Tego e-booka otrzymujesz dzięki:
www.ksiazkidosluchania.tnb.pl

Postawy rodzicielskie a agresywne
zachowania u dziecka cz.1

Życie w dobie wielkich przemian społeczno-politycznych sprzyja wzrastającej
przestępczości, chuligaństwu i znieczuleniu na ludzką krzywdę. Dzieje się to również w
naszym kraju wzbudzając ogólne poczucie zagrożenia i słusznego niepokoju.
Zachowania agresywne występujące w różnych formach kontaktów międzyludzkich stanowią
istotny problem społeczny szczególnie, gdy dotyczy on dzieci. Przyczyny tego zjawiska
należy szukać w rodzinie, gdyż to tu kształtują się i tworzą określone normy, regulujące
zachowanie jej członków, rolę i pozycję, wytwarzające wzajemne oczekiwania i wymagania.
Dlatego kształtowania osobowości dziecka dokonuje się głównie poprzez wpływ postaw
rodzicielskich, które są całokształtem stosunków międzyosobowych, charakterystycznych dla
całej rodziny.
W prezentowanej publikacji zajęłam się problematyką postaw rodzicielskich i zależnością,
jaka wynika między tymi postawami, a agresywnymi zachowaniami dzieci i ich
przystosowaniem do szkoły.
Inspiracją do podjęcia tego tematu stała się wieloletnia obserwacja dzieci w wieku
wczesnoszkolnym, możliwość szerszego spojrzenia na różne ich problemy. Pracując w szkole
napotykam na wiele problemów wychowawczych, gdzie głównym z nich jest narastający
wśród dzieci problem agresji.
W publikacji przedstawiam pojęcie agresji w ujęciu różnych autorów, rodzaje i formy

występowania jak i mechanizmy warunkujące powstawanie zachowań agresywnych.

AGRESJA - ROZWAŻANIA TEORETYCZNE

Zdefiniowanie pojęcia agresji nie jest zadaniem prostym, pomimo, iż wielu badaczy
zajmuje się tym zjawiskiem coraz powszechniej.
P.G.Zimbardo zdefiniował agresję jako "...zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z
zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia"(Zimbardo P.G. 1994).
Podobną definicję przytoczyli G.Caprara i C. Pastarelli przedstawiając agresję jako
"...zachowanie podjęte z zamiarem skrzywdzenia innej osoby"(Frączek A. 1993). Autorzy
obu tych definicji określają agresję jako zamierzone zachowanie, gdzie agresor dąży do
skrzywdzenia lub zniszczenia innej osoby. Zbliżoną definicję do poprzednich, lecz poszerzoną
o cel planowanych działań i sposób ich przeprowadzenia sformułowała H. Filipczuk mówiąc,
że "...agresja to zamierzone działania mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś -
osobie lub przedmiotowi - krzywdy: szkody, straty, bólu"(Filipczuk H. 1988).
Cel, czyli to do czego się dąży podkreślił E. Aronson, który widzi agresję jako w celowym
działaniu wyrządzającym szkodę lub przykrość. Podobną choć bogatszą definicją określającą
dokładniej negatywne skutki i zakres działania napastnika przedstawia H N. Ricciuti. Określa
on agresję jako: "...pewne działanie, myśl lub impuls, którego celem jest wyrządzenie

krzywdy fizycznej lub psychicznej, realnej lub symbolicznej określonej osobie lub jej

