„PSYCHOLOGIA MA DŁUGIE DZIEJE, LECZ KRÓTKĄ HISTORIĘ”

(Herrmann von Ebbinghaus)

TRADYCYJNE I WSPÓŁCZESNE ROZUMIENIE PRZEDMIOTU PSYCHOLOGII

Psychologia jako część (dział) filozofii

Dwa wyrazy greckie: psyche - dusza i logos - słowo, nauka. W starożytności oznaczała naukę o duszy(siedlisko wewnętrznego, psychicznego, duchowego życia człowieka). Niematerialną duszę, pojmowaną też jako ideę, ducha, przeciwstawiali filozofowie ciału, uznawali prymat ducha nad materia.

Starożytność

Początki materialistycznego patrzenia na świat i człowieka - Demokryt

Z Abdery- cała przyroda składa się z atomów znajdujących się wstałym ruchu. Skupiska atomów to żywioły:

Woda, ziemia, powietrze i ogień. Na ich podłożu powstają coraz bardziej złożone organizmy. Atomy skoncentrowane są w duszy i stąd rozchodzą się po całym ciele.

Empedokles stworzył popularny w starożytności system kosmogoniczny: poszczególnymi żywiołami łączą się określone własności a nimi rządzą bogowie znani z mitologii greckiej.

Zeus

Ogień

Ciepło sucho

Hades Hera

Powietrze ziemia

Wilgoć chłód

Nestis

woda

Hipokrates wykorzystał ten system dzieląc ludzi na 4 typy temperamentu: przyporządkował żywiołom i ich własnościom wydzieliny narządów organizmu dominujących u danego człowieka, zabarwiające w charakterystyczny sposób jego zachowanie:

• Sangwinik - ogień, krew i czerwień

• Melancholik - czarna ziemia, żółć, czarny kolor

• Flegmatyk - woda, flegma i kolor biały

• Choleryk - powietrze, żółć i chłód, żółta barwa.

Arystoteles - twórca pierwszego psychologicznego dzieła „O duszy”, usystematyzował zjawiska psychiczne i próbował wykryć prawa, jakie nimi rządzą; zaliczał do nich prawo kojarzenia i kontrastu, dzięki którym łączymy idee będące treścią życia psychicznego. Idee te nie są czymś samoistnym, lecz powstają pod wpływem świata zewnętrznego, a do wnętrza organizmu wnikają przez zmysły.

Czasy nowożytne

To rozwój nauk ścisłych oparty był na badaniach empirycznych (doświadczalnych), powstały wtedy nowe koncepcje psychologiczne.

Kartezjusz, filozof francuski (1596-1650) przeciwstawiał świat materialny światu duchowemu oraz świadomości istoty myślącej (człowieka): zwrócił uwagę na mechanizmy funkcjonowania żywych organizmów, ich zachowanie polega na odruchowych reakcjach na bodźce, które z narządów zmysłowych przenoszą się nerwami do rdzenia kęgowego i mózgu, stamtąd do mięśni wykonujących odpowiednie ruchy.

Oświecenie - filozof francuski Julien Offray de la Mettrie (1701 - 1751) reprezentował tak zwany wulgarny materializm (skrajnie mechanistyczny obraz człowieka), w swym dziele „Człowiek - maszyna” głosił pogląd, iż zjawiska psychiczne nie są niczym innym jak tylko wydzielinami mózgu.

XVII i XVIII w.- wiele systemów filozoficznych nawiązywało do wykrytych przez Arystotelesa praw kojarzenia, wyjaśniono za pomocą nich sposób powstawania w umyśle i świadomości nowe wyobrażeń i idei - ASOCJACJONIZM.

Asocjacjonizm łączył się z SENSUALIZMEM(pierwotne poznanie rzeczywistości ma charakter zmysłowy).

John Lock (1632-1704) - twierdził „iż nie niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach”.

Oba te poglądy wywarły ogromny wpływ na rozwój psychologii jako samodzielnej nauki.

ROZWÓJ PSYCHOLOGII NAUKOWEJ

ROK 1879 - UMOWNA DATA POWSTANIA PSYCHOLOGII JAKO ODRĘBNEJ . NAUKI

WUNDTOWSKA PSYCHOLOGIA

Wprawdzie to Arystoteles wzniósł gmach psychologii ale dopiero Wilhelm Wundt (1831-1920) w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku „zaszczepił na starym pniu wszystkie te latorośle nowej psychologii”, które wyrosły dzięki rozwojowi nauk przyrodniczych a zwłaszcza biologii.

