löw (L. Przemski), I. Berman oraz W.
Fallek.
W 1933 roku w Warszawie zaczęło ukazywać się żydowskie czasopismo literackie
"Opinia" (do 1935 r.).

77

W latach 30-tych nastąpiło zbliżenie Światowej Syjonistycznej Partii Pracy "Hitachdut"

z Żydowską Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą "Robotnicy Syjonu" (Poalej Syjon).
W 1933 roku z części Hitachdut powstała we wschodniej Galicji Zjednoczona Partia
Syjonistyczno-Socjalistyczna.

W latach 1933-1936 nastąpił wzrost antysemickiej nienawiści w Polsce. Wynikało to w

przeważającej mierze z radykalizacji poglądów przez obóz endecji, który coraz śmielej
głosił faszystowskie hasła przeciwko Żydom. W tym okresie w Polsce doszło do 1.289
poranień Żydów.

W maju 1934 roku w wyniku kryzysu w obozie Narodowej Demokracji powstała polska

radykalna organizacja polityczna Obóz Narodowo-Radykalny (ONR). Program, biorąc
pod uwagę nastroje młodzieży, posługiwał się demagogią społeczną i radykalną
frazeologią, głosił solidaryzm klasowy, antysemityzm, upaństwowienie kapitału
zagranicznego i żydowskiego oraz przedsiębiorstw użyteczności publicznej w myśl
wzorów faszystowskich, przy zachowaniu własności prywatnej. ONR był popularny
głównie wśród części młodzieży akademickiej i drobnomieszczańskiej. Organizował
między innymi bojkot ekonomiczny Żydów, napady na wiece i lokale robotnicze. Za swoją
radykalną działalność został w lipcu 1934 roku rozwiązany przez władze, jednakże
kontynuował działalność nielegalnie. W wyniku podziału podzielił się na faszystowską
organizację Falangę działającą głównie na wyższych uczelniach i grupę A.B.C., której
legalną organizacją był Narodowy Związek Polskiej Młodzieży Radykalnej.

W 1935 roku w Warszawie zaczęło ukazywać się żydowskie czasopismo literackie

"Nasza Opinia". Związany z nim był poeta Maurycy Szymel (1903-1942), tworzący w
języku polskim i jidysz.

Gdy w 1935 roku zmarł Józef Piłsudski, sanacja była zmuszona szukać porozumienia

z Narodową Demokracją i innymi skrajnie prawicowymi partiami. Wiele z nich było
skrajnie antyżydowskimi. Wspólnym elementem porozumienia politycznego stała się
ideologia antysemicka. Koła endeckie coraz szybciej rozkręcały spiralę nastrojów
antyżydowskich, które znajdowały swój wyraz w bojkocie gospodarczym.
Kościół Rzymsko-Katolicki w Polsce aktywnie poparł antysemicką politykę obozu
endeckiego. Razem z rządem i Narodową Demokracją, kler katolicki nazywał Żydów jako
elementy "obce", uciążliwe dla gospodarki i nie wartościowe z moralnego punktu
widzenia. Listy pasterskie i wypowiedzi hierarchów kościelnych (w tym prymasa
kardynała Augusta Hlonda oraz arcybiskupów Aleksandra Krakowskiego i Adama
Sapiechy) wskazywały, że Żydzi sami prowokują akty przemocy, których następnie
padają ofiarami. Próby interwencji grupy rabinów u arcybiskupa Krakowskiego i apelów
prasy żydowskiej do kleru katolickiego zakończyły się nowymi pomównieniami.

W 1935 roku pod presją antysemityzmu przystąpiono do organizacji Komitetu Gmin

(Waad ha-Kehilot), w którym miało być reprezentowanych około 140 największych gmin

78

w kraju. Ostatecznie do wyłonienia jednolitej ich reprezentacji nie doszło. W woym czasie
w Polsce było 81 dużych gmin żydowskich i 737 małych.

