III CZP 4/84

• Orzeczenie wydane 21 marca 1984

UCHWAŁA z dnia 21 marca 1984 r. (III
CZP 4/84)

Przewodniczący: sędzia SN K. Piasecki (sprawozdawca).

Sędziowie SN: J. Majorowicz, K. Olejniczak.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Kazimiery M. przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej
im. T. Kościuszki w K. o zakaz czynienia przeszkód po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym
zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowieniem z
dnia 30 listopada 1983 r. do rozstrzygnięcia w trybie

art. 391

k.p.c.:

”Czy uniemożliwienie lub utrudnianie właścicielowi nieruchomości odbioru programu
telewizyjnego na skutek zabudowy podpada pod pojęcie działań, które by zakłócały
korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę z

art. 144

k.c., a w razie

odpowiedzi twierdzącej, czy uzasadnia roszczenie o nakazanie zakłócającemu podłączenie, na
jego koszt, odbiornika telewizyjnego właściciela nieruchomości do zbiorczej instalacji
antenowej, znajdującej się na budynku nieruchomości sąsiedniej?”

udzielił następującej odpowiedzi:

Uniemożliwianie lub utrudnianie właścicielowi nieruchomości odbioru programu
telewizyjnego na skutek wzniesienia budynków na nieruchomości sąsiedniej stanowi
działanie zakłócające korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę w
rozumieniu

art. 144

k.c.

W takim wypadku osobie narażonej na tego rodzaju zakłócenia przysługuje roszczenie o
przywrócenie stanu zgodnego z prawem (

art. 222 § 2

k.c.). Stosownie do okoliczności

przywrócenie do stanu poprzedniego może wyrażać się w nakazaniu osobie zakłócającej
podłączenia na jej koszt urządzeń telewizyjnych do instalacji znajdującej się na
nieruchomości sąsiedniej.

Uzasadnienie

Przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne nasunęło się na
tle następującego stanu faktycznego i prawnego sprawy:

Dla uzasadnienia żądania zakazania pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej czynienia
przeszkód w odbiorze telewizyjnym na nieruchomości (bliżej określonej w pozwie) i
nakazania pozwanej podłączenia budynku znajdującego się na tej nieruchomości do zbiorczej
instalacji antenowej na budynku pozwanej Spółdzielni, gwarantującego prawidłowy odbiór
telewizyjny, na koszt pozwanej Spółdzielni – powódka przytoczyła, że jest właścicielką
wspomnianej nieruchomości, na której stoi mały budynek mieszkalny. Budynek ten znajduje
się w bezpośrednim sąsiedztwie i otoczeniu kompleksu zabudowań, tzw. bloków, pozwanej
Spółdzielni.

Przez wniesienie nowych budynków Spółdzielnia spowodowała trwałe zniekształcenia
odbioru telewizyjnego, tłumiące i odbijające sygnały telewizyjne, stwarzając odbiór
wielokonturowy. Spółdzielnia wyraża zgodę na podłączenie powódki do jej urządzeń
antenowych na koszt powódki. Pozwana Spółdzielnia wniosła o oddalenie powództwa.

Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo, powołując jako podstawę prawną rozstrzygnięcia

art. 144

k.c. W związku z rewizją porwanej Spółdzielni od tego wyroku Sąd Wojewódzki

sformułował przytoczone na wstępie zagadnienie prawne, wskazując w obszernym wywodzie
na różne konsekwencje prawne w zależności od tego, którą z koncepcji teoretycznych
przyjmuje się za podstawę rozumowania i rozstrzygnięcia w sprawie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Wstępnym zagadnieniem, które wymaga rozstrzygnięcia, jest problem kwalifikacji prawnej
występującej w sprawie wyżej przedstawionej sytuacji. Otóż elementy tej sytuacji uzasadniają
wniosek, że odnosi się do niej hipoteza

art. 144

k.c., który ma na celu zapobieżenie

zakłóceniu korzystania z nieruchomości sąsiedniej ponad przeciętną miarę i jest jednym z
przepisów składających się na kompleksową dziedzinę tzw. prawa sąsiedzkiego. W związku z
tym wykładni wymaga sformułowanie „korzystanie z nieruchomości sąsiednich”.

Według tradycyjnych pojęć korzystanie z nieruchomości przejawia się w wykonywaniu
aktów władztwa fizycznego nad nieruchomością. Uniemożliwienie lub utrudnienie w sferze
wykonywania aktów władztwa w tym sensie może polegać na różnego rodzaju immisjach
materialnych. Istota ich wyraża się w tym, że określone przyczyny (zachowania) są źródłem
przenikania w sferę nieruchomości sąsiedniej określonych elementów i zjawisk przyrody w
szerokim tego słowa znaczeniu lub oddziaływania na nieruchomość określonych sił.
Przyczyną sprawczą tych zakłóceń mogą być konstrukcje budowlane, dymy, gazy, wyziewy,
zapylenia, wstrząsy, energia itd. Rozwój techniki i w jego wyniku powstawanie co raz szerzej
rozbudowującego się środowiska technicznego, cywilizacyjnego człowieka nakazuje objęcie

art. 144

k.c. także immisj1 mających swoje źródło w falach elektromagnetycznych (radio,

telewizja).

Kategorię tego rodzaju zakłóceń charakteryzuje to, że zarówno źródła zakłóceń, jak i ich
przedmiot mają charakter „materialny”. W ich wyniku powstające zakłócenia odnoszą się do
samej substancji nieruchomości w rozumieniu

art. 46 § 1

i

art. 48

k.c., rzeczy i zwierząt, które

się na niej znajdują. Nie można też z tej grupy przypadków wyłączyć oddziaływania na samą
stronę fizyczną istoty ludzkiej.

2. Hipoteza jednak

art. 144

k.c. obejmuje także tzw. immisje niematerialne, tj. immisje

oddziaływujące nie na nieruchomość w powyższym sensie, ale na sferę psychiczną
właściciela lub posiadacza nieruchomości. Z reguły wchodzi tu w grę wywoływanie zagrożeń
psychicznych, stresów i różnego rodzaju napięć psychicznych, naruszenie poczucie piękna,
odczuć moralnych itd. Mechanizm „działań” zakłócających korzystanie z nieruchomości
sąsiednich może być złożony. Wzniesienie określonej konstrukcji (systemu lamp
oświetleniowych, anten) lub budynku może wywoływać – stosownie do okoliczności –
niekorzystne oddziaływanie na zmysły człowieka, może też – tak jak to ma miejsce w
niniejszym przypadku – uniemożliwiać lub utrudniać „ponad przeciętną miarę” odbiór
programów radiowych lub telewizyjnych.

Cechą swoistą takiego stanu rzeczy, odróżniająca ten wypadek od większości innych, jest to,
że właściciel lub posiadacz (

art. 336

k.c.) nieruchomości sąsiedniej doznaje na skutek immisji

w rezultacie wzniesienia budynku na nieruchomości wyjściowej ograniczenia w korzystaniu z
urządzeń technicznych umożliwiających dostęp do dóbr kultury (art. 73 Konstytucji z dnia
22 lipca 1952 r.). Odbiór, i to bez zakłóceń, programu telewizyjnego jest wartością, dobrem
kulturalnym prawnie chronionym, zależy on od nie zakłóconego niczym działania środowiska
technicznego. Środowisko to jest z istoty rzeczy związane z określoną nieruchomością. Fakt
ten ma istotne znaczenie z punktu widzenia

art. 144

k.c. Pozwala bowiem na objęcie hipotezą

tego przepisu także uniemożliwienia lub utrudnienia właścicielowi nieruchomości sąsiedniej
odbioru programu telewizyjnego na skutek wzniesienia budynku i korzystania w ten sposób z
określonych przeżyć psychicznych.

Należy zwrócić uwagę na to, że skutkiem immisji uniemożliwiającej lub utrudniającej odbiór
audycji telewizyjnych jest swoisty mechanizm zakłóceń. Oddziaływania fizyczne, zakłócenia
odnoszą się bezpośrednio do urządzeń technicznych (urządzeń telewizyjnych). Urządzenia
techniczne na skutek wzniesienia budowli lub określonej działalności prowadzonej na
nieruchomości wyjściowej przestają być sprawne, przestają należycie funkcjonować na
sąsiedniej nieruchomości. Dopiero w konsekwencji tego następuje oddziaływanie na psychikę
ludzką poprzez pozbawienie lub utrudnienie korzystania z dóbr kultury, z dostępu do nich za
pomocą określonych powszechnie stosowanych urządzeń technicznych znajdujących się na
nieruchomości.

Trzeba przy tym zaznaczyć, że nie każdy wypadek tzw. immisji niematerialnych może
stanowić naruszenie dobra osobistego (

art. 23

k.c.) i w drodze ochrony dóbr osobistych

zakłócenie może podlegać usunięciu. Nie można jako argumentu przemawiającego na rzecz
tezy przeciwnej traktować stwierdzenia, że

art. 144

k.c. należy zaliczyć do norm regulujących

wykonywanie i ochronę praw majątkowych. „Korzystanie z nieruchomości” bowiem nie
może być ujmowane tylko w kategoriach ściśle fizycznych.

Immisję opisanego rodzaju można określić mianem immisji przeszkadzającej przenikaniu fal
na nieruchomość sąsiednią. Pod wieloma względami podobna jest ona do immisji
przeszkadzającej w przenikaniu nasłonecznienia na nieruchomość sąsiednią wywołanej
wznoszeniem budynku lub innego urządzenia (orzecz. SN z dnia 10.IX.1960 r.

IV CR 879/59

,

OSN z 1962 r., poz. 15). Dlatego też w obu wypadkach nie ma znaczenia kwestia, czy
wzniesienie budynku jest zgodne z przepisami

prawa budowlanego

czy też z nimi sprzeczne.

W każdym razie powoływanie się właściciela nieruchomości wyjściowej na zgodność
wzniesienia budynku z prawem budowlanym nie wyłącza stosowania przepisu

art. 144

k.c.

3. Zagadnieniem, które z kolei wymaga rozstrzygnięcia, jest problem podstaw prawnych
sankcji na wypadek działań zakłócających korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad
przeciętnąmiarę zarówno w razie immisji materialnych, jak i immisji niematerialnych. Przede
wszystkim chodzi o odpowiedź na pytanie, czy przepis

art. 144

k.c. jest samoistnym źródłem

roszczeń negatoryjnych i roszczeń mających inny charakter, związanych z uprawnieniami
właściciela.

Otóż wymaga podkreślenia, że

art. 144

k.c. – ogólnie rzecz biorąc – ma charakter normy

zakazującej. Stanowi on tym samym przede wszystkim punkt wyjścia, podłoże dla roszczeń
negatoryjnych mających na względzie powstrzymywanie się od działań, które by zakłócały
korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę. Norma ta zakreśla granice
wykonywania prawa własności ze względu na stosunki sąsiedzkie. W związku z tym i w tym

kontekście powstaje kwestia stosunku między

art. 144

k.c. a przepisami

art. 222 § 2

k.c.

dotyczącego ochrony własności w wypadku, gdy naruszenie własności następuje w inny
sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą.

Otóż związki między

art. 144

k.c. a

art. 222 § 2

k.c. są ścisłe. Nie ma żadnych uzasadnionych

racji dogmatycznych ani praktycznych, aby – gdy chodzi o płaszczyznę sankcji
cywilnoprawnych i warunkujących je roszczeń właściciela – przepis

art. 144

k.c. odrywać od

art. 222 § 2

k.c. wyraźnie określającego roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem

i o zaniechanie naruszeń. Dlatego też w wypadku uniemożliwiania lub utrudniania
właścicielowi nieruchomości odbioru programu telewizyjnego w opisanych okolicznościach
osobie narażonej na tego rodzaju zakłócenia przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu
zgodnego z prawem (

art. 222 § 2

k.c.).

4. „Przywrócenie do stanu poprzedniego” może w sferze uprawnień wynikających z
własności przejawiać się w różnych formach. Jednakże istotną, ogólną jego cechą jest to, że
powinno ono zmierzać do usunięcia skutków naruszenia prawa własności, a więc i skutków
immisji, w taki sposób, aby właściciel nieruchomości sąsiedniej mógł z niej korzystać w taki
sposób jak przed działaniem zakłócającym (

art. 144

k.c.). Na tym tylko bowiem może polegać

efektywność sankcji cywilnoprawnych.

Stosownie do okoliczności przywrócenie do stanu poprzedniego w celu usunięcia skutków
immisji może wyrażać się w nakazaniu osobie zakłócającej podłączenia na jej koszt urządzeń
telewizyjnych do instalacji znajdującej się na nieruchomości, skąd pochodzą zakłócenia, aby
umożliwić odbiór programu telewizyjnego.