Psychologia zgodnie z etymologia wyrazu, od czasu Arystotelowskiego traktatu „O duszy”, była nauką o duszy jako bycie substancjalnym.

Wundt stworzył koncepcje psychologii jako nauki o świadomych przeżyciach. Założył w 1879 roku na Uniwersytecie Lipskim pracownię eksperymentalnych badań psychologicznych, a tym samym powołał psychologie do życia jako niezależną naukę. W roku 1882 pracownia ta stała się Instytutem Psychologii. Wundt przyczynił się do społecznego uznania dla odrębności psychologii jako dyscypliny naukowej, nie stanowiącej części filozofii i równorzędnej innym naukom.

Wyrażenie „psychologia eksperymentalna” miało odtąd znaczyć „naukowa”.

Wundt wprowadził metody eksperymentalne do psychologii, odrzucił możliwości wyjaśniania zjawisk duchowych na podstawie zasady przyczynowości fizycznej, a kryterium wyjątkowości życia duchowego, nie nadającego się zredukować do procesów fizjologicznych. „Psychiczne jest światem wartości..., dziedziną celów..., oraz woli”. Synteza jest aktem naszej świadomości, a jej wynik jest dany w doświadczeniu bezpośrednim. Treść doświadczenia jest powiązana z podmiotem i jego cechami.

Wundt wiec odrzucił Kartezjański pogląd na duszę jako substancje niematerialną, to w jego psychologii zostało podtrzymane podstawowe założenie kartezjanizmu: dualizm „bezpośredniości” świadomości i „pośredniości” świata zewnętrznego.

Wprowadziwszy psychologię do pracowni eksperymentalnej Wundt zrealizował własny program „nowej” psychologii, opracowany przez niego już w okresie pracy w Heidelbergu, opartej na faktach, a są nimi fakty świadomości. Podstawową metodą badania jest samoobserwacja - introspekcja w warunkach nadzoru eksperymentalnego.

Źródła pomocnicze, które umożliwiły rozszerzenie zakresu badań psychologicznych to;

• Opisy charakterów, popędów i namiętności ludzkich, zebrane przez historyków

• Obfity materiał z doświadczeń codziennego życia, zebrany przez statystykę

• Wyniki badań nad rasami, plemionami, historia ich religii i obyczajów, mowa i rozwojem ich języków prowadzonych z psychologicznego punktu wyjścia.

Ale do tak szeroko prowadzonych badań niezbędne były inne metody.

Wundt wypracował program dwóch psychologii:

1.eksperymentalnej (indywidualistycznej) zwanej fizjologiczną

2.nieeksperymentalnej (antyindywidualistycznej) czyli historyczno-kulturowej.

Wundt nie zostawił pomysłu na scalenie obu nurtów ale przewidział też ,

że przyszłość ma przed sobą nurt historyczno-kulturowy.

Pierwsze udane połączenie obu nurtów opracowane zostało w dwudziestoleciu międzywojennym przez Lwa Wygotskiego (program psychologii historyczno-kulturowego, rozwoju wyższych funkcji człowieka, systematyczne badania eksperymentalne nad myśleniem i mową dziecka.

Psychologia klasyczna - inaczej introspekcja, atomistyczna

Wzorowała się na naukach ścisłych, rozwinęła badania psychofizyczne i psychofizjologiczne, prowadzone metodami eksperymentu laboratoryjnego. Główny przedmiot jej zainteresowań - zjawiska psychiczne utożsamiane z tym, co zjawia się w świadomości człowieka w rozmaitych sytuacjach i warunkach, które niekiedy można kontrolować.

Ponieważ uważano, że bezpośredni dostęp do poznania tych zjawisk ma tylko ten człowiek, które je przezywa, nie jest to dostępne obserwacji kogoś z zewnątrz, to podstawowym źródłem wiedzy psychologicznej staje się introspekcja (wgląd we własne przeżycia wewnętrzne).

Za elementarne zjawiska uważano:

• wrażenia, potem wyodrębniono elementy uczuciowe (emocje), intelektualne (myśli), i wolincjonalne (chęci, pragnienia, decyzje).

• Związki miedzy podstawowymi zjawiskami psychicznymi jak i zjawiska bardziej złożone (spostrzeżenia, wyobrażenia, sądy) wyjaśniano zgodnie z teoria asocjacji, prowadząc liczne eksperymenty wyjaśniające prawa kojarzenia.