W 1936 roku w Polsce powstała Nowa Organizacja Syjonistyczna (istniejąca w

Wiedniu od 1935 r.). Organizację założyli radykalni rewizjoniści-syjoniści. Za cel stawiali
sobie utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie po obu stronach Jordanu przez
masową imigrację Żydów i walkę zbrojną przeciw Arabom oraz administracji brytysjkiej.
Posiadali oni duże wpływy wśród radykalnej młodzieży żydowskiej. Założyli dwie
młodzieżowe formacje paramilitarne: Brit Trumpeldor-Betar (założona przez W.
Żabotyńskiego) i Brit Naszim Leumijot (kobieca). Głównymi działaczami byli między
innymi: Włodzimierz Żabotyński (1880-1940), J. Bader, J. Klarman, A. Propes, J.
Schechtman, J. Szofman. Organem prasowym w Polsce był "Unzer Wełt".

9 marca 1936 roku doszło do pogromu Żydów w Przytyku.

W marcu 1936 roku przez liczne miasta w Polsce przeszły masowe demonstracje
protestujące przeciwko antysemickiej przemocy.

4 czerwca 1936 roku premier Felicjan Sławoj-Składkowski (1885-1962) ogłosił w

Polsce "ekonomiczną wojnę" przeciwko Żydom. Składkowski był wcześniej
współpracownikiem Piłsudskiego i jednym ze współtwórców polityki sanacji w Polsce.
Edward Rydz-Śmigły (1886-1941) wprowadził na uniwersytetach segregację klasową
Żydów.

Oficjalny raport MSW informował, że w czwartym kwartale 1936 roku doszło w Polsce

do 640 napadów na Żydów (w tym 13 zabójstw i 14 ciężkich poranień) oraz 1.492
wypadków wybicia szyb w mieszkaniach i przedsiębiorstwach żydowskich.

W 1936 roku w centralnych władzach Komunistycznej Partii Polski, na 15 osób, było 8

Żydów i 7 Polaków. Na 15 sekretarzy komitetów okręgowych, 8 było pochodzenia
żydowskiego, a 7 polskiego. W "aktywie centralnym" było 53% Żydów. Równie wysoki był
udział Żydów w strukturach terenowych KPP. W okręgu radomskim w 1932 roku Żydzi
stanowili 37%, w okręgu kieleckim ponad 54%. W strukturach młodzieżowych w sierpniu
1930 roku w skali całego kraju Żydzi stanowili 80%.

7 stycznia 1937 roku przywódca polskiej partii Obozu Narodowo-Radykalnego,

Bolesław Piasecki (1915-1979), wezwał do poparcia nazizmu i wygnania Żydów z Polski.

W latach 1937-38 Władysław Żabotyński (1880-1940) prowadził negocjacje z rządem

polskim, uzyskując możliwość szkolenia członków młodzieżowej żydowskiej organizacji
paramilitarnej Brit Trumpeldor-Betar w Polsce. W ten sposób szykował on oddziały
żydowskie do walki z Arabami w Palestynie. Jednocześnie Żabotyński kupował w Polsce
broń i organizował przemyt do Palestyny.

79

7 października 1937 roku w Polsce powstała antysemicka partia Obóz Zjednoczenia

Narodowego (OZN, w skrócie Ozon). Założycielami byli: poseł Adam Koc (1891-1969),
prezydent RP Ignacy Mościcki (1867-1946) i minister obrony marszałek Edward Rydz-
Śmigły (1886-1941). Partia głosiła hasła skupienia społeczeństwa polskiego wokół armii i
marszałka Rydza-Śmigłego. Ozon miał strukturę opartą na wzorach organizacji
totalitarnych. Organizowano bojkoty oraz pogromy ludności żydowskiej. Nawiązała
współpracę z Obozem Zjednoczenia Narodowego.
Rząd polski zezwolił na tzw. "polonizację gospodarki", realizowaną środkami bojkotu
ze strony oficjalnych instytucji i Kościoła Rzymsko-Katolickiego.

W 1937 roku w związku z napadami bojówek nacjonalistycznych na studentów

żydowskich minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego zezwolił rektorom na
wydawanie zarządzeń porządkowych. Przyjęły one formę wydzielania miejsc dla Żydów
w salach wykładowych, czyli tak zwanego getta ławkowego.
20 października 1937 roku w wyniku antysemickiej studenckiej awantury, w salach
wykładowych Uniwersytetu Warszawskiego utworzono tzw. getto ławkowe. W roku
akademickim 1938/1939 liczba studentów żydowskich spadla z 25% do 8%.

