Pañstwowe Gospodarstwo Leœne
Lasy Pañstwowe
INSTRUKCJA
OCHRONY LASU
WARSZAWA 2004
Wydano na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Pañstwowych
Warszawa 2004
© Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3
02-362 Warszawa
tel. (0-prefix-22) 822 49 31, fax (0-prefix-22) 822 96 79
e-mail: wydawnictwa@lasy.gov.pl
www.lp.gov.pl
Redakcja
Ewa Kwiecieñ
Redakcja techniczna
Bo¿ena Wid³aszewska
Korekta
Maria Suda
Sk³ad, ³amanie
ANTER s.c., W-wa, ul. Tamka 4, lok. 12
Druk
Druk Intro
ul. Œwiêtokrzyska 32, 88-100 Inowroc³aw
tel. (0-prefix-52) 354-94-50
ISBN 83-88478-45-1
Instrukcjê opracowa³ zespó³ autorów w sk³adzie:
Przewodnicz¹cy: doc. dr hab. Andrzej Kolk
Zastêpca przewodnicz¹cego: dr in¿. Ryszard Kapuœciñski
Cz³onkowie:
Osoby wspó³pracuj¹ce:
prof. dr hab. Barbara G³owacka
dr in¿. £ukasz Brodziak
prof. dr hab. Andrzej Grzywacz
dr in¿. Wojciech Grodzki
prof. dr hab. Tytus Karlikowski
dr in¿. Jacek Hilszczañski
prof. dr hab. Tadeusz Kowalski
mgr in¿. Tomasz Jab³oñski
dr in¿. Andrzej £abêdzki
mgr in¿. Magdalena Kowalkowska
prof. dr hab. S³awomir Mazur
dr in¿. Józef Piwnicki
dr in¿. Pawe³ Nasiadka
dr in¿. Artur Rutkiewicz
mgr in¿. Stefan Perz
mgr in¿. Jacek Stocki
mgr in¿. Andrzej Rodziewicz
dr in¿. Lidia Sukovata
prof. dr hab. Zbigniew Sierota
prof. dr hab. Jan Szyszko
prof. dr hab. Jerzy R. Starzyk
mgr in¿. S³awomir Œlusarski
prof. dr hab. Jerzy Wiœniewski
prof. dr hab. Henryk Tracz
Przy opracowaniu Instrukcji Ochrony Lasu wykorzystano uwagi i opinie nad-
leœniczych: in¿. Daniela Be³zeckiego, mgr. in¿. Jana Dudy, mgr. in¿. Krzyszto-
fa Frydla, mgr. in¿. Zdzis³awa Jankowskiego, mgr. in¿. Janusza Kobielskiego,
mgr. in¿. Jana Majchrzaka, mgr. in¿. Zbigniewa Matu³y, mgr. in¿. Ryszarda
Paszkiewicza, mgr. in¿. Ryszarda Plechy i mgr. in¿. Stanis³awa Wojnowskiego,
pracowników Zespo³ów Ochrony Lasu: mgr. in¿. Piotra Gawêdy, dr. in¿. Ber-
narda Koncy i mgr. in¿. Krzysztofa Mazura oraz pracowników regionalnych
dyrekcji Lasów Pañstwowych: mgr. in¿. Gerarda Bartknechta, mgr. in¿. S³awo-
mira Majewskiego i mgr. in¿. Tadeusza Pampucha
5
Spis treœci
Czêœæ I – INFORMACJE OGÓLNE
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
2. Cele i zadania gospodarki leœnej w ochronie lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
3. Ogólne zasady ochrony lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
4. Ochrona lasu na obszarach i w obiektach prawnie chronionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
5. Ochrona lasu w leœnych kompleksach promocyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
Czêœæ II – CZYNNOŒCI OBOWI¥ZKOWE
Kontrola i prognozowanie zagro¿enia lasu
1. Postanowienia ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
2. Kontrola zagro¿enia lasu przez owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
2.1. Kontrola wystêpowania szkodników korzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
2.2. Kontrola wystêpowania szkodników liœcio¿ernych sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
2.2.1. Kontrola wystêpowania brudnicy mniszki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
2.2.2. Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
2.3. Kontrola wystêpowania szkodników liœcio¿ernych œwierka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
2.3.1. Zasnuje œwierkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
2.3.2. Zawodnica œwierkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
2.4. Kontrola wystêpowania foliofagów w drzewostanach liœciastych . . . . . . . . . . . . . . .
36
2.5. Kontrola zagro¿enia drzewostanów przez owady kambio- i ksylofagiczne . . . . . . .
37
3. Kontrola szkód powodowanych przez grzyby patogeniczne i inne czynniki
chorobotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
38
4. Kontrola zagro¿enia lasu przez roœlino¿erne ssaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
5. Kontrola uszkodzeñ lasu spowodowanych przez po¿ary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
6. Kontrola uszkodzeñ lasu spowodowanych przez wiatr, œnieg i inne czynniki abiotyczne
42
Czêœæ III – CZYNNOŒCI NIEOBOWI¥ZKOWE
Ocena zagro¿enia, profilaktyka i metody ochrony lasu
A. Ocena zagro¿enia lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
1. Ocena zagro¿enia lasu przez owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
1.1. Ocena wystêpowania szkodników w szyszkach, owocach oraz nasionach drzew
i krzewów leœnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
1.2. Ocena wystêpowania szkodników upraw, m³odników i tyczkowin . . . . . . . . . . . . . .
45
6
1.2.1. Ocena wystêpowania ryjkowców i zakorków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
1.2.2. Ocena wystêpowania zwójek sosnowych i skoœnika tuzinka . . . . . . . . . . . . .
47
1.2.3. Ocena wystêpowania opaœlika sosnowca i rozwa³ka korowca . . . . . . . . . . .
48
1.2.4. Ocena wystêpowania borecznikowca (borecznika) rudego . . . . . . . . . . . . . .
50
1.2.5. Ocena wystêpowania ig³ówki sosnówki i pryszczarka Baera . . . . . . . . . . . . .
