TEORIA PIAGETA (poznawcza)

Piaget przedstawił strukturę intelektu w kategoriach schematów i operacji Schemat jest we-
wnętrzną reprezentacją określonych czynności fizycznych lub umysłowych. Noworodek wg
Piageta wyposażony jest w szereg wrodzonych schematów, które odpowiadają reakcją odru-
chowym, np. schemat patrzenia, chwytania, ssania i inne. W miarę rozwoju te wrodzone
schematy integrują się ze sobą i stają się bardziej rozwinięte a gdy dziecko reaguje na oddzia-
ływanie środowiska powstają całkowicie nowe schematy. Fundamentalne dla inteligencji są
schematy składające się z wiedzy o rzeczach i zdarzeniach oraz z wiedzy jak robić różne rze-
czy. W każdy akcie działania obecny jest schemat – rodzaj poznawczego planu, stosowanego
przez jednostkę do rozwiązania danego problemu. Operacja jest strukturą umysłową wyższe-
go rzędu, która nie jest dana od urodzenia i zwykle nie pojawia się w myśleniu przed osią-
gnięciem średniego dzieciństwa – wiek szkolny. Operacje pozwalają rozumieć bardziej zło-
ż

one struktury funkcjonowania otoczenia. Ich cechą charakterystyczną jest odwracalność, co

oznacza, że operacje można traktować jako czynność umysłowa, która może być wykonana w
kierunku odwrotnym, czyli być odwrócona.(5-latek rozumie dodawania 2+2=4 jednak nie
rozumie, że operacje tą można odwrócić przez odejmowanie 4-2=2, starsze dziecko które jest
zdolne do myślenia operacyjnego wie, że dodawanie jest odwracalne przez odejmowanie a
mnożenie jest odwracalne perze dzielenie. Myślenie młodszego dziecka wydaje się zdomino-
wane przedmiotem (eksperyment z kulką i kiełbaską z plasteliny) dziecko nie potrafi doko-
nywać odwracalności. Dziecięce struktury poznawcze zmieniają się wraz z wiekiem, dlatego
Piaget mówi o schematach i operacjach jako o zmiennych strukturach poznawczych.
Piaget swą teorię zbudował na mocnych podstawach biologicznych a jej kluczowym pojęciem
jest adaptacja. Rozwój intelektualny jest rozumiany jako adaptacja struktur poznawczych do
wymagań środowiska. Adaptacja zachodzi poprzez procesy asymilacji i akomodacji.
ASYMILACJA to proces w którym nowy przedmiot, idea zostaje zrozumiany w kategoriach
pojęć lub czynności (schematy) które dziecko już zna. Umożliwia jednostce działanie w no-
wych sytuacjach i wobec nowych problemów za pomocą już istniejących schematów
AKOMODACJA jest komplementarnym procesem, który umożliwia jednostce modyfikowa-
nie pojęć i czynności tak, by pasowały one do nowych sytuacji, przedmiotów i informacji.
Pozwala zmieniać istniejące schematy lub wytwarzać nowe.
Ze względu na ich niezmienną naturę asymilacja i akomodacja są niezmiennymi funkcjami.
Zanim dziecko nabędzie nową wiedzę, znajduje się w stanie równowagi - harmonii poznaw-
czej. Kiedy ten stan równowagi zostanie zakłócony kiedy jednostka napotyka coś nowego lub
wymagającego innego podejścia – procesy asymilacji i akomodacji działają w celu przywró-
cenia tej równowagi. Piaget mówi o procesie równowagi którego rolą jest zapewnienie, że
akomodacja zostanie skonsolidowana z asymilacją oraz że zostanie zachowana między nimi
równowaga. W ten sposób zmieniają się struktury umysłowe i rozwijają się zdolności po-
znawcze.
Stadia rozwoju inteligencji wg Piageta
1. SENSOMOTORYCZNE 0-2 lata
Dziecko poznaje świat dzięki bezpośredniemu spostrzeganiu i aktywności motorycznej, bez
udziału myślenia w formie znanej dorosłym. Do ósmego miesiąca dziecko nie posiada poję-
cia stałości przedmiotu. Do tego czasu co znika z pola widzenia dziecka znika również z jego
umysłu. Myślenie dziecka jest zdominowane przez tu i teraz. Kiedy dziecko nabywa pojęcie
stałości przedmiotu i pojawiają się inne środki myślenia jak pamięć i język stadium sensomo-
toryczne dobiega końca. Dziecko staje się zdolne do antycypowania przyszłości i myślenia o
przeszłości
2. PRZEDOPERACYJNE 2-7 lat