25 marca 1938 roku Sejm II Rzeczypospolitej Polskiej zakazał rytualnego uboju

zwierząt praktykowanego przez Żydów.

W 1938 roku studenci Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie przyjęli rezolucję

domagającą się wprowadzenia na uczelni całkowitego niedopuszczania do studiów
Żydów, tzw. numerus nullus.

W 1938 roku Obóz Zjednoczenia Narodowego wystosował deklarację uznającą Żydów

za czynnik osłabiający "rozwój polskich sił narodowych i państwowych". Poszukiwano
możliwości wysiedlenia ich z terytorium Polski i osiedlenia na przykład na Madagaskarze.

Jesienią 1938 roku po zajęciu przez armię niemiecką Austrii, rząd polski pozbawił

obywatelstwa ponad 20 tysięcy polskich Żydów mieszkających w Austrii. W ten sposób
nie mieli oni możliwości powrotu do Polski, a ich wartościowy majątek przeszedł w
posiadanie państwa polskiego.

3 listopada 1938 roku Niemcy deportowali do Polski około 18 tysięcy Żydów polskich,

którzy do tej pory zamieszkiwali w III Rzeszy. Rząd polski wyraził zgodę na przyjęcie
zaledwie niewielkiej ich części, po czym nakazał zamknięcie granicy. Następnie, w
odwecie rozpoczęto deportację Żydów niemieckich z Polski do III Rzeszy. Natychmiast
trafiali oni do hitlerowskich obozów koncentracyjnych.

Na początku 1939 roku rząd polski po negocjacjach z Niemcami, wyraził zgodę na

przyjęcie polskich Żydów, których naziści deportowali z III Rzeszy.

80

W 1939 roku w Polsce żyło 3,5 miliona Żydów, czyli 10% ogółu ludności, w tym w

Warszawie 380 tysięcy. Żydzi stanowili 31% mieszkańców Warszawy, 32% Lwowa, 43%
Białegostoku. W małych miasteczkach (sztetlach) Żydzi stanowili często ponad 50%
mieszkańców. Było to największe skupisko Żydów w ówczesnej Europie i drugie co do
wielkości na świecie - po USA. Polscy Żydzi majątek swój szacowali na 10 miliardów
złotych, udział w handlu na 52%, w przemyśle i rzemiośle na 42%, do budżetu państwa
wpłacali 28% wszystkich wpływów. Wśród lekarzy 33,5% to byli Żydzi, adwokatów 53%.
Na 103 teatry było 15 żydowskich. Żydzi wydawali 160 tytułów gazet i czasopism o
dziennym nakładzie 790 tysięcy egzemplarzy.

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - HOLOKAUST ( 1939 - 1945 )

Liczbę Żydów przed wojną podaje Rocznik Statystyczny z 1939 r. wskazując ok. 3,5

mln osób. Było to w tym czasie najliczniejsze skupisko Żydów w Europie i jednocześnie
kulturowe i duchowe centrum tej społeczności.

Faszyzm III Rzeszy doprowadził do zagłady niemal całego żydostwa polskiego,

przerwał bujny rozwój tej kultury, niszcząc jej wszelkie przejawy. Co więcej, ziemie
polskie stały się cmentarzem dalszych 3 milionów Żydów z całej Europy. Miejscami kaźni
były głównie obozy koncentracyjne w Treblince, Bełżcu, Sobiborze, Chełmnie nad
Nerem, Oświęcimiu, Majdanku, Sztutowie. Warto też zaznaczyć, że ludność żydowska
czynnie włączyła się do walki z najeźdźcą, co zresztą czyniła zawsze, angażując się we
wszystkie polskie ruchy niepodległościowe.

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - DZIEJE NAJNOWSZE ( PO 1945 )

Informacje na temat liczby ocalonych po wojnie Żydów są bardzo niedokładne i wahają

się od 30 - 150 tys. osób, zaś najnowsze badania wykazują liczbę 300 tysięcy i więcej
(Marszałek 1994).