50
1.3. Nadzwyczajne kontrole wystêpowania szkodników pierwotnych sosny . . . . . . . . . .
51
1.3.1. Barczatka sosnówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
51
1.3.2. Brudnica mniszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
1.3.3. Boreczniki sosnowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56
1.3.4. Poproch cetyniak i strzygonia choinówka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
60
1.3.5. Osnuja gwiaŸdzista i czerwonog³owa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
62
1.3.6. Siwiotek borowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
64
1.4. Ocena wystêpowania wskaŸnicy modrzewianeczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
64
1.5. Ocena wystêpowania zwójek jod³owych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
1.6. Ocena wystêpowania owadów kambio- i ksylofagicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
2. Ocena zagro¿enia lasu przez grzyby patogeniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
2.1. Ocena zagro¿enia szkó³ek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
2.2. Ocena zagro¿enia upraw, m³odników i dr¹gowin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
71
2.3. Ocena zagro¿enia drzewostanów w wieku ponad 20 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
75
2.3.1. Ocena zagro¿enia drzewostanów iglastych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
75
2.3.2. Ocena zagro¿enia drzewostanów liœciastych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
3. Ocena zagro¿enia lasu przez przêdziorka sosnowca i nicienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
78
3.1. Ocena zagro¿enia szkó³ek i upraw przez przêdziorka sosnowca . . . . . . . . . . . . . . .
78
3.2. Ocena zagro¿enia siewek i sadzonek przez nicienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
78
4. Ocena zagro¿enia lasu przez szkodniki i patogeny kwarantannowe . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
5. Ocena zagro¿enia lasu przez drobne gryzonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
80
6. Ocena zagro¿enia lasu przez czynniki antropogeniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
82
B. Profilaktyka w ochronie lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
7. Cele i kierunki dzia³añ profilaktycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
8. Realizacja profilaktyki w praktyce leœnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
84
9. Ochrona ró¿norodnoœci biologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
86
9.1. Przedmiot ró¿norodnoœci biologicznej w lasach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
87
9.2. Ochrona ró¿norodnoœci biologicznej w praktyce leœnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
88
10. Biologiczne uodparnianie drzewostanów przez stosowanie zabiegów fitomelioracyjnych
89
11. Biologiczne wzbogacanie obrze¿y lasu i kszta³towanie stref ekotonowych . . . . . . . . . . .
90
12. Pozostawianie wysp starodrzewia (biogrup) na zrêbach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
92
13. Ochrona po¿ytecznej fauny owado¿ernej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
93
13.1. Ochrona parazytoidów i drapie¿nych stawonogów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
93
13.2. Ochrona mrowisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
94
13.3. Ochrona p³azów i gadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
95
13.4. Ochrona ptaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
95
13.5. Ochrona nietoperzy i innych po¿ytecznych ssaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
98
14. Ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
99
14.1. Powierzchnie ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu . . . . . . . . . . . . . . . . .
100
14.2. Remizy na powierzchniach ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu . . . . .
101
14.3. Ochrona po¿ytecznej fauny na powierzchniach metody ogniskowo-kompleksowej
102
15. Wykorzystanie wskaŸnika œredniej biomasy osobniczej (SBO) biegaczowatych
(Carabidae) jako bioindykatora stanu ekosystemu leœnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
102
C. Metody ochrony lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
105
16. Zabiegi ochronne w drzewostanach zagro¿onych chorobami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
105
16.1. Ochrona owoców i nasion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
106
16.1.1. Zapleœnienie owoców i nasion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
106
16.1.2. Zgnilizna ¿o³êdzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
106
7
16.1.3. Plamistoœci owoców i nasion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
16.2. Ochrona siewek i sadzonek gatunków iglastych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
16.2.1. Zgorzel siewek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
16.2.2. Choroby osutkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