Psychologia postaci (Gestalt - z niemieckiego postać)

XX wiek pierwsze dziesiątki lat:

Wolfgang Kohler, Kurt Koftka,Max Wertheimer - twierdzili, iż w naszej świadomości wyodrębniają się nie poszczególne elementy ale całościowe twory. Te całości tworzą określona postać występującą na jakimś tle, postać ta ma zorganizowana strukturę. Całość jest pierwotnym , co można drogą analizy rozłożyć na części składowe, a zmiana elementów nie pociąga za sobą zmian postaci, jeśli jej struktura zostanie zachowana.

(np. rozpoznajemy melodie zagrana w innej tonacji, chociaż żaden z występujących w niej poprzednio dźwięków nie został powtórzony).

Przeprowadzili wiele eksperymentów nad:

• Procesami spostrzegania i myślenia

• Stosowali introspekcję

• Nie udało im się wyjaśnić w wystarczający sposób zjawiska świadomości.

Psychologia głębi

W opozycji do poprzedniej, zdobył dużą popularność wśród praktyków lekarzy i psychologów, wywarł ogromny wpływ na nauki humanistyczne oraz na literaturę i sztukę.

Psychologia postaci posiada wiele odłamów, najwcześniejszy i najistotniejszy to psychoanaliza. Ma ona podwójne znaczenie:

1.metoda wykrywania i wyjaśniania nieświadomych zjawisk psychicznych 2. głęboko utajone przeżycia, których pacjent nie kontroluje i nie uprzytomnia sobie wyraźnie.

Psychoanaliza

Zygmunt Freud - (1856 - 1939) twórca, psychiatra wiedeński.

Nieświadomym popędom i dążeniom przypisywał ważną rolę, upatrywał w nich źródło zaburzeń psychicznych (nerwice), dokonywał interpretacje marzeń sennych, luźnych skojarzeń, czynności omyłkowych, wspomnień z dzieciństwa, dlatego metoda ta stała się teorią psychologiczną rozumiejącą w odmienny sposób psychikę i osobowość człowieka.

Freud wyróżnił 3 warstwy osobowości:

Przedświadomość

Superego ego

wyparte

nieświadomość

Id - pierwotne popędy biologiczne, których istota ludzka sobie nie uświadamia

Libido - to najważniejszy popęd motywujący zachowanie się człowieka, aby zredukować napięcie wywołane dążeniem do zaspakajania potrzeb, człowiek kieruje się zasadą przyjemności.

Ego - jaźń, obejmuje czynności świadome, działania skierowane na przedmioty zewnętrzne i na innych ludzi z otoczenia społecznego, w tej sferze człowiek kieruje się zasadą realizmu.

Superego - nadjaźń, potocznie sumienie, kształtuje się również nieświadomie, stanowiąc podstawę samooceny jednostki.

Osobowość człowieka cechuje stałe napięć ie wewnętrzne, to sprzeczność motywów popędowych i wymagań jakie stawia nadjaźń, rodzi to konflikty, lęki i poczucie winy. Obraz ten jest bardzo pesymistyczny.

Uczniowie Freuda, już za jego życia odrzucili pewne elementy psyachoanalizy, a przede wszystkim ideę panseksualizmu, ( Alfred Adler, C.G.Jung).

Stworzono później wiele nowych koncepcji, nawiązując wprawdzie do teorii Freuda, lecz odległych od ortodoksyjnego freudyzmu. Adlerowska psychologia indywidualna dowartościowuje udział czynników społeczno- kulturowych w podstawowym konflikcie nieświadomej motywacji.

Neopsychoanaliza

Erich Fromm, Karen Horney, Harry Sullivan - próbowali wyjaśnić podłoże zachowań odbiegających od normy niemożnością zaspokojenia przez otoczenie społecznych potrzeb dziecka czy osoby dorosłej.

Behawioryzm ( behawior - zachowanie)

Najbardziej radykalne przeciwstawienie się psychologii klasycznej, powstał w Stanach Zjednoczonych AP na gruncie filozofii pragmatycznej;

• Korzyści praktyczne w życiu i działaniu

• Skuteczność oddziaływania na przebieg badanych zjawisk i wydarzeń.

John Watson (1878- 1958) twórca tego kierunku, uważał, że przedmiotem psychologii są tylko dostępne naukowemu badaniu zewnętrzne zachowania się jednostki i one mogą być przedmiotem psychologii.

To co człowiek robi, jak się zachowuje ma wartość praktyczną i społeczną.

Formuła S - R

S - bodziec, r - reakcja.