Po wojnie największe skupisko Żydów powstało na Dolnym Śląsku (86 563 osoby), w

Łodzi (30 000 osób), w Szczecinie (28 324 osoby), na Górnym Śląsku (20 000 osób) i w
Krakowie (13 000 osób), (Żebrowski 1993b). Równocześnie władze polskie umożliwiły
ocalałym emigrację do Palestyny. Dla wielu Żydów ziemie polskie były zmienione
eksterminacyjną polityką okupanta, bolącym wspomnieniem tragicznych doświadczeń.
Odradzający się antysemityzm również nie rokował nadziei na spokojne osiedlenie się w
naszym kraju. Te oraz inne czynniki zadecydowały o tym, iż do końca stycznia 1946 roku
wyemigrowało (przeważnie do USA) 25 000 Żydów . Pomimo tego masowego exodusu
Polska bezpośrednio po wojnie nadal była największym skupiskiem żydowskim w

81

Europie, które w latach 1947-1949 ustabilizowało się na poziomie około 100 000 osób.
Byli to przeważnie repatrianci z ZSSR, inteligencja, która tam przetrwała czas Zagłady.

Najtrudniejszym problemem powojennego skupiska Żydów w Polsce była odbudowa

życia religijnego. W tradycyjnym kształcie było to praktycznie niemożliwe. Mimo to już w
1945 roku istniało 39 gmin religijnych, w 1946 roku 45, zaś w 1947 już 80 (Żebrowski
1993b). Do najważniejszych osiągnięć tych gmin należała rozbudowa szkolnictwa. W
1945 roku istniało wiele szkół żydowskich w Lublinie, Krakowie, Białymstoku, Łodzi,
Bytomiu, Wałbrzychu, zaś jesziwy działały w Krakowie, Szczecinie, Wrocławiu i Łodzi.
Nad życiem edukacyjnym i społeczno-kulturalnym opiekę sprawował powołany w 1944
roku Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP).

W 1955 roku rozpoczęła się kolejna fala exodusu. Do 1960 roku Polskę opuściło w

sumie 51 000 Żydów; zostało ich 45 000. Wojna sześciodniowa i sukces Izraela w 1967
roku nasiliły w Polsce tendencje nacjonalistyczne i antysemickie, powodując kolejną falę
emigracji, która objęła w latach 1968-1972 ponad 30 000 osób (Żebrowski
1993b).Ostatecznie położyło to kres skupisku żydowskiemu w Polsce, a przykładem jego
zamierania może być synagoga we Wrocławiu, funkcjonująca do 1968 roku, potem
opuszczona i niszczejąca.

Odrodzenie się żydowskiego środowiska kulturalnego nie jest w Polsce obecnie

możliwe ze względu na nikłe jego rozmiary i strukturę wiekową, choć w ostatnich latach
nastąpiło ciekawe zjawisko powrotów do żydostwa ludzi młodych ze środowisk niemal
zupełnie zasymilowanych.

Polska na zawsze zostanie miejscem, w którym w ciągu stuleci powstawała i rozwijała

się oryginalna kultura żydowska, jak i centrum myśli religijnej o znaczeniu światowym.
Szczególnie dynamizm tej kultury widoczny był przed wojną, aczkolwiek jeszcze do 1950
roku skupisko żydowskie było znaczącym fenomenem kulturowo-organizacyjnym w skali
międzynarodowej.

Obecnie niezmiernie trudno określić, ile Żydów mieszka w Polsce. Problem dotyczy tu

bowiem tożsamości grup i jednostek, a szczególnie ich kwestii autodefinicji, czyli
samookreślenia się w sensie odrębności etnicznej i kulturowej. Zagadnienie to jest dość
złożone ze względu na historyczną zmienność samego pojęcia "Żyd", oraz różne kryteria
identyfikujące jednostki określane tym desygnatem. Jest to problem interesujący i
owocuje w ostatnich latach dużą liczbą publikacji poświęconych tej tematyce.

