DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI, Politologia

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI

0x01 graphic
- zabór pruski (do 1918 r.)

Zabór pruski obejmował: Warmię, Pomorze, Wielkopolskę, Mazowsze i Litwę po Niemen. Razem 142 tysięcy km2 i 2 miliony 580 tysięcy mieszkańców.

W zaborze pruskim podejmowano również działania zmierzające do produktywizacji Żydów, poprzez kierowanie ich do pracy na roli i do rzemiosła. Zniesiono większość obowiązujących ich ograniczeń, ułatwiono zamieszkiwanie w miastach i otoczono specjalną opieką osiedlającą się ludność żydowską napływającą z Prus. Dekret króla pruskiego z 1797 roku, dotyczący "urządzenia Żydów w prowincjach Prus południowych i wschodnich", poddawał ich ogólnej jurysdykcji, gminom żydowskim odbierał sądownictwo, a rabinów pozbawiał prawa nadzoru nad szkołami. Zakazano również rabinom używania klątwy religijnej (cheremu) jako sankcji.
Jednocześnie na terenach zaboru prowadzono politykę asymilacji Żydów z niemieckim społeczeństwem. W tym celu nakazano Żydom przyjęcie niemieckich nazwisk. Były one przydzielane przez niemieckich urzędników, którzy je wymyślali stosownie do bogactwa własnej wyobraźni. W ten sposób powstały nazwiska w rodzaju: Silberstein, Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne.
Na przestrzeni kolejnych lat, liczba Żydów żyjących w pruskim zaborze, znacznie zmalała, a duża jej część znalazła się pod wpływem niemieckiej Haskali (Żydowskiego Oświecenia), ulegając tym samym asymilacji.

Na początku XIX wieku dały się zauważyć na ziemiach polskich znaczne tendencje asymilacyjne wśród części Żydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji Żydów z Polakami. Wielu Żydów oddawało życie w powstaniach polskich, walcząc o sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli zasymilowanej żydowskiej burżuazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów żydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch Oświecenia żydowskiego, który dążył do społecznego wyodrębnienia, narodowego odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego żydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna Żydów, gdyż nie byli już przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny żydowskie mogły teraz swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827). Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji francuskiej. Konstytucja zapewniała Żydom pełne swobody obywatelskie, jednak przepisy te nie weszły w życie. Żydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa. Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą Żydów, kształcenia się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nałożono na nich specjalne podatki, takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu), rekrutowy (opłacany przez wszystkich Żydów w zamian za zwolnienie od służby wojskowej), biletowy (opłata za każdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.

W 1812 roku w Prusach wydano akt emancypacyjny zrównujący w prawach Żydów z chrześcijanami. Od tej pory niemieccy Żydzi mogli swobodnie nabywać dobra ziemskie, osiedlać się i wykonywać wszystkie zawody. Żydów dopuszczono do profesury akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych w Prusach. Wraz z prawami obywatelskimi, Żydzi wzięli na siebie obowiązek służby wojskowej. Jednakże Żydzi mieszkający w Wielkopolsce (zabór pruski), musieli czekać na te wszystkie prawa jeszcze do 1833 roku. Niemcy wychodzili z założenia, że ludność żydowska na ziemiach polskich musi wpierw zostać "ucywilizowana", a dopiero później będzie można jej nadać równe prawa.

Na początku XIX wieku większość ludności żydowskiej na ziemiach polskich żyło w nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubożałe żydowskie mieszczaństwo walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych zawodowo Żydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzedażą alkoholu. Tylko nielicznym Żydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami. Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Fraenkel, Neumark i Bergson czerpali duże zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) założył dom handlowy w Warszawie i dzierżawił monopol solny w okresie Księstwa Warszawskiego. Karol Jan Chaim również założył dom handlowy w Warszawie. Był on założycielem rodziny żydowskich bankierów, Lascy.

W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne różnice odnośnie sposobu uregulowania "kwestii żydowskiej". Książe Adam Czartoryski (1770-1861) był zwolennikiem asymilacji Żydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić Żydom prowadzenia karczm. Katolicki duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał Żydów jako "plagę szarańczy" i "kupę pasożytów", wymyślał im od "włóczęgów i próżniaków". Szczególnie daleko posunął się w 1817 roku Kajetan Koźmian, który oświadczył, że "Żydzi z bałamutów talmudow są zabobonnemi, ciemnemi próżniakami". Twierdził, że Żydzi nie są Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalążkiem rasistowskiego wykluczenia Żydów ze społeczeństwa polskiego.

W 1816 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim żyło około 52 tysiące Żydów, stanowiąc 6,3% ogółu ludności.

W 1819 roku antyżydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a także Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w rozruchach i pogromach, żądali odebrania Żydom praw obywatelskich, które nadał im Napoleon.

Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą pogłębiło wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy także podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął Żydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki o udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach karczm i gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła żydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie zmniejszyła się liczba żydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku pracowało już tylko 12% Żydów. Tym samym została zerwana dawna więź łącząca szlachtę polską z Żydami.

W 1827 roku pruski parlament podjął dyskusję zrównania w prawach ludności żydowskiej zamieszkującej polskie ziemie z pozostałą ludnością żydowską Prus. Rozważania dotyczyły jednak wyłącznie planów na przyszłość.

W 1829 roku żydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył w udzielaniu przez banki berlińskie pożyczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości 42 milionów złotych.

W 1833 roku władze pruskie wydały "Tymczasowe zarządzenie odnośnie żydostwa w Wielkim Księstwie Poznańskim", w którym podzielono Żydów na "naturalizowanych" i "tolerowanych". Żydzi "naturalizowani" otrzymali prawa obywatelskie i znaczny zakres swobód, jednakże musieli wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz odpowiednim cenzusem majątkowym. Żydami "tolerowanymi" była pozostała ludność żydowska, w przeważającej części uboga. Trudne warunki bytowe spowodowały wzrost emigracji części "tolerowanej" ludności z Wielkopolski. Najczęściej udawali się oni w podróż do Ameryki, gdzie stanowili pierwszą falę polskich Żydów. Natomiast Żydzi "naturalizowani" bardzo często wyjeżdżali do zachodniej Europy. Warto przy tym podkreślić, że w zaborze pruskim 96,6% Żydów żyło w miastach.

W 1847 roku ustawa zrównała Żydów "naturalizowanych" z Żydami pruskimi.
W 1848 roku w Prusach zrównano w prawach wszystkich Żydów.

W 1850 roku uchwalona w Prusach konstytucja formalnie zaakceptowała zniesienie wszelkich podziałów w społeczeństwie.

W 1852 roku żydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał epidemię cholery. Swoje prace naukowe prowadził w Breslau (Wrocław), na Dolnym Śląsku pozostającym pod niemiecką administracją.

W 1856 roku w Ełku zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Maggid". Było wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przeważnie Żydzi mieszkający w Cesarstwie Rosyjskim.

W 1878 roku Abraham Geiger (1810-1874) został wybrany rabinem Breslau (Wrocław). Był on ideologiem i jednym z głównych przedstawicieli judaizmu reformowanego w Niemczech. Ufundował we Wrocławiu żydowskie seminarium teologiczne, pierwsze reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej Europie. Abraham Geiger był autorem rozprawy "Biblia w przekładzie i oryginale" (niem. "Urschrift und Uebersetzungen der Bibel", 1857 r.). Inspirował on żydowski ruch reform religijnych.

W zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób możemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojżeszowego. W zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób możemy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania mojżeszowego. Niemieccy Żydzi włączyli się w ogólny nurt życia społecznego, zaznaczając swój udział w rozwoju nauki i sztuki. Ich związek z ziemiami polskimi w ten sposób coraz bardziej zanikał.

Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr. Howewei Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion). Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do Palestyny. Jednym z założycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin Samuel Mohilever z Rosji. Gorąco popierał żydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch Miłośników Syjonu zyskał również poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał on rewolucyjne idee i opowiadał się za żydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) założył tzw. "kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm kulturowy podkreślał pojęcie "żydowskości" i łączył świadomość własnej kultury z akceptacją innych kultur.

W 1901 roku w Niemczech powstało Stowarzyszenie Pomocy Niemieckim Żydom (Hilsvereinder Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc żydowskim imigrantom ze Wschodniej Europy w imigracji do Niemiec.

W 1912 roku w niemieckim parlamencie (Reichstag) na 100 posłów 12 było Żydami.

W 1912 roku w Katowicach na Górnym Śląsku połączyli się przedstawiciele ortodoksji i kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstała w ten sposób światowa organizacja konserwatywno-religijna ortodoksyjnych Żydów Aqudat Israel (Zjednoczenie Izraela), w skrócie Aguta. Celem działalności było utrzymanie żydowskiej odrębności wśród narodów i walka z asymilacją. Program działania opierał się na zasadach Tory. Uważała, że przedwczesne utworzenie żydowskiego państwa w Palestynie przez świecki ruch syjonistyczny będzie bluźnierstwem wobec Boga. Jednym z liderów Aqudat Israel był rabin Hayim Ozer Grodzenski (1863-1940).

1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach wzięło udział 65 milionów żołnierzy, w tym 1,5 miliona było Żydami. Niemcy wystawili około 100 tysięcy żydowskich żołnierzy, w tym 2 tysiące było oficerami.

Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech, Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły możliwości walczących państw. Władze oskarżyły Żydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności życia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę Żyda, działającego na dodatek po stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką antyżydowską agitacją tworzyły sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach Niemiec.

W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 żydowskich żołnierzy, z których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy Żydów otrzymało odznaczenia za odwagę.