Zadanie psychologii to badanie zależności (r - zmienne zależne ) od układów bodźców (s - zmienne niezależne ), co pozwoli przewidzieć zachowanie się osobnika w określonej sytuacji, układ bodźców wyznacza aktywność ruchową i słowną (słowna tylko u człowieka).

Pomijali rolę zmiennych pośredniczących( emocje, nawyki, popędy).

Jednak te badania w odniesieniu do bardziej złożonych formach zachowania nie potwierdzali założenia behawioryzmu.

Neobehawioryzm

Oprócz zmiennych zależnych i niezależnych przyjmowali zmienne pośredniczące, czynniki wewnętrzne, które są niedostępne w bezpośrednim doświadczeniu. Dlatego wprowadzali je do koncepcji uczenia się by wyjaśnić i przewidywać sposób zachowania się zwierząt i ludzi,. Twierdzili, że zachowanie się ma charakter złożony, nie stanowi łańcucha reakcji, lecz całościowe i celowe czynności.

Burrhus Skinner - (1904 -1990) uważał człowieka za organizm odczuwający i myślący, ale stany psychiczne - według niego -nie są kategorią wyjaśniająca zachowanie człowieka, („fakty mówią za siebie i dlatego mają większe znaczenie niż teoria „),

Clark Hull, Edward Tolman - budowali swoje systemy teoretyczne według wzorca neopozytywistycnego - logiczny pozytywizm,

.

Operacjonizm - przywrócenie słownikowi psychologicznemu wyeliminowanych przez behawiorystów pojęć subiektywnych ale w sposób taki aby zachowana została gwarancja językowi psychologii statusu naukowego; Tolman sformułował koncepcję zmiennej pośredniczącej opartej na idei operacjonalizmu.

XX wiek lata dwudzieste w Związku Radzieckim,

Pierwsze udane połączenie obu nurtów Wudta opracowane zostało w dwudziestoleciu międzywojennym przez Lwa Wygotskiego (program psychologii historyczno-kulturowego, rozwoju wyższych funkcji człowieka, systematyczne badania eksperymentalne nad myśleniem i mową dziecka).

Rubinsztejn, Tiepłow, Smirnow, Leontiew - uważali, że najważniejszym przedmiotem badań psychologicznych jest świadoma działalność człowieka, psychika traktowana była jako funkcja mózgu, procesy i zjawiska psychiczne uważali za obiektywne odzwierciedlenie obiektywnej rzeczywistości.

Psychologia humanistyczna

W latach 50 XX wieku w psychologii amerykańskiej pojawiło się nowe spojrzenie na możliwości człowieka, na jego przeznaczenie, mające implikacje z teoriami wychowania, polityki, literatury, ekonomii, religii.

Prekursor to Gordon Allport (1897-1967).

Maslov (1908 - 1970) - pogląd na człowieka jako całościowego, pojedynczego, obszernego systemu psychologii.

Początkowo nazwał psychologię „holistyczno- dynamiczną”, nazwę psychologia humanistyczna - nadana została przez Anthonego Suticha (1910 - 1976), bliskiego współpracownika Maslova.

Uwzględniała:

• Zdolności i możliwości ludzkie,

• Twórczość, miłość, ja, obiektywność, autonomia, tożsamość, odpowiedzialność, zdrowie psychiczne itp.

Miała dostarczyć współczesnemu człowiekowi wiedzy o jego tożsamości, bowiem psychoanaliza (niezdrowa, groźna i zła nieświadomość, brak ludzkich możliwości ukierunkowanych na zdrowie) i behawioryzm ( oparty na warunkowaniu, przeoczył zdolność człowieka do świadomego przekraczania siebie i swojej kultury) były psychologią negatywną.

Psychologia humanistyczna - tworzyła koncepcje osoby formującej samą siebie z własnego wyboru, jest ona zarazem aktualizacja jak i potencjalnością.

Obiecuje współczesnemu światu system wartości ludzkich, a brak takiego systemu jest to stan psychopatogenny.

Każda istota ludzka potrzebuje zrębu systemu wartości, filozofii życiowej, religii lub jej namiastki, aby żyć i orientować się według ich wskazań.

Viktor Frankl, twórca logoterapii, trzeci wielki współczesny psychoterapeuta (Freud, Adler ), tworzy obraz człowieka dążącego do tego, by wychodzić poza siebie. Istota egzystencji leży w samotranscendencji - określenie Frankla:

Samoaktualizacja nie jest celem samym w sobie

Wzywa ona do zycia wartościami nieukierunkowanymi bezpośrednio na realizacje własnego „ja”.