Wynikająca trudność wskazania liczby ludności żydowskiej w Polsce jest tym większa,

że Główny Urząd Statystyczny nie dysponuje danymi dotyczącymi liczby osób
przynależących do mniejszości narodowych, podając jedynie liczbę członków
stowarzyszeń narodowych i etnicznych w Polsce. Na podstawie tych danych zostaną
więc przeprowadzone szacunkowe obliczenia ludności żydowskiej w Polsce.

82

Otóż w 1994 r. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP liczył 1220 wiernych,

Karaimski Związek Religijny - 190, zaś wszystkich członków świeckich stowarzyszeń
żydowskich (dokładnie opisanych w następnym rozdziale) jest około 5400. Można
również przyjąć, iż osoby wyznania Mojżeszowego mają członków swoich rodzin nie
zrzeszonych w gminach. Stąd liczbę 1220 można przypuszczalnie pomnożyć przez 3,
uzyskując 3660. Dochodzi tu jeszcze 190 wiernych Karaimskiego Związku Religijnego
oraz 5400 członków świeckich stowarzyszeń. Sumując te dane otrzymujemy 9250 osób
pochodzenia żydowskiego.

Zdaję sobie sprawę, iż jest to tylko szacunkowa liczba, chociażby dlatego że, wiele

osób może przynależeć do kilku organizacji. Poza tym ogromna ilość osób narodowości
polskiej mogłaby skorzystać z tzw. "prawa powrotu", czynią to jednak tylko nieliczne
jednostki. Powyższe obliczenia po części mogą być prawdziwe, gdyż wiele dostępnych
publikacji również wskazuje liczbę od 8 000 - 10 000 Żydów mieszkających w Polsce
(Brzewska, 1991, Gruber, 1992). Skupieni są oni głównie w kongregacjach
wyznaniowych Warszawy, Krakowa, Łodzi, Wrocławia, Bielsko-Białej, Bytomia, Legnicy,
Wałbrzycha, Dzierżoniowa.

Ludność żydowska na ziemiach polskich od XV wieku do 1939 roku:

Okres

Liczba ludności

Udział procentowy ogółu
ludności

XV wiek

24 000

0,6

XVI wiek

100 000

2

XVII wiek

500 000

5

1765 rok

587 658

6

1885 rok

1 087 204

14,1

1921 rok

2 831 168

10,5

1931 rok

3 191 580

9,8

1939 rok

3 500 000

11

Ź r ó d ł o: Opracowanie własne na podstawie materiałów historycznych.

Udział procentowy ludności żydowskiej w Polsce w 1931 roku w układzie wojewódzkim

Województwa

Udział procentowy ludności żydowskieji

warszawskie

8,7

83

łódzkie

14,4

kieleckie

10,8

lubelskie

12,8

białostockie

12,0

wileńskie

8,7

nowogródzkie

7,8

poleskie

10,1

wołyńskie

10,0

poznańskie

0,3

pomorskie

0,3

śląskie

1,5

krakowskie

7,6

lwowskie

11,0

stanisławowskie

9,5

tarnopolskie

8,4

Ź r ó d ł o: Mały Rocznik Statystyczny 1938, GUS Warszawa 1938

Współczesne organizacje i działalność mniejszości żydowskiej

Wewnętrzna polityka Polski wobec mniejszości narodowych w zasadzie istnieje

dopiero od 1989 roku, kiedy utworzono w Sejmie specjalną Komisję Mniejszości
Narodowych i Etnicznych. Przygotowywała ona w ramach prac nad nową konstytucją
projekt zapisu dotyczącego praw mniejszości narodowych. Wraz z demokratyzacją życia
w państwie mniejszości zyskały nowe możliwości działania. Najistotniejszą jest Ustawa z
7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, która opiera się na zasadzie wolności
tworzenia stowarzyszeń. Od momentu wejścia w życie tej ustawy zarejestrowało się
około 120 stowarzyszeń narodowych (wcześniej było ich tylko 7).

Od 1992 r. funkcjonuje przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Biuro do Spraw Mniejszości

Narodowych. W tym też roku wyszło ważne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej
w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie poczucia tożsamości
narodowej, etnicznej, językowej uczniów należących do mniejszości narodowych.
Ponadto zagwarantowano mniejszościom ułatwienia w Ordynacji Wyborczej do Sejmu
RP.

