Zarys historii Prokuratury w Polsce

         Prokuratura jest instytucją pochodzenia francuskiego. Urząd ten pojawił się we Francji w XIV wieku celem ochrony interesów szlachty przed sądami cywilnymi i karnymi. Prokurator królewski był pełnomocnikiem króla reprezentującym jego interesy zarówno w sprawach ogólnokrajowych, jak również prywatnych, przede wszystkim fiskalnych. W połowie XIX wieku system ścigania przestępstw z urzędu stał się systemem panującym w większości ustawodawstw państw kontynentalnych.

         W Polsce najstarsze ślady urzędu ścigającego przestępców pochodzą z XIII w.  W tym czasie na Śląsku ustanowiono specjalny urząd konsula powołanego do ścigania łotrów i rycerzy rabusiów. 

         W XIV w. pojawia się urząd justycjariusza - oprawcy. Zadaniem tego urzędnika było ściganie przestępców zagrażających porządkowi publicznemu bez względu na ich przynależność stanową. Poza ujęciem podejrzanych ich zadaniem było także przeprowadzenie śledztwa oraz osądzenie. Łączyli więc funkcje śledcze, oskarżycielskie i sądowe. W XV w. oprawca stał się urzędnikiem policyjnym powołanym do ścigania złoczyńców i stawiania ich przed sąd starosty. W miarę upływu czasu urząd ten zanikł.

         W sądach polskich w XVI - XVII wieku pojawia się termin "prokurator" oznaczający płatnego zastępcę procesowego. Stanowisko i obowiązki zawodowe prokuratora były określane królewskimi ordynacjami. Byli oni zaprzysięgani i nie mogli pobierać nadmiernych honorariów. 

         W XVI wieku utworzono urząd instygatorów koronnych oraz instygatorów przy sądach ziemskich i grodzkich. Instygator koronny poza funkcją oskarżyciela miał za zadanie kontrolowanie lokalnej administracji, a także reprezentował króla przed Trybunałem Koronnym. Jako oskarżyciel wnosił skargi o zdradę kraju, obrazę majestatu królewskiego, sprzeniewierzenie pieniędzy państwowych, podatków i ceł. Natomiast instygatorzy przy sądach grodzkich i ziemskich ścigali z urzędu przede wszystkim przestępstwa: podpalenia, napadu na dom, rabunku na drodze publicznej i zgwałcenia.  Urząd instygatora cieszył się dużym uznaniem i autorytetem, a jego charakter w XVIII w. zbliżył się do urzędu prokuratora francuskiego.

         W XVIII wieku utworzono urząd prokuratora bezpieczeństwa i policji, którego zadaniem była publiczna funkcja obrońcy prawa, porządku publicznego i dobrych obyczajów w sprawach tyczących policji, bezpieczeństwa oraz urzędników. Na terenie Polski prokuratura organizacyjnie rozwinęła się w czasach Księstwa Warszawskiego. Próbę precyzyjnego ujęcia roli prokuratora w postępowaniu przygotowawczym podjęto w projekcie kodeksu postępowania karnego  Królestwa Polskiego z 1820 r., który nie wszedł jednak w życie. Wedle tego projektu obowiązkiem prokuratora w zakresie śledztwa miało być dostarczenie sędziemu śledczemu sprawy oraz ustalenie dowodów i poszlak do wykrycia sprawcy oraz ustalenia prawdy. Wszystkie państwa zaborcze znały instytucję prokuratora.

        Po odzyskaniu niepodległości i zjednoczeniu ziem z trzech zaborów, ustrój sądownictwa i prokuratury opierał się jeszcze na prawie zaborczym, zmienionym jedynie częściowo przez przepisy dekretu z dnia 8 lutego 1919 r. w przedmiocie ustroju Sądy Najwyższego. Ten stan rzeczy przetrwał do dnia 6 lutego 1928 roku, kiedy to ukazało się rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy regulujące ustrój sądów powszechnych. W przyjętym rozporządzeniem modelu prokurator był ściśle związany z sądem, a Naczelnym Prokuratorem był Minister Sprawiedliwości. W Ministerstwie Sprawiedliwości działał Nadzór Prokuratorski, którego zadaniem było kierowanie prokuraturą. Powołano prokuratury: Sądu Najwyższego oraz sądów apelacyjnych i okręgowych. Na czele prokuratury Sądu Najwyższego stał Pierwszy Prokurator Sądu Najwyższego.

