Wrocław 15.12.2001r.

WSZiB o/Wrocław

Zaoczne Z i M, I sem.,

Z II, Grupa I-10

Promocja Zdrowia

Zdrowie psychiczne

Ze względu na niezwykle szerokie spektrum tematu i konieczne ograniczenia objętościowe niniejszego opracowania skupię się tylko na niektórych jego aspektach.

Wszyscy podlegamy najróżniejszym stresom i nie zawsze umiemy sobie z nimi poradzić, mamy problemy z emocjami, miewamy złe nastroje, bywamy "znerwicowani", popadamy czasem w depresję, zdarzają nam się zaburzenia czynności fizjologicznych nie wynikające z chorób organicznych. Jesteśmy bardziej lub mniej skłonni do rozmaitych uzależnień, czasem niegroźnych, niekiedy poważnych, nie zawsze czujemy się bezpieczni, choć nic konkretnego nam nie grozi, nie czujemy się dobrze, choć nic konkretnego nam nie dolega - wszystkie te sytuacje świadczą o tym, że z naszym zdrowiem psychicznym coś jest nie w porządku.

Światowa Organizacja Zdrowia określa zdrowie nie tylko jako brak choroby, ale również jako stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia. Warunki istotne dla zdrowia psychicznego pojedynczego człowieka jak i całej grupy ludzi bada nauka zwana higiena psychiczną. Zajmuje się ona również umiejętnością stosowania w praktyce poznanej wiedzy, a także pomaganiu w prawidłowym rozwoju psychicznym ludzi oraz profilaktyce nerwic, różnych chorób i zaburzeń psychicznych.

Aby prawidłowo spełnić powyższe założenia należy najpierw odpowiedzieć sobie na pytanie - kogo nazywamy człowiekiem zdrowym psychicznie? Pytanie to jest niezwykle trudne
i chyba nikomu jeszcze nie udało się podać zadowalającej definicji tzw. normy psychicznej. Jest ona bowiem zależna od warunków kulturowych, narodowych i środowiskowych, a także zmienia się z upływem lat. Uogólniając możemy jednak powiedzieć, że człowiekiem zdrowym psychicznie jest ten, kto wykazuje prawidłowy rozwój inteligencji, ma prawidłowe reakcje emocjonalne, jest dojrzały, umie przeciwstawiać się stresom i ma zdolność adaptacji. Jeżeli jeden lub więcej
z wymienionych czynników jest zaburzony mówimy wtedy o chorobie lub zaburzeniu psychicznym. Jednak granica miedzy zdrowiem psychicznym a chorobą nie jest zawsze wyraźna.

Istnieje wiele czynników, które mają wpływ na powstanie i rozwój zaburzeń psychicznych. Należą do nich: cechy dziedziczne, wpływy środowiskowe oraz cechy własne, czyli takie jakie człowiek sam w sobie kształtuje w trakcie swojego życia.

W początkowym okresie życia na kształt naszej psychiki największy wpływ mają czynniki dziedziczne. W tym samym okresie rozpoczynają się wpływy członków rodziny, czyli środowiskowe. Dynamizm własny, który pozwala się kierować własnym rozwojem, zaczyna rozwijać się nieco później, ale także w okresie dzieciństwa. Jak z tego wynika dzieciństwo jest najważniejszym okresem w rozwoju psychicznym człowieka. Okres ten ma największy wpływ na nasze stany psychiczne i emocjonalne w okresie późniejszym, jak również na to jak sobie później
z tymi stanami będziemy radzić. Wszelkie praktykowane wzorce rodziny patologicznej i błędy wychowawcze mają ogromne znaczenie w późniejszym dorosłym życiu psychicznym. Dom powinien wychowywać w optymalizacji stosunków międzyludzkich (które są bardzo ważnym czynnikiem dla zdrowia psychicznego), dotyczy to współżycia z innymi i stawiania przed sobą zadań na mirę własnych możliwości. Można to wszystko spuentować starym porzekadłem „ czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci”.

Oczywiście są i inne przyczyny zaburzeń psychicznych, jak: uszkodzenia mózgu, następstwa różnych chorób, urazów lub zatruć. Istotna rolę w przyczynach powstawania zaburzeń psychicznych odgrywają warunki nauki, pracy, towarzystwo.

Do schorzeń związanych ze stanem psychicznym człowieka zaliczamy:

• nerwice,

• natręctwa,

• lęki,

• stany apatii i depresji,

• stany pobudzenia,

• urojenia i omamy,

• schizofrenia,

• zespoły psychoorganiczne,

• niedorozwoje umysłowe,

• zaburzenia osobowości,

• jak również alkoholizm i uzależnienia lekowe.