Innym istotnym elementem polityki państwa było rozszerzenie dostępu mniejszościom

do radia i telewizji publicznej. Przyjęto też zasadę, że należy zagwarantować każdej

84

mniejszości finansowanie jednego pisma. Ogólne założenie Rady Ministrów wyrażone
było w zapisie, iż "kultura mniejszości narodowych jest elementem wzbogacającym
kulturę ogólnopolską - nie powinno się jej wyrywać z kontekstu lokalnego".

Niestety ten krótki okres rozwinięcia praw mniejszościom uległ zahamowaniu po

wyborach parlamentarnych w listopadzie 1993 r. Obecna koalicja nie zajmuje się
poważnie problemami mniejszościowymi. Brak zainteresowania pracą nad odpowiednim
projektem ustawy oraz brak realnego nacisku mniejszości na Komisję sejmową
spowodował, iż przez ostatnie 2 lata nie wypracowano jakiejkolwiek koncepcji polityki
wobec mniejszości narodowych w Polsce.

Dwukrotnej nowelizacji podległa ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o

stowarzyszeniach. Najnowsze zmiany weszły w życie 9 kwietnia b.r. i dokładnie
precyzują wszystkie prawa, przywileje i obowiązki stowarzyszeń (Dz.U. 1996 r., nr 27,
poz.118).

Działalność żydowskiej mniejszości narodowej jest obecnie dwutorowa, tzn. istnieją

świeckie stowarzyszenia i organizacje, a oprócz tego swoją działalność prowadzą
żydowskie gminy wyznaniowe.

Najważniejszą organizacją świecką Żydów jest Towarzystwo Społeczno-Kulturalne

Żydów w Polsce (dalej TSKŻ), które w 1994 r. liczyło 3,5 tysiąca członków zrzeszonych w
licznych oddziałach na terenie całej Polski. Towarzystwo posiada osobowość prawną,
może należeć do innych stowarzyszeń i organizacji zarówno krajowych jak i
zagranicznych związanych z działalnością na rzecz ludności żydowskiej. Swoją
działalność opiera na pracy społecznej, ale może też prowadzić działalność
gospodarczą. Celem TSKŻ jest zaspokojenie potrzeb ludności żydowskiej poprzez
pielęgnowanie tradycji, propagowanie współczesnych osiągnięć kultury i sztuki
żydowskiej oraz polskiej. Cele swoje realizuje poprzez odczyty, dyskusje, konferencje,
występy zespołów artystycznych, organizowanie kursów języka jidisz i hebrajskiego,
wydawanie i rozpowszechnianie książek i czasopism. Wydaje dwutygodnik społeczno-
kulturalny "Słowo Żydowskie" (Dos Jidisze Wort). Pismo sponsorowane jest przez
Ministerstwo Kultury i Sztuki i wychodzi w języku polskim i jidisz.

Inną organizacją żydowską jest Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i

Poszkodowanych w II Wojnie Światowej RP. W 1994 r. liczyło ono 1050 członków.
Jednym z podstawowych celów stowarzyszenia jest działanie zmierzające do
zachowania pamięci zbrojnego czynu narodu żydowskiego, jego walki o wolność i
godność ludzką podczas II wojny światowej.

Kolejnymi zalegalizowanymi stowarzyszeniami są: Stowarzyszenie "Dzieci

Holokaustu" w Polsce, liczące 500 członków oraz Polska Unia Studentów Żydowskich

85

(PUSZ). Liczy ona 150 członków i jest zrzeszeniem o charakterze edukacyjnym,
religijnym, kulturalnym.

Inną formą życia kulturalnego Żydów jest działający w Warszawie jedyny w Europie

profesjonalny Państwowy Teatr Żydowski im. Estery Racheli Kamińskiej. Pod tą nazwą
istnieje od 1950 r., a obecnie należy do najwybitniejszych teatrów żydowskich na świecie
grających w jidisz. Przedstawienia klasyków dramaturgii żydowskiej oraz inne wybitne
inscenizacje tłumaczone są w słuchawkach dla widzów nie znających języka
żydowskiego.