        W okresie międzywojennym postępowanie przygotowawcze prowadzone było w formie dochodzenia i śledztwa. Dochodzenie było prowadzone przez prokuratora i policję. Miało ono na celu dostarczenie oskarżycielowi publicznemu danych uzasadniających wszczęcie postępowania sądowego bądź zaniechania tego i umorzenia postępowania. W toku dochodzenia sporządzano notatki urzędowe, a jedynie w wyjątkowych wypadkach , nie cierpiących zwłoki , prokurator i policja mogli sporządzić protokół mający moc protokołu sądowego. Śledztwo natomiast prowadzone było przez sędziego śledczego i sąd grodzki. Stronami w tym postępowaniu byli prokurator oraz oskarżony. Prokurator składał do sędziego śledczego wniosek o przeprowadzenie śledztwa. W przypadku, gdy sędzia śledczy nie zgadzał się z wnioskiem prokuratora, przedstawiał sprawę do rozstrzygnięcia sądowi okręgowemu. Prokurator miał prawo składania wniosków, które sędzia śledczy miał obowiązek rozpoznać. Wniosek prokuratora o uchylenie lub złagodzenie środka zapobiegawczego był dla sędziego śledczego wiążący. Prokurator miał prawo być przy wszystkich czynnościach śledczych. Sędzia śledczy, jeżeli prokurator tego zażądał lub na to się godził, miał prawo umorzyć śledztwo. Jeżeli prowadzone śledztwo dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia sędzia śledczy, po przesłuchaniu podejrzanego i zaznajomieniu go z materiałami sprawy, zamykał śledztwo i przesyłał sprawę prokuratorowi, który sporządzał akt oskarżenia.

        Nowela do kodeksu postępowania karnego z 1938 r. upoważniła prokuratora i policję do dokonywania czynności śledczych w przypadkach, gdy uznają to za niezbędne dla ratowania śladów i dowodów przestępstwa.

        Ustawa z dnia 27 kwietnia 1949 r. o zmianie przepisów postępowania karnego^a zniosła instytucję sędziego śledczego i podział postępowania przygotowawczego na śledztwo oraz dochodzenie, pozostawiając jedną formę - śledztwo. Nadto, całość postępowania przygotowawczego podporządkowano prokuratorowi, bez względu na to jaki organ je prowadził, do prowadzenia śledztwa upoważniono milicję obywatelską i piony śledcze bezpieczeństwa publicznego oraz uprawniono prokuratora do stosowania środków zapobiegawczych. Tym samym prokuratura , z dawnego czynnika nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym prowadzonym z reguły przez inne organy, stała się bezpośrednio odpowiedzialna za prowadzenie śledztwa.

        W 1950 roku, po wyodrębnieniu prokuratury z resortu sprawiedliwości, utworzono z niej samodzielny pion organów państwowych, do którego nie wchodziła jednak prokuratura wojskowa ^b. Utworzono wówczas Prokuraturę Generalną, prokuratury wojewódzkie i powiatowe. Prokuraturę przyporządkowano Radzie Państwa. Zadania prokuratury rozszerzono o sprawowanie tzw. nadzoru ogólnego, obejmującego kontrolę legalności aktów i innych czynności władz, urzędów, instytucji i jednostek gospodarki uspołecznionej.

        W związku z licznymi przypadkami pogwałcenia praworządności i praw oskarżonego, nowelą do kodeksu postępowania karnego z dnia 21 grudnia 1955 r. wprowadzono ponownie podział na śledztwo i dochodzenie (zwykłe i uproszczone) oraz urealniono nadzór prokuratorski  nadając mu bardziej skuteczne formy ^c. Wyrażało się to zwolnieniem prokuratora z obowiązku osobistego prowadzenia postępowania przygotowawczego, podniesieniem jego roli do rangi podmiotu kierującego i nadzorującego oraz wyraźnym określeniem praw i obowiązków prokuratora nadzorującego postępowanie przygotowawcze, tym samym określając materialną treść pojęcia nadzoru. Zarządzeniom prokuratora zapewniono skuteczność przez nadanie im wiążącego charakteru dla prowadzącego śledztwo lub dochodzenie.

        W 1967 roku zniesiono dwoistość prokuratury, włączając w jej strukturę prokuraturę wojskową, pozostawiając jednak odrębność jej jednostek organizacyjnych. Nadzór ogólny zastąpiono tzw. prokuratorską kontrolą przestrzegania prawa i zmodyfikowano jej zakres przedmiotowy i podmiotowy ^d.

        W związku z reformą administracji, polegającą m.in. na zniesieniu powiatów, w 1975 roku prokuratury powiatowe przekształcono w rejonowe.

        Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 roku o Prokuraturze Polskiej Rzeczpospolitej Polskiej Ludowej ^e pozostawiła bez zmian usytuowanie prokuratury w systemie organów państwowych. Zachowano również dotychczasową strukturę organizacyjną powszechnych i wojskowych prokuratur.

        Z dniem 31 marca 1990 roku ^f prokuraturę podporządkowano Ministrowi Sprawiedliwości, a także zniesiono Prokuraturę Generalną. Zawężone zadania przejął Departament Prokuratury Ministra Sprawiedliwości. Zrezygnowano także z prokuratorskiej kontroli przestrzegania prawa. Z dniem 1 lipca 1993 roku powołano prokuratury apelacyjne, którym przekazano uprawnienia w zakresie nadzoru instancyjnego oraz w dużej mierze zadania z zakresu nadzoru służbowego sprawowanego przez Departament Prokuratury ^g.