Na obraz psychologii jako nauki niejednolitej złożyły się dwa powody:

1.wielowiekowe związki z filozofia, znaczone krótszymi lub dłuższymi rozstaniami i powrotami,

2.historia psychologii to dzieje człowieka usiłującego zrozumieć siebie, a zrozumieć to znaleźć związek między wiedzą o sobie a swoim postępowaniem: to jak postępuje kształtuje jego wiedzę o sobie samym, a ta z kolei wpływa na sposób, w jaki chce żyć.

Skoro więc zarówno wiedzą jak i postępowaniem człowieka rządzą normy przez tego człowieka ustanowione, są one przeto - jako zjawiska historyczne - zmienne.

Dlatego poglądy na przedmiot i metodę psychologii muszą podlegać historycznym zmianom.

Zarys historii polskiej psychologii

W 1903 powołana została pracownia eksperymentalna na UJ przez profesora filozofii Władysława Heinricha, prowadził badania eksperymentalne nad reakcjami psychicznymi i fizjologicznymi w dziedzinie uwagi, percepcji wzrokowej, uczuć.

Kazimierz Twardowski - folozof, otworzył pracownie psychologiczną w 1907 na Uniwersytecie Lwowskim, nie prowadził badań psychologicznych, nie zajmował się praktyką psychologiczną.

W 1910 w Warszawie powstała pracownia psychologiczna kierowana przez Edwarda Abramowskiego, był typem badacza eksperymentalnego, podejmował badania nad podświadomością, siłą woli. Założył też pierwsze

Czasopismo psychologiczne „Prace z psychologii doświadczalnej”.

W okresie zaboru w Polsce istniały bastiony polskiej nauki i psychologii:

UJ i U Lwowski. Wskutek odzyskania niepodległości obserwować można było paradoks: zachłyśnięcie się polskością, polskim językiem spowodowało zamknięcie polskiej myśli psychologicznej do zagranicznego rynku wydawniczego.

Kolejno powstawały nowe ośrodki naukowe - Wilno, Poznań, Lublin.

Najważniejsi uczeni okresu międzywojennego to:

Władysław Witwicki, Stefan Blachowski,(wydawca „Kwartalnika Psychologicznego od 1930r.)Mieczysław Kreutz (zagadnienia metodologii, testów),

W 1928 - powstały dwie katedry psychologii wychowawczej - Kraków( prof. S. Szuman zajmujący się psychologia dziecka) i Warszawa(Stefan Baley, twórca zarysu podręcznikowego psychologii rozwojowej i wychowawczej, zajmował się też okresem dojrzewania ).

Po przerwie wojennej polska psychologia przechodziła wiele kryzysów, miedzy innymi na skutek tendencji sprowadzania jej przesłanek teoretycznych do założeń nauki Pawłowa. Po roku 1956 został przezwyciężony ten kryzys, obserwuje się dynamiczny rozwój tej nauki.

Obecnie psychologia dysponuje ogromnym dorobkiem w obszarze teoretycznym jak i faktograficznym. Jest nadal mozaiką poglądów, teorii, sposobów interpretacji zjawisk. Rozwijające się nurty i kierunki w psychologii wywarły duży wpływ na rozwój psychologii jako nauki. Jest ona nadal nauka o zjawiskach psychicznych ale zajmuje się też zachowaniami człowieka a także samym człowiekiem jako strukturą. Obecnie istniej tendencja do integracji nauk, wykorzystywania w różnych zadaniach. Człowiek jest również przedmiotem zainteresowania innych nauk, jak biologicznych, społeczno-humanistycznych.

Psychologia poszerza swój obszar zagadnień - łączy się z psychiatrią czy socjologia.

Praktyczne możliwości usługowe psychologii pojawiły się na początku XX wieku w postaci nurtu rozwojowego - psychodiagnostyki.

Dzięki niej zostały stworzone narzędzia badawcze służące poznaniu cech psychicznych, różnic indywidualnych.

Generalnie psychologia to nauka o człowieku i jego zachowaniu.

Zadania psychologii to poznanie człowieka jako podmiotu zachowania się, człowieka żyjącego w swym naturalnym środowisku przyrodniczym i społecznym i oddziałującego przez swą działalność na świat zewnętrzny, zmieniającego swe otoczenie. Psychologię interesują zachowania celowe, złożone z czynności- można więc psychologie określić jako naukę o czynnościach człowieka. Jest to definicja T.Tomaszewskiego wybitnego psychologa polskiego.

---