Znaczącą placówką naukową działającą pod egidą Ministerstwa Kultury i Sztuki jest

Żydowski Instytut Historyczny (ŻIH), który od 1994 r. posiada status instytutu naukowo-
badawczego. Wcześniej był prywatnym instytutem naukowym, własnością
Stowarzyszenia Żydowskiego Instytutu Historycznego liczącego 214 członków. Budynek
ŻIH-u mieści się w Warszawie przy ulicy Tłomackie, gdzie przed wojną znajdował się
Instytut Nauk Judaistycznych z Biblioteką Judaistyczną. Obecnie w gmachu znajdują się:
biblioteka, czytelnia, archiwum, muzeum i centrum dokumentacji. W archiwum
przechowywane są bezcenne materiały: relacje, wspomnienia, notatki odnalezione na
terenach byłych gett. Dokumentowanie instytutu nie dotyczy tylko Holocaustu, ale i
historii Żydów polskich, ich kultury, tradycji, sztuki. Muzeum posiada najwięcej dzieł
sztuki - kilka tysięcy obrazów, grafik, rzeźb, z których tylko niewielka część jest
eksponowana. Ponadto znajduje się w nim największa w Polsce kolekcja tkanin
żydowskich oraz kilkaset przedmiotów służących w kulcie synagogalnym i domowym, w
tym unikatowa kolekcja iluminowanych zwojów Księgi Estery. Instytut od 1992 r. prowadzi
na dużą skalę programy edukacyjne w postaci kursów dla nauczycieli historii w szkołach
średnich i wyższych poświęconych prezentacji dziejów i kultury Żydów polskich.
Organizowane są co 2 lata konkursy dla uczniów szkół średnich, zaś dla studentów -
konkursy na najlepszą pracę magisterską o tematyce żydowskiej. W ostatnich latach
wydano Serię Edukacyjną ŻIH (na którą składa się 5 pozycji z wyborem tekstów
źródłowych z zakresu dziejów Żydów w Polsce), oraz 2 tomy Studiów z dziejów Żydów w
Polsce, będących materiałami edukacyjnymi dla szkół średnich i wyższych. Ponadto
wydawany jest nieprzerwanie od 1951 r. kwartalnik "Biuletyn Żydowskiego Instytutu
Historycznego".

Działalność naukową, a przede wszystkim badania nad historią Żydów w Polsce,

prowadzą również liczne ośrodki akademickie. Przy Uniwersytecie Jagiellońskim działa
Międzywydziałowy Zakład Historii Żydów w Polsce, który prowadzi m.in. pracownie
magisterskie, lektoraty języka hebrajskiego i jidisz oraz cykl wykładów Dzieje Żydów na
ziemiach polskich. Ponadto na Uniwersytecie Warszawskim i Wrocławskim przy
Wydziałach Polonistyki funkcjonują Zakłady Historii Żydów, prowadzące wykłady z
zakresu judaizmu, biblistyki, historii kultury i literatury żydowskiej.

Obok tych jednostek, na terenie naszego kraju istnieje kilka innych znaczących

organizacji głównie o charakterze kulturalnym. Jedną z nich jest Fundacja Judaica

86

Centrum Kultury Żydowskiej na Kazimierzu w Krakowie, otworzona pod koniec 1993 r. w
nowo wybudowanym budynku przy ulicy Meiselsa 17. Centrum prowadzi szeroko
zakrojoną działalność w zakresie organizowania odczytów, wykładów, występów i
spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, spotkań ze znanymi osobistościami,
pokazów filmowych o tematyce żydowskiej. W Centrum mieści się galeria "Labirynt" oraz
działa antykwariat "Rara Avis". Od kilku lat jest organizatorem największej w Polsce
żydowskiej imprezy kulturalnej - Festiwalu Kultury Żydowskiej, który odbywa się w
czerwcu na Kazimierzu.