        Ustawą z dnia 29 czerwca 1995 r. o zmianie kodeksu postępowania karnego ^h, sąd stał się organem stosującym na wniosek prokuratora tymczasowe aresztowanie w toku postępowania przygotowawczego. Prokuratorowi pozostawiono w tym stadium postępowania karnego stosowanie pozostałych środków zapobiegawczych.

        Ustawą z dnia 10 maja 1996 roku zlikwidowano Departament Prokuratury, a w jego miejsce powołano w Ministerstwie Sprawiedliwości Prokuraturę Krajową, utworzono stanowisko Prokuratora Krajowego, będącego z mocy ustawy zastępcą Prokuratora Generalnego oraz stanowiska służbowe prokuratora Prokuratury Krajowej ⁱ. Poszerzono także niezależność (samodzielność) prokuratorów przy dokonywaniu czynności procesowych.

        Uchwalony ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. nowy kodeks postępowania karnego nie wprowadził zasadniczych zmian co do roli prokuratora w postępowaniu karnym, wzmacniając jednakże nadzór sądu nad niektórymi czynnościami wykonywanymi w toku postępowania przygotowawczego ^j.

        Z dniem 1 stycznia 1999 roku, w związku z reformą administracyjną Państwa, dotychczasowe prokuratury wojewódzkie przekształcono w prokuratury okręgowe ^k.

        Przedstawione w zarysie fragmentu ewolucji prokuratury i różnych form sprawowania nadzoru przez prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym są świadectwem poszukiwania właściwych instytucji zabezpieczających prawidłowy przebieg postępowania przygotowawczego i zabezpieczenia praw podejrzanego Należy jednak zauważyć, że brak jest przepisów regulujących instytucję prokuratury w Konstytucji RP z 1997 r., co jest przejawem pomniejszenia jej rangi. Dekonstytucjonalizacja prokuratury stanowi jedną z wad tej Konstytucji i nie znajduje żadnego racjonalnego wytłumaczenia ^L. Profesor Stanisław Waltoś ujął to w sposób następujący: "to, że w ustawie zasadniczej nie reguluje się instytucji Prokuratury, zakrawa na jakieś nieporozumienie"

^a Dz.U. Nr 33, poz. 243.
^b Ustawa z dnia 20 lipca 1950 roku o Prokuraturze Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 38, poz. 346).
^c  Dz.U. Nr 46, poz.409.
^d Ustawa z dnia 14 kwietnia 1967 roku o Prokuraturze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. Nr 31, poz. 138).
^e Dz.U. Nr 31, poz.138.
^f Ustawa z dnia 22 marca 1990 roku o zmianie ustawy o Prokuraturze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia oraz ustawy o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 20 poz. 121).
^g Ustawa z dnia 15 maja 1993 roku o zmianie ustaw - Prawo o ustroju sądów powszechnych, o prokuraturze, o Sądzie Najwyższym, o Trybunale Konstytucyjnym, o Krajowej Radzie Sądownictwa i o powołaniu prokuratur apelacyjnych (Dz.U. Nr 47, poz. 213).
^h  Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o zmianie kpk (Dz.U. Nr 89, poz. 443).
ⁱ  Dz.U. Nr 77, poz. 367.
^j  Dz.U. Nr 89, poz.555.
^k Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o zmianie ustawy o prokuraturze (Dz.U. Nr 162, poz. 1123) i rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 30 grudnia 1998 roku w sprawie utworzenia prokuratur apelacyjnych, okręgowych i rejonowych oraz ośrodków zamiejscowych prokuratur (Dz.U. Nr 166, poz. 1257).
^L Instytucja Prokuratury w Polsce, Halina Zięba-Załucka, LexNexis Sp. z o.o., Warszawa 2003

 

Opracowano w Prokuraturze Okręgowej w Świdnicy

 