108
16.2.3. Rdze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
108
16.2.4. Szara pleϖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
109
16.2.5. Opadzina modrzewia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
109
16.2.6. Skrêtak sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
109
16.2.7. Zamieranie pêdów sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
110
16.3. Ochrona siewek i sadzonek gatunków liœciastych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
110
16.3.1. Zgorzel siewek i sadzonek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
110
16.3.2. M¹czniak prawdziwy dêbu i innych gatunków drzew i krzewów . . . . . . . . .
110
16.3.3. Przewê¿enie podstawy ³odygi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
16.3.4. Pleœnienie dêbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
16.3.5. Rdze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
16.3.6. Plamistoœci liœci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
16.3.7. Wiêdniêcie drzew liœciastych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
112
16.4. Ochrona szkó³ek oraz mateczników topolowych i wierzbowych . . . . . . . . . . . . . . .
112
16.5. Ochrona upraw, m³odników i starszych drzewostanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
112
16.5.1. Choroby sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
112
16.5.1.1. Wiosenna osutka sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
112
16.5.1.2. Jesienna osutka sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
16.5.1.3. Czerwona plamistoœæ igie³ sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
16.5.1.4. Szara osutka sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
16.5.1.5. Zamieranie pêdów sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
113
16.5.1.6. Przewê¿enia podstawy strza³ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
114
16.5.1.7. Skrêtak sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
16.5.2. Choroby jod³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
16.5.2.1. Osutki igie³ jod³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
115
16.5.2.2. Rdza igie³ jod³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
16.5.3. Choroby modrzewia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
16.5.3.1. Opadzina modrzewia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
16.5.3.2. Szara pleϖ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
16.5.3.3. Rak modrzewia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
16.5.4. Choroby œwierka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
16.5.4.1. Osutki œwierka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
116
16.5.4.2. Zamieranie pêdów œwierka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
16.5.5. Choroby dêbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
16.5.5.1. M¹czniak prawdziwy dêbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
16.5.5.2. Zamieranie pêdów dêbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
16.5.6. Choroby jesionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
16.6. Choroby korzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
118
16.6.1. Huba korzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
118
16.6.1.1. Stosowanie na gruntach porolnych biologicznej metody ochrony
drzewostanów przed hub¹ korzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
118
16.6.1.2. Zak³adanie „sztucznych luk” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
120
16.6.1.3. Wykonanie „zabiegu rozproszonego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
121
16.6.2. Opieñkowa zgnilizna korzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122
16.6.3. Nekroza korzeni drzew iglastych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122
16.7. Choroby bakteryjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
123
16.8. Inne choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
123
17. Zabiegi ochronne w drzewostanach zagro¿onych przez owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
123
17.1. Stosowanie feromonów i kairomonów w ochronie lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
124
8
17.2. Stosowanie œrodków owadobójczych i pu³apek mechanicznych w ochronie lasu . .
127
17.2.1. Ogólne zalecenia dotycz¹ce stosowania œrodków owadobójczych . . . . . . . .
127
17.2.2. Ograniczanie liczebnoœci szkodliwych owadów ¿yj¹cych w glebie . . . . . . . .
129
17.2.3. Ochrona szkó³ek i upraw przed szeliniakami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
130
17.2.4. Ochrona starszych upraw i m³odników przed zwójkami sosnowymi,
skoœnikiem tuzinkiem i rozwa³kiem korowcem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
132
17.2.5. Ograniczanie liczebnoœci owadów liœcio¿ernych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
133
17.2.5.1. Strategia ograniczania liczebnoœci populacji szkodników
liœcio¿ernych oparta na zasadach metody integrowanej . . . . . . . . .