Podobna instytucja powstała w Warszawie w 1992 r. z inicjatywy Jointu i Agencji

Sochnut pod nazwą "Centrum Informacyjno-Edukacyjne Kultury Żydowskiej". Działalność
Centrum ma dwa podstawowe cele: gromadzenie, produkowanie i dystrybuowanie
wszelkiego rodzaju materiałów dotyczących kultury żydowskiej oraz organizowanie
seminariów, szkoleń poświęconych rozmaitym problemom związanym z nauczaniem w
szkołach tejże kultury.

Zbliżoną działalność przejawia Amerykańsko-Polsko-Izraelska Fundacja "Shalom" d.s.

Promocji Kultury Polsko-Żydowskiej. Prowadzi ona galerię judaistyczną, promującą
sztukę i artystów żydowskich, organizuje konkursy fotograficzne o tematyce żydowskiej i
wydaje albumy z tychże konkursów, prowadzi klub dziecięcy, w którym uczy tańca
żydowskiego, historii i tradycji żydowskiej. Ponadto organizuje kolonie i zimowiska dla
dzieci polskich Żydów, święta żydowskie oraz prelekcje związane z historią i życiem
Żydów.

Działalność kulturalną i społeczną prowadzi również Fundacja Ronalda S.Laudera,

która organizuje m.in. liczne kursy języka hebrajskiego w Krakowie, Łodzi i Warszawie.
Tworzenie nowych więzów łączących społeczność polską i żydowską ma za zadanie
Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Izraelskiej.

Zorganizowaną działalność prowadzi też młodzież żydowska. W Krakowie przy

synagodze Izaaka działa Centrum Edukacji Żydowskiej - Klub Młodzieżowy, który
prowadzi m.in. kursy języka hebrajskiego, zaś w Łodzi Klub Młodzieżowy prowadzi
również wykłady z podstaw judaizmu. Od dwóch lat wydawany jest kwartalnik "Jidełe" -
Społeczno-Kulturalne Pismo Młodych Żydów i ich Przyjaciół.

Oprócz tego funkcjonują liczne komitety i fundacje opieki nad zabytkami sztuki

żydowskiej w Polsce, które będą wspominane w dalszej części pracy.

Omawiając organizacje i działalność mniejszości żydowskiej nie sposób wspomnieć o

jednym miejscu w Krakowie, w którym prawie każdy Żyd przebywający w Polsce na
pewno zagości. Otóż jest to mały kompleks kawiarenki z restauracją i hotelem pod
nazwą ARIEL, mieszczący się na Kazimierzu przy ul. Szerokiej. Miejsce to jest centrum
życia żydowskiego, przyciągającym rzesze turystów z całej Polski, a nawet świata.

87

Natomiast jeśli chodzi o religijną formę organizowania się Żydów, skupia się ona w

kongregacjach Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w RP. Obecnie działa ok.
20 kongregacji, z których siedem posiada synagogi, a reszta - domy modlitwy. Tabela
pokazuje liczbę wiernych, gmin, synagog i domów modlitwy na przestrzeni trzydziestu
lat. Związek wydaje rocznik "Kalendarz Żydowski - Almanach" i prowadzi działalność
społeczno-kulturalną. Najwięcej Żydów skupionych jest wokół gmin wyznaniowych
Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wrocławia. Tam też działają one najprężniej organizując
m.in. kursy języka hebrajskiego i wykłady na temat judaizmu.

W Polsce zrzesza się również nieliczny w świecie odłam judaizmu zwany karaizmem.

Karaimski Związek Religijny w 1994 r. posiadał trzy gminy wyznaniowe, dwóch
duchownych i 190 wiernych.

Stan liczebny Związku Gmin Wyznaniowych Żydów w Polsce od 1964 do 1994 r

Lata

Liczba gmin

Synagogi i domy
modlitwy

Liczba wiernych

1964

20

27

ok. 6000

1966

18

30

5500

1968

18

29

5000

1970

18

26

2000

1982

16

24

1892

1985

16

23

1805

1988

13

23

1560

1990

13

22

1560

1992

12

12

1153

1994

21

17

1220

Ź r ó d ł o: Roczniki Statystyczne GUS 1965, 1967, 1971, 1983, 1986, 1989, 1991, 1993,
1995

88