Opracowano w Prokuraturze Okręgowej w Świdnicy

Uproszczona struktura Prokuratury

Praca  prokuratora

            Prokurator (procurator) w czasach rzymskich był osobą zajmującą się zarządzaniem cudzym majątkiem lub prowadzącą cudzą sprawę sądową lub urzędową. Za pryncypatu stał się urzędnikiem cesarskim zajmującym się finansami cesarza lub zarządzającym mniejszymi prowincjami. W czasach Polski szlacheckiej prokuratorem nazywano zastępcę strony w procesie lub obrońcę, nazywanego także plenipotentem, adwokatem, mecenasem lub patronem. W końcu XVIII wieku zadaniem prokuratora stała publiczna funkcja obrońcy prawa, porządku publicznego i dobrych obyczajów.
            W chwili obecnej terminem prokurator określa się funkcjonariusza prokuratury upoważnionego do samodzielnego wykonywania określonych ustawami czynności prokuratorskich. Jest to także stopień służbowy w systemie organów prokuratury.
            Precyzyjne określenie funkcji do pełnienia których prokuratura, a tym samym prokuratorzy, jest powołana umożliwia lektura podstawowego aktu normatywnego regulującego kwestie prawne dotyczące tego organu, jakim jest ustawa z dnia 20 czerwca 1985r. o prokuraturze (tekst jednolity Dz.U. z 2002 roku numer 21 pozycja 206 z późniejszymi zmianami ). W art. 2 powołanej ustawy wskazano, iż podstawowym zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw.
Zadania określone w tym przepisie prawnym Prokurator Generalny i podlegli mu prokuratorzy wykonują przez:

• prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami,

• wytaczanie powództw w sprawach karnych i cywilnych oraz składanie wniosków i udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interesu społecznego, własności lub praw obywateli,

• podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w postępowaniu sądowym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach,

• sprawowanie nadzoru nad wykonaniem postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności,

• prowadzenie badań w zakresie problematyki przestępczości oraz jej zwalczania i zapobiegania,

• zaskarżanie do sądu niezgodnych z prawem decyzji administracyjnych oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach zgodności z prawem takich decyzji,

• koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw, prowadzonej przez inne organy państwowe,

• współdziałanie z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innym naruszeniom prawa,

• opiniowanie projektów aktów normatywnych,

• podejmowanie innych czynności określonych w ustawach. 

W sprawach należących do zakresu działania sądów wojskowych oraz innych organów wojskowych czynności, o których wyżej mowa, wykonują prokuratorzy wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Niektóre z wymienionych wyżej w zadań - sprecyzowanych w ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej - wykonywane są także przez prokuratorów Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu tegoż Instytutu.
Podstawowe i najczęściej realizowane w praktyce zadanie prokuratora polega na wszczęciu i prowadzeniu postępowania przygotowawczego w formie śledztwa albo zlecaniu wszczęcia lub prowadzenia takiego postępowania innemu uprawnionemu organowi np. policji oraz na pełnieniu nadzoru procesowego nad prowadzonymi przez te organy śledztwami i dochodzeniami
Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie, postanowienie o wszczęciu śledztwa i dochodzenia, w którym określa się czyn będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną. Do wszczęcia postępowania nie daje podstawy na przykład ogólnikowa pogłoska o nadużyciach w instytucji czy też o prowadzeniu przez jakąś osobę rozrzutnego trybu życia, przy niewielkich oficjalnych dochodach. Wszczęcie postępowania karnego jest więc niedopuszczalne, gdy oczywistym jest, że przestępstwa nie popełniono, ale także, gdy podejrzenie popełnienia czynu przestępnego nie jest dostatecznie uzasadnione. W takich wypadkach oraz innych opisanych w art. 17 k.p.k. prokurator lub policja powinni wydać postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Jednakże przed podjęciem takiej decyzji można przeprowadzić postępowanie sprawdzające, polegające na zażądaniu uzupełniania danych zawartych w zawiadomieniu lub sprawdzeniu faktów w tym zakresie (art.307 k.p.k.).

Przed wszczęciem postępowania przygotowawczego, w sytuacjach nie cierpiących zwłoki, gdy zwłoka mogłaby doprowadzić do zatarcia śladów lub dowodów przestępstwa, policja może zabezpieczyć ślady i dowody przed ich utratą lub zniekształceniem, w tym także przesłuchać w charakterze podejrzanego osobę, wobec której występują warunki do sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów. W każdym przypadku przesłuchania osoby w tym trybie w sprawie, w której prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, najpóźniej w ciągu 5 dni od dnia przesłuchania wydaje się postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo, w razie braku warunków do jego sporządzenia, umarza się postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej (art.308 k.p.k.).
Prokurator powinien być przez policję poinformowany o najpoważniejszych zdarzeniach, z którymi związane jest uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, a zwłaszcza w przypadkach gwałtownej śmierci uzasadniającej popełnienie zabójstwa, katastrof, poważnych wypadków drogowych i groźnych pożarów. W takich przypadkach prokurator udaje się na miejsce zdarzenia i dokonuje lub kieruje wykonywanymi na miejscu czynnościami. Między innymi, z uwagi na potrzebę zabezpieczenia udziału prokuratora w takich czynnościach, prokuratorzy po godzinach urzędowania oraz w dni wolne od pracy pełnią domowe dyżury.