133
17.2.5.2. Ekologiczne i ekonomiczne aspekty postêpowania ochronnego
w ekosystemach leœnych zagro¿onych przez owady liœcio¿erne
sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
134
17.3. Ochrona drzewostanów przed owadami kambio- i ksylofagicznymi (szkodnikami
wtórnymi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
140
17.3.1. Zasady higieny lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
140
17.3.2. Korowanie surowca drzewnego i jego terminowy wywóz z lasu . . . . . . . . . .
141
17.3.3. Zatapianie i zraszanie wod¹ nieokorowanego drewna . . . . . . . . . . . . . . . . .
142
17.3.4. Chemiczne zabezpieczanie drewna przed zasiedleniem przez szkodniki
wtórne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
143
17.3.5. Wyk³adanie drzew i stosów pu³apkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
144
17.3.6. Od³awianie chrz¹szczy niektórych gatunków korników do pu³apek
feromonowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
144
17.3.7. Wyznaczanie i usuwanie drzew zasiedlonych przez szkodniki wtórne . . . . .
145
17.3.8. Szkodniki wtórne sosny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
145
17.3.8.1. Szkodniki wtórne sosny zasiedlaj¹ce drzewa wczesn¹ wiosn¹ . . . .
146
17.3.8.2. Szkodniki wtórne sosny zasiedlaj¹ce drzewa póŸn¹ wiosn¹ i latem
148
17.3.9. Szkodniki wtórne œwierka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
151
17.3.9.1. Informacje ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
151
17.3.9.2. Wyk³adanie drzew pu³apkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
152
17.3.9.3. Wyznaczanie i usuwanie drzew zasiedlonych przez szkodniki
wtórne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
153
17.3.9.4. Wyk³adanie pu³apek feromonowych i drzew chwytnych . . . . . . . .
154
17.3.9.5. Stosowanie metody rotacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
155
17.3.10. Szkodniki wtórne jod³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
156
17.3.11. Szkodniki wtórne drzew liœciastych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
18. Zabiegi ochronne w szkó³kach i uprawach zagro¿onych przez roztocze i nicienie . . . . .
159
18.1. Ochrona szkó³ek i upraw przed przêdziorkiem sosnowcem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
159
18.2. Ochrona szkó³ek przed nicieniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
160
19. Technika stosowania œrodków ochrony roœlin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
160
19.1. Ogólne zasady dotycz¹ce stosowania œrodków technicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
160
19.2. Œrodki techniczne i wykonywanie zabiegów ochronnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
19.2.1. Zaprawianie nasion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
19.2.2. Zabiegi opryskiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
19.2.2.1. Rozpylacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
19.2.2.2. Kalibracja opryskiwaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
162
19.2.2.3. Opryskiwacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
163
19.2.2.4. Ciecz u¿ytkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
164
19.2.3. Aplikatory granulatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
19.3. Zabiegi agrolotnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
19.3.1. Organizacja l¹dowisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
19.3.2. Œrodki techniczne na l¹dowiskach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