Jednym ze schorzeń psychicznych są różnego rodzaju nerwice, którym chciałbym poświęcić trochę więcej miejsca, ponieważ należą do najczęstszych chorób współczesnej ludzkości. Jak wynika z badań, wskaźnik rozpowszechniania nerwic wśród populacji ogólnej wynosi około 30%,
z czego tylko część chorych poszukuje pomocy.

Każdy z nas w sytuacjach trudnych przeżywa czasem lęk, smutek, napięcie, albo też odczuwa różne dolegliwości fizyczne: bóle głowy, drżenie ciała, skurcze mięśni itd., które nie są związane z żadną chorobą cielesną. Zjawiska takie towarzyszą szczególnie przełomowym okresom lub sytuacjom
w życiu człowieka. W takich przypadkach wspomniane objawy są wynikiem naszej reakcji na stres i na ogół przemijają bez leczenia wraz z ustąpieniem przyczyn. Jeśli natomiast utrzymują się dłużej, a nawet nasilają mimo ustąpienia sytuacji stresowej i braku zewnętrznych, "obiektywnych" czynników mogących je powodować, mówimy o zaburzeniach nerwicowych.

Nerwica jest poważną dolegliwością o wielorakich skutkach zarówno dla tego, kogo dotyka, jak też dla jego otoczenia. Nie należy cierpień osoby dotkniętej nerwicą bagatelizować czy też ośmieszać wypowiedziami typu: "wszyscy dziś mają nerwicę" lub "weź się w garść, nie roztkliwiaj się nad sobą".

Nerwica jest chorobą emocji. Nie jest uwarunkowana jakimikolwiek patologicznymi zmianami mózgu czy nerwów, lecz raczej nieświadomymi konfliktami psychicznymi, nad którymi nie panujemy. Przykładem nieuświadomionego konfliktu wewnętrznego jest poczucie obowiązku pozostania z partnerem ze względu na dzieci, jego chorobę, warunki ekonomiczne, przy jednoczesnym pragnieniu stworzenia sobie innego, lepszego związku niż ten, w którym się żyje. Podobnym konfliktem jest sprzeczność między dążeniem do wejścia w związek emocjonalny z partnerem a pragnieniem swobody i niezależności albo - u młodych ludzi - potrzeba usamodzielnienia się od rodziny, której towarzyszy sprzeczny z nią lęk przed dorosłością.

Według prof. Erwina Ringela, nerwica jest przeciwieństwem rozwoju i samorealizacji człowieka. W przebiegu nerwicy człowiek poddaje się samodestrukcji cząstkowej lub całkowitej. Zamiast stawania się tym, kim mógłby się stać, rozmija się sam ze sobą.
Do najistotniejszych sytuacji wyzwalających objawy i dolegliwości nerwicowe należą: wymagania otoczenia, obciążenia życiowe, trudności w rozwiązywaniu konfliktów wewnętrznych, które przewyższają możliwości przystosowawcze człowieka. Objawy nerwicowe przejawiają się napięciami i lękiem, zaburzeniem zachowania, jąkaniem, tikami, czynnościami automatycznie przymuszonymi (ssanie palca). Poza tym pojawiają się różnego rodzaju sensacje wywołane rozchwianiem równowagi układu wegetatywnego: bicie serca, ściskanie w dołku podsercowym, bóle głowy, bóle brzucha, nadmierne pocenie się, parcie na pęcherz moczowy, drżenie ciała, zaburzenia snu i erekcji. Objawy te mogą być bardzo dramatyczne i prowadzić do cierpienia mimo, że badania nie wykazują żadnego uszkodzenia ciała. Dzieje się tak dlatego, że psychika i ciało są tak silnie ze sobą związane i tak silnie od siebie uzależnione, że wszystkie przejawy i stany życia psychicznego znajdują swoje odzwierciedlenie w procesach fizjologicznych.

Osoby z zaburzeniami nerwicowymi cechuje m.in.: podwyższony poziom niepokoju, niski próg frustracji, zawyżone aspiracje, skupienie na sobie, poczucie mniejszej wartości, brak akceptacji siebie, poczucie krzywdy, niechęć do samoanalizy, lęk przed oceną, trudności w relacjach z innymi ludźmi.

W zależności od występującego zespołu objawów rozróżniamy następujące nerwice:

• neurostenia - charakteryzuje się wiotkością, poczuciem znużenia, zmęczenia, niemożnością podejmowania wysiłków;

• psychostenia - dominuje poczucie zagrożenia, niepewność, lęk przed ośmieszeniem, brakiem akceptacji. Wydaje mu się, że nie przedstawia sobą żadnych wartości.

• hipochondria - nieuzasadniony lęk przed chorobą, ustawiczne wyobrażanie, że jest się chorym, wkrótce się umrze;

• nerwice natręctw - polega na odrzucaniu trudnych do opanowania i oddalenia wyobrażeń
  i skojarzeń. Męczą, niepokoją, nie pozwalają na spokojną pracę czy naukę;

• nerwica lękowa - mamy do czynienia z fobią - lękiem bezsensownym. Może to dotyczyć lęku przed piorunem, wypadkiem, pożarem itp.;

• nerwica histeryczna - histeryk symuluje ciężką chorobę o objawach spektakularnych, wywołujących współczucie i uwagę otoczenia. Traci, świadomość, omdlewa, drgawki. Może występować przykurcz, niedowład, porażenie;

• nerwica narządowa - człowiek odczuwa dolegliwości w zakresie jakiegoś określonego narządu czy układu. Po ustaniu czynnika nerwicującego dolegliwości zanikają bez śladu;

• zaburzenia jedzenia (bulimia, anoreksja).

Nerwicy można się pozbyć, lecz wymaga to pracy nad sobą, dzięki której możemy wrócić do równowagi psychicznej, odzyskać spokój, wiarę w siebie i w ludzi oraz poczucie większych możliwości życiowych.

Jedną z głównych przyczyn powstawania nerwic i innych zaburzeń psychicznych jest stres, który niesie ze sobą życie każdego człowieka. Jeżeli jest on bardzo silny, a my nie potrafimy sobie z nim efektywnie poradzić, to może on stać się groźny dla zdrowia i jakości naszego życia. Dlatego tak bardzo istotną rzeczą jest wiedza o tym jak radzić sobie w sytuacjach stresowych. Stres jest reakcją organizmu na zbyt wygórowane wymagania zarówno fizyczne, jak i psychiczne, jakie występują, np. gdy mamy nadmiar pracy powodujący przeciążenie organizmu, zaczynamy nowy okres życia (np. po rozwodzie czy zmianie pracy), czy podczas jakiegokolwiek obciążenia fizycznego i psychicznego. Stres nie zawsze jest zjawiskiem negatywnym, staje się niebezpieczny dopiero wtedy, gdy trwa długo, a jednocześnie brak jest czasu na relaks i odpoczynek. W takiej sytuacji może po pewnym czasie doprowadzić do przykrych dolegliwości, którymi mogą być: nerwowość, zaburzenia koncentracji i pamięci, nastroje depresyjne, ogromny apetyt lub jego brak, dolegliwości trawienne, trudności z oddychaniem, kołatanie serca, a nawet problemy seksualne. Jeśli stres trwa długo to prowadzi do owrzodzenia dwunastnicy i żołądka a nawet do zawału serca.

Aby zapobiegać stresowi trzeba przede wszystkim zapewnić sobie wystarczająco dużo czasu na odpoczynek, starać się nie milczeć w razie konfliktów tylko przedstawiać swoje zdanie, robić przerwy w pracy, starać się nie ukrywać przed sobą problemów np. małżeńskich, jak zwykle trzeba również dbać o prawidłowe odżywianie, regularne zażywanie ruchu i wystarczającą ilość snu oraz unikać alkoholu, papierosów i nadmiernych ilości kawy.

Gdy już ktoś jest zestresowany to chyba najlepszy sposób na to, jak radzić sobie ze stresem zaproponował pewien amerykański lekarz. Otóż radzi wszystkim żeby nie przejmować się drobiazgami, a według niego wszystko co nas otacza to są drobiazgi. Poważnie rzecz biorąc pierwszym krokiem w radzeniu sobie ze stresem jest usunięcie ze swojego życia jak największej liczby czynników stresogennych tzw. stresorów. Część z nich nie zależy od nas (np. korki na ulicach), ale na znaczną ich ilość możemy wpływać bez większych problemów np. hałas
w mieszkaniu, kłótnie z bliskimi osobami czy zmiana miejsca pracy. Niestety człowiek ma tendencję do ignorowania czynników, które pojawiają się stopniowo, dlatego bardzo często trudno właściwie określić, co tak naprawdę jest przyczyną stresu. Okazuje się również, że stresory bardzo często szkodzą nie dlatego, że są silne i niebezpieczne, lecz z powodu nadmiernej na nie reakcji, czego typowym przykładem może być silny lęk, wymioty czy nawet biegunka jakie dotykają niektóre osoby stające przed koniecznością zdania najbardziej nawet błahego egzaminu. W takim przypadku pomocna jest zmiana postrzegania takiej sytuacji z bardzo zagrażającej na mało istotną, co pociąga za sobą obniżenie poziomu stresu, jaki ona wywołuje. Można również zażywać przeróżne preparaty antystresowe, ale jak to zwykle bywa z lekami najlepiej wcześniej udać się po poradę do lekarza. Natomiast dość częstym powodem stresów, a równocześnie modą i zmorą cywilizacji w dzisiejszych czasach jest praco-holizm. Niestety jakże często zapominamy, że dla zachowania zdrowia psychicznego i niezbędnym jego warunkiem są proporcje między pracą
a wypoczynkiem.

Na koniec kilka słów na temat, który powinien moim zdaniem wieńczyć, to krótkie opracowanie tematu rzeki jakim jest zdrowie psychiczne, a mianowicie jest nim odporność psychiczna - siła, która pozwala człowiekowi przetrwać i rozwijać się mimo doznawanych przeciwności losu.

Badania nad odpornością i siłą psychiczną przeprowadza się najczęściej na ludziach, którzy mieli szczególnie trudne dzieciństwo, zwłaszcza w rodzinach patologicznych. Spotykając się z ludźmi, którym udało się uniknąć losu swoich rodziców, rodzeństwa i kolegów, słuchamy dramatycznych opowieści o ich dzieciństwie. Prof. John DeFrain, specjalista od badań nad rodziną z Uniwersytetu Nebraska mówi: "zdecydowałem się zajmować tematem odporności psychicznej, ponieważ znam kilka dojrzałych i rozsądnych osób, które miały traumatyczne dzieciństwo, ale którym udało się uciec z zaklętego kręgu przemocy i przestępczości. Myślałem, że udało się im jakoś przejść "obok" tego, nie dać się w tym "unurzać", ale nie... wielu z tych ludzi udało się ledwo-ledwo przetrwać".

DeFrain odkrył, że zaczęli oni dochodzić do siebie i tworzyć od nowa swoje życie dopiero jako dorośli. Jeden mężczyzna bity przez swojego ojca pasem do ostrzenia brzytwy i gałęziami drzew,
w wieku dwudziestu lat doszedł do takiego stanu, że nie chciał już dłużej żyć. Napisał list pożegnalny, przyłożył sobie pistolet do głowy i nagle pomyślał: "Nie zamierzam umierać z powodu tego co zrobił mi drugi człowiek." To był dzień zwrotny w jego życiu.

Z badań nad odpornością psychiczną wynika kilka wniosków:

• Około jednej trzeciej biednych, zaniedbanych i nadużywanych dzieci jest w stanie stworzyć sobie lepsze życie już w wieku kilkunastu lat. Dobrze uczą się w szkole, mają cele na przyszłość i często pomagają swojemu rodzeństwu.

• Wierzą w coś, niezależnie od tego, czy jest to wiara w lepszą przyszłość czy w jakąś wyższą siłę duchową. Powala im to traktować zły los jako okres przejściowego, po którym nadejdą lepsze czasy.

• Większość tych, którzy stali się silnymi, uzyskało w dzieciństwie wsparcie od przyjaciół, sąsiadów, nauczycieli - ludzi, którzy w nich wierzyli i pomogli przejść przez najtrudniejsze lata życia.

• Posiadanie celów na przyszłość jest ważnym sposobem na radzenie sobie z przeciwnościami losu. Emmy Werner z University California-Davis twierdzi nawet, że mając cele, można przeciwności nawet minimalizować. Na przykład, huragan, który zaatakował ludzi bardziej odpornych psychicznie spowodował u nich mniejsze szkody niż u innych, ponieważ lepiej zabezpieczyli swoje domy i kupili lepszą polisę ubezpieczeniową.

• Wiara w siebie i w swoje możliwości jest bardzo ważna. Dzieci niektórych pogrążonych
  w depresji matek, przejmowały obowiązki głowy rodziny: robiły zakupy, gotowały
  i opiekowały się młodszym rodzeństwem. Były odpowiedzialne za los rodziny i wiedziały, że funkcjonuje ona dzięki nim. Pozwoliło to im uwierzyć w siebie i nie wpaść w pułapkę beznadziejności i depresji.

Edith Grotberg, szefowa międzynarodowego projektu wspomagającego budowę odporności psychicznej, mówi, że ważne są trzy słowa:

MAM - silne więzi emocjonalne i ludzi, którzy są dla mnie wzorem;

JESTEM - osobą, która ma nadzieję, wiarę, godność i dba o innych ludzi;

POTRAFIĘ - porozumiewać się, rozwiązywać problemy i przebywać w towarzystwie właściwych ludzi.

I tym optymistycznym przesłaniem chciałbym zakończyć to może nieco przydługie opracowanie.

Mariusz Pawłowski

Bibliografia:

Pod red. K. Janickiego „Domowy poradnik medyczny” Warszawa 1990

K. Zielińska „Stres dobry i zły” (Klinika ffx, listopad 1999)

E. Maciocha „Nerwica”( Klinika ffx, styczeń 2000)

Frank Minirth, Paul Meier „Objawy, przyczyny i leczenie depresji”, Lublin 1996

D. Blum "Finding Strenght" (Psychology Today, May 1998)
Marcos “Stres”(Zdrowie, lipiec 2001)

Zasoby internetu.

---