Śledztwo prowadzi policja, jeżeli nie prowadzi go prokurator. Sytuacje w których postępowanie przygotowawcze należy prowadzić w formie śledztwa określone są w kodeksie postępowania karnego. Zasadą jest, że śledztwo prowadzi policja. Natomiast prokurator jest zobowiązany do prowadzenia tzw. śledztwa własnego, wówczas gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Agencji Wywiadu, a także gdy funkcjonariusz Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finansowych organów dochodzenia lub organów nadrzędnych nad finansowymi organami dochodzenia, podejrzanym jest o popełnienie przestępstwa w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych. Ponadto prokurator prowadzi śledztwo w sprawach o zabójstwa. W jego toku prokurator samodzielnie wykonuje wszystkie czynności procesowe. W razie potrzeby może powierzyć policji dokonanie poszczególnych czynności śledztwa. Niezależnie od powyższego prokurator może również prowadzić tzw śledztwo własne, jeżeli tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy. Śledztwem takim najczęściej obejmuje sprawy skomplikowane, trudne do oceny, zarówno w zakresie stanów faktycznych, jak i prawnych, a przy tym nie wymagające zaangażowania sił i środków policji. Zazwyczaj jako śledztwa własne prokurator prowadzi postępowania dotyczące wypadków przy pracy (np. wypadki górnicze, wypadki na budowie), katastrof, czy też niektórych przestępstw gospodarczych. W sytuacjach, gdy należy podjąć szerokie czynności wykrywcze i zachodzi potrzeba zaangażowania do przeprowadzenia czynności śledczych znacznych sił i środków, przede wszystkim w zakresie wykorzystania wiedzy specjalistycznej i technicznego przygotowania kadry, prokurator może powierzyć przeprowadzenie śledztwa Policji, ABW lub Straży Granicznej. Dotyczy to przede wszystkim spraw kryminalnych, poważnych o wielowątkowym charakterze spraw gospodarczych, czy też postępowań związanych z przestępczością graniczną. Mimo powierzenia prowadzenia śledztwa policji lub innemu upoważnionemu organowi, prokurator w jego toku wydaje wytyczne co do kierunków postępowania, wykonania określonych czynności, zatwierdza plan śledztwa i może zastrzec sobie wykonywanie kluczowych czynności. Natomiast w śledztwach prowadzonych samodzielnie przez uprawnione organy np. policję, prokurator sprawuje nad nimi nadzór procesowy, wyrażający się przede wszystkim w podejmowaniu decyzji o przedłużeniu postępowań na dalszy czas oznaczony, zatwierdzaniu lub sporządzaniu decyzji je kończących. Prokurator powinien także przesłuchać najważniejszych świadków zdarzenia, biegłego i dokonać oględzin miejsca przestępstwa, a także w razie potrzeby przeprowadzić eksperyment procesowy.
Śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy. W uzasadnionych wypadkach okres śledztwa prowadzonego np. przez policję może być przedłużony przez prokuratora nadzorującego postępowanie na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy jednak niż rok. W szczególnie uzasadnionych przypadkach właściwy prokurator nadrzędny nad prokuratorem nadzorującym lub prowadzącym śledztwo może przedłużyć jego okres na dalszy czas oznaczony.

Dochodzenie prowadzi Policja lub inny uprawniony do tego organ. Policja prowadzi dochodzenie z własnej inicjatywy lub na polecenie prokuratora. Dochodzenie powinno być ukończone w ciągu 2 miesięcy. Prokurator nadzorujący może je przedłużyć na okres do 3 miesięcy. W razie nieukończenia dochodzenia w tym terminie, dalsze postępowanie przygotowawcze prowadzi się w formie śledztwa.
W myśl art.326 k.p.k. prokurator sprawuje nadzór nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie, w jakim go sam nie prowadzi. W tym stadium procesu karnego przepisy sytuują prokuratora jako pełniącego kierowniczą i kontrolującą rolę (określa się, że jest on "panem procesu" w tym stadium - dominus litis). Formy nadzoru prokuratora obejmują w szczególności możliwość zaznajamiania się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie, wskazywania kierunków postępowania, wydawania co do tego zarządzeń, żądania przedstawienia sobie materiałów zbieranych w toku postępowania, uczestniczenia w czynnościach dokonywanych przez prowadzących postępowanie, osobistego ich przeprowadzania, przejęcia sprawy do swego prowadzenia, wydawania postanowień, zarządzeń lub poleceń oraz zmiany i uchylenia postanowień i zarządzeń wydanych przez prowadzącego postępowanie (art.326 k.p.k.). W dochodzeniu prowadzonym przez Policję lub inny organ , pewne czynności mogą być wykonywane wyłącznie przez prokuratora. Prokurator stosuje (poza tymczasowym aresztowaniem) środki zapobiegawcze (art.250 § 4 k.p.k., orzeka w przedmiocie wniosku o zabezpieczenie roszczenia powoda cywilnego (art. 69 § 2 k.p.k.), wydaje postanowienie o poszukiwaniu podejrzanego listem gończym (art.279 § 1 k.p.k.), zarządza lub zatwierdza przeszukanie dokonane przez Policję bez postanowienia sądu lub prokuratora (art.220 § 3 k.p.k.) i rozpoznaje zażalenia na postanowienia prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art.465 § 3 k.p.k.).
W toku postępowania przygotowawczego prokurator, w wypadkach przewidzianych w ustawach, występuje do sądu z wnioskiem o zastosowanie wobec podejrzanego tymczasowego aresztowania, a także stosuje środki zapobiegawcze wobec podejrzanych w postaci poręczenia majątkowego, poręczenia społecznego lub osoby godnej zaufania, dozoru policji, zawieszenia w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu, nakazu powstrzymania się od określonej działalności lub prowadzenia określonego rodzaju pojazdów, zakazu opuszczania kraju mogącego być połączonym z zatrzymaniem paszportu.