168
19.3.3. Ochrona l¹dowisk, ³¹cznoœæ telekomunikacyjna, pomoc lekarska . . . . . . . .
168
19.3.4. Oznakowanie granic pól zabiegowych i tras przelotu statków powietrznych
169
19.3.5. Naprowadzanie statków powietrznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
169
19.3.6. Akcja informacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
171
19.3.7. Organizacja zabiegów ratowniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
172
19.3.7.1. Przylot i zabezpieczenie statków powietrznych na l¹dowisku . . . .
172
19.3.7.2. Zapoznanie za³óg statków powietrznych z terenem i zadaniami .
172
19.3.7.3. Warunki meteorologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
173
19.3.7.4. Kontrola ustawienia aparatury opryskuj¹cej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
174
19.3.7.5. Przygotowanie cieczy u¿ytkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
174
19.3.7.6. Wykonywanie zabiegów opryskiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
175
19.3.8. Ocena skutecznoœci zabiegu opryskiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
176
19.3.9. Zakoñczenie akcji zabiegów opryskiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
176
20. Ochrona lasu przed zwierzyn¹ i gryzoniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
177
20.1. Ochrona lasu przed zwierzyn¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
177
20.1.1. Metody podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
177
20.1.2. Metody pomocnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
179
20.2. Ochrona lasu przed gryzoniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
180
20.2.1. Zapobieganie szkodom powodowanym przez gryzonie . . . . . . . . . . . . . . . .
180
20.2.2. Zabiegi ograniczaj¹ce liczebnoœæ gryzoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
180
21. Ochrona lasu przed szkodami powodowanymi przez czynniki abiotyczne . . . . . . . . . . . .
181
21.1. Postêpowanie ochronne w drzewostanach uszkodzonych przez wiatr i okiœæ . . . . .
183
21.2. Postêpowanie ochronne w drzewostanach uszkodzonych przez powódŸ . . . . . . . . .
186
22. Ochrona lasu przed czynnikami antropogenicznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187
22.1. Postêpowanie ochronne w drzewostanach popo¿arowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
189
22.1.1. Ochrona lasu przed szkodliwymi owadami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
190
22.1.2. Ochrona lasu przed chorobami powodowanymi przez grzyby . . . . . . . . . . .
193
22.1.3. Ograniczanie szkód wyrz¹dzanych przez zwierzynê . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
194
22.2. Szkodliwe oddzia³ywanie przemys³u wydobywczego i przetwórczego . . . . . . . . . . .
194
Definicje niektórych pojêæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
196
Wzory formularzy obowi¹zuj¹cych w Lasach Pañstwowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
205
Tabele orientacyjnych liczb krytycznych i stopni zagro¿enia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
259
Czêœæ I – Informacje ogólne
1. Wprowadzenie
11
Dotychczasowa „Instrukcja Ochrony Lasu”, obowi¹zuj¹ca od 1999 r., za-
wiera znaczn¹ czêœæ aktualnych informacji i zaleceñ. Jednak¿e z uwagi na to,
¿e swoim zakresem nie obejmuje wielu zagadnieñ zwi¹zanych z zagro¿eniami
lasu powodowanymi przez po¿ary, wiatr, œnieg i inne czynniki abiotyczne i an-
tropogeniczne oraz nie zawiera szczegó³owego opisu metod i sposobów postê-
powania, zw³aszcza przy realizacji zadañ z zakresu profilaktyki i ochrony lasu,
Dyrektor Generalny Lasów Pañstwowych powo³a³ zespó³ do spraw noweliza-
cji „Instrukcji Ochrony Lasu”. Do zakresu dzia³ania tego zespo³u nale¿a³o:
–
ustalenie g³ównych kierunków w nowelizacji Instrukcji,
–
przygotowanie projektu Instrukcji prowadzenia gospodarki w zakresie
ochrony lasu w sposób zgodny z tezami i celami zawartymi w dokumen-
tach: „Polityka leœna pañstwa”, przyjêtym przez Rz¹d RP w 1997 r.
i „II Polityka ekologiczna pañstwa”, przyjêtym przez Radê Ministrów
w czerwcu 2000 r. i przez Sejm w sierpniu 2001 r.
Podczas przygotowania tekstu Instrukcji wykorzystano materia³y opraco-
wane przez cz³onków zespo³u i osoby wspó³pracuj¹ce, uwzglêdniono tak¿e
uwagi i propozycje zg³oszone przez Dyrekcjê Generaln¹ Lasów Pañstwowych,
regionalne dyrekcje Lasów Pañstwowych, Zespo³y Ochrony Lasu i nadleœni-
czych.
