„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Iwona Dziduch

Analizowanie procesów geologicznych 311[15].Z3.01

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Jacek Myszkowski
mgr inż. Janina Świątek



Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Danuta Pawełczyk



Konsultacja:
mgr inż. Gabriela Poloczek










Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[15].Z3.01
„Analizowanie procesów geologicznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik górnictwa podziemnego.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Przykładowe scenariusze zajęć

7

5.

Ćwiczenia

11

5.1.

Budowa geologiczna Ziemi

11

5.1.1. Ćwiczenia

11

5.2.

Minerały i skały

15

5.2.1. Ćwiczenia

15

5.3.

Surowce mineralne

19

5.3.1. Ćwiczenia

19

5.4.

Podział stratygraficzny utworów skorupy ziemskiej

20

5.4.1. Ćwiczenia

20

5.5.

Mechanika górotworu i dokumentacja geologiczna

23

5.5.1. Ćwiczenia

23

5.6.

Hydrogeologia

26

5.6.1. Ćwiczenia

26

6.

Ewaluacja osiągnięć ucznia

30

7.

Literatura

45

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1.

WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu Poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie

technik górnictwa podziemnego.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne,

−

wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien mieć już ukształtowane, aby bez problemów
mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń ukształtuje podczas pracy
z poradnikiem,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania-
uczenia oraz środkami dydaktycznymi,

−

ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzie pomiaru dydaktycznego,

−

literaturę uzupełniającą.

Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania np. pokazu z objaśnieniem,
tekstu przewodniego, ćwiczeń praktycznych, metody projektów.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej.

Jako pomoc w realizacji jednostki modułowej dla uczniów przeznaczony jest Poradnik

dla ucznia. Nauczyciel powinien ukierunkować uczniów na właściwe korzystanie z poradnika
do nich adresowanego.

Materiał nauczania (w Poradniku dla ucznia) podzielony jest na rozdziały, które

zawierają podrozdziały. Podczas realizacji poszczególnych rozdziałów wskazanym jest
zwrócenie uwagi na następujące elementy:

−

materiał nauczania – w miarę możliwości uczniowie powinni przeanalizować
samodzielnie,

−

pytania sprawdzające mają wykazać, na ile uczeń opanował materiał teoretyczny i czy
jest przygotowany do wykonania ćwiczeń,

−

dominującą rolę w kształtowaniu umiejętności oraz opanowaniu materiału spełniają
ć

wiczenia. W trakcie wykonywania ćwiczeń uczeń powinien zweryfikować wiedzę

teoretyczną oraz opanować nowe umiejętności,

sprawdzian postępów stanowi podsumowanie rozdziału, zadaniem uczniów jest udzielenie
odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Uczeń powinien samodzielnie czytając zamieszczone
w nim stwierdzenia potwierdzić lub zaprzeczyć opanowanie określonego zakresu materiału.
Jeżeli wystąpią zaprzeczenia, nauczyciel powinien do tych zagadnień wrócić, sprawdzając
czy braki w opanowaniu materiału są wynikiem niezrozumienia
przez ucznia tego zagadnienia, czy niewłaściwej postawy ucznia w trakcie nauczania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

311[15].Z3

Zarządzanie zasobami

złóż kopalin

311[15].Z3.02

Rozpoznawanie zagrożeń

górniczych

311[15].Z3.03

Wykonywanie pomiarów

geodezyjnych

311[15].Z3.01

Analizowanie procesów

geologicznych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2.

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

stosować nazwy er i okresów geologicznych,

−

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu geologii, hydrogeologii, mineralogii
i petrografii,

−

lokalizować jednostki geologiczne na mapie Polski,

−

określać warunki powstawania minerałów,

−

posługiwać się tabelą stratygraficzną,

−

przedstawić złoża surowców w Polsce,

−

odczytywać informacje z tabel i wykresów,

−

rozróżniać podstawowe minerały,

−

charakteryzować budowę wnętrza Ziemi,

−

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3.

CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

scharakteryzować budowę geologiczną Ziemi,

−

rozróżnić podstawowe pojęcia z geologii,

−

określić skład pierwiastkowy skorupy ziemskiej,

−

rozpoznać minerały skałotwórcze,

−

określić właściwości fizyczne skał,

−

określić właściwości mechaniczne skał,

−

zbadać podstawowe właściwości najważniejszych minerałów skałotwórczych,

−

określić zjawiska geologiczne w górotworze,

−

naszkicować podstawowe zaburzenia w ułożeniu warstw w skorupie ziemskiej,

−

wskazać płaszczyzny uławicenia i łupności w skałach karbońskich,

−

przedstawić podział stratygraficzny utworów skorupy ziemskiej,

−

wyjaśnić sposoby określania wieku geologicznego skał osadowych,

−

scharakteryzować źródła dopływu wód do kopalń,

−

określić zjawiska hydrologiczne w górotworze,

−

określić zjawiska geotechniczne w górotworze,

−

obliczyć naprężenia w górotworze nienaruszonym,

−

obliczyć temperaturę złożową w zależności od głębokości zalegania skał,

−

określić warunki powstawania i występowania złóż surowców mineralnych,

−

wskazać na mapie Polski miejsca występowania złóż surowców naturalnych,

−

określić wpływ głębokości na wielkość ciśnienia i na właściwości skał,

−

naszkicować rozkład naprężeń w pobliżu frontu eksploatacji,

−

zanalizować mapy i przekroje geologiczne,

−

posłużyć się planami i mapami topograficznymi,

−

posłużyć się planami i mapami geologicznymi,

−

odczytać dokumentację geologiczną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4.

PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Technik górnictwa podziemnego 311[15]

Moduł:

Zarządzanie zasobami złóż kopalin 311[15].Z3

Jednostka modułowa:

Analizowanie procesów geologicznych 311[15].Z3.01

Temat: Składniki skorupy ziemskiej.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności rozpoznawania składników skorupy ziemskiej.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

rozpoznać składniki skorupy ziemskiej,

−

rozpoznać cechy minerałów,

−

omówić podział litologiczny,

−

określić co to jest minerał, a co to jest skała,

−

zaprezentować najpospolitsze minerały i określić ich cechy,

−

omówić podział skał,

−

sformułować wniosek dotyczący związku zachodzącego między warunkami powstawania
skał a ich składem chemicznym i postacią fizyczną,

−

przyporządkować skałę do określonego typu,

−

omówić zasadę podziału skał na podstawie kryterium ich genezy,

−

rozpoznać najpospolitsze minerały na podstawie ich cech,

−

rozpoznać najpospolitsze skały na podstawie ich cech.

W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe:

−

organizowanie i planowanie zajęć,

−

pracy w zespole,

−

oceny pracy zespołu.

Metody nauczania–uczenia się:

−

ć

wiczenia praktyczne.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Środki dydaktyczne

−

literatura (podręcznik, katalogi),

−

zbiór minerałów wg uznania nauczyciela

−

zbiór skał wg uznania nauczyciela,

−

ocet,

−

stalowe narzędzie,

−

klucze do oznaczania minerałów,

−

papier, pisaki.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

uczniowie pracują w zespołach 2–3-osobowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Uczestnicy:

−

uczniowie kształcący się w zawodzie technik górnictwa podziemnego.

Zadanie dla ucznia

Zajęcia dotyczą określania cech oraz rozpoznawania minerałów i skał. Do rozróżnienia

skaleni i kwarcu należy wykorzystać stalowe ostrze, które w skali Mohsa ma zwykle 6 stopień
twardości. Skały węglanowe najłatwiej rozpoznać przy pomocy kwasu octowego. Dokonaj
podziału skał ze względu na genezę: osadowe, magmowe i metamorficzne. Każda grupa
otrzymuje zestawy skał i zestawy minerałów. Badane skały należą do wszystkich typów
genetycznych, czyli grupa ma przykłady skały osadowej, magmowej i metamorficznej.

Przebieg zajęć:
1.

Podaj dokładną definicję minerału i skały.

2.

Określ cechy minerałów:
a)

wymień cechy minerałów i skał, ustalając, które z nich można wykorzystać do ich
rozpoznania,

b)

zaobserwuj zestaw minerałów tworzących skalę Mohsa,

c)

odróżnij za pomocą stalowego ostrza kwarc od skaleni a za pomocą kwasu octowego
rozpoznaj skały węglanowe,

3.

Opracuj podział skał z otrzymanego zestawu na poszczególne rodzaje.

4.

Przedstaw sprawozdanie w formie pisemnej zawierające:

−

pojęcie: minerału i skały,

−

główne cechy minerałów i skał,

−

wyniki analizy cech i nazwy rozpoznanych minerałów i skał,

−

wnioski dotyczące podziału genetycznego skał.

Zakończenie zajęć:

Praca domowa:

Jakie jest gospodarcze znaczenie rozpoznanych skał?

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i opanowanych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca

…………………………………….………….

Modułowy program nauczania:

Technik górnictwa podziemnego 311[15]

Moduł:

Zarządzanie zasobami złóż kopalin 311[15].Z3

Jednostka modułowa:

Analizowanie procesów geologicznych 311[15].Z3.01

Temat: Porównanie naprężeń w górotworze w obrębie wyrobisk górniczych o różnych

przekrojach.

Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności rozpoznawania ogólnych zasad rozkładu naprężeń

w górotworze naruszonym

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

rysować wykresy naprężeń w ociosie i w stropie wyrobiska o przekroju prostokątnym,

−

wskazać punkty występowania największych i najmniejszych naprężeń w górotworze
w obrębie wyrobiska o przekroju eliptycznym,

−

wskazać zależności między rozkładami naprężeń w górotworze po wykonaniu wyrobisk
o podobnych przekrojach,

−

wskazać zależność rozkładu naprężeń w górotworze od stosunku szerokości do
wysokości chodnika,

−

scharakteryzować poszczególne typy przekrojów wyrobisk ze względu na panujące
w nich naprężenia.

W czasie zajęć będą kształtowane następujące umiejętności ponadzawodowe:

−

organizowanie i planowanie zajęć,

−

pracy w zespole,

−

oceny pracy zespołu.

Metody nauczania–uczenia się:

−

metoda przewodniego tekstu.

Środki dydaktyczne

−

literatura (podręczniki),

−

schematy przekrojów wyrobisk górniczych różnych typów,

−

zdjęcia wyrobisk,

−

przykładowe wykresy naprężeń generowane komputerowo,

−

papier, pisaki.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

uczniowie pracują w zespołach 2–3-osobowych.

Czas: 2 godziny dydaktyczne.

Uczestnicy:

−

uczniowie kształcący się w zawodzie technik górnictwa podziemnego.

Zadanie dla ucznia

Zajęcia dotyczą porównania naprężeń w górotworze panujących w obrębie wyrobisk

górniczych o różnych przekrojach. Uczeń przystępujący do zajęć posiada wiedzę na temat

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

naprężeń panujących w wyrobiskach różnych typów. Zajęcia mają na celu jedynie
porównanie różnego rodzaju wyrobisk. Na przykładach przedstawionych przez nauczyciela
wskaż zalety i wady wyrobisk o konkretnych przekrojach. Podaj ogólne zasady występowania
naprężeń w górotworze i spróbuj wyciągnąć wnioski dotyczące budowy wyrobisk
w zależności od rodzaju złoża, formy zalegania, głębokości, rodzaju skał w otoczeniu złoża.

Przebieg zajęć:
1.

Określenie tematu zajęć.

2.

Wyjaśnienie uczniom tematu i szczegółowych celów kształcenia.

3.

Zaznajomienie uczniów z pracą metodą tekstu przewodniego.

4.

Przypomnienie podstawowych pojęć związanych z tematyką lekcji.

5.

Omówienie naprężeń panujących w górotworze naruszonym.

6.

Przedstawienie uproszczonych schematów rozkładu naprężeń w wyrobiskach o różnych
przekrojach.

7.

Zapoznanie uczniów z dokumentacją fotograficzną wyrobisk oraz wykresami naprężeń
generowanych komputerowo.

8.

Uczniowie pracując w zespołach na podstawie schematów porównują rozkłady naprężeń
w wyrobiskach o różnym przekroju.

9.

Uczniowie próbują sami wyszukać w Internecie informacje na temat naprężeń
panujących w górotworze naruszonym oraz starają się dotrzeć do wyników prac
badawczych zawierających wykresy naprężeń generowanych komputerowo.

10.

Opracowanie sprawozdania w formie pisemnej, które powinno zawierać:

−

zalety i wady wyrobisk o konkretnych przekrojach,

−

ogólne zasady występowania naprężeń w górotworze,

−

wnioski dotyczące budowy wyrobisk w zależności od rodzaju złoża, formy
zalegania, głębokości, rodzaju skał w otoczeniu złoża.

Zakończenie zajęć:

Praca domowa:

Wyszukanie przykładów olbrzymich wyrobisk górniczych nie zabezpieczonych obudową

a bezpiecznych ze względu na kształt przekroju?

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć i opanowanych
umiejętności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

5. ĆWICZENIA

5.1. Budowa geologiczna Ziemi

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podpisz na rysunku elementy powłoki ziemskiej: skorupa ziemska, litosfera, strefa

granitowa, strefa bazaltowa, powierzchnia nieciągłości MOHO, powierzchnia nieciągłości
Conrada. Wskaż strefę, w której zachodzą prądy konwekcyjne powodujące ruch płyt litosfery.

Schemat do ćwiczenia 1. Zewnętrzna powłoka Ziemi

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Uwaga: Jeśli proponowane przez ucznia rozwiązanie jest błędne, nie otrzymuje on oceny

negatywnej. Po upływie wyznaczonego czasu na wykonanie ćwiczenia pozostali uczniowie
przedstawiają rozwiązanie zadania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

skorzystać ze schematu „Zewnętrzna powłoka Ziemi”,

2)

zanalizować schemat i opisać warstwy.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ć

wiczenia przedmiotowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Ś

rodki dydaktyczne:

−

wydrukowany schemat „Zewnętrzna powłoka Ziemi”,

−

zeszyt,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 2

Oblicz temperaturę skał panującą w kopalni na głębokości 1000 m, jeżeli stopień

geotermiczny wynosi 33 m, a średnia roczna temperatura na powierzchni wynosi 5

o

C.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

skorzystać z definicji stopnia geotermicznego,

2)

obliczyć temperaturę skał na głębokości 1000 m.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

kalkulator,

−

zeszyt,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 3

Uzupełnij schemat wpisując w odpowiednie miejsca:

−

nazwy warstw wnętrza Ziemi,

−

nazwy powierzchni nieciągłości,

−

ś

rednią długość promienia Ziemi.

Schemat do ćwiczenia 3

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

skorzystać ze schematu,

2)

wpisać w odpowiednie miejsca nazwy warstw i nieciągłości,

3)

podać średni promień Ziemi.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

zeszyt,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 4

Na podstawie danych zawartych w Tabeli oraz zdobytych wiadomości scharakteryzuj

skład chemiczny poszczególnych geosfer.

Geosfery

Zawartość

ważnych pierwiastków

Główne pierwiastki budujące warstwę

(od najliczniej występującego)

Skorupa
ziemska

Płaszcz Ziemi

Jądro Ziemi

Legenda:

Tabela do ćwiczenia 4

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

skorzystać z danych zawartych w tabeli,

2)

wpisać w odpowiednie rubryki tabeli nazwy pierwiastków,

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

zeszyt,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

5.2. Minerały i skały

5.2.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj różnicę między dwoma typami skał:

−

skały magmowe kwaśne a skały magmowe zasadowe,

−

skały magmowe głębinowe a skały magmowe wylewne.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują w 2-osobowych zespołach. Czas wykonania ćwiczenia ustala

nauczyciel: 20 minut. Podczas pracy zespołów nauczyciel zwraca uwagę na prawidłowe
rozpoznanie typów skał oraz trafność sformułowanych wniosków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące skał magmowych,

2)

dokonać analizy wymienionych skał,

3)

wypisać różnice między wskazanymi typami skał.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ć

wiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela,

−

próbki skał.

Ćwiczenie 2

Uzupełnij tabelę wykorzystując poniższe określenia:

a)

rodzaje skał: magmowe, osadowe, okruchowe, osadowe pochodzenia organicznego,
osadowe pochodzenia chemicznego i metamorficzne,

b)

miejsce powstania: w głębi skorupy ziemskiej, na dnie morza lub oceanu, na powierzchni
Ziemi,

c)

nazwy tworzyw: granit, lawa, magma, piasek, pył, roztwór wodny, skorupki i szkielety
obumarłych organizmów, wapień, żwir.

Opis powstawania

Nazwa skały

Rodzaj skały

Gdzie powstała?

Z czego powstała?

GRANIT

BAZALT

PIASKOWIEC

ZLEPIENIEC

WAPIEŃ

LESS

GIPS

MARMUR

GNEJS

SÓL KAMIENNA

Tabela do ćwiczenia 2

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące skał i warunków ich
tworzenia,

2)

dokonać analizy podanych określeń,

3)

wpisać w odpowiednie rubryki tabeli rodzaj skały, miejsce i tworzywo, z którego
powstawała.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

−

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj na podstawie cech umieszczonych w tabeli poszczególne minerały, ich nazwy

wybierz z następujących: diament, granit, marmur, halit, kwarc, talk, węgiel, złoto. Uzupełnij
brakujące cechy.

Cechy
minerałów

Skład
chemiczny

C

SiO

2

Mg

3

(OH)

2

Si

4

O

10

Postać
krystalograf
iczna

Barwa

bezbarwny,

jasnożółty,

brunatnawy,

szarawy

bezbarwny,

biały, różowy,

fioletowy, żółty,

niebieski

bezbarwny,

biały, żółty,

szary, różowy,

niebieski

ż

ółty

biały, szary,

ż

ółty, zielony

Przeźroczy-
stość

przezroczysty

przezroczysty do

nieprzez-

roczystego

przezroczysty

nieprzezroczysty

półprzejrzysty

do

nieprzezroczyste

go

Połysk

diamentowy

tłusty

szklisty

metaliczny

perłowy

Twardość w
skali Mohsa

7

2

2,5-3

1

Smak

-

-

słony

-

-

Tabela do ćwiczenia 1

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych główne cechy określające minerały,

2)

dokonać analizy podanych minerałów,

3)

wpisać odpowiednie nazwy minerałów i brakujące cechy do tabeli.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

zestaw minerałów,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 4

Dokończ klasyfikację skał magmowych i osadowych, dopisz przykłady skał spośród

wymienionych: andezyt, bazalt, gabro, granit, porfir kwarcowy, czarnoziem, gips, granit,
kreda pisząca, less, łupek ilasty, marmur, muszlowiec, piaskowiec, sól kamienna, węgiel
kamienny i żwir.

skały magmowe
ze względu na skład chemiczny

skały magmowe
ze względu na warunki stygnięcia
magmy

np.
……………......
………………...
……………......
………………

np.
……………......
………………...
……………......
………………

np.
……………......
………………...
……………......
………………

np.
……………......
………………...
……………......
………………

np.
…………….....
.…………….
…………......
………………

Rysunek 1 do ćwiczenia 4

skały osadowe
ze względu na warunki powstawania

np.
……………......
………………...
……………......
………………

np.
……………......
………………...
……………......
………………

np.
……………......
………………...
……………......
………………

Rysunek 2 do ćwiczenia 4

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują w 2-osobowych grupach. Podczas pracy zespołów nauczyciel zwraca

uwagę na właściwy dobór skał i prawidłowe przyporządkowanie do poszczególnych typów.
Czas wykonania zadania – 30 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące skał magmowych
i osadowych,

2)

dokonać analizy podanych skał,

3)

uzupełnić tabelę.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia praktyczne.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia oraz inna literatura wskazana przez nauczyciela,

−

zeszyt,

−

zestawy skał.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

5.3. Surowce mineralne

5.3.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij tabelę z najważniejszymi surowcami mineralnymi Polski o:

1)

okresy geologiczne: karbon, perm, trias, trzeciorzęd,

2)

ośrodki wydobycia: Lubin, Polkowice, Bogdanka, Konin, Bogatynia, Bełchatów,
Kłodawa i Olkusz.

Surowce mineralne

Okres geologiczny

Ośrodki wydobycia

rudy miedzi

węgiel kamienny

węgiel brunatny

sól kamienna

rudy cynku i ołowiu

Tabela do ćwiczenia 4

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych główne surowce mineralne Polski,

2)

dokonać analizy występowania surowców mineralnych w Polsce,

3)

wpisać odpowiednie nazwy okresów geologicznych oraz ośrodków wydobycia.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

atlas geograficzny oraz inna literatura wskazana przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

5.4. Podział stratygraficzny utworów skorupy ziemskiej

5.4.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień metody określania wieku skał oraz podaj przykłady ich praktycznego

zastosowania.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych sposoby badania wieku Ziemi,

2)

dokonać analizy metod,

3)

zapisać nazwy i krótką charakterystykę metod określania skał,

4)

podać przykład praktycznego zastosowania.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 2

Wymienionym w tabeli organizmom przyporządkuj numery, którymi oznaczono je na

rysunku oraz podaj nazwy er geologicznych, z których pochodzą.

Rysunek do ćwiczenia 2. Wybrane organizmy żyjące w przeszłości geologicznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Nazwa organizmu

Numer na rysunku

Nazwa ery

amonit

gad latający Pteranodon

gad

rybokształtny

Ichthynosaurus

mamut

psylofit

trylobit

Tabela do ćwiczenia 2

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

skorzystać z materiałów dydaktycznych dotyczących skamieniałości przewodnich,

2)

dokonać analizy tabeli stratygraficznej,

3)

rozpoznać wskazane organizmy,

4)

przyporządkować nazwom organizmów numery na rysunku i nazwy er geologicznych.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

zeszyt,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 3

Pamiętając o tym, że młodsze utwory geologiczne znajdują się powyżej starszych

utworów geologicznych, przy niezaburzonej strukturze, uzupełnij legendę do podanego niżej
rysunku o nazwy er i okresów geologicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Rysunek do ćwiczenia 3. Przekrój geologiczny

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

przeanalizować tabelę stratygraficzną,

2)

przyporządkować warstwą nazwy er i okresów geologicznych.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

5.5. Mechanika górotworu i dokumentacja geologiczna

5.5.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oblicz temperaturę w kopalni węgla kamiennego na głębokości ok. 980 m przyjmując, że

wartość stopnia geotermicznego wynosi 39,6 m/1

o

C, średnia roczna temperatura powietrza

wynosi ok. 9

o

C, roczne zmiany temperatury powietrza sięgają do głębokości 38 m (na tej

głębokości temperatura gruntu jest stała i wynosi tyle, ile średnia roczna temperatura
powietrza na powierzchni).

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące obliczania temperatury
złoża w zależności od głębokości,

2)

dokonać analizy podanych informacji,

3)

dokonać obliczeń i podać odpowiedź.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt, kalkulator,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 2

Oblicz ciśnienie pionowe i boczne w górotworze nienaruszonym na głębokości 750 m

jeśli średni objętościowy ciężar masywu skalnego wynosi 27 kN/m

3

, współczynnik Poissona

ν

= 0,2.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 15 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące obliczania ciśnienia
pionowego i bocznego w górotworze nienaruszonym,

2)

dokonać analizy podanych informacji,

3)

dokonać obliczeń i podać odpowiedź.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt, kalkulator,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 3

Na podstawie zamieszczonego poniżej zdjęcia opisz prezentowaną formę zalegania złoża.

Rysunek do ćwiczenia 3. Zdjęcie geologiczne [14, s. 461]

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące zdjęć geologicznych,

2)

dokonać analizy przedstawionego zdjęcia,

3)

opisać formę zalegania złoża.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

5.6. Hydrogeologia

5.6.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij rysunek wpisując strzałki prezentujące kierunek przemieszczania się wody

oraz skróty elementów obiegu wody w przyrodzie.

Rysunek 1 do ćwiczenia 1 [16, s. 71]

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące krążenia wody,

2)

dokonać analizy wymienionych elementów obiegu,

3)

uzupełnić rysunek.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Ćwiczenie 2

Wpisz w odpowiedni rubryki tabeli rodzaje skał. Wybierz z podanych: gliny, iły, less,

piaski drobnoziarniste, piaski gruboziarniste, rumosz skalny, skały niepęknięte, skały silnie
uszczelnione, skały słabo uszczelnione i żwir.

PRZEPUSZCZALNOŚĆ

SKAŁY LUŹNE

SKAŁY LITE

bardzo dobra i dobra

słaba

bardzo słaba i brak przepuszczalności

Tabela 1 do ćwiczenia 2

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące przepuszczalności skał,

2)

dokonać analizy stopnia przepuszczalności poszczególnych skał,

3)

uzupełnić tabelę.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 3

Na schemacie zaznacz wymienione elementy:

a)

warstwa wodonośna,

b)

strefa zasilania,

c)

studnia artezyjska,

d)

studnia subartezyjska.

Schemat 1 do ćwiczenia 3

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące studni artezyjskich,

2)

dokonać analizy ułożenia warstw w niecce artezyjskiej,

3)

uzupełnić schemat.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij pojęcie leja depresyjnego i zaznacz na schemacie leje od największego do

najmniejszego. Uzasadnij przyczynę powstawania zaznaczonych lejów depresyjnych.

Rysunek 1 do ćwiczenia 4 [16, s. 75]

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczące zagrożeń wodnych,

2)

dokonać analizy rysunku i wpisać kolejne numery lejów depresyjnych,

3)

uzasadnić przyczynę wystąpienia poszczególnych lejów.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

inna literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 5

Wymień metody badań hydrogeologicznych, podaj istotne założenia tych metod.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 15 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych sposoby badań hydrogeologicznych,

2)

dokonać analizy metod,

3)

zapisać nazwy i krótką charakterystykę metod hydrogeologicznych.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

Ćwiczenie 6

Scharakteryzuj zagrożenia wodne związane z działalnością eksploatacyjną kopalin.

Wskazówki do realizacji
Uczniowie pracują samodzielnie. Trzech uczniów, którzy najszybciej wykonają zadanie,

oddaje zeszyty do sprawdzenia nauczycielowi. Otrzymują oceny za rozwiązane zadanie. Czas
wykonania zadania – 10 minut.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące zagrożeń wodnych,

2)

dokonać analizy poszczególnych zagrożeń,

3)

zapisać krótką charakterystykę dotyczącą zagrożenia wodnego.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia przedmiotowe.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

poradnik dla ucznia,

−

zeszyt,

−

literatura wskazana przez nauczyciela.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test 1
Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Analizowanie procesów
geologicznych”

Test składa się z 20 zadań, z których:

−−−−

zadania 1 – 16 są z poziomu podstawowego,

−−−−

zadania 17 – 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 17 zadań, w tym 3 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. c, 2. d, 3. a, 4. b, 5. c, 6. a, 7. a, 8. b, 9. a, 10. b, 11. c,
12. c, 13. a, 14. c, 15. b, 16. d, 17. a, 18. b, 19. a, 20. d.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Określić do jakiej głębokości dotarły szyby
wiertnicze

A

P

c

2

Wskazać, którą strefę wnętrza Ziemi stanowi
Crofesima

A

P

d

3

Określić jaką temperaturę ma magma
w płaszczu Ziemi

A

P

a

4

Wskazać głębokość jaką ma kopalnia
w Afryce Południowej

A

P

b

5

Rozpoznać, której warstwy wnętrza Ziemi jest
subjednostką astenosfera

A

P

c

6

Określić jakie czynniki uniemożliwiają
człowiekowi bezpośredni dostęp w głąb Ziemi

B

P

a

7

Rozpoznać wśród podanych propozycji, które
stanowią minerały rodzime

B

P

a

8

Określić przedział temperatury jaka panuje
w jądrze Ziemi

A

P

b

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

9

Określić wśród podanych propozycji
prawidłowe zestawienie: skała magmowa
i powstała skała metamorficzna

B

P

a

10 Wskazać wiek skorupy ziemskiej

A

P

b

11

Wskazać skałę, która powstaje w wyniku
bitumizacji

B

P

c

12

Określić, które zagrożenia wodne kopalń są
zagrożeniami sztucznymi

C

P

c

13

Określić cechę, która definiuje skamieniałość
przewodnią

B

P

a

14 Określić co stanowi zwierciadło napięte

B

P

c

15

Rozróżnić jakiego pochodzenia są złoża węgla
kamiennego

A

P

b

16

Określić czym zajmuje się nauka zwana
stratygrafią

A

P

d

17

Określić od czego zależne jest ciśnienie
pionowe panujące w górotworze
nienaruszonym

D

PP

a

18

Obliczyć temperaturę panująca w kopalni na
określonej głębokości

D

PP

b

19

Dokonać analizy schematu lokalizując
określone strefy zalegania wód podziemnych

D

PP

a

20

Określić prawidłową informację dotyczącą
naprężeń działających na wyrobisko

D

PP

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z co najmniej jednotygodniowym
wyprzedzeniem.

2.

Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.

3.

Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.

4.

Przeprowadź z uczniami próbę udzielania odpowiedzi na typy zadań testowych, które
wystąpią w teście.

5.

Omów z uczniami sposób udzielania odpowiedzi (karta odpowiedzi).

6.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

7.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

8.

Rozdaj uczniom zestawy zadań testowych i karty odpowiedzi, określ czas na rozwiązanie
testu.

9.

Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

10.

Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.

11.

Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.

12.

Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.

13.

Zbierz karty odpowiedzi oraz karty zadań testowych.

14.

Sprawdź wyniki i wpisz do arkusza zbiorczego.

15.

Przeprowadź analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i wybierz te zadania, które
sprawiały uczniom największe trudności.

16.

Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.

17.

Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń
dydaktycznych – niskich wyników przeprowadzonego testu.

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Zadania wymagają stosunkowo prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed
wskazaniem poprawnego wyniku.

7.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

8.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
zadania: 17-20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe. Przeznacz na ich
rozwiązanie więcej czasu.

9.

Na rozwiązanie testu masz 60 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−−−−

instrukcja,

−−−−

zestaw zadań testowych,

−−−−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Ś

widry wiertnicze dotarły w głąb Ziemi na głębokość około

a)

51 km.

b)

25 km.

c)

13 km.

d)

7 km.

2.

Crofesima to nazwa
a)

płaszcza wewnętrznego.

b)

strefy bazaltowej skorupy ziemskiej.

c)

jądra.

d)

płaszcza zewnętrznego.

3.

Magma głębokich rejonów płaszcza Ziemi ma temperaturę około
a)

1 300

o

C.

b)

800

o

C.

c)

5 000

o

C.

d)

2 200

o

C.

4.

Najgłębsze kopalnie świata znajdujące się w Afryce południowej mają głębokość
a)

8 100 m.

b)

3 500 m.

c)

2 300 m.

d)

5 200 m.

5.

Astenosfera – warstwa o cechach plastycznych, w której zachodzą wszystkie procesy
tektoniczne znajduje się w
a)

jądrze wewnętrznym.

b)

jądrze zewnętrznym.

c)

płaszczu zewnętrznym.

d)

skorupie ziemskiej.

6.

Bezpośredni dostęp człowieka w głąb Ziemi jest niemożliwy ze względu na wzrastające
wraz z głębokością ciśnienie oraz
a)

temperaturę.

b)

wody podziemne.

c)

temperaturę i twardość skał.

d)

twardość skał.

7.

Do minerałów rodzimych zalicza się
a)

złoto, platynę, srebro, diamenty, żelazo.

b)

złoto, platynę, srebro, diamenty, kalcyt.

c)

złoto, platynę, srebro, diamenty, dolomit.

d)

kalcyt, dolomit, żelazo, skalenie.

8.

Temperatura jądra Ziemi jest wysoka i osiąga prawdopodobnie wartość w granicach
a)

7 200 do 8 000

o

C.

b)

4 500 do 6 000

o

C.

c)

9 100 do 9 800

o

C

d)

powyżej 10 000

o

C.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

9.

Skały metamorficzne pod wpływem ciśnienia, temperatury i procesów chemicznych
tworzą się ze skał magmowych, i tak
a)

z granitu – gnejs.

b)

z grafitu – węgiel kamienny.

c)

z marmuru – wapienie.

d)

z anhydrytów – łupki krystaliczne.

10.

Geologiczny wiek skorupy ziemskiej określa się na ok. 4,6 mld lat, natomiast wiek Ziemi
jako planety na około
a)

12 mld lat.

b)

6 mld lat.

c)

8,5 mld lat.

d)

10 mld lat.

11.

Procesy bitumizacji polegające na przemianie chemicznej składników organicznych bez
dostępu powietrza powodują powstanie
a)

anhydrytów.

b)

wapieni numulitycznych.

c)

węglowodorów.

d)

soli potasowych.

12.

Sztuczne zagrożenia wodne kopalń to
a)

hydrogeologiczne właściwości skał i kierunek eksploatacji.

b)

stosunki wodne na powierzchni i sposób rozcięcia złoża.

c)

sposób eksploatacji i głębokość położenia wyrobiska.

d)

stosunki przestrzenne skał i model przestrzenny kopalni.

13.

Skamieniałość przewodnia to szczątki roślin lub zwierząt żyjących
a)

w krótkim przedziale czasu geologicznego.

b)

w długim przedziale czasu geologicznego.

c)

na małych obszarach.

d)

w małych ilościach.

14.

Zwierciadło napięte to
a)

zwierciadło występujące w skałach przepuszczalnych.

b)

zwierciadło naśladujące powierzchnię terenu.

c)

zwierciadło wymuszone przebiegiem warstwy nieprzepuszczalnej.

d)

strefa aeracji.

15.

Złoża węgla kamiennego są głównie złożami pochodzenia
a)

osadowego chemicznego.

b)

osadowego organicznego.

c)

metamorficznego.

d)

magmowego.

16.

Stratygrafia to nauka zajmująca się
a)

ustalaniem bezwzględnego wieku Ziemi.

b)

badaniem dziejów Ziemi.

c)

badaniem i określaniem nazw skamieniałości.

d)

określaniem wieku warstw skalnych na podstawie ich wzajemnego ułożenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

17.

Ciśnienie pionowe panujące w górotworze nienaruszonym na głębokości H jest zależne
m.in. od
a)

ś

redniej gęstości przestrzennej warstw skalnych zalegających do głębokości H.

b)

ś

redniej gęstości przestrzennej warstw skalnych zalegających od głębokości H.

c)

ciśnienia poziomego.

d)

współczynnika Poissona.

18.

Oblicz temperaturę panującą w kopalni na głębokości ok. 520 m przyjmując, że wartość
stopnia geotermicznego wynosi 24,4 m/1

o

C, średnia roczna temperatura powietrza

wynosi ok. 8

o

C, roczne zmiany temperatury powietrza sięgają do głębokości 32 m.

Prawidłowa odpowiedź to
a)

31

o

C.

b)

28

o

C.

c)

26

o

C.

d)

35

o

C.

19.

Na poniższym schemacie występowania wód podziemnych litery „A”, „B”, „C” i „D”,
oznaczają
a)

A – wsiąkanie, B – odpływ podziemny, C – strefę wzniosu kapilarnego, D – warstwę
nieprzepuszczalną.

b)

A – wsiąkanie, B – warstwę nieprzepuszczalną, C – strefę wzniosu kapilarnego,
D – odpływ podziemny.

c)

A – odpływ podziemny, B – wsiąkanie, C – strefę wzniosu kapilarnego, D – warstwę
nieprzepuszczalną.

d)

A – odpływ podziemny, B – wsiąkanie, C – warstwę nieprzepuszczalną, D – strefę
wzniosu kapilarnego.

20.

Rozkład naprężeń działających na wyrobisko
a)

zależy od wielkości przekroju.

b)

nie zależy od kształtu przekroju.

c)

jest optymalny, gdy szerokość wyrobiska jest większa od jego wysokości.

d)

nie zależy od wielkości przekroju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko................................................................................................

Analizowanie procesów geologicznych

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Test 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej „Analizowanie procesów
geologicznych”

Test składa się z 20 zadań, z których:

−−−−

zadania 1 – 16 są z poziomu podstawowego,

−−−−

zadania 17 – 20 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzymuje następujące
oceny szkolne:

−−−−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego,

−−−−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego,

−−−−

dobry – za rozwiązanie 15 zadań, w tym co najmniej 2 z poziomu ponadpodstawowego,

−−−−

bardzo dobry – za rozwiązanie 17 zadań, w tym 3 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. a, 2. b, 3. d, 4. d, 5. b, 6. c, 7. d, 8. a, 9. c, 10. a, 11. d,
12. b, 13. d, 14. a, 15. b, 16. a, 17. d, 18. a, 19. d, 20. b.

Plan testu

Nr

zad.

Cel operacyjny

(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Wskazać, którą warstwę Ziemi stanowi
nifesima

A

P

a

2

Rozpoznać cechę, która wzrasta wraz z
głębokością we wnętrzu Ziemi

A

P

b

3

Wyjaśnić znaczenie wieku względnego
Ziemi

A

P

d

4

Określić co nazywamy gradientem
termicznym

A

P

d

5

Określić położenie sialu wśród podanych
warstw znajdujących się we wnętrzu Ziemi

B

P

b

6

Określić do jakiej głębokości prowadzimy
bezpośrednie badania wnętrza Ziemi

C

P

c

7

Wskazać co stanowi obraz zjawisk
geologicznych na powierzchni Ziemi lub w
jej głębi

B

P

d

8

Rozpoznać co stanowi stosunki tektoniczne
przy profilowaniu otworów wiertniczych

C

P

a

9

Wskazać co stanowi budowę geologiczną
prostą

C

P

c

10 Wyjaśnić znaczenie złóż kominowych

B

P

a

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

11

Określić co przedstawiają mapy
stratygraficzne

C

P

d

12

Rozpoznać minerał o największej twardości
wśród wymienionych

A

P

b

13

Rozróżnić nazwę złoża, które ma określoną
formę zalegania

B

P

d

14

Rozróżnić proces przekształcenia skał
magmowych w skały osadowe

B

P

a

15

Rozpoznać skały należące do grupy skał
magmowych

A

P

b

16 Rozpoznać pochodzenie wód infiltracyjnych

A

P

a

17

Obliczyć temperaturę w kopalni przy
podanych warunkach.

D

PP

d

18 Określić siły poziome działające siodłach

D

PP

a

19

Uporządkować kolejność procesów
geologicznych, które są prezentowane na
schemacie

D

PP

d

20

Rozpoznać na schemacie w jakiej formie
prezentowane jest złoże soli kamiennej

C

PP

b

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z co najmniej jednotygodniowym
wyprzedzeniem.

2.

Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego.

3.

Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania.

4.

Przeprowadź z uczniami próbę udzielania odpowiedzi na typy zadań testowych, które
wystąpią w teście.

5.

Omów z uczniami sposób udzielania odpowiedzi (karta odpowiedzi).

6.

Przygotuj odpowiednią liczbę testów.

7.

Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań.

8.

Rozdaj uczniom zestawy zadań testowych i karty odpowiedzi, określ czas na rozwiązanie
testu.

9.

Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia.

10.

Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij.

11.

Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test.

12.

Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie
zakończenia udzielania odpowiedzi.

13.

Zbierz karty odpowiedzi oraz karty zadań testowych.

14.

Sprawdź wyniki i wpisz do arkusza zbiorczego.

15.

Przeprowadź analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i wybierz te zadania, które
sprawiały uczniom największe trudności.

16.

Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności.

17.

Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń
dydaktycznych – niskich wyników przeprowadzonego testu.

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Zadania wymagają stosunkowo prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed
wskazaniem poprawnego wyniku.

7.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

8.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
zadania: 17-20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe. Przeznacz na ich
rozwiązanie więcej czasu.

9.

Na rozwiązanie testu masz 60 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−−−−

instrukcja,

−−−−

zestaw zadań testowych,

−−−−

karta odpowiedzi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Nifesima to nazwa
a)

płaszcza wewnętrznego.

b)

strefy bazaltowej skorupy ziemskiej.

c)

płaszcza zewnętrznego.

d)

jądra.

2.

W miarę wzrostu głębokości we wnętrzu Ziemi zwiększa się
a)

gęstość.

b)

ciśnienie.

c)

zawartość żelaza i niklu.

d)

zawartość skał kwaśnych.

3.

Wiekiem względnym Ziemi nazywamy wiek
a)

obliczony metodą dendrochronologii.

b)

podany w jednostkach czasu.

c)

obliczony metodą izotopów promieniotwórczych.

d)

podany w porównaniu do wieku innych skał.

4.

Gradientem termicznym nazywamy
a)

spadek ciśnienia o jeden stopień Pascala wraz z określoną głębokością.

b)

spadek temperatury o jeden stopień Celsjusza wraz z określoną głębokością.

c)

wzrost ciśnienia o jeden stopień Pascala wraz z określoną głębokością.

d)

wzrost temperatury o jeden stopień Celsjusza wraz z określoną głębokością.

5.

Sial to warstwa znajdująca się w następującej jednostce wnętrza Ziemi
a)

warstwie skał osadowych w skorupie oceanicznej.

b)

warstwie skał osadowych w skorupie kontynentalnej.

c)

warstwie bazaltowej w skorupie oceanicznej.

d)

warstwie bazaltowej w skorupie kontynentalnej.

6.

Bezpośrednie badania wnętrza Ziemi prowadzi się do głębokości
a)

700 km, dokąd sięga górny płaszcz Ziemi.

b)

80 km, dokąd sięga skorupa ziemska.

c)

12,3 km, dokąd sięga najgłębsze wiercenie.

d)

3,8 km, dokąd sięga najgłębsza kopalnia.

7.

Obraz rozmieszczenia zjawisk geologicznych na powierzchni Ziemi lub w jej głębszej
części to
a)

zdjęcie geologiczne.

b)

otwór wiertniczy.

c)

przekrój geologiczny.

d)

mapa geologiczna.

8.

Przy profilowaniu otworów wiertniczych ustala się stosunki tektoniczne, które
uwzględniają przede wszystkim
a)

ułożenie warstw i charakterystykę spękań.

b)

nazwę skały i barwę.

c)

uziarnienie i skład mineralny.

d)

zwięzłość i porowatość.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

9.

Budowa geologiczna prosta to
a)

struktura fałdowo0łuskowa.

b)

strefy brzeżne nasunięć.

c)

struktura płytowa.

d)

facje zmienne.

10.

Złoże kominowe to
a)

złoże silnie wydłużone w jednym kierunku.

b)

zwykle formy izometryczne.

c)

zespoły żył równoległych łączących się lub rozwidlających.

d)

wiązki pokładów.

11.

Mapy stratygraficzne przedstawiają wyłącznie
a)

litologię skał.

b)

sposób ułożenia w przestrzeni utworów skalnych.

c)

elementy tektoniczne obszaru.

d)

zróżnicowanie wiekowe poszczególnych utworów.

12.

Minerałem o największej twardości jest
a)

gips.

b)

diament.

c)

talk.

d)

fluoryt.

13.

Złoża mające formę warstwy zalegające na dużej przestrzeni i ograniczone dwoma mniej
więcej równoległymi warstwami to
a)

ż

yły.

b)

gniazda.

c)

nieregularne skupienia.

d)

pokłady.

14.

Proces, który może doprowadzić skały magmowe do przekształcenia w skały osadowe, to
a)

wietrzenie.

b)

przetapianie.

c)

metamorfizm.

d)

diageneza.

15.

Które z wymienionych skał należą do skał magmowych
a)

gips i sól kamienna.

b)

granit i bazalt.

c)

granit i marmur.

d)

piaskowiec i zlepieniec.

16.

Wody infiltracyjne pochodzą z
a)

wsiąkania wód opadowych.

b)

kondensacji pary wodnej w warstwach skalnych.

c)

kondensacji pary wodnej wydzielonej z zmagamy.

d)

dawnych epok geologicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

17.

Znajdujemy się na obszarze, gdzie stopień geotermiczny wynosi 118 m, a średnia roczna
temperatura przy powierzchni Ziemi wynosi 10

o

C. Temperatura w kopalni na głębokości

590 m, w tych warunkach wynosi
a)

40

o

C.

b)

0

o

C.

c)

20

o

C.

d)

30

o

C.

18.

Na pierwotny stan naprężenia w górotworze mają wpływ także siły tektoniczne.
W siodłach siły poziome są
a)

rozciągające.

b)

równe 0.

c)

ś

ciskające.

d)

nieokreślone.

19.

Przyjmując oznaczenia: A – fałdowanie osadów, B – pogłębianie się geosynkliny,
C – wypiętrzanie sfałdowanych osadów, D – odkładanie nowych serii osadów,
E – zamykanie geosynkliny, na podstawie poniższego rysunku, wskaż prawidłową
kolejność wydarzeń geologicznych zachodzących od momentu rozpoczęcia działania
zewnętrznych czynników zmienności powierzchni Ziemi.
a)

D → E → A → B → C.

b)

A → C → E → D → B.

c)

C → A → B → D → E.

d)

B → D → E → A → C.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

20.

Na poniższym rysunku przedstawiono podstawowe typy złóż mineralnych. Wskaż nazwę
typu złoża, które tworzy sól kamienną.
a)

Pokład i gniazdo.

b)

Słup.

c)

Soczewka.

d)

ś

yła i kopuła.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko................................................................................................

Analizowanie procesów geologicznych

Zakreśl poprawną odpowiedź

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

7. LITERATURA

1.

Bujno S.: Geograficzny Atlas Polski dla szkół średnich, PPWK, Warszawa 2000

2.

Chmura K., Chudek M.: Geotermomechanika górnicza, Suplement Księgarnia
Nakładowa

3.

Chudek M.: Mechanika górotworu, Politechnika Śląska, Gliwice 1981

4.

Domachowski R.: Geografia – zmienność środowiska geograficznego w czasie
i przestrzeni, Wydawnictwo Edukacyjne śak, Warszawa 2002

5.

Drzewiecki J.: Wpływ postępu frontu ściany na dynamikę niszczenia górotworu
karbońskiego, GIG, Katowice 2004

6.

Glinka L.: Świat – Atlas geograficzny, PPWK, Warszawa 2002

7.

Janicki W., Rodzoś J.: Zdaj maturę. Geografia, Oficyna Edukacyjna – Krzysztof Pazdro,
Warszawa 2004

8.

Janicki W.: Geografia – zdaj maturę, Oficyna Edukacyjna Pazdro, Warszawa 2004

9.

Kozioł T.: Notatki z lekcji, Wydawnictwo Szkolne Omega, Kraków 1998

10.

Krynicka-Tarnacka T.: Geografia – człowiek gospodarzem przestrzeni geograficznej,
Wydawnictwo SOP, Toruń 2002

11.

Krynicka-Tarnacka T.: Geografia Polski, Wydawnictwo SOP, Toruń 2005

12.

Nieć M.: Geologia kopalniana, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1982

13.

Plandowska D., Zaniewicz Z.: Geografia – nowa matura 2006, Wydawnictwo
Pedagogiczne OPERON, Gdynia 2005

14.

Praca zbiorowa: poradnik górnika tom 1, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1972

15.

Wiecki W., Lipska E., Sobańska M.: Geografia 1, Wydawnictwo Pedagogiczne
OPERON, Gdynia 2003

16.

Wilczyńska-Wołoszyn M.: Geografia – Zbiór zadań, Wydawnictwo Edukacyjne śak,
Warszawa 2006

17.

Wład P.: Geografia – Bogactwo przyrodnicze Ziemi, Wydawnictwo Oświatowe ORTUS,
Raszyn 2002

18.

Wójcik J.: Geografia 1, PPWK, Warszawa 2002

19.

http://pl.wikipedia.org

Literatura metodyczna
1.

Krogulec-Sobowiec M., Rudziński M.: Poradnik dla autorów pakietów edukacyjnych,
KOWEZiU, Warszawa 2003

2.

Niemiecko B.: Pomiar wyników kształcenia zawodowego, Biuro Koordynacji
Kształcenia Kadr, Fundusz Współpracy, Warszawa 1997

3.

Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych, Instytut Technologii
Eksploatacji, Radom 1998