Jeżeli postępowanie przygotowawcze dostarczyło ku temu podstaw, prokurator wnosi do sądu akt oskarżenia, który jest żądaniem wszczęcia postępowania sądowego i rozpoznania sprawy przez sąd, a także wnioskiem o ukaranie oskarżonego. W myśl art. 64 k.p.k. prokurator może razem z aktem oskarżenia wytoczyć powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego lub osoby wymienionej w art. 63 § 1 k.p.k.  Prokurator sprawuje funkcję oskarżyciela publicznego, poprzez kierowanie i popieranie przed sądami aktów oskarżenia przeciwko sprawcom przestępstw. Może również wykonywać te czynności w sprawach wniesionych do sądu przez innych oskarżycieli. Prokurator wnosi, w wypadkach przewidzianych w ustawach, środki zaskarżenia tj. zażalenia, sprzeciwy, apelacje i kasacje od orzeczeń sądowych.
W przypadku przestępstw mniejszej wagi prokurator może skierować do sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. W takim wniosku prokurator powinien wskazać dowody świadczące o tym, że wina oskarżonego nie budzi wątpliwości, a okoliczności przemawiają za warunkowym umorzeniem, wskazać proponowany okres próby, obowiązki które należy nałożyć na oskarżonego i stosownie do okoliczności, także wnioski co do dozoru.
Postępowanie przygotowawcze może zakończyć się także jego umorzeniem, jeżeli postępowanie przygotowawcze nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia i nie zachodzą warunki określone w art. 324 k.p.k. (brak podstaw do zastosowania środków zabezpieczających). Podstawą umorzenia może być na przykład stwierdzenie, iż czynu nie popełniono, brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, gdy ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, gdy nie wykryto sprawcy przestępstwa albo gdy brak jest dostatecznych dowodów winy podejrzanego. Są to niektóre z podstaw umorzenia postępowania wymienionych w kodeksie postępowania karnego. Postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania, jak i o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego, można zaskarżyć do prokuratora nadrzędnego, a jeżeli on nie uwzględni zażalenia, decyzja taka podlega kontroli sądu.
Jeżeli zachodzi długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępowania przygotowawczego, a w szczególności nie można ująć podejrzanego albo nie może on brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby, postępowanie może być zawieszone na czas trwania tej przeszkody.
Jeżeli postępowanie przygotowawcze ujawni istnienie okoliczności sprzyjających popełnianiu przestępstw lub utrudniających ich ujawnianie, prokurator kieruje wystąpienie do odpowiedniego organu.
W wystąpieniu prokurator może żądać również przeprowadzenia kontroli, a także wszczęcia przeciwko winnym osobom, postępowania w przedmiocie odpowiedzialności dyscyplinarnej, służbowej, materialnej lub innej przewidzianej w przepisach dotyczących stosunków pracy.
Prokurator może, stosownie do okoliczności, przesłać sprawę właściwemu organowi w celu wszczęcia postępowania służbowego, dyscyplinarnego lub o wykroczenie albo w celu rozpatrzenia sprawy przez właściwą organizację społeczną lub zawodową.