Spoœród wa¿niejszych uwag i propozycji nale¿y wymieniæ:
a) zachowanie dotychczasowej formy opracowania w postaci instrukcji,
w której nale¿y wyraŸnie rozgraniczyæ czynnoœci obowi¹zkowe (obligato-
ryjne) wykonywane bez wzglêdu na stopieñ zagro¿enia lasu oraz nieobo-
wi¹zkowe podejmowane w miarê potrzeb przez nadleœnictwa samodziel-
nie, na polecenie regionalnej dyrekcji Lasów Pañstwowych lub Dyrekcji
Generalnej Lasów Pañstwowych,
b) wyodrêbnienie w Instrukcji trzech czêœci:
Czêœci I
– Informacje ogólne,
Czêœci II – Czynnoœci obowi¹zkowe. Kontrola i prognozowanie
zagro¿enia lasu,
Czêœci III – Czynnoœci nieobowi¹zkowe. Ocena zagro¿enia, profilaktyka
i metody ochrony lasu,
c) zast¹pienie dotychczasowej metody jesiennych poszukiwañ szkodników
sosny now¹ metod¹ opart¹ na 10 powierzchniach próbnych o wymiarach
0,5×1 m ka¿da,
d) wprowadzenie zmian w zakresie prognozowania zagro¿enia drzewostanów
przez owady kambio- i ksylofagiczne,
e) uzupe³nienie Instrukcji metodami kontroli i oceny zagro¿enia lasu przez
czynniki abiotyczne i antropogeniczne,
f) poœwiêcenie jednego z rozdzia³ów Instrukcji technice stosowania œrodków
ochrony roœlin oraz ochronie lasu na obszarach i w obiektach prawnie
chronionych, a tak¿e w leœnych kompleksach promocyjnych,
g) wprowadzenie do Instrukcji rozdzia³u poœwiêconego profilaktyce w ochro-
nie lasu.
Oddana do u¿ytku „Instrukcja Ochrony Lasu”, w której starano siê w mia-
rê mo¿liwoœci uwzglêdniæ wszystkie propozycje i uzupe³niæ poszczególne roz-
dzia³y nowymi osi¹gniêciami wiedzy, powinna u³atwiæ s³u¿bom leœnym, odpo-
wiedzialnym za stan zdrowotny lasów, realizacjê zasad trwa³ej i zrównowa¿o-
nej gospodarki leœnej.
2. Cele i zadania gospodarki leœnej w ochronie lasów
Po³o¿enie geograficzne Polski, du¿a mozaikowoœæ siedlisk, a tak¿e zanie-
czyszczenia przemys³owe, ska¿enia radioaktywne i zmiany klimatyczne o cha-
rakterze globalnym, to czynniki wp³ywaj¹ce na stan zdrowotny naszych lasów.
O ich kondycji i trwa³oœci zdecydowa³y równie¿, stosowane intensywnie od
koñca XIX wieku, sposoby zagospodarowania, polegaj¹ce na przekszta³caniu
naturalnych ekosystemów w zbiorowiska sztuczne. Nastêpstwem tych dzia³añ
by³y zmiany w³aœciwoœci gleb, degradacja siedlisk oraz powstanie zbiorowisk
o uproszczonej strukturze gatunkowej i wiekowej. W takiej sytuacji najwa¿-
niejszym zadaniem staje siê powstrzymanie procesów destrukcyjnych oraz
zwiêkszenie biologicznej odpornoœci ekosystemów leœnych.
W licznych opracowaniach krajowych i zagranicznych podejmowano pró-
by okreœlenia podstawowych celów ochrony ekosystemów leœnych w warun-
kach istniej¹cych i spodziewanych zagro¿eñ oraz wzrostu zapotrzebowania
spo³eczeñstwa na pe³nione przez las funkcje. Wa¿niejsze cele wspó³czesnej
ochrony lasu oraz zasady trwa³ego, zrównowa¿onego zagospodarowania, d¹-
¿¹cego do pogodzenia wymagañ wzrostu gospodarczego z postulatami ochro-
ny œrodowiska przyrodniczego, sformu³owane zosta³y miêdzy innymi w nastê-
puj¹cych, obowi¹zuj¹cych obecnie dokumentach:
1. Ustawy:
1) Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpo¿arowej (Dz.U.
Nr 81, poz. 351, ostatnia zmiana – 2003 r., Dz.U. Nr 52, poz. 452),
12
2) Ustawa z dnia 28 wrzeœnia 1991 r. o lasach (Dz.U. Nr 101, poz. 444,
ostatnia zmiana – 2000 r., Dz.U. Nr 56, poz. 679),
3) Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92,
poz. 880),
4) Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leœnych
(Dz.U. Nr 16, poz. 78, ostatnia zmiana – 2004 r., Dz.U. Nr 121,
poz. 1266),
5) Ustawa z dnia 13 paŸdziernika 1995 r. Prawo £owieckie (Dz.U.