reprezentantowi"(Skorny Z. 1989).
Szeroką definicję omawianego pojęcia zaproponował R. Mandl. Zdaniem tego autora
"agresja w ścisłym tego słowa znaczeniu jest aspołecznym sposobem zachowania się
wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia oraz działaniem
skierowanym przeciw ludziom wynikającym z określonych pobudek uczuciowych, służących
celom samoobrony lub rozszerzenia swej dominacji"(Skorny Z. 1989).
Przedstawione wyżej definicje zawierają motywy postępowania zgodne z subiektywną
koncepcją określenia agresji, o której Z, Skorny pisze, że : "...przejawia się ona w
wystąpieniu u agresora chęci szkodzenia lub niszczenia, zamiaru wyrządzenia komuś
krzywdy spowodowania szkody, zadania bólu"(Skorny Z. 1989). Nie są to czyny, tylko chęci,
zamierzenia, czy też emocje, których doznaje napastnik.
Wielu autorów doszło do wniosku, że istotną właściwością agresji nie są subiektywne,
przeżycia jednostki lecz jej obiektywne określone konsekwencje społeczne. Wiąże się to z
obiektywną koncepcją agresywnego zachowania się, w której Z. Skorny agresję prezentuje
jako fakty, które występują w zachowaniu się. Fakty te mogą być obserwowane,
rejestrowane i mierzone.
W takim znaczeniu według A.H.Bussa "...agresja polega na wystąpieniu zachowań
przyjmujących np. formę bicia, poniżenia kogoś, niszczenia lub uszkodzenia
przedmiotów"(Skorny Z. 1989).
Natomiast J. Dollard uważa, że agresja to: "...akt, którego celem jest wyrządzenie szkody
innemu organizmowi"(Skorny Z. 1968).
Obie wyżej wymienione definicje wskazują, że agresję charakteryzuje konkretne działanie
mające na celu wyrządzenie szkody, krzywdy. Następnym przykładem definicji agresji w
ujęciu obiektywnym, jest definicja T. Tomaszewskiego, który agresywne zachowanie określa
jako: "...skierowane przeciw komuś lub czemuś"(Tomaszewski T. 1963).
Pojmując agresję zgodnie z ideą Tomaszewskiego, Z. Skorny określa także jej cechy
szczególne. Według niego agresywne zachowanie się skierowane jest przeciw komuś lub
czemuś. Może przyjąć formę ataku, napaści, pobicia, znieważenia, poniżenia czyjeś godności
osobistej. Wyrządza ono także określone szkody materialne lub moralne.
Zgodna z obiektywnym ujęciem agresywnego zachowania jest też definicja A. Frączka,
który pisze: "...agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i
spowodowania utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub
spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi"(Frączek A, 1979).
Z. Skorny uwzględniając koncepcje subiektywne i obiektywne agresywnego zachowania
się formułuje własną definicję interesującego nas pojęcia: "...mianem agresji określamy
zachowanie występujące w formie aktu skierowanego przeciw określonym osobom lub
przedmiotom, wyrządzające szkody materialne lub moralne, będące wskutek tego
przedmiotem dezaprobaty społecznej"(Skorny Z. 1989).
Definicja ta jest kwintesencją obu przedstawionych koncepcji agresywnego zachowania.
Przedstawione wyżej definicje agresji są tylko wybranymi spośród wielu istniejących w
literaturze przedmiotu. Uzmysławiają jak trudno jednoznacznie określić zachowanie

agresywne i jak wiele czynników należy wziąć pod uwagę, by to uczynić.

Rodzaje i formy agresji.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się szereg rodzajów agresji. Rodzajowego podziału
agresji ze względu na kryterium jakim jest mechanizm jej powstawania dokonał Z. Skorny.

Na podstawie wspomnianego kryterium wyróżnia on cztery rodzaje agresji:

·
·
·
·

agresję
agresję
agresję

agresję

frustracyjną,
naśladowczą,
instrumentalną,

patologiczną (Skorny Z.).

Wskazane przez Z. Skornego rodzaje agresji omówię kolejno w dalszej części tekstu.

Agresja frustracyjna - nietrudno zauważyć, że mówiąc o tak zwanej "agresji frustracyjnej"
zwracamy się ku wcześniej przedstawionej koncepcji dotyczącej genezy interesującego nas
zjawiska, którego źródeł upatrujemy właśnie we frustracji. Warto przypomnieć - jak sądzę -
że według J. Dollarda istnieje nierozłączny związek frustracji z agresją. Krytycy powyższej
koncepcji twierdzą, że frustracja może być powodem agresji, chociaż zależność ta zachodzi
tylko w określonych okolicznościach i wymaga spełnienia kilku dodatkowych warunków, a
mianowicie gdy blokada ważnej potrzeby powoduje intensywne pobudzenie do agresji, gdy
czynniki powodujące blokadę uniemożliwiają wykonanie czynności zmierzających do
zaspokojenia potrzeby, oraz gdy ilość doznawanych uprzednio frustracji wzrasta. Poprawkę
do powyższej hipotezy wprowadził N. E. Miller twierdzący, że "frustracja może spowodować
pobudzenie do szeregu różnych reakcji, wśród których jednym z rodzajów są niektóre formy
agresji". Uważał on, że w sytuacjach frustracyjnych kara lub sama groźba kary wpływa
hamująco na impulsy pobudzające do agresji i powoduje wystąpienie reakcji
nieagresywnych, a zatem nie każda jest powodem zachowań agresywnych. S. Rosenzweig
natomiast twierdził, że reakcjami na frustrację mogą być zarówno reakcje agresywne, jak i
nieagresywne. Do agresywnych reakcji frustracyjnych autor zaliczył reakcje ekstrapunitywne
i intrapunitywne, a do nieagresywnych zaś - impunitywne.

Reakcje ekstrapunitywne przejawiają się - jego zdaniem - w agresji skierowanej na

zewnątrz - na określone osoby i przedmioty. Manifestują się one w wybuchach gniewu,
wrogości, przypisywaniu innym winy za własne niepowodzenia.

Reakcje intrapunitywne przyjmują natomiast formę agresji skierowanej na własną osobę,

poczucia winy, niezadowolenia z siebie, potępiania swych czynów.

Reakcjom impunitywnym wreszcie, nie towarzyszy żadna forma agresji. Pozwalają one

jednak na rozładowanie stanów napięcia emocjonalnego wywołanego doznaną frustracją w
sposób nieagresywny.
Reasumując, można stwierdzić, że frustracja jest skutkiem blokady określonych potrzeb
takich jak między innymi potrzeby afiliacji, uznania społecznego, potrzeby samodzielności.
Konsekwencją blokady potrzeby afiliacji bywa agresywność dziecka spowodowana
oziębłością uczuciową rodziców, brakiem życzliwości i serdeczności, nadmierną surowością
czy stosowaniem licznych kar fizycznych.
Również wspomniana blokada potrzeby uznania społecznego może stać się przyczyną agresji
u dzieci. Powodem tej sytuacji jest zbyt częste upominanie dziecka, wytykanie różnych jego
wad i braków, czy stawianie kolegi jako przykład wzoru. Także wymieniona wcześniej
blokada potrzeby samodzielności może spełniać funkcję agresywnego motywu zachowania
się poprzez liczne zakazy i nakazy pochodzące od dorosłych jak i nadmierne ograniczanie
samodzielności dzieci.
Drugim rodzajem agresji wyróżnionym na podstawie mechanizmu jej powstawania jest
agresja naśladowcza. Rozpatrywanie kwestii związanych z agresją naśladowczą skłania do
przypomnienia, że tego typu zachowań agresywnych upatrywać można w nawykach
powstających i utrwalanych w trakcie życia jednostki pod wpływem facylitacji społecznej,
oznaczającej wzajemny wpływ członków grupy na wzrost zachowań określonego rodzaju.
Mówiąc prościej - agresja może być następstwem naśladowania innych.
"Agresywne zachowania się dzieci i młodzieży bywają także następstwem oddziaływania
określonych modeli zachowania się. Mamy wówczas do czynienia z procesem modelowania
(...). Wystąpienie tego rodzaju agresji stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli
agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się swym otoczeniu. Brak jest
wówczas motywacji typowej dla agresji frustracyjnej, przyjmującej formę poczucia krzywdy,
uczucia gniewu, chęci szkodzenia lub wyrządzenia komuś przykrości" (Skorny Z. ).
Pod wpływem oddziaływania wzorców agresywnego zachowania się agresja może
wystąpić u osób, które uprzednio nie były narażone na frustrację. U. Bronfenbrenner doszedł

do wniosku, że zachowanie agresywne, a nawet okrucieństwo, może wywołać osoba nie

mająca nawet najmniejszych podstaw, by się czuć skrzywdzoną, jednak wcześniej mająca
okazję obserwować zachowanie agresywne tylko i wyłącznie w roli widza.
Modele wpływają na zachowanie się przede wszystkim wtedy, gdy są nimi osoby
znaczące. W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji powodujący
wystąpienie dążenia do upodobnienia się do ubioru, sposobu mówienia lub zachowania się
modela.
Wpływ wzorów agresywnego zachowania zaznacza się szczególnie u chłopców, ponieważ
to oni głównie są odbiorcami komiksów, filmów, reportaży , co ma związek utożsamiania się
z negatywnymi bohaterami, sprzyjającymi rozwojowi zachowań agresywnych.

Trzeci rodzaj agresji, jaki wyróżnił Z. Skorny stanowi agresja instrumentalna. Jej
motywem są określone cele działania, a ona sama odgrywa wówczas rolę instrumentu czy
też narzędzia umożliwiającego osiągnięcie danego celu.
Przykładem tego zjawiska są rodzice wyznający zasadę "przepychania się przez życie
łokciami". Uważają wówczas, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy. W tej sytuacji
u dzieci kształtują się postawy sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych oraz są
one traktowane jako narzędzie skutecznego działania.
Podobne skutki może mieć przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach i
uprawnieniach przysługujących dziecku ze względu na pozycję społeczną rodziców.
Wystąpienie agresji instrumentalnej może spowodować nieprawidłowo ukształtowana
hierarchia wartości sprawiająca, ,że naczelnym celem działania staje się dążenie za wszelką
cenę do osiągnięcia osobistego sukcesu bez liczenia się z cudzymi interesami lub
potrzebami.
Z agresją instrumentalną mamy także do czynienia u dziecka, które grozi rodzicom, że w
razie niespełnienia żądań, zniszczy jakiś przedmiot czy wyrządzi komuś krzywdę. Uleganie
groźbom dziecka przyczynia się do utrwalenia takiej strategii postępowania. Ostatnim z
rodzajów agresji wyróżnionych przez Z. Skornego ze względu na mechanizm jej

powstawania jest agresja patologiczna. Jej przyczyn należy szukać w procesach
chorobowych zachodzących w układzie nerwowym. Zdaniem psychologów powodują one
powstanie zaburzeń w zachowaniu się jednostki przyjmujących formę zachowań
agresywnych jako swoistych symptomów niektórych chorób nerwowych i psychicznych. Na
skutek uruchomienia odpowiednich mechanizmów fizjologicznych, osoba chora zachowuje się
agresywnie mimo braku wpływu frustracji, modeli agresywnego zachowania się lub celów
działania realizowanych za pośrednictwem agresji. Zdaniem K. Dąbrowskiego
"...patologiczne podłoże agresji można stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo,
epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów" (Dąbrowski K, 1964).
Uwzględniając możliwość wystąpienia agresji patologicznej u dzieci i młodzieży należy
unikać przedwczesnego kwalifikowania niewłaściwie uzasadnionych zachowań agresywnych u
nich występujących. Tylko wtedy można je tłumaczyć wpływem procesów patologicznych
zachodzących w organizmie, gdy wykazały je badania neurologiczne lub psychiatryczne, zaś
szczegółowa analiza psychologiczna wyklucza wpływ frustracji, modeli agresywnego
zachowania się lub świadomych celów działania jako motywów agresji.
Przykładem agresji patologicznej może być agresywne zachowanie się dziecka, które bez
żadnego powodu napastuje swych kolegów. Zakłada się wtedy, że w samym dziecku tkwią
skłonności do agresji uwarunkowane wpływem dziedziczności lub zaburzeniami
chorobowymi. Jednak żeby to stwierdzić, niezbędne są badania neurologiczne i
psychiatryczne, dlatego agresja patologiczna nie będzie leżała w moich zainteresowaniach.
W dalszej części pragnę przejść do omówienia form zachowań agresywnych.
Zachowania agresywne można podzielić również ze względu na formę ich występowania.
Uwzględniając to kryterium A.H. Buss wyróżnia agresję fizyczną i słowną oraz agresję
czynną i bierną.
Agresję fizyczną Buss określa jako "... atak na inną osobę, w którym atakujący posługuje się
określonymi częściami ciała lub narzędziami, zadając ból lub wyrządzając szkody osobie

będącej przedmiotem agresji" (Skorny Z, 1968). Agresja słowna według niego to posłużenie

się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla atakowanej osoby, wywołujące u niej strach,
poczucie krzywdy lub odrzucenie uczuciowe. "Agresję czynną stanowią działania szkodliwe
dla osób lub przedmiotów, na które je się kieruje, natomiast agresja bierna jest
powstrzymaniem się od określonego działania, co powoduje szkodliwe konsekwencje dla
osoby będącej przedmiotem agresji".
A. Buss wyróżnia również agresję behawioralna, symboliczną i tematyczną. Pierwsza z
form agresja behawioralna skierowana jest przeciw konkretnym osobom lub rzeczom, druga
- agresja symboliczna - dotyczy osób lub rzeczy symbolizujących w jakiś sposób właściwy
przedmiot, na który byłaby się skierowała agresja behawioralna, trzecia z form natomiast -
agresja tematyczna - polega na wystąpieniu określonego rodzaju wypowiedzi słownych przy
badaniach prowadzonych za pomocą testów projekcyjnych.
Natomiast R. Mandel wyróżnia agresję bezpośrednią i pośrednią. Agresję bezpośrednią
tworzy szereg prostych zachowań takich jak: bicie, uderzanie, wyrywanie, przeklinanie,
straszenie, gryzienie (agresja prosta). Na agresję pośrednią składają się całe zespoły
określonych ruchów, gestów, wypowiedzi, obrażania się (agresja złożona).
Z. Skorny odwołując się do omówionych stanowisk, wyróżnia tylko i wyłącznie agresję
behawioralna, gdzie występują "...zachowania agresywne przybierające formę agresji
fizycznej lub słownej oraz agresji bezpośredniej lub pośredniej (Skorny Z. 1968). W agresji

bezpośredniej autor wyróżnia tu trzy formy takich zachowań:

· zachowania agresywne skierowane na ludzi,
· zachowania agresywne skierowane na inne istoty żywe nie będące ludźmi, a więc
zwierzęta i rośliny,
· zachowania agresywne skierowane na rzeczy martwe.

na

Natomiast agresja pośrednia to zachowanie agresywne skierowane nie na osoby wprost,
będące przedmiotem tego rodzaju zachowań, lecz na osoby lub rzeczy zastępcze.
Przykładem są tu plotki i złośliwe żarty. W sytuacji natomiast, gdzie frustracja spowodowana
surowym karaniem przez ojca nie wywołuje agresji skierowanej przeciwko niemu może
wystąpić agresja przemieszczona na młodsze rodzeństwo, kolegów czy słabsze dzieci, na
których rozładowuje się stan napięcia emocjonalnego.
Jeszcze inny znany badacz - E. Aronson - wyróżnia trzy formy agresji, do których zalicza
agresję fizyczną, agresję w wyobraźni i agresję bezpośrednią.
Agresja fizyczna przejawia się w postaci fizycznej, takiej jak gry, bieg, skoki, walenie
pięściami w worek. Agresja w wyobraźni, według E. Aronsona, polega na atakowaniu innej
osoby np. marzeniu o zbiciu kogoś lub napisanie opowiadania pełnego aktów gwałtu i
przemocy, gdzie tak naprawdę nikt nie zostaje skrzywdzony. Uprawianie agresji w wyobraźni
może dać lepsze samo poczucie, a nawet spowodować chwilowe zmniejszenie agresywności.
Agresja bezpośrednia wreszcie, polega na zwymyślaniu osoby, która spowodowała
frustrację, wyrządzenie jej krzywdy, sprawienie jej kłopotów, opowiadanie o niej brzydkich
rzeczy itp. W rzeczywistości najczęściej, kiedy ludzie dopuszczają się aktów agresji, akty te
zwiększają ich skłonność do przyszłej agresji, bowiem zmniejszenie napięcia związanego z
poczuciem krzywdy, gniewem, itp. Jest swego rodzaju nagrodą, która wzmacnia zachowania
przynoszące ulgę. Mamy tu zatem do czynienia z mechanizmem samowzmacniającym
zachowania agresywne.
Jak widać z dokonanego przeglądu literatury, ze względu na formę występowania
zachowań agresywnych można wyróżnić agresję fizyczną i słowną, czynną i bierną, agresję
prostą i złożoną, bezpośrednią i pośrednią, agresję behawioralną, w wyobraźni i tematyczną.
Włączenie określonych rodzajów zachowań do zakresu agresywnego zachowania się zależy
od sposobu rozumienia tego pojęcia.
Moją uwagę zwróciła też przemoc emocjonalna, występująca w formie wypowiedzi
napastliwych, krzyku, wypowiedzi poniżających.

Przemoc emocjonalna w relacji rodzice - dziecko przejawia się w nieodpowiednim

zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych dziecka przez rodziców. Wiele stale powtarzających się
negatywnych sytuacji wewnątrzrodzinnych, którym towarzyszą zaburzenia w zachowaniu
dzieci można nazwać przemocą emocjonalną wobec dziecka. Przemoc emocjonalna nie
pozostawia wprawdzie fizycznych symptomów, ale powoduje przykre przeżycia i wpływa w

sposób negatywny na psychikę dziecka.

Mechanizmy powstawania zachowań agresywnych

Zgodnie z teorią społecznego uczenia się, uczenie się przez człowieka społecznych
zachowań następuje głównie w wyniku współuczestniczenia jednostki w interpersonalnych
sytuacjach społecznych. Teoria ta wskazuje podstawowe mechanizmy, za pośrednictwem
których dochodzi do konstruowania się nowych sposobów zachowania, do ich
podtrzymywania, ich zmiany, a także ich zaniku. Teoria ta zakłada również, że nabywane
przez jednostkę nowe zachowania powstają w wyniku podstawowych mechanizmów
naśladownictwa, modelowania oraz identyfikacji. Dzięki tym trzem procesom odpowiednio
kształtuje się i modeluje osobowość dziecka.
W świetle wspomnianej teorii ogromną rolę w kształtowaniu wszelkich zachowań, w tym
także zachowań agresywnych, odgrywa obecność odpowiedniego wzorca - modelu,
wywołującego proces naśladownictwa, modelowania i identyfikacji. Zagadnienie to omówię

szczegółowo w kolejnych częściach tego Rozdziału.

Naśladownictwo

Pojęcie naśladowania jest przez różnych autorów różnie definiowane, podobnie jak dwa
inne bliskoznaczne z nim terminy: modelowanie i identyfikacja. E. Hilgard problem
naśladownictwa ujmuje w dwóch kategoriach zachowań. Po pierwsze - postrzega je jako
kopiowanie zachowania innych osób, po drugie - jako wzorowanie się na zachowaniu osób
trzecich.
Naśladownictwo - jego zdaniem - ma miejsce wyłącznie wtedy, gdy występuje zgodność
zachowania się dziecka z zachowaniem prezentowanym przez innych.
W wieku przedszkolnym naśladownictwo przejawia się najczęściej w zabawach
tematycznych. Natomiast w wieku wczesnoszkolnym staje się ono coraz bardziej świadomym
procesem, na co zwraca uwagę A. Jankowska, która w rozwojowym podejściu do procesu

naśladownictwa wyróżnia trzy jego fazy, a mianowicie:

· naśladowanie nieświadome,
· naśladowanie świadome
· naśladowanie twórcze ( wiek dorastania).

Naśladownictwo jest zatem jedną z najwcześniejszych i ważniejszych form uczenia się:
zdobywania wiadomości, nabywania umiejętności i nawyków, a także w zakresie nowych
form zachowań, postaw czy poglądów.
W codziennym życiu rodzinnym dzieci naśladują swoich rodziców i w ten sposób uczą się
uczestniczenia w różnych sytuacjach, w tym rozwiązywania konfliktów także przy użyciu siły,
zwłaszcza gdy obserwują korzystny rezultat agresywnego zachowania. Tak rozumiane
społeczne uczenie się bywa także postrzegane jako główne źródło agresji wśród dzieci.
Zdaniem M. Wolickiego "...dziecko, które przeszło przez proces naśladownictwa,
uświadamia sobie, iż nie może w pełni być podobne do rodziców. Przestaje zatem kopiować
zachowania matki i ojca, usiłuje natomiast zrozumieć te zachowania, a następnie włączyć je
do własnej struktury i konstruować własne zachowania, l wówczas dopiero dziecko zaczyna
wkraczać w proces modelowania, który zasadniczo trwa przez cale życie" (Wolicki M. 1983).
Reasumując, można stwierdzić, że naśladownictwo jako pierwszy mechanizm

warunkujący rozwój dziecka, pojawia się już we wczesnym dzieciństwie, gdzie dziecko uczy

się zachowań społecznych głównie w wyniku naśladowania osób z najbliższego otoczenia,
którymi są rodzice. Dopiero później, gdy zaczyna rozumieć swoje zachowania to pojawia się

proces modelowania.

Modelowanie

Podstawowym warunkiem nabycia nowego sposobu zachowania jest przede wszystkim
skoncentrowanie uwagi na modelu, zapamiętanie zachowań dla niego charakterystycznych
oraz wprowadzenie go we własnym działaniu.
Modelowanie już u dzieci w wieku przedszkolnym, a zwłaszcza wczesnoszkolnym nic ma
charakteru wyłącznie mechanicznego, biernego naśladownictwa, lecz jest świadomym
konstruowaniem własnego zachowania opartego na wzorcach zaobserwowanych u innych
osób.
Zdaniem A. Bandury podstawowy mechanizm modelowania polega w zasadzie na tym, iż
informacje, jakie jednostka odbiera od modela, są zamieniane w wyobrażenia, które
szczególnie wpływają na kształtowanie się określonych form zachowania.
Podobne spojrzenie na modelowanie przyjmuje E. Muszyńska pisząc, że:
"...pojmowane jest ono jako proces kształtowania i zmian zachowań obserwatora, a także
sposobu jego myślenia, oceniania i reakcji emocjonalnej pod wpływem obserwacji
modela"(Muszyńska E. 1997).
Zdaniem T. Rostowskiej, istotne wydaje się rozróżnienie między nabywaniem form
zachowania a ich wykonywaniem z uwagi na zainteresowanie dzieci tym, co może przytrafić
się modelowi zarówno w sferze poznawczej, jak i emocjonalnej. Autorka pisze na ten temat:
"...dzieci uczą się pewnych reakcji emocjonalnych poprzez empatyzująco - sympatyzujący
stosunek do modela. Modelowanie dokonuje się w oparciu o negatywne i pozytywne skutki,
czyli konsekwencje obserwowanych czynności czy zachowań modela" (Rostowska T. 1994).
Proces modelowania - jak uważają badacze - dokonuje się przede wszystkim w rodzinie,
która jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym, w którym ogromne
znaczenie odgrywa kultura pedagogiczna rodziców.
Zdaniem M. Wolickiego modelowanie wzoru rodziców jest zwykle poprzedzone identyfikacją
z rodzicami tej samej płci. Istotnym efektem procesu modelowania jest nabycie wzorów
postępowania, czyli modeli w zakresie podstawowych zachowań i ról społecznych.
Omawiany proces modelowania nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do agresji
dzieci. Uczą się one agresji, podobnie jak innych zachowań, na podstawie własnych
doświadczeń, poprzez obserwacje zachowań innych oraz spostrzeganie skutków , do jakich
one prowadzą. Dowodzą tego badania wielu psychologów.
Badania A. Bandury wskazują, iż obserwacja agresywnych modeli prowadzi do nowych form
agresywnych zachowań u dzieci. Wskazują one również, iż podatność na agresywne
modelowanie uwarunkowane jest obserwowaniem skutków tych zachowań. Jeśli zachowanie
to nie zostaje ukarane bądź jest nagradzane, wówczas następuje wzrost agresji.
W odniesieniu do podstawowych mechanizmów naśladownictwa, modelowania i identyfikacji
badania Bandury wskazują, iż zachowania agresywne są nabywane, wywoływane,
podtrzymywane lub wygaszane w zależności od nowych przekonań o karach i nagrodach, z
jakimi zachowania te się spotykają.
E. Hurlock natomiast pisze, że w rodzinach skłóconych częste awantury, ostre zwroty
dziecko przyjmuje jako swoje, stosuje je w kontaktach z rodzeństwem, rodzicami, przenosi
je na teren szkoły, arogancko zachowuje się wobec nauczycieli, jest agresywne w kontaktach
rówieśniczych, uczy się likwidować problemy bójką (Hurlock E. 1985). Przywoływana
wcześniej T. Rostowska stwierdza wyraźną zgodność między zachowaniami agresywnymi
rodziców oraz zachowaniami ich dzieci.
Tak więc, większość nowych zachowań dzieci nabywają przez modelowanie, czyli

obserwacje cudzych działań, doświadczeń i ich skutków.

Identyfikacja

Obok procesu obserwacji, naśladownictwa i modelowania, najbardziej znaczącym
mechanizmem warunkującym rozwój dziecka jest proces identyfikacji. Mechanizm ten różnie
jest określany przez poszczególnych autorów.
M. Wolicki traktuje naśladownictwo jako część identyfikacji, uzasadniając, że jednostka
naśladuje osobę, z którą się identyfikuje, i jest to zwykle proces nieświadomy.
J. Sołowiej podkreśla zaś zakres upodobania mogący obejmować całokształt zachowań danej
osoby, łącznie z jej poglądami, zasadami postępowania, bądź mogący ograniczać się jedynie
do pewnych właściwości lub doznań.
Identyfikacja z rodzicami jest mechanizmem ułatwiającym przejmowanie wzorów
zachowań, wzorów reagowania, norm moralnych, wartości rodzinnych. Zdaniem Rostowskiej
jednak istotną rolę w procesie identyfikacji, głównie pod względem zachowania się, mogą
odgrywać także indywidualne predyspozycje temperamentu i usposobienia dziecka. Zwraca
ona uwagę, że w sytuacjach rodzinnych agresywne zachowanie rodziców u dzieci o żywym
temperamencie może również wywoływać u nich zachowania agresywne. Również postawa
uczuciowa w interakcjach rodzice dziecko, ojciec matka w szczególny sposób udziela się
dziecku. Jeśli zatem ojciec czy matka w zachowaniu przejawiają agresję, nerwowość,
nieopanowanie, to podobne stany uczuciowe mogą powstać u dziecka.
Zdaniem Rostowskiej sposób społecznego dojrzewania dziecka wiąże się z transmisją
międzypokoleniową w rodzime, która dotyczy całokształtu zachowań kilku pokoleń.
Prawidłowo przebiegająca identyfikacja syna z ojcem, córki z matką ma dla dziecka
istotne skutki, szczególnie widoczne podczas uczenia się ról społecznych związanych z płcią.
Tak więc podstawowym rezultatem prawidłowej identyfikacji jest nabycie cech właściwych
dla danej płci. Brak natomiast interakcji między dzieckiem a ojcem utrudnia i uniemożliwia
nabycie wzorów roli ojcowskiej i związanych z nią zachowań i postaw.
Reasumując dotąd zebrane wiadomości, można zauważyć, że zachowania agresywne są
szkodliwe dla ich przedmiotu, wyrządzają mu obiektywnie stwierdzone szkody materialne i
moralne. U dzieci agresywne zachowanie się przyjmuje postać bójek, kłótni,
nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych uwag czy złośliwości. Przedmiotem agresji bywają
także osoby dorosłe - rodzice, nauczyciele, sąsiedzi. Agresywne zachowanie może przejawiać
się w przeszkadzaniu, w przedrzeźnianiu rodziców, w uderzeniach czy biciu. Agresja bywa
też skierowana na inne istoty żywe oraz przedmioty martwe, przyjmując formę znęcania się
nad zwierzętami, niszczenia lub uszkodzenia przedmiotów. Dzieci agresywne sprawiają
poważne trudności wychowawcze, a co za tym idzie, słabe przystosowanie do szkoły.
Nośnikiem tych wszystkich elementów zachowań agresywnych są postawy rodzicielskie,

którym poświęcę dalszą część publikacji.