Okres przejściowy który kończy się pojawienie myślenia operacyjnego. Wraz z rozwojem
mowy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego, jednak możliwości intelektualne
nadal zdominowane są przez postrzeżenia niż przez pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzeń.
Myślenie dziecka podlega ograniczeniom
- egocentryzm dziecko nie potrafi zrozumieć, że mogą istnieć inne punkty widzenia niż jego (
eksperyment z górami.
- centracja zwracanie uwagi na tylko jedną właściwość przedmiotu z pominięciem innych
nawet bardzo ważnych (eksperymenty nad pojęciem stałości – kulka i kiełbaska z plasteliny)
- nieodwracalność niezdolność przedoperacyjnego dziecka do powrotu – w myślach – do
punktu wyjścia rozumowania.
3. OPERACJE KONKRETNE 7-11 lat
Główne właściwości tego stadium to – nabywanie odwracalności wmyślenia dziecko potrafi
odwracać operacje myślowe i – zdolność do decentracji dziecko staje się mniej egocentryczne
i potrafi widzieć przedmioty i zdarzenie z różnych punktów widzenia
Inną ważną cechą tego stadium jest wzrastająca zdolność do posługiwania się takimi opera-
cjami jak klasyfikacja - zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych
cech właściwości oraz szeregowania zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś
porządku np. wg koloru, wielkości
W tym stadium dziecko aby rozwiązać jakiś problem w sposób logiczny potrzebuje manipu-
lacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach
4. OPERACJE FORMALNE 11-do końca
Dziecko nabywa zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do konkret-
nych przedmiotów i wydarzeń. Dzieci potrafią rozwiązywać problemy w umyśle za pomocą
systematycznego testowania zbioru hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zależ-
ności. Staje się w coraz większym stopniu podobne do myślenia człowieka.

TEORIA BRUNERA (poznawczy)
Wg. Brunera w nabywaniu dojrzałej formy procesów myślenia dzieci rozwijają trzy główne
sposoby wew. reprezentowania świata:
ENAKTYWNY myślenie opiera się całkowicie na czynnościach motorycznych i nie wyko-
rzystuje ani wyobraźni ani słów. Dla dziecka bawiącego się zabawką ruchy wykonywane w
trakcie zabawy stanowią jego wew. reprezentacje zabawki. Reprezentacje enaktywne funk-
cjonują w ciągu całego życia i przejawiają się w wielu czynnościach motorycznych (pływa-
nie, rzucanie piłką) których uczymy się przez praktykę, i które nie są wew. reprezentowane
przez słowa i obrazy
IKONICZNA dziecko staje się zdolne do reprezentowania świata poprzez obrazy umysłowe
(tj. wzrokowe, słuchowe, węchowe lub dotykowe) dostarczają one środków dzięki który dzie-
ci potrafią wytworzyć, rozwinąć obrazy otoczenia, nawet jeśli nie potrafią opisać go słowami.
SYMBOLICZNA dziecko staje się zdolne do reprezentowania świata za pomocą języka, a
potem za pomocą innych systemów symbolicznych tj. liczby, muzyka. Reprezentacje symbo-
liczne pozwalają dziecku posługiwanie się bardziej abstrakcyjnymi i plastycznymi formami
myślenia, co z kolei pozwala nie tylko reprezentować rzeczywistość lecz również pozwalają
manipulować ją i przekształcać.

Piaget/Bruner
Stadia rozwoju wg. Brunera dorosły zachowuje i używa wszystkich trzech sposobów w ciągu
całego życia
Bruner kładzie większy nacisk większy nacisk niż Piaget na role doświadczenia indywidual-
nego.
Bruner podkreśla w przeciwieństwie do Piageta znaczenie języka dla procesów myślenia

TEORIA FREUDA (psychoseksualny)
Psychoanaliza wykorzystuje trzy główne techniki – wolne skojarzenie, - analiza snów i –
interpretacje przejęzyczeń i innych czynności pomyłkowych. Techniki te mają za zadanie
wydobyć z nieświadomości myśli uczucia i motywacje których pacjent sobie nie uświadamia.
Powstała teoria ludzkiego umysłu i osobowości. Istotne zagadnienie tej teorii to:
1.

wpływ doświadczenia dzieciństwa na życie dorosłe

2.

istnienie nieświadomego umysłu który zawiera wyparte wspomnienia które wpływają na
ś

wiadomy myśli i zachowanie

3.

istnienie instynktownych popędów które mają wpływ na zachowanie przez całe życie (li-
bido)

4.

znaczenie mechanizmów obronnych (wyparcie-usunięcie bolesnych doświadczeń ze
ś

wiadomości, regresja-uwstecznienie zachowania na niższy poziom rozwojowy, projekcji-

przypisywanie własnych złych uczuć innym, sublimacja- wyrażanie popędów w działa-
niach zastępczych sztuka)

STRUKTURA OSOBOWOŚCI
ID- jest zdeterminowane biologicznie i reprezentuje wszystkie instynktowne popędy które są
dziedziczne. Działa wg zasady przyjemności czyli szuka natychmiastowego zaspokojenie
swoich potrzeb, pragnień. Jest irracjonalne, impulsywne i nie zwraca uwagi na ograniczenia
społeczne. Dziecko we wczesnym niemowlęctwie jest kierowane przez id.
EGO – kieruje się zasadą rzeczywistości. Główną funkcją jego jest utrzymywanie równowagi
między zakazami i ograniczeniami a irracjonalnymi popędami pochodzącymi z id. Często
określane jako struktura kierująca, zawiadująca osobowością.
SUPEREGO - wyłania się między 4-6 rokiem życia. Jest mniej więcej odpowiednikiem su-
mienia. Zawiera wew. moralne sankcje i zakazy jakie istnieją w kult. otaczającej jednostkę.
Pogwałcenie zasad wyznawanych przez superego prowadzi do poczucie winy u jednostki.
STADIA ROZWÓJU PSYCHOSEKSUALNEGO
W czasie rozwoju dziecko przechodzi szereg stadiów na każdym z nich satysfakcja jest osią-
gana przez kierowanie libido do różnych części ciała. Proces kierowania energii psychicznej
ku przedmiotom osobą lub czynnością zw. katesją, która redukuje popęd i wiąże energie z
obiektem. Nie rozwiązanie problemów które niesie każde kolejne stadium powoduje zatrzy-
manie rozwoju na danym stadium lub fiksacje co dalej powoduje nerwice w dorosłym życiu.
stadium oralne (1 rok)
Energia libido jest w okolicach ust (strefa erogenna). Dziecko czerpie przyjemność ze ssania i
gryzienia. Zachowania te mają charakter auto-erotyczny. Niezaspokojenie lub nadmierne za-
spokojenie prowadzi do występowania tej cechy w dorosłym życiu. Fiksacja może wyrażać
się w alkoholizmie, żarłoczności paleniu tytoniu.
Stadium analne (2-3 r. ż.)
Sfera erogenna – odbyt. Dziecko osiąga satysfakcje z wydalania i wstrzymywania kału. Waż-
ne wydarzenie w życiu dziecka to rozpoczęcie treningu czystości który może prowadzić do
konfliktów rodzice-dziecko. Nie rozwiązanie konfliktu powoduje fiksacje. Może powstać
osobowość nadmiernie zwracająca uwagę na czystość i porządek (wydalanie) lub oszczędnej,
upartej i obsesyjnej (wstrzymywanie).
Stadium falliczne (4-6 r. ż.)
Energia libidinalna koncentruje się w genitaliach i uczuciach, które stają się jawnie seksualne.
W stadium tym pojawia się:
Kompleks Edypa – chłopcy fantazjują seksualnym związku z matką, nienawidzą intymnego
związku ojca z matką i obawiają się kary w postaci kastracji za swe zakazane marzenia. Zo-
staje on rozwiązany kiedy chłopie zaczyna się identyfikować z ojcem, chce go pozyskać i stać
się taki jak on.

Kompleks Elektry – dziewczynka wieży, że jest już po kastracji ponieważ nie posiada peni-
sa, cierpi z powodu zazdrości o penis to prowadzi do zażyłych stosunków z ojcem – posiada-
czem penisa a w dalszym ciągu do identyfikacji z matką by stać się taką jak ona.
Pozytywne rozwiązania kompleksów Edyp/Elktra prowadzi do identyfikacji dziecka z rodzi-
cem własnej płci. Z identyfikacji wynikają 2 istotne konsekwencje: 1. Przyswojenie roli zwią-
zanej z płcią, 2. Przyswojenie standardy życiowe rodziców ich postawy i zakazy wraz z nor-
mami moralnymi społeczeństwa które one odzwierciedlają tak powstaje superego-sumienie a
wartości i wierzenia są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Negatywne rozwiązanie kompleksu E/E spowoduje przeżywanie rozmaitych problemów w
późniejszym życiu, różnego rodzaju nerwice
Stadium latencji trwa do adolescencji
W okresie tym libido ulega osłabienie i nie koncentruje się w żadnym szczególnym obszarze
ciała. Jest to okres rozwoju ego zwłaszcza sprawności intelektualnych i społecznych.
Stadium genitalne od adolescencji
Pojawia się znowu zainteresowanie seksualną przyjemnością. Jest to stadium finalnej dojrza-
łości. Wcześniejsze popędy seksualne związane z określonymi strefami ciała łączą się w zin-
tegrowany zestaw dorosłych seksualnych postaw i uczuć.
PSYCHOANALITYCZNE POGLĄDY NA ROZWÓJ
1 etap 1-rok
Niemowlę doznaje podniecenia przyjmując pokarm bo ssanie daje mu przyjemność. Usta i
wargi stanowią strefy erogenne a drażnienie ich uzupełnia libido. Pierś matki jest przedmio-
tem pożądania, potem zastępczo cmokanie, ssanie palca, gryzienie wargi itd. Zachowania
mają charakter auto-erotyczny.
2 etap 2-rok
Wydalanie. Podrażnienie błony śluzowej odbytu i cewki moczowej przez wydalanie sprawia
przyjemność. Kał i mocz dla dziecka są jakby podarunkiem dla ich rodziców. Często dzieci
przytrzymują co sprawia im przyjemność
3 etap 3-4 lata
Dociekliwość seksualna. Dziecko dostrzega różnice płciowe między k/m. Pojawia się kom-
pleks kastracyjny chłopiec obawia się pozbyć członka dziewczynka zazdrości chłopcu człon-
ka. Miejscem pobudliwości dziewczynki jest łechtaczka. Zgadnie z rozwojem poznawczym
rodzi się pytanie skąd się biorą dzieci? Przez opowieści rodziców o bocianie czy kapuście
dzieci czują się oszukane i osamotnione, jednak zaczynają podejrzewać związek członka z
narodzinami dziecka. Widok aktu seksualnego kojarzy się z sadyzmem, a widząc krew matki
uznają, że ojciec ją zranił. Dziecko dąży do zaspokojenia libido przez pieszczoty w okresie
tym może pojawić się masturbacja.
4 etap 5-6 lat
Okres latencji – utajnienia
Większość dotychczasowych doświadczeń dziecka ulega wyparciu. Tu pojawiają się nowe
zainteresowania: szkoła, przedszkole, koledzy, wychowawcy.
5 etap
Odnawia się moc libido. Pojawiają się popędy. Stopniowo wszystkie popędy seksualne ulega-
ją hegemonii . Rozwój cechuje przechodzenie od auto-erotycznego do hetero-erotycznego
zachowania na obce obiekty. Pierwszym obiektem jest matka. W okresie przedszkolnym po-
jawia się kompleks E/E. W tym okresie nowe rodzeństwo traktowane jest z niechęcią. Miejsce
dziecka w rodzinie czyli kolejność urodzin jest bardzo ważna.
Pierwsze wybory:
-

matka/ojciec

-

starszy brat/siostra

Potem dziecka uwalnia się z pod tej presji. Jeżeli nie, to staje neurotykiem.

Freud dokonał pierwszej periodyzacji rozwoju.
Właściwości charakteru człowieka dorosłego zależą od przebiegu dzieciństwa i rozwoju psy-
choseksualnego.
„Dziecko ojcem człowieka dorosłego”
ERIK ERIKSON (społeczny)
Przedstawił całościowy model rozwoju jednostki kładąc nacisk na mechanizmy psychospo-
łeczne rozwoju.
Założenia : człowiek rozwija się wg. z góry określonego wew. planu (epigenezy) sukcesyw-
nie wg określonych faz rozwojowych.
W wyniku rozwoju uzyskuje zdolność do nawiązywania znaczących interakcji z otoczeniem,
co jest uwarunkowane przyczynowo.
Motorem rozwoju są dwa typy przeciwstawieństw:
-

dążenie do progresji (pierwiastek męski) przejawia się w chęci do życia, zaspokajania
potrzeb, ekspansji.

-

dążenie do regresji (pierwiastek żeński) przejawia się w powrocie do tego co dawne, do-
bre, bezpieczne.

Każda jednostka posiada dwa pierwiastki więc nieomieszkany jest konflikt.
W każdej fazie pojawiają się przeszkody biologiczne i społeczne prowadzące do konfliktów i
kryzysów.
Fazy kryzysu
1.

powstanie sprzeczności

2.

szczególna sensytywność i wrażliwość

3.

rozwiązanie

wzrost potencjału do przystosowania się i zmian
Kryzys jest zjawiskiem nieodzownym i niezbędnym dla rozwoju. Wg Eriksona rozwój trwa
całe życie i ma charakter jakościowy. Rozwiązanie kryzysu wiąże się ze zdobyciem nowych
umiejętności w procesie psychospołecznym. W wyniku tego kształtuje się ego – jako central-
na instancja osobowości, która dokonuje syntezy i integracji doświadczeń a z drugiej strony
kontroluje zachowanie.
Problem zdrowia psychicznego wg Eriksona odnosi się do poszczególnych faz w cyklu roz-
wojowym jednostki.
FAZY ROZWOJU WG. ERIKSONA
1. Ufność w przeciwieństwie do nieufności 1 rok życia
dziecko potrzebuje spójnej i trwałej troski aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpie-
czeństwa
KRYZYSY:
- narodziny – w skutek przerwania więzi z matką (z jej ciałem – przecięcie pępowiny) dziecko
musi przezwyciężyć kryzys obecności świata. W toku karmienia dziecka wchłania świat. Na-
biera ufności do świata kiedy matka je głaszcze, przytula, kołysze – daje to poczucie bezpie-
czeństwa. Świat wchłaniany jest całym ciałem bo wrażenia dotykowe są bardzo ważne. Waż-
ną rolą odgrywa miękkość kontaktów. Dziecko poznaje matkę przez zapach. Dziecko zaczyna
mieć poczucie ciągłości i stabilności.
Wskaźnikiem poczucia ufności u dziecka jest głębokość snu, oraz ciągłe przyjmowanie po-
karmu. Dziecko ufna pozwala oddalić się matce, bawi się itp.
- ząbkowanie ok. 6-m.-ca
w tym okresie może pojawić się lęk 8-go m-ca.
Erikson zwraca uwagę , że matka decydująca się na dziecko musi mieć świadomość tego czy-
nu, nie może być to osoba nieodpowiedzialna.
Tu kształtują się relacje między braniem i oddawaniem. Bardzo ważna jest stabilność jednoli-
tej opieki nad dzieckiem

Pomyślne rozwiązanie konfliktu – zaufanie do świata i nadzieja na przyszłość
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – podejrzliwość, brak poczucia bezpieczeństwa, obawa o
przyszłość
2. Autonomia w przeciwieństwie do wstydu i zwątpienia 2-3 rok życia
Dziecko poszukuje dróg uniezależnienia się rodziców. Metody wychowawcze stosowane
przez rodziców nie powinny być zbyt sztywne i surowe.
Odpowiada fazie analnej, dziecko uczy się fizjologicznych, okres treningu czystości. Trening
czystości zależy od kultury i społeczności w jakiej się dziecko wychowuje. Rygory i kary
mogą doprowadzić do zaburzeń neurotycznych, poczucia braku autonomii.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – poczucie autonomii i własnej wartości, sprzyjają temu tole-
rancyjni opiekunowie
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – uczucie wstydu i zwątpienie we własne zdolności kie-
rowania sobą, dziecko będzie zaborcze, egoistyczne, dążące do posiadania
3.

Inicjatywa w przeciwieństwie do poczucia winy 4-5 rok życia

Dziecko poznaje swoje otoczenie i planuje swoje działanie w nim. Jest aktywne w działaniu,
w mowie i wyobraźni. Pojawiają się zabawy a tu tendencja do zabaw chłopców i dziewczy-
nek. Dziecko identyfikuje się z rodzicami – podstawy socjalizacji. Ciekawość seksualna
dziecka powinna być traktowana przez rodziców ze zrozumieniem. Głębokie frustracje i po-
czucie winy mogą owocować w histeriach. Wg Eriksona wiele dzieci rozpoczyna szkołę nie-
rozwiązawszy tego konfliktu.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – zdolność do inicjowania i czerpania przyjemności z ich
realizacji
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – obawa przed karą i poczucie winy za przeżywanie okre-
ś

lonych uczuć

4. Przedsiębiorczość w przeciwieństwie do poczucia niższości 6-11 rok życia
Dziecko opanowuje wiedzę i umiejętności właściwe jego kulturze. Tu pojawia się potrzeba by
robić coś na serio, wiąże się to z nauką w szkole, gdzie uczy się pisać i czytać prawdziwe
litery. Dziecko dąży do pozytywnej oceny swoich działań, zła ocena zniechęca zaczyna
kształtować poczucie niższości. Ważną rolę odgrywa nauczyciel i koledzy. Jest fazą najważ-
niejszą w procesie socjalizacji bo kształtuje stosunek do pracy. Dobry nauczyciel powinien
doceniać pracą dziecka, wykorzystywać jego potencjał, dawać możliwości zainteresowania.
Każda lekcja powinna kończyć się sukcesem. Wzorce satysfakcji stają się prototypem przy-
szłej pracy. Szkoła i nauczyciele powinni przyzwyczajać dziecko do produktywnej aktywno-
ś

ci przy jednoczesnym poczuciu satysfakcji.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu – poczucie kompetencji i sukcesu. Wiara we własną zdolność
realizacji celów i osiągania różnych rzeczy
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – nieakceptujące reakcje ze strony innych mogą przyczy-
nić się do powstania uczuć niedostosowania i niższości.
5. Tożsamość w przeciwieństwie do rozproszenia ról dorastanie 12-18 r. ż.
Młody człowiek poszukuje spójności tożsamości osobowej i zawodowej. Na skutek przemian
biologicznych, ulegają zachwianiu mechanizmy wew. jednostki. Aby się one ustabilizowały
konieczne jest ukształtowanie w jednostce poczucia tożsamości w zakresie pełnienia ról spo-
łecznych. Efektem tych przemian jest przekonanie, że nosi (dziecko) pewien zbiór tylko swo-
ich cech. Jądrem poczucia tożsamości jest poczucie wew. równowagi między ja wew. a zew.
– publiczne oraz poczucie niezależności od sytuacji. Wiąże się to z poczuciem autonomii –
samodzielne określenie sobie celów, dokonywanie wyborów, racjonalną oceną autorytetów i
umiejętnością podejmowania ról przywódczych oraz podporządkowywania się przywódcą.
Patologią są dyfuzje – rozszczepienie tożsamości co może spowodować przyjęcie tożsamości
negatywnej – narkomania, satanizm, alkoholizm.

Pomyślne rozwiązanie konfliktu – ujmowanie siebie w kategoriach spójnej i zintegrowanej
osobowości z ukształtowanym poczuciem tożsamości.
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – zagubienie w kwestii własnej tożsamości
6. Intymność w przeciwieństwie do izolacji – samotności wczesna dorosłość 20-30/35 r.
ż

.

Człowiek poszukuje bliskich i trwałych związków i innymi ludźmi, szczególnie partnerem
odmiennej płci. Dochodzi do bliskich intymnych kontaktów z osobami (seksualne, przyjaciel-
skie). Zdolność do jednoczesnego zachowania własnej tożsamości jak i tożsamości partnera
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – umiejętność przeżywania miłości i oddania w stosunku do
innych
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – lęk przed utratą własnej tożsamości (skutek bycia sa-
motnym, pozbawienia treści związków z innymi.
7. Produktywność w przeciwieństwie do stagnacji średnia dorosłość 36/40-64r. ż.
Jednostka poszukuje adekwatnych dla siebie form produktywności i twórczości, jak również
własnego wkładu do społeczeństwa jako całości.
Podstawowy wymiar to dążenie do przedłużenia gatunku, wychowanie dzieci, nie tylko swo-
ich ale i obcych w szkole, żłobkach, przedszkolu, przez muzea, encyklopedie. Kryzys tej fazy
może spowodować złe relacji w małżeństwie, traktowanie małżonka jako dziecka – taki kon-
flikt prowadzi do stagnacji.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – zdolność do opieki i troski o innych w szerokim tych słów
znaczeniu
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – brak rozwoju, nuda i nadmierna troska o siebie samego
8. Integracja w przeciwieństwie do rozpaczy późna dorosłość 65 +
Jednostka dokonuje bilansu i oceny swoich osiągnięć w życiu. Zadanie: zdobycie uznania dla
swych osiągnięć, uzasadnienie sukcesu życiowego zaakcentowania własnych osiągnięć.
Pomyślne rozwiązanie konfliktu – poczucie satysfakcji z własnego życia i dokonań, pogodze-
nie się ze śmiercią
Niepomyślne rozwiązanie konfliktu – żal z powodu błędów życiowych i straconych szans, lęk
przed śmiercią
Fazy te stanowią model życia.