Nr 147, poz. 713, ostatnia zmiana – 2004 r., Dz.U. Nr 172, poz. 1802),
6) Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierz¹t (Dz.U. Nr 111,
poz. 724, ostatnia zmiana – 2003 r., Dz.U. Nr 106, poz. 1002),
7) Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony œrodowiska (Dz.U.
Nr 62, poz. 627, ostatnia zmiana – 2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 875),
8) Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klêski ¿ywio³owej (Dz.U.
Nr 62, poz. 558),
9) Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717),
10) Ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roœlin (2004 r., Dz.U.
Nr 11, poz. 94 i Nr 96, poz. 959).
2. Rozporz¹dzenia:
1) Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natural-
nych i Leœnictwa z dnia 16 sierpnia 1999 r. w sprawie szczegó³owych
zasad zabezpieczenia przeciwpo¿arowego lasów (Dz.U. Nr 73, poz. 824),
2) Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 10 kwietnia 2001 r.
w sprawie ustalenia listy gatunków zwierz¹t ³ownych oraz okreœlenia
okresów polowañ na te zwierzêta (Dz.U. Nr 43, poz. 488, ostatnia
zmiana – 2004 r., Dz.U. Nr 76, poz. 729),
3) Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 26 wrzeœnia 2001 r.
w sprawie okreœlenia listy gatunków zwierz¹t rodzimych dziko wystê-
puj¹cych objêtych ochron¹ gatunkow¹ œcis³¹ i czêœciow¹ oraz zakazów
dla danych gatunków i odstêpstw od tych zakazów (Dz.U. Nr 130,
poz. 1456),
4) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 paŸdzier-
nika 2001 r. w sprawie wymagañ technicznych dla opryskiwaczy (Dz.U.
Nr 121, poz. 1303),
5) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 listopa-
da 2001 r. w sprawie przeprowadzenia badañ opryskiwaczy (Dz.U.
Nr 137, poz. 1544),
6) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca
2002 r. w sprawie szczegó³owych zasad wydawania zezwoleñ na do-
puszczenie œrodków ochrony roœlin do obrotu i stosowania (Dz.U.
Nr 24, poz. 250, ostatnia zmiana – 2004 r., Dz.U. Nr 16, poz. 162),
7) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca
2002 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy przy stosowaniu i ma-
13
gazynowaniu œrodków ochrony roœlin oraz nawozów mineralnych i or-
ganiczno-mineralnych (Dz.U. Nr 99, poz. 896),
8) Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 4 grudnia 2002 r. w sprawie
gatunków zwierz¹t chronionych wyrz¹dzaj¹cych szkody, za które od-
powiada Skarb Pañstwa (Dz.U. Nr 205, poz. 1732),
9) Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji
z dnia 16 czerwca 2003 r. w sprawie ochrony przeciwpo¿arowej bu-
dynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. Nr 121,
poz. 1138),
10) Rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 marca
2004 r. w sprawie zapobiegania wprowadzaniu i rozprzestrzenianiu siê
organizmów kwarantannowych (Dz.U. Nr 61, poz. 571),
11) Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 28 wrzeœnia 2004 r.
w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych zwierz¹t objêtych ochron¹
(Dz.U. Nr 220, poz. 2237).
3. Zarz¹dzenia:
1) Zarz¹dzenie Nr 28 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych
z dnia 30 grudnia 1991 r. w sprawie zasiêgu dzia³ania terytorialnego
Zespo³ów Ochrony Lasu (L-3-726-14/91),
2) Zarz¹dzenie Nr 12 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych
z dnia 31 maja 1996 r. w sprawie wprowadzania instrukcji bezpieczeñ-
stwa i higieny pracy przy wykonaniu podstawowych prac z zakresu go-
spodarki leœnej (OB-40-1/97),
3) Zarz¹dzenie Nr 18 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych
z dnia 9 kwietnia 1998 r. w sprawie Instrukcji dzia³ania Zespo³ów
Ochrony Lasu (ZO-726-17/98),
4) Zarz¹dzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych
z dnia 14 lutego 1995 roku w sprawie doskonalenia gospodarki leœnej
na podstawach ekologicznych (ZZ-710-13/95),
5) Zarz¹dzenie Nr 11A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych
z dnia 11 maja 1999 r. zmieniaj¹ce Zarz¹dzenie Nr 11 Dyrektora Ge-
neralnego Lasów Pañstwowych z dnia 14.02.1995 r. w sprawie doskona-
lenia gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych (ZG-7120-2/99),
6) Zarz¹dzenie Nr 5 Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia
24 stycznia 2001 r. w sprawie Leœnych Kompleksów Promocyjnych
(ZO-01-1/01).
4. Instrukcje:
1) Instrukcja technologiczna chemicznej ochrony szkó³ek leœnych przed
chorobami infekcyjnymi. Warszawa, 1995,
2) Instrukcja w sprawie ochrony przeciwpo¿arowej obszarów leœnych.
Warszawa, 1996,
3) Instrukcja w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy przy wykonywa-
niu podstawowych prac z zakresu gospodarki leœnej. Warszawa, 1997,
14
4) Instrukcja sporz¹dzania planu urz¹dzenia lasu dla nadleœnictw. War-
szawa, 2003.
5. Zasady:
1) Zasady hodowli lasu, Warszawa 2003 r.
Z dokumentów tych wynika, ¿e g³ówne kierunki polityki leœnej w zakresie
ochrony lasu to:
1) zapewnienie ochrony wszystkich lasów, a szczególnie podstawowych ele-
mentów ka¿dego ekosystemu leœnego, zw³aszcza drzewostanów, materii
organicznej i rzadkich elementów biocenoz leœnych, zgodnie z Ustaw¹
o lasach, Ustaw¹ o ochronie przyrody oraz Ustaw¹ o ochronie gruntów
rolnych i leœnych,
2) godzenie gospodarczego rozwoju kraju z ochron¹ przyrody i wykorzysta-
niem zasobów leœnych,
3) ochrona flory i fauny na ca³ym obszarze leœnym kraju, niezale¿nie od for-
my w³asnoœci,
4) poprawa zdrowotnoœci i odpornoœci ekosystemów leœnych,
5) zachowanie oraz zwiêkszenie ró¿norodnoœci genetycznej i gatunkowej bio-
cenoz leœnych oraz ró¿norodnoœci ekosystemów w kompleksach leœnych,
6) realizacja zadañ ochrony przyrody, tak¿e poza obszarami prawnie chronio-
nymi,
7) regulowanie form i intensywnoœci u¿ytkowania zasobów leœnych oraz
œwiadczonych przez las funkcji ochronnych, spo³ecznych i innych, tak by
czynnoœci te nie mog³y zagroziæ trwa³oœci lasów i nie wp³ywa³y negatywnie
na stan drzewostanów.
Jednym ze sposobów zahamowania niekorzystnych procesów zachodz¹-
cych w ekosystemach leœnych oraz poprawy ich zdrowia i witalnoœci jest pro-
wadzenie gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych, zapewniaj¹cych
trwa³y i zrównowa¿ony rozwój lasów i leœnictwa.
G³ównymi celami proekologicznego modelu ochrony lasu s¹:
–
zwiêkszanie biologicznej odpornoœci drzewostanów na dzia³anie czynni-
ków biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych,
–
kszta³towanie homeostazy ekosystemów leœnych przez wprowadzenie ko-
rzystnych zmian systemowych w gospodarce leœnej.
Do zasad proekologicznego modelu ochrony lasu nale¿¹:
–
zasada trwa³ej i zrównowa¿onej gospodarki leœnej,
–
holistyczne podejœcie do ochrony ekosystemów leœnych,
–
objêcie systemow¹ ochron¹ wiêkszych ni¿ drzewostan uk³adów przestrzen-
nych (ekosystemów, fizjocenoz, itp.),
–
wykrywanie i rozpoznawanie potencjalnych zagro¿eñ oraz ich ogranicza-
nie przez upowszechnianie biologicznych, biotechnicznych i hylotechnicz-
nych metod ochrony lasu,
–
wykorzystywanie wskaŸników biologicznych do oceny zaburzeñ w ekosys-
temach leœnych (np. SBO – œredniej biomasy osobniczej biegaