Seria

EIDOS

Przekład – zespół tłumaczy ze specjalności przekładowej Instytutu Filologii Polskiej
UAM w Poznaniu

Redakcja naukowa tłumaczenia

prof. dr hab. Ewa Kraskowska

dr Ewa Rajewska

Recenzenci

prof. dr hab. Michał Głowiński

dr hab. Krzysztof Uniłowski, prof. UŚ

Projekt serii

Jolanta Olszowska

Projekt okładki

Anna Sadowska

Tytuł oryginału: Narratology: Introduction to the Theory of Narrative, 3rd ed.

© University of Toronto Press, 2009

Original edition published by University of Toronto Press, Toronto, Canada

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego

Wydanie I, Kraków 2012

All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany
i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, me-
chanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany
w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

Podręcznik akademicki dotowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISBN 978-83-233-3417-0

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków
tel. [phone], fax [phone]
Dystrybucja: tel. [phone], tel./fax [phone]
tel. kom. 506-006-674, e-mail: [e-mail]
Konto: PEKAO SA, 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści

Przedmowa do pierwszego wydania

IX

Przedmowa do drugiego wydania

XIII

Przedmowa do trzeciego wydania

XVII

przekład: Joanna Woźniak

Wprowadzenie

1

Uwagi i źródła

11

przekład: Andrzej Szwatoński

I. TEKST: SŁOWA I INNE ZNAKI

1. Uwagi

wstępne

15

2. Narrator

18

Formy narracji: „on” to też „ja”

20

Różne rodzaje „ja”

25

Narratorzy drugoosobowi?

29

3. Komentarze

nienarracyjne

31

4. Opis

36

Delimitacja

36

Opis zakwestionowany

37

Motywacja

42

Retoryka opisu

46

5. Poziomy

narracji

48

Formy pośrednie: mowa zależna i mowa pozornie zależna

51

Relacje między tekstem prymarnym [primary text] a włączonym
[embedded text]

57

Włączone teksty narracyjne

57

Relacje między fabułą prymarną a tekstem włączonym

58

Relacje między fabułą prymarną a fabułą włączoną

58

Wskazówka dla czytelnika

63

Wskazówka dla aktora

64

Nienarracyjne teksty włączone

65

6. Uwagi i źródła

72

przekład: Agnieszka Magnuszewska, Marta Ruta i Aleksandra Szymił

VI

Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji

II. OPOWIEŚĆ: ASPEKTY

1. Uwagi

wstępne

77

2. Czas

79

3. Porządkowanie sekwencyjne [sequential ordering]

81

Kierunek czasu

85

Niuanse anachronii

88

Dystans czasowy

91

Funkcje

92

Rozpiętość czasowa

93

Antycypacje

96

Achronia

99

4. Rytm

101

Zarys problemu

101

Rytm całości

102

Elipsa

103

Streszczenie

104

Scena

106

Retardacja

107

Pauza

108

5. Częstotliwość

111

6. Postacie

114

Dlaczego postacie stawiają nam opór?

115

Przewidywalność

122

Konstrukcja zawartości

128

Wypełnianie, ucieleśnianie

129

Informacje

133

Bohater [hero]

134

7. Przestrzeń

135

Przestrzeń postrzegana [space perceived]

138

Zawartość i funkcja

140

Relacje z innymi aspektami

142

Informacje

144

8. Fokalizacja

[focalization]

146

Zarys problemu

146

Fokalizator [focalizor]

149

Przedmiot fokalizacji

154

Poziomy fokalizacji

162

Suspens

165

9. Opowieści wizualne [visual stories]

167

Narratologia wizualna w pigułce

168

Powieść i film

169

Widzenie w języku [vision in language]

172

10. Uwagi i źródła

177

przekład: Ewelina Krzempek, Monika Sidorowska, Jędrzej Szymanowski
i Wioletta Wiśniewska

VII

Spis treści

III. FABUŁA: ELEMENTY

1. Uwagi

wstępne

183

2. Zdarzenia

191

Selekcja

191

Zmiana

192

Wybór

193

Konfrontacja

194

Relacje

196

Cykl narracyjny

197

Inne zasady struktury

201

3. Aktorzy

202

Selekcja

203

Kategorie aktorów

203

Podmiot i dopełnienie

204

Moc i adresat

205

Pomocnik i przeciwnik

208

Dalsze specyfikacje

210

Podwojenie

210

Kompetencja

211

Wartość logiczna

212

Inne podziały na kategorie

214

4. Czas

215

Trwanie

215

Chronologia: przerwa i paralelizm

218

Kolejność logiczna

219

5. Lokacja

[location]

220

6. Uwagi i źródła

223

przekład: Adrian Tomczyk i Agnieszka Rogulska

Posłowie: Tezy o zastosowaniu narratologii w analizie

kulturowej

227

przekład: Anna Rogulska

Dla tych, którzy chcą wiedzieć więcej

233

Aneks o cytowanych pisarzach holenderskich

237

przekład: Joanna Woźniak

Bibliografia

241

Indeks nazwisk i tytułów

249

Indeks pojęć

255

zestawił: Andrzej Szwatoński

Przedmowa do pierwszego

wydania

Celem niniejszego wprowadzenia do narratologii jest zaprezentowa-

nie usystematyzowanego opisu teorii narracji, którą można zastosować
w badaniach nad literaturą oraz innymi tekstami narracyjnymi. Nie za-
wiera ono przeglądu najważniejszych kierunków w teorii narracji, bo
takie przeglądy istnieją w innych książkach. Zdecydowałam się na usy-
stematyzowane, a więc ograniczone ujęcie, by uzyskać większą komuni-
katywność, możliwość wymiany opinii oraz uwolnić się od lęku [przed
teorią – przyp. red.]. Wybory, jakich dokonałam w tej książce, zrodziły
się z przekonania, że usystematyzowany opis jednej teorii, która wycho-
dzi od defi nicji i sukcesywnie ujawnia własną strukturę oraz niezbęd-
ność każdej fazy, jest łatwiejszy do zrozumienia dla osób stawiających
pierwsze kroki w tej dziedzinie niż przegląd wielu różnych teorii wraz
z nazwiskami ich twórców, terminologią i – zwłaszcza – heterogenicz-
ną argumentacją. Z tego samego powodu wzmianki o poprzednikach
zostały zredukowane do absolutnego minimum, a tam, gdzie było to
możliwe, umieszczone w odrębnych akapitach na zakończenie rozdzia-
łów. Konkretna teoria przedstawiona jako całość jest również bardziej
przystępna w tym sensie, że każdy jej użytkownik będzie ją rozumiał
tak samo. Zaletą takiego porozumienia użytkowników jest większa in-
tersubiektywność. Nauczanie staje się prostsze, a uczenie się – bardziej
skuteczne, ponieważ maleje ryzyko nieporozumienia. Zastosowanie
takich metod analizy, jakie może opanować każdy uczestnik dyskusji,
pomaga studentom przezwyciężyć onieśmielenie często wywoływane
przez błyskotliwą, ale zbudowaną według niejasnych reguł interpreta-
cję nauczyciela. Właśnie to poczucie – że nauczyciel czy nauczycielka,
budząc w studentach pragnienie poznawania literatury, mogą wskutek

X

Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji

własnej błyskotliwości równocześnie ich onieśmielać – skłoniło mnie do
dokonania niniejszych podsumowań. Ja sama, zyskawszy umiejętność
posługiwania się daną teorią, doskonaliłam zarówno swoje interpretacje,
jak i umiejętności dydaktyczne.

Powyższe uwagi wiodą do instrumentalnego pojmowania teorii, a ści-

ślej biorąc − tej konkretnej teorii, z zastrzeżeniem, że „instrumentalny”
odnosi się tu do praktyki uczenia się i nauczania, a nie do relacji między
tekstem a samą teorią. Teoria ta, rozumiana jako zestaw narzędzi, środek
do wyrażenia oraz sprecyzowania naszych reakcji interpretacyjnych na
tekst, nie pretenduje do nieomylności. Nie należy sądzić, że wygene-
rowało ją i jej instrumentalizm pozytywistyczne pragnienie absolutnej,
empirycznej wiedzy. Wręcz przeciwnie, została ona w taki, a nie inny
sposób pomyślana, ponieważ interpretacja wprawdzie nigdy nie bywa do
końca arbitralna, gdyż wchodzi − a przynajmniej powinna wchodzić −
w interakcję z tekstem, ale w praktyce jest nieograniczona i wolna. Wi-
dzę więc potrzebę dyskursu, który uczyniłby każdą interpretację wyra-
żalną, dostępną, zrozumiałą. Zaproponowane tu narzędzia mogą zostać
użyte do rozmaitych celów. Sama wykorzystywałam tę teorię zarówno
w krytyce estetycznej, jak i politycznej, szybko się przekonawszy, że nie
można, nie powinno się ich rozdzielać. Wynika z tego potrzeba teorii
wykraczającej poza narratologię; teorii, która wyjaśni funkcje i pozycje
tekstów o różnym zapleczu, powstałych w ramach różnych gatunków
i epok historycznych. Jeśli brak takiej szerszej teorii stanie się bardziej
dotkliwy, narratologia może ją z powodzeniem zastąpić.

Aby stosować pojęcia i poglądy przedstawione w tej książce, nie

trzeba być wyznawcą strukturalizmu jako fi lozofi i. Nie należy rów-
nież sądzić, że przywiązanie na przykład do dekonstrukcjonistycznych,
marksistowskich lub feministycznych metod badawczych ograniczy jej
przydatność. Sama korzystam z niej w krytyce feministycznej i uważam,
że dzięki walorom ujęcia systematycznego staje się ona bardziej przeko-
nująca. Moim zdaniem narratologia jest narzędziem niezbędnym, ale jej
zakres jest ograniczony.

Przywoływane tu przykłady są bardzo rozmaite. Pochodzą z róż-

nych wspólnot językowych, z moim ojczystym językiem holenderskim
włącznie. Wiele holenderskich przykładów zastąpiłam innymi, wziętymi
z bardziej dostępnych literatur, kilka jednak pozostawiłam i opatrzyłam
krótkimi notkami bibliografi cznymi na końcu książki. Reprezentują one
zróżnicowany poziom estetycznego wyrafi nowania, zaczerpnęłam je nie
tylko z dobrze znanych powieści, lecz także z literatury dla dzieci oraz
publicystyki, niektóre są wręcz fi kcyjne. Te ostatnie tworzą coś na kształt
serii.

XI

Przedmowa do pierwszego wydania

Data publikacji tej książki określa jej miejsce w dyskusji na temat

badań literackich. Jeśli uznać ją za pokłosie strukturalizmu, to ukazała
się późno. Nie wpisała się też w modę na anty- czy poststrukturalizm
w pracach teoretycznych. Jej celem jest zintegrowanie różnych teorii,
wskazanie potrzeby racjonalnego, krytycznego dyskursu wewnątrz wie-
logłosu indywidualnych poglądów na literaturę oraz konsekwentne roz-
wijanie badań nad narracją jako gatunkiem wykraczającym daleko poza
literaturę pojmowaną w ograniczony, estetyczny sposób.

Krótko po ukazaniu się holenderskiej wersji książki Christine van

Boheemen uznała ją za przydatną w nauczaniu literatury angielskiej
i amerykańskiej oraz podjęła trudne zadanie zaadaptowania przedsta-
wionych w niej przykładów na potrzeby międzynarodowego audytorium
oraz przetłumaczenia całości na język angielski bez żadnej gwarancji
publikacji. Fakt, że ta książka istnieje w swojej obecnej formie, jest za-
sługą wspaniałomyślnych i kompetentnych starań Christine, której prag-
nę wyrazić moją głęboką wdzięczność. Dziękuję również Jonathanowi
Cullerowi, który wierzył w to przedsięwzięcie od samego początku i za-
chęcał mnie do jego realizacji nawet wtedy, kiedy stanęłam w obliczu
trudności, o jakich wolałabym nie wspominać Czytelnikowi. Podzięko-
wania kieruję także do Henry’ego Schogta oraz Paula Perrona, moich
wiernych sprzymierzeńców z Toronto.

Nikt poza mną nie jest odpowiedzialny za nieporozumienia, jakie

może wywołać przedstawiona tu teoria. Wszelkie informacje zwrotne
zawsze będą mile widziane, pomogą mi w doskonaleniu książki pod ką-
tem jej użyteczności dla odbiorców, do których jest skierowana: tych,
którzy – początkujący lub nie – podzielają moje zainteresowanie narra-
cją jako sposobem kulturowej autoekspresji.

1985

Wprowadzenie

Zacznę od serii defi nicji. Czynię to, z myślą o studentach narratologii,

aby w dowolnej chwili mogli po nie sięgnąć i sprawdzić ich spójność
w konfrontacji z tekstem. Celem tych defi nicji nie jest wyrażanie praw-
dy o przedmiocie, który próbują opisać; mają raczej uczynić go przy-
stępniejszym. Narratologia jest zbiorem teorii narracji, tekstów narra-
cyjnych, obrazów, widowisk, wydarzeń; kulturowych artefaktów, które
„opowiadają pewną historię”. Taka teoria pomaga zrozumieć, zbadać
i ocenić teksty.

Teoria jest uporządkowanym zestawem ogólnych twierdzeń na temat

konkretnego wycinka rzeczywistości. Ten wycinek rzeczywistości, kor-
pus [corpus], o którym narratologia próbuje się wypowiadać, składa się
z „tekstów narracyjnych” wszelkiego rodzaju, stworzonych w różnych
celach i pełniących wiele odmiennych funkcji. Choć każdy z nas ma
ogólne pojęcie na temat tego, czym są teksty narracyjne, to z pewnością
nie zawsze łatwo zdecydować, czy dany tekst można uznać za narrację,
w całości lub częściowo. Celem tej teorii nie jest wszakże określanie
granic narracji, lecz ułatwianie analizy.

Jeśli jednak ogólną charakterystykę tekstu narracyjnego uda się opra-

cować choćby wstępnie, może ona posłużyć jako punkt wyjścia następ-
nej fazy: opisu, w jaki sposób skonstruowany jest każdy tekst narracyjny.
Po zakończeniu tego etapu otrzymujemy opis s y s t e m u n a r r a c y j-
n e g o. Na podstawie takiej deskrypcji jesteśmy w stanie dokonać anali-
zy odmian, jakie mogą potencjalnie zaistnieć, kiedy system narracyjny
ulega konkretyzacji w poszczególnych tekstach narracyjnych. Ostatni
krok zakłada, że nieskończona liczba tekstów narracyjnych może zostać
opisana za pomocą skończonej liczby pojęć składających się na tenże
system.

2

Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji

Niniejszy podręcznik przedstawia spójną wewnętrznie, systemową

narratologię oraz zestaw pojęć do niej się odnoszących. Oferuje czytel-
nikom narzędzia, które pozwolą opisać, a następnie zinterpretować teks-
ty narracyjne. Nie znaczy to, że zaproponowana tu teoria jest „maszy-
ną”, do której ktoś z jednej strony wkłada tekst i oczekuje, że po drugiej
stronie pojawi się jego adekwatny opis. Zaprezentowane tutaj pojęcia
należy uznać za intelektualne narzędzia pomagające w interpretacji. Są
one przydatne, ponieważ pozwalają użytkownikom na sformułowanie
opisu interpretacyjnego w taki sposób, że będzie on przystępny dla in-
nych. Wgląd w abstrakcyjny system narracyjny może także ułatwić od-
krywanie właściwości tekstu. Nade wszystko jednak przedstawione tutaj
pojęcia przyczyniają się do zwiększania wiedzy czytelników poprzez
zachęcanie ich do artykułowania tego, co zrozumieli, albo wydaje im
się, że zrozumieli, podczas lektury lub innego rodzaju „przetwarzania”
artefaktu narracyjnego.

Opis tekstu uzyskany za pomocą tej teorii w żadnym wypadku nie

może zostać uznany za jedynie słuszny. Nie to jest też jej celem. Każ-
dy może użyć tych samych pojęć w odmienny sposób, akcentując inne
aspekty tekstu, i tym samym stworzyć zupełnie inny opis. Dzieje się tak,
ponieważ czytanie jest czynnością z natury subiektywną. Rzecz w tym,
że jeśli opis tekstu rozumiemy jako propozycję, którą można przedsta-
wić innym, fakt, że został on opracowany w ramach określonej teorii,
ma jedną ważną zaletę: ułatwia dyskusję nad zaproponowaną charakte-
rystyką. Tak wygląda „demokratyczne” użycie teorii. Dlatego też nawet
teraz nie rezygnuję z myślenia o narratologii jako o systemie.

Mając to wszystko na uwadze, możemy wrócić do pytania o korpus

tekstów narracyjnych. Z jakich elementów się on składa? Na pierwszy
rzut oka odpowiedź wydaje się oczywista: powieści, nowele, opowia-
dania, baśnie, artykuły prasowe i tak dalej. Z różnych jednak powodów,
a czasami i bez nich, wyznaczamy jego granice; granice, z którymi nie
każdy byłby skłonny się zgodzić. Niektórzy na przykład dowodzą, że
komiksy należą do korpusu tekstów narracyjnych, inni z kolei temu za-
przeczają. Jeśli i jedni, i drudzy zechcą osiągnąć porozumienie, będą
musieli sobie uświadomić, jaką przebyli drogę, nim znaleźli się w tych
zupełnie różnych miejscach. W przypadku komiksów wytłumaczenie
jest bardzo proste. Ci, którzy są skłonni włączyć je w obręb tekstów nar-
racyjnych, pojęcie t e k s t u interpretują swobodnie. Według nich tekst
nie musi mieć charakteru językowego. Komiksy funkcjonują na pod-
stawie odmiennego, niejęzykowego systemu znakowego − mianowicie
systemu obrazów. Z kolei osoby, które wyznaczniki tekstu postrzegają
bardziej rygorystycznie, rezerwują ten termin tylko dla tekstów języ-
kowych.

3

Wprowadzenie

Jak pokazuje powyższy przykład, warto najpierw zdefi niować poję-

cia, którymi się posługujemy. Defi nicja najlepiej działa wtedy, kiedy jest
sformułowana na tyle jasno, że każdy, kto się nią posługuje, rozumie
ją w taki sam sposób, w jaki została pierwotnie nakreślona. Tę idealną
sytuację czasem niełatwo osiągnąć, szczególnie wówczas, gdy na przy-
kład konkretne pojęcie było używane tak często, że zaczęło żyć włas-
nym życiem i obecnie jest przez każdego z użytkowników rozumiane
nieco inaczej. Dzieje się tak w przypadku bardzo popularnych i pozornie
oczywistych terminów, takich jak l i t e r a t u r a, t e k s t, n a r r a c j a czy
w i e r s z, ale i tych bardziej precyzyjnych, które zostaną tu wprowadzo-
ne nieco później, takich jak fokalizacja [focalization]. Oczywiście za-
wsze można użyć defi nicji, która sprawdzi się najlepiej w danym kon-
tekście (lekcji, dyskusji, rozprawy naukowej, artykułu). Ostatecznie to
czytelnicy tego podręcznika rozstrzygną, czy omówione tutaj defi nicje
będą stosowane w innych sytuacjach. Spór o status komiksu mógłby zo-
stać szybko rozstrzygnięty, gdyby najpierw osiągnąć porozumienie co do
defi nicji tekstu. Innymi słowy, defi nicje przypominają język: dostarczają
„słownika”, dzięki któremu jedna osoba rozumie, co druga ma na myśli.
Ale niczego więcej narzucić nie mogą.

Przedstawiając teorię tekstów narracyjnych, należy opisać kilka fun-

damentalnych pojęć. Znaczna część tej książki składa się właśnie z de-
fi nicji. Zacznę jednak od podstawowych terminów. T e k s t w obrębie
niniejszego Wprowadzenia do teorii narracji jest zatem skończoną i upo-
rządkowaną całością składającą się ze znaków. Mogą nimi być zarówno
jednostki językowe, takie jak słowa czy zdania, jak i inne znaki, takie jak
ujęcia i sekwencje w fi lmie, lub punkty, linie i plamy w malarstwie. To,
że tekst jest skończoną całością, nie oznacza od razu, iż sam w sobie jest
skończony, ponieważ jego znaczenia, sensy, funkcje i tła nie mają takie-
go statusu. Oznacza to tylko tyle, że można wskazać pierwsze i ostatnie
słowo, pierwszy i ostatni kadr fi lmu, ramę obrazu, nawet jeśli granice te,
jak zobaczymy, są tymczasowe i nieszczelne.

Defi nicje, o których mówimy, mogą przybrać taką postać, jaką zapre-

zentowałam powyżej, ale ujęcia innych badaczy mogą się od siebie nie-
co różnić. Na potrzeby tego podręcznika wybrałam następujące: t e k s t
n a r r a c y j n y [narrative text] jest tekstem, w którym agens [agent] lub
podmiot przekazuje odbiorcy („opowiada” czytelnikowi) opowieść za
pomocą określonego medium, którym mogą być język, obraz, dźwięk,
budowla lub połączenie wymienionych. O p o w i e ś ć [story] stano-
wi treść takiego tekstu i źródło konkretnej manifestacji, kształtu oraz
„zabarwienia” fabuły. F a b u ł a [fabula] to układ powiązanych logicz-
nie i chronologicznie wydarzeń, sprowokowanych lub doświadczonych
przez aktorów [actors] i przedstawionych w określony sposób. Trzy

Bibliografia

Wszystkie pozycje, do których się odnoszę, znajdują się w Uwagach
i źródłach na końcu każdego rozdziału. Poniższa bibliografi a ogranicza
się do prac teoretycznych, niekoniecznie narratologicznych per se, po
które może sięgnąć student.

Alpers S., Baxandall M. (1994), Tielpolo and the Pictorial Intelligence, Yale

University Press, New Haven.

Auerbach E. (1953), Mimesis: Representation of Reality in Western Literature,

Princeton University Press, Princeton [wyd. pol.: Mimesis: rzeczywistość
przedstawiona w literaturze Zachodu, przeł. Z. Żabicki, Prószyński i S-ka,
Warszawa 2004].

Bachelard G. (1957), La poetique de l’espace, Presses universitaires de France,

Paris [wyd. pol.: Poetyka przestrzeni, przeł. A. Tatarkiewicz [w:] Wyobraź-
nia poetycka. Wybór pism, PIW, Warszawa 1975].

Bachtin M. (1981), The Dialogic Imagination, red. M. Holquist, przeł. C. Emer-

son, M. Holquist, University of Texas Press, Austin.

Bal M. (1978), Mise en abyme et inconicite, „Literature”, nr 29, s. 116−128.
Bal M. (1981), Notes on Narrative Embedding, „Poetics Today”, nr 2: 2,

s. 41−59.

Bal M. (1982), On the Meaning of Descriptions, „Twentieth-Century Literatu-

re”, nr 6: 1−2, s. 100−148.

Bal M. (1986), Tell-Tale Theories, „Poetics Today”, nr 7: 3, s. 555−564.
Bal M. (1988), Death and Dissymmetry: The Politics of Coherence in the Book

of Judges, University of Chicago Press, Chicago.

Bal M. (1991), On Story-Telling: Essays in Narratology, red. D. Jobling, Pole-

bridge Press, Sonoma.

Bal M. (1991, 1994), Reading „Rembrandt”: Beyond the Word-Image Opposi-

tion, Cambridge University Press, New York.

Bal M. (1994), On Meaning-Making: Essays in Semiotics, Polebridge Press,

Sonoma.

242

Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji

Bal M. (1997), The Mottled Screen: Rending Proust Visually, Stanford Univer-

sity Press, Stanford.

Bal M. (2004), Over-Writing as Un-Writing: Descriptions, World-Making, and

Novelistic Time [w:] M. Bal (red.), Narrative Theory: Critical Concepts in Li-
terary and Cultural Studies, t. 1, Routledge, New York−London, s. 341−388.

Bal M. (red., 1998), The Practice of Cultural Analysis: Exposing Interdiscipli-

nary Interpretation, Stanford University Press, Stanford.

Bal M. (red., 2004), Narrative Theory: Critical Concepts in Literary and Cultu-

ral Studies, 4 t., Routledge, New York−London.

Banfi eld A. (1982), Unspeakable Sentences, Routledge and Kegan Paul, Lon-

don.

Banfi eld A. (2000), The Phantom Table: Woolf, Fry, Russell and the Epistemo-

logy of Modernism, Cambridge University Press, Cambridge.

Barthes R. (1977), Introduction to the Structural Analysis of Narratives [w:]

Image-Music-Text, Fontana, London [wyd. pol.: Wstęp do analizy struktu-
ralnej opowiadań, „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 4].

Benveniste E. (1971), Problems in General Linguistics, University of Miami

Press, Coral Gables.

Bertens H. (2001), Literary Theory, Routledge, New York−London.
Bloom H. (1973), The Anxiety o Infl uence: A Theory of Poetry, Oxford Univer-

sity Press, New York [wyd. pol.: Lęk przed wpływem: teoria poezji, przeł.
A. Bielik-Robson, M. Szuster, Universitas, Kraków 2002].

Booth W.C. (1961), The Rhetoric of Fiction, University of Chicago Press,

Chicago [fragmenty w jęz. polskim opublikowane w: Rodzaje narracji,
przeł. I. Sieradzki, „Pamiętnik Literacki” 1971, z. 1 oraz Narratologia, red.
M. Głowiński, Gdańsk 2004].

Bordwell D. (1985), Narration in the Fiction Film, University of Wisconsin

Press, Madison.

Bordwell D. (1989), Making Meaning: Inference and Rhetoric in the Interpreta-

tion of Cinema, Harvard University Press, Cambridge, Mass.

Bortolussi M., Dixon P. (2003), Psychonarratology: Foundations for the Em-

pirical Study of Liteary Response, Cambridge University Press, Cambridge.

Branigan E. (1992), Narrative Comprehension and Film, Routledge, New York−

London.

Bremond C. (1973), Logique du récit, Editions du Seuil, Paris.
Brooks P. (1984), Reading for the Plot: Design and Intention in Narrative, Al-

fred A. Knopf, New York.

Bryson N. (1984), Tradition and Desire: From David to Delacroix, Cambridge

University Press, New York.

Carlisle J., Schwartz D.R. (red., 1994), Narrative and Culture, University of

Virginia Press, Charlottesville−London.

Chase C. (1986), Decomposing Figures: Rhetorical Readings in the Romantic

Tradition, Johns Hopkins University Press, Baltimore.

Chatman S. (1969), New Ways of Analysing Narrative Structures, with an Exam-

ple from Joyce’s „Dubliners”, „Language and Style”, nr 2, s. 3−36.

243

Bibliografia

Chatman S. (1972), On the Formalist-Structuralist Theory of Character, „Jour-

nal of Literary Semantics”, nr 1, s. 57−79.

Chatman S. (1978), Story and Discourse, Cornell University Press, Ithaca.
Chatman S. (1990), Coming to Terms: The Rhetoric of Narrative in Fiction and

Film, Cornell University Press, Ithaca.

Chatman S. (1992), Reading Narrative Fiction, Macmillan, New York.
Chatman S. (1995), How Loose Can Narrators Get? (And How Vulnerable Can

Narratees Be?), „Narrative”, nr 3, s. 303–306.

Cohan S., Shires L.M. (1988), Telling Stories: A Theoretical Analysis of Narra-

tive Fiction, Routledge, New York.

Courtés J. (1976), Introduction à la sémiotique narrative et discursive, Hachette,

Paris.

Culler J. (1975), Structuralist Poetics: Structuralism, Linguistics and the Study

of Literature, Routledge and Kegan Paul, London.

Culler J. (1981), The Pursuit of Signs: Semiotics, Literature, Deconstruction,

Cornell University Press, Ithaca.

Culler J. (1983), On Deconstruction, Cornell University Press, Ithaca.
[fragmenty w jęz. polskim opublikowane w: Dekonstrukcja i jej konsekwencje

dla badań literackich, przeł. M.B. Fedewicz, „Pamiętnik Literacki” 1987,
nr LXXVIII, z. 4].

Culler J. (2007), Omniscience, „The Literary in Theory”, Stanford University

Press, Stanford, s. 183−204.

Dällenbach L. (1977), Le récit spéculaire: Essai sur la mise en abyme, Seuil,

Paris.

De Certeau M. (1984), The Practice of Everyday Life, przeł. S. Rendall, Univer-

sity of California Press, Berkeley.

De Lauretis T. (1983), Alice Doesn’t: Feminism, Semiotics, Cinema, Macmillan,

London.

De Lauretis T. (1987), Technologies of Gender: Essays on Theory, Film and

Fiction, Indiana University Press, Bloomington.

Dionne C., Mariniello S., Moser W. (red., 1966), Recyclages: Economies de

l’appropriation culturelle, Les Editions Balzac, Montreal.

Doležel L. (1973), Narrative Modes in Czech Literature, University of Toronto

Press, Toronto.

Doležel L. (1980), Truth and Authenticity in Narrative, „Poetics Today”, nr 1:

3, s. 7−25.

Eco U. (1976), A Theory of Semiotics, Indiana University Press, Bloomington–

Indianapolis [wyd. pol.: Eco U., T

eoria semiotyki, przeł. M. Czerwiński, Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009].

Eco U. (1979), The Role of the Reader, Indiana University Press, Bloomington−

Indianapolis [wyd. pol.: Czytelnik modelowy. Rola czytelnika [w:] Lector in
fabula. Współdziałanie w interpretacji tekstów narracyjnych, przeł. P. Sal-
wa, PIW, Warszawa 1994].

Elsbee L. (1982), The Rituals of Life: Patterns in Narratives, National Universi-

ty Publications, Port Washington−London.

Indeks nazwisk i tytułów

Acker Kathy 70, 110, 114, 182
Aksolotl (Cortázar) 22
Alpers Svetlana 181
Ambasadorowie (James) 148, 216
Amores Perros (González Iñârritu) 82
Anamnese, Een [Anamneza] (Verweg)

68–72

Après-midi de Monsieur Andesmas, Le

[Popołudnie pana Andesmasa] (Du-
ras) 82, 98, 107

Arystoteles 197
Auerbach, Erich 225
Austen Jane 15
avonden, De [Wieczory] (Reve) 84, 107,

128, 154, 219, 238

Babel (González Iñârritu) 82
Bachelard Gaston 180
Bachtin Michaił XIV, 11–12, 70–72, 74,

123, 230

Bal Mieke 13, 58, 70, 73, 74, 180, 230,

234, 235

Balzac Honore de 27, 41
Banfi eld Ann 73, 234
Barnes Djuna 37, 42, 173
Barthes Roland 137, 183, 193, 194, 196,

198, 225, 233

Baśnie z tysiąca i jednej nocy 57–58, 60,

65, 75, 80, 216

Baxandall Michael 181
Bellow Saul 135, 216
Benjamin Walter 62
Benveniste Emile 30, 73

Bertens Hans 73
Bestia ludzka (Zola) 43
Biblia 188, 189, 220
Biesheuvel J.M.A. 156, 237
Black Orchid [Czarna orchidea] (Harper)

122

Blithedale Romance, The [Opowieść

o Blithedale] (Hawthorne) 98

Blood and Guts in High School [Krew

i fl aki w ogólniaku] (Acker) 110, 182

Bloom Harold 75
Bohlmeijer Arno 22, 74
Booth Wayne C. 17, 73, 180, 228
Bordwell David 181
Borges Jorge Luis 61–62, 74, 112
Bortolussi Marisa 12
Boundaries of Narrative (Genette) 73
Branigan Edward 181
Brecht Bertolt 65
Bremond Claude 196–201, 225
Brooks Peter 11, 12
Bryson Norman 75
Budapest Diary [Dziennik budapeszteń-

ski] (Suleiman) 23–24, 75, 87

Butler Robert 123
Butor Michel 20, 29–31, 75, 91, 216

Campion Jane 77
Camus Albert 106–107
Carlisle Janice 235
Cendrowska Barbara 182
Cervantes Miguel de 27, 41, 61, 70, 74
Chamoiseau Patrick 89, 153, 182, 223

250

Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji

Chaplin Charlie 172
Chase Cynthia 179
Chata wuja Toma (Stowe) 170–172
Chatman, Seymour 180, 194, 225, 233,

234

Chéri (Colette) 221
Chopin Kate 112
Christie Agatha 126, 217, 223
Clinton Bill 122–123
Co-Dependents (Longman) 185, 225
Cohan Steven 12, 73
Colette 51, 158, 221
Coover Robert 121, 123
Coppola Francis Ford 123
Corneille Pierre 132, 218
Cortázar Julio 22
Couperus Louis 20–21, 25, 48, 94,

154 166, 211, 218, 237

Courtes Joseph 233
Craft of Fiction, The (Lubbock) 101
Culler Jonathan XI, 12–13, 73, 74, 75,

179, 233, 234

Cultural Memory in the Present (seria

wydawnicza) 230

Cyd (Corneille) 218
Czechow Anton 164
Czerny Anna Ludwika i Zygmunt 74
Czerwone i czarne (Stendhal) 204
Czerwony Kapturek 216

Daantje doet boodschappen [Daniel idzie

do sklepu] (Roggeveen) 32, 36

Dallenbach, Lucien 73
Dama z pieskiem (Czechow) 164
Death and Dissymmetry (Bal) 225
De Certeau Michel 180
De Lauretis Teresa 180, 202, 225
Dekameron (Boccaccio) 216
Denial [Wyparcie] (Verheul) 143, 182
Derrida Jacques 11, 12, 230
De Vries Hent 230
Dickens Charles 27, 37, 102, 105, 113,

133, 145

Discours antillais, Le (Glissant) 182
Divino Narciso El [Boski Narcyz] (Sor

Juana) 71, 74

Dixon Peter 12
Do latarni morskiej (Woolf) 201
Doležel Lubomir 73, 74, 225, 234, 235

Dombey i syn (Dickens) 37, 102, 133
Don Kichot (Cervantes) 27, 61, 70, 71,

74, 112

Dostojewski Fiodor 27
Douglas Frederick 170
Dublińczycy (Joyce) 194
Duras Marguerite 82, 98, 106, 107
21 gramów (González Iñârritu) 82
Dyliżans i mucha (La Fontaine) 195
Dyskurs opowiadania (Genette) 178

Echo (Owidiusz) 182
Eco Umberto 235
Eisenhower Dwight D. 121, 123
Eliot Thomas Stearns 8, 9
Elsbee Langdon 225
Emecheta Buchi 139, 147
Emma (Austen) 15

Fale (Woolf) 110, 173
FaulknerWilliam 113
Faust (Biesheuvel) 156, 237
Figures III (Genette) 179
Flaubert Gustave 93, 105–106, 113, 169,

173, 219, 223

Fludernik Monika 180, 225
Forster Edward Morgan 117, 234
Foucault Michel 15–16
Freud Sigmund 124
Friedman Norman 180

Gadamer Hans-Georg 230–231
García Márquez Gabriel 44, 82, 219
Geertz Clifford 187–188, 190
Genette Gérard XIV, XIX, 11–12, 73, 89,

111, 178, 179, 180, 228, 233, 234

Germinal (Zola) 127
Gdzie diabeł mówi dobranoc (serial tele-

wizyjny) 123

Glissant Edouard 153, 182
Głowiński Michał 235
González Iñârritu Alejandro 82
Gorczyńska Renata 74
Gorris Marleen 217
Grafton Sue 217
Greimas Algirdas Julien 5, 203–211, 225,

233

Hamon Philippe 74, 179, 234
Hardy Thomas 40–41

251

Indeks nazwisk i tytułów

Harper Karen 122
Hartman Geoffrey 181
Harvey Richard Brown 234
Hawthorne Nathaniel 98
Hemingway Ernest 127
Hendricks William O. 194, 225
Herman David 12
Herzog Werner 215
Hirschkop Ken 12
Holly Lauren 128
Holocaust (serial telewizyjny) 45
Homer 37, 85, 86, 109, 181
Horacy (Corneille) 132
Hoving Isabel 180
Hrushovski Benjamin 234

Iliada (Homer) 37, 85, 86, 109, 181
Iser Wolfgang 235

Jahn Manfred 12
James Henry 37, 77, 148, 151, 216
Jefferson Ann 73
Jeżewska Kazimiera 181
Johnson Barbara 75
Joyce James 140, 194, 195

Kafka Franz 63, 143, 214
Kakandas Irene 75
Kamieńska Anna 182
Keller Evelyn Fox 34–35, 75
Khanna Ranjana 75
Kim jest autor? (Foucault) 15
Kittay Jeffrey 234
Kłobukowski Michał 182
Kolor purpury (Spielberg) 169–171
Kolor purpury (Walker) 169–170, 182
Kotka (Colette) 51, 158
Korzystaj z dnia (Bellow) 135, 216
Król Artur 123
Król Edyp (Sofokles) 124–125
Królewna Śnieżka 126
Krzempek Ewelina 182
Księga Liczb (Biblia) 159
Księga Sędziów (Biblia) 71, 188–190, 225
Księga Rodzaju (Biblia) 59, 220
Księżna de Clèves (Lafayette) 197
kus, De [Pocałunek] (Wolkers) 155, 239

Labirynty (Borges) 61–62, 74
Lafayette de Maria 197

La Fontaine Jean de 195
Lämmert Eberhard 179
Lanser Susan 73, 180
Lato przed zmierzchem (Lessing) 153–

154

Lefebvre Henri 180
Leith Dick 230, 235
Lessing Doris 153
Leśmian Bolesław 64
Lewis Clive Staples 6
Liotta Ray 128
Lista Schindlera (Spielberg) 19–20, 45–46
Lodge David 74, 180
Lolita (Nabokov) 122
Longman Mary 185, 225
Lord Catherine 75
Lubbock Percy 101, 102
Ludzie starzy i sprawy przemijające (Co-

uperus) 20–21, 25, 48, 60, 94, 95,
154, 166, 211, 213, 218, 238

Łotman, Jurij 180, 202, 221, 225

Malot Hector 127
Man That Turned into a Statue, The

[Człowiek, który zmienił się w posąg]
(Oates) 195

Magnuszewska Agnieszka 75
Margolin Uri 12
Marple, panna (Christie) 126–127, 216
McEwan Ian 175–176, 182, 215, 218
McHale Brian 73, 234
McMaster Gerald 185, 186, 225
Melas Natalie 182
Metamorfozy (Owidiusz) 125, 182
Mezei Kathy 12
Mikołaj, święty
Millhon Kinsey (Grafton) 205, 207, 208,

212, 216

Mitchell William J. Thomas 181
Morrison Toni 24, 58, 66, 74, 83, 116
Moser Walter 74
Mulisch Harry 86, 89– 92, 151, 181, 238
Müller Günther 101, 178
Muñoz Juan 167, 182
Musser Charles 74
Myerson George 230

Nabokov Vladimir 122
Napoleon Bonaparte 123, 124

Indeks pojęć

Podręcznik ten skupia się przede wszystkim na pojęciach narratologicz-
nych oraz ich użyciu. Powstał na potrzeby dydaktyki, dlatego wiele po-
jęć powtarza się w kilku miejscach. Wymienianie wszystkich lokalizacji
każdego z nich sprawiłoby, że ten indeks nie spełniłby swojego zadania.
Aby był przydatny, zawiera odnośniki tylko do tych stron, na których
dany termin został zdefi niowany, omówiony lub użyty w szczególnym
teoretycznym kontekście poszerzającym jego defi nicję.

abolicjonizm, abolicjonista 170
aborcja 111
abstrakcja, abstrakcyjny 63, 186
achronia 99–100, 179
adresat (aktantów model) 205–208
adresatka 3, 30–31, 235
Afryka, przedstawienie 171
agens 3 i n.

działania: zob. aktor
narracji: zob. narrator
percepcji: zob. fokalizator

aktant 204–213, 225
aktantów model 204–213, 224, 233
aktor 3, 4–10, 114–135, 202–215
akumulacja 128, 140
alegoria, alegoryczny 71, 118, 124, 126,

139, 141, 147, 152–153

alienacja 31, 173–174, 202
anachronia 84–98

ciągła 95–96
punktowa 95–96
obiektywna 88
subiektywna 88

anachronizm 62, 159–161
analepsa: zob. retrospekcja
analiza, badacz 5, 9, 79, 82, 130

narracyjna, narratologiczna 8, 10,12,

36, 71, 72, 121, 129, 167–168

strukturalna 36, 72, 190, 224

antropologia, antropologiczny 186, 187–

191, 225

antropomorfi zm, antropomorfi czny 7,

115, 122, 186

„antyaktant” (Genette) 225
antybohater 41, 70, 135
antycypacja 85–90, 92, 94, 96–99

mieszana 92
subiektywna 90, 97
wewnętrzna 92, 97
wielokrotna 97–98
zewnętrzna 92

antycypacja wewnątrz retrospekcji 99
antynarracyjny 167
antypatia 78, 209
antypodmiot 210, 214, 225
antyrealizm, antyrealistyczny 45–46, 113

256

Narratologia. Wprowadzenie do teorii narracji

antyteza anioł-dziwka 157
apostrofa 30, 75
arbitralność 42, 46, 118
argumentacja, argumentacyjny 7, 33–34,

36, 103, 111, 227–228, 234

artefakt kulturowy 1 i n.
zob. też tekst
artykulacja 131
aspekt 6 i n.
atrybucja, przypisywanie 37, 48–58, 88
autentyczność: zob. uwierzytelnienie
autobiografi a, autobiografi czny 22, 23–

24, 133, 170

autor 6, 15–17, 71, 122

„śmierć autora” (Foucault) 15
„autor implikowany” (Booth) 17, 73

autor/tekst jako funkcja (Foucault) 15–16
autoreferencja, autoreferencyjność 48–57
autorytet 15–18, 67–68

baśń 25, 117, 141, 205, 212–213, 218
biblijny 19, 116, 117, 159, 160, 222
biologia 34–35
biurokracja 19, 63
błędne odczytanie 75
bohater ofi ara 135
bohater, bohaterka 128, 134–135

cechy (postaci): zob. cechy
cechy, własności, właściwości 1, 6–9,

46–48, 77, 115, 128, 129, 141

cenzor, cenzura 16–17
charakterystyka 115–135
chronofobia 80
chronologia, chronologiczny 5–6, 78,

81–100, 218–220

ciało 108, 125
czas 5, 6, 34, 42, 61–62, 79–81, 215–220

i n.
„rzeczywisty” 106, 176

czasownik 160

deklaratywny 48–57
wskazujący na relację teleologiczną

204

dynamiczny, działania 151, 192
postrzegania 109, 151, 164

czasownika czas (gramatyczny) 81–82,

95, 176

częstotliwość 111–114

człowieczeństwo 22, 121
czytelnik, odbiorca, czytanie 10, 12, 16,

29–31, 63–64, 81, 235

deixis, deiktyczny 30–31, 52–56
dekonstrukcja 223, 230, 234
delimitacja 36–37
denaturalizować 41, 45
destinataire (Greimas): zob. odbiorca
destinateur (Greimas): zob. władza
detektywistyczna powieść 93, 94, 98,

117, 127, 133, 166, 212, 213, 217

determinacja 61, 140–141
determinizm 199
dialog 65–66, 73, 103, 235
dialogiczność (Bachtin) 70, 230
didaskalia 65
długie ujęcie 41
dopełnienie (aktantów model) 204–205
dotyk 138
dramat, dramatyczny 8, 53, 65–66, 177,

235

druga osoba 20, 29–31, 75
dyskurs, dyskursywny 12, 70–72
dystrybucja 135, 153, 224, 228
działać 4 i n.
działanie 10
działanie 4 i n.
dziennik podróży 45, 74
dziewica 188–190
„dzikus” 131
dźwięk 38, 40

Edypa kompleks 124–125
„efekt postaci” 115, 116, 119, 121
egzystencjalizm, egzystencjalista 122,

134, 199, 237

ekfraza 40–42
ekologia, ekologiczny 186
element 6, 33, 136 i n.
elipsa 93, 97, 102, 103–104, 113, 218,

219

emancypacja 16, 170
emocja, emocjonalny 48–53, 84, 98,

148–49, 184

emotywny sposób użycia języka 48–53
epicki 89, 142
epistemologia, epistemologiczny 108,

117, 120–121, 173, 228

257

Indeks pojęć

erotyka, erotyczny 121, 125, 151, 172
etnocentryzm 160–161, 187–190
etnografi a, etnografi czny 187
ewolucji teoria 34

fabuła (rosyjscy formaliści) 78
fabuła 3–11, 12, 78, 149–150, 183–225 i n.

włączona 58–65

fabuły czas (CF) 89, 103–111, 215–220
faktyczny 28, 33, 121
fantastyka (rodzaj) 92, 184
fantazja 115, 131, 157–158
fatalizm, fatalistyczny 96, 199
feminizm, feministka 12, 126, 180, 202,

225

fi gura, retoryczna 47, 179
fi kcja, fi kcjonalność, fi kcjonalny 24, 27,

42, 50, 121, 123, 125, 126, 137, 178,
184, 188, 204, 230

fi lm 45, 169–172
fi lmowa narratologia: zob. narratologia

w badaniach nad fi lmem

fi lozofi a języka 11, 70
fl ashback 85

zob. także retrospekcja

fl ash-forward 85

zob. także antycypacja

fokalizacja 3, 6, 10, 18–19, 138, 146–

166, 235 i n.
niejednoznaczna 164–165
podwójna 26, 165
pojedyncza 163
poziomy 162–165
teoria 150, 235
wewnętrzna 153–154
w przedstawieniach wizualnych 167–

169

włączona 28, 162–165, 177
zewnętrzna 153–154
złożona 162–163

fokalizacji przedmiot 154–161
niepercypowalny (np) 158
percypowalny (p) 158
fokalizator 151

fokalizator-postać (FP) 26, 40, 152,

153–154, 168–169

zewnętrzny (FZ) 136–137, 154–155

formalizm, formalista, formalny 11, 78,

116, 122, 194

fotografi a, fotografi czny 136–137, 148,

173–174

funkcja, funkcjonalność, funkcjonalny

46–47, 135, 193–194, 195

gatunek 72, 96, 117, 127, 142, 177, 196,

216

gender, genderowy, płeć, płciowy 35, 69,

114, 126, 142, 157, 172

gęstość czasowa 80, 83
głos narracyjny 17, 20, 29, 70, 90, 147,

187, 189, 190, 230–231

gramatyka, gramatyczny 51–57, 72
granice, ograniczenia

interpretacji 16
korpusu tekstów narracyjnych 2–3
płci 69
rzeczywistości i fi kcji 125
przestrzeni 139, 203, 222–223

gwałt 139–143, 159–161, 170, 172, 189
gynofobia 80

heterogeniczność, heterogeniczny 70, 71,

123

heteroglosja (Bachtin) 70–72
heurystyczny 186
hierarchia, hierarchiczny 42, 57, 65, 69,

131, 169

hipoteza 131
historia całego życia 102
historia sztuki 148, 167, 168, 169, 217
historia, historyczny 45–46, 61–62, 73,

80, 123, 152–153, 160, 196

Holokaust 19–20, 45–46
homologia 183–186, 225
homonimia chronologiczna 90, 92
humor 69, 90, 123, 149–151, 157, 170–

171

identyfi kacja 42, 45–46, 68, 115, 149,

169
heteropatyczna (Silverman) 173, 174
idiopatyczna (Silverman) 173

ideologia, ideologiczny 7, 16, 17, 31–36,

42, 71, 73, 77, 78, 115, 116, 120, 121,
122, 123, 130, 132, 135, 169–171,
191, 196, 214–215, 224, 231

ikoniczny znak 126
ikonografi a 167–168, 169

Redaktor inicjujący

Marta Czerwonka

Redaktor

Anna Poinc-Chrabąszcz

Korekta

Lucyna

Sterczewska

Skład i łamanie

Katarzyna

Mróz-Jaskuła

Nakład 1000 egz, ark. wyd. 18

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków
tel. [phone], fax [phone]