By podjąć równo walkę ze zorganizowaną przestępczością, czy przeprowadzić śledztwo w poważnej sprawie gospodarczej, potrzeba znacznych umiejętności, stąd też od prokuratora wymaga się znajomości coraz to nowych dziedzin wiedzy. Przeprowadzenie śledztwa w sprawie gospodarczej powoduje konieczność zapoznania się na przykład z zagadnieniami podatkowymi, rachunkowości bądź informatyki. Dlatego też istnieje konieczność specjalizacji prokuratorów w dziedzinie prowadzenia określonych kategorii spraw, co pociąga za sobą potrzebę przeprowadzania specjalistycznych szkoleń i stałego dokształcania się we własnym zakresie.
Wypełnianie zadań prokuratora w sprawach karnych nie jest łatwą pracą. Z uwagi na ustawową możliwość ograniczania w pewnych sytuacjach praw obywatelskich, na prokuratorze ciąży ogromna odpowiedzialność prawidłowego stosowania prawa. Tymczasem warunki pracy na przestrzeni ostatnich lat w żaden sposób nie uległy poprawie, a wprost przeciwnie, zadania prokuratora w związku z wejściem w życie między innymi kodeksu karnego skarbowego, czy też zmian w kodeksie karnym, uległy poszerzeniu. Następuje także ciągły wzrost wpływu spraw do prokuratur. W chwili obecnej średnio, do referatu prokuratora nadzorującego dochodzenia, wpływa około 30-40 spraw miesięcznie, a bywa, że w niektórych jednostkach ten wpływ jest o wiele większy. W realiach prokuratur okręgu świdnickiego, prokurator posiada na bieżąco w nadzorze od 50 do 120 dochodzeń, które powinien znać, określać kierunki postępowania oraz wykonywać czynności dla niego zastrzeżone. Należy przy tym pamiętać, że oprócz nadzoru nad postępowaniem przygotowawczym, prokurator pełni funkcje oskarżycielskie przed sądem. Średnio prokuratorzy z prokuratur rejonowych w okręgu co najmniej dwa razy w tygodniu obsługują wokandy sądowe. Nadto prokuratorzy pełnią całodobowe dyżury (niepłatne) na wypadek poważnych zdarzeń (zabójstwa, katastrofy itp.) wymagających udziału prokuratora na ich miejscu. Stąd też obciążenie pracą jest ogromne, co niestety nieraz odbija się na jej jakości.

Oprócz prowadzenia spraw karnych, prokurator posiada prawo udziału w postępowaniu cywilnym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenia oraz w innych postępowaniach określonych w odrębnych ustawach.
Na przykład na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie.
Natomiast zgodnie z przepisami kodeksu postępowania administracyjnego prokuratorowi służy prawo zwrócenia się do właściwego organu administracji publicznej o wszczęcie postępowania w celu usunięcia stanu niezgodnego z prawem oraz prawo udziału w każdym stadium postępowania w celu zapewnienia, aby postępowanie i rozstrzygnięcie sprawy było zgodne z prawem.
Jeżeli wymaga tego ochrona praworządności w sprawach, o których wyżej mowa, prokurator może żądać nadesłania lub przedstawienia akt oraz dokumentów i pisemnych wyjaśnień, przesłuchać świadków i zasięgnąć opinii biegłych, a także przeprowadzić oględziny w celu wyjaśnienia sprawy.
Prokurator pełniąc funkcję strażnika praworządności czuwa nad przestrzeganiem tworzonego w imieniu i w interesie ogółu obywateli ( narodu) prawa, zaś w przypadku naruszenia norm prawnych podejmuje prawem przewidziane działania zmierzające do przywrócenia określonego wycinka rzeczywistości do stanu zgodnego z prawem bądź jej naprawy.
Natomiast w przypadku stwierdzenia przez prokuratora, że uchwała organu samorządu terytorialnego albo rozporządzenie wojewody są niezgodne z prawem, zwraca się on do organu, który je wydał, o ich zmianę lub uchylenie albo kieruje wniosek o ich uchylenie do właściwego organu nadzoru, a w wypadku uchwały organu samorządu terytorialnego prokurator może także wystąpić o stwierdzenie jej nieważności do sądu administracyjnego.  
Ponadto, w ramach obowiązku pozostawania na straży praworządności, na mocy art. 191 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Prokurator Generalny uprawniony jest do występowania z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach:

- zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
- zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
- zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
- zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
- skargi konstytucyjnej.

Lektura zaprezentowanego powyżej katalogu ogólnych zadań prokuratora świadczy o znaczącej i wyjątkowej roli prokuratury oraz prokuratora w systemie polskich organów ochrony prawa i polskim wymiarze sprawiedliwości. Opisana w bardzo skrótowy sposób służba prokuratora w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego Państwa, wymaga znacznego wysiłku pracy i ogromnej wiedzy zawodowej.

 

Opracowano w Prokuraturze Okręgowej w Świdnicy

Status Prokuratora

                 Podstawowym aktem prawnym określającym status prokuratora i wynikającą z niego pozycją ustrojową i procesową prokuratorów jest wielokrotnie nowelizowana ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz.U. nr 21 poz.206 z 2002 roku z późniejszymi zmianami).

            Status procesowy prokuratora w zakresie postępowania karnego określa kodeks postępowania karnego i szereg innych przepisów wydanych z jego delegacji.

 

1. Powołanie na stanowisko prokuratora:

    Stosownie do przepisu art.14 cytowanej ustawy o prokuraturze na stanowisko prokuratora, może być powołana osoba, która :

• posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

• jest nieskazitelnego charakteru,

• ukończył uniwersyteckie studia prawnicze,

• odbył aplikację prokuratorską lub sądową (obecnie 2,5-letnią),

• złożył egzamin prokuratorski lub sędziowski,

• pracował w charakterze asesora prokuratorskiego lub sądowego co najmniej rok (..),

• ukończył 26 lat.

Ponadto na stanowisko prokuratora mogą być powołani w określonych w przepisach warunkach : profesorowie, doktorowie habilitowani nauk prawnych, sędziowie, sędziowie wojskowi, adwokaci, radcowie prawni i notariusze.
Prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury powołuje Prokurator Generalny.

 

2. Odwołanie prokuratora ze stanowiska.

    Prokurator Generalny może odwołać prokuratora, jeżeli :

• zrzekł się stanowiska prokuratora,

• mimo dwukrotnego ukarania przez sąd dyscyplinarny karą nagany, usunięcie z zajmowanej funkcji lub przeniesienia na inne miejsce służbowe, popełnił przewinienie służbowe, a w tym dopuścił się oczywistej obrazy przepisów prawa lub uchybił godności urzędu prokuratorskiego,

    Utratę stanowiska prokuratora pociąga za sobą również :

• prawomocne orzeczenie sądu dyscyplinarnego o wydaleniu ze służby prokuratorskiej oraz prawomocne orzeczenie sądu skazujące prokuratora na karę dodatkową pozbawienia praw publicznych, zakazu zajmowania stanowiska prokuratora lub na karę degradacji.

 

            Z chwilą ukończenia 65 roku życia prokurator przechodzi w stan spoczynku, chyba że Prokurator Generalny wyrazi zgodę na dalsze zajmowanie przez niego stanowiska, nie dłużej jednak niż do ukończenia 70 roku życia.

            W stan spoczynku przechodzi również prokurator, który z powodu choroby lub utraty sił uznany został za trwale niezdolnego do pełnienia obowiązków prokuratora.

            Istotną cechą pozycji prokuratora jest jego niezależność.

O ile sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko ustawom, prokurator przy wykonywaniu czynności określonych w ustawach jest niezależny, przy czym niezależność ta jest w pewnym stopniu ograniczona (por. art. .8 ustawy o prokuraturze).

            Ograniczenia wynikają zwłaszcza z zasady hierarchicznego podporządkowania - głównej zasady organizacyjnej prokuratury.

            Prokurator jest zobowiązany bowiem do wykonywania zarządzeń, wytycznych i poleceń przełożonych, z tym że polecenia dotyczące treści czynności procesowych prokurator przełożony wydaje na piśmie, a na żądanie prokuratora - z uzasadnieniem.

            Ustawa formułuje szereg gwarancji niezależności prokuratorskiej - instytucji, których zadaniem jest wzmocnienie statusu prokuratora oraz ograniczenie do minimum możliwości wpływania na jego działania służbowe.

Gwarancję niezależności stanowią między innymi :

• apolityczność prokuratora i zakaz udziału w działalności politycznej,

• przysługujący mu immunitet,

• możliwość żądania zmiany polecenia przez przełożonego, bądź wyłączenia prokuratora od wykonywania czynności lub od udziału w sprawie,

• określone, precyzyjnie uregulowane podstawy odwołania go ze stanowska,

• zakaz piastowania innych urzędów (art.49 cyt. ustawy o prokuraturze),

• zakaz przenoszenia prokuratorów (istnieje możliwość jedynie czasowego delegowania - art.50 cyt. ustawy o prokuraturze),

 

3. Prawa i obowiązki prokuratora

    Prokurator obowiązany jest :

• postępować zgodnie ze złożonym ślubowaniem,

• podnosić swe kwalifikacje zawodowe,

• strzec powagi swego stanowiska oraz unikać wszystkiego co mogłoby przynieść ujmę godności stanowiska lub osłabić zaufanie co do jego bezstronności,

• dochować tajemnicy służbowej,

• składać rokrocznie oświadczenie o stanie majątkowym (art.49a ustawy o prokuraturze).

Ustawa o prokuraturze formułuje poza tym zakaz należenia prokuratora do partii politycznej oraz zakaz brania udziału w jakiejkolwiek działalności politycznej, a nadto zakaz podejmowania dodatkowego zatrudnienia (za wyjątkiem działalności naukowo-dydaktycznej).

    Przed powołaniem na stanowisko prokuratora osoba zobowiązana jest złożyć tzw. oświadczenie lustracyjne.

    Pewnym przywilejem wynikającym z zajmowanego stanowiska jest przysługujący każdemu prokuratorowi immunitet polegający na zakazie zatrzymania i pociągnięcia prokuratora do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej bez zezwolenia właściwego sądu dyscyplinarnego, z wyjątkiem zatrzymania na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa, oraz na wyłączeniu odpowiedzialności za wykroczenia (art.54 ustawy o prokuraturze).

    Za wykroczenia prokurator odpowiada jedynie dyscyplinarnie.

 

Opracowano w Prokuraturze Okręgowej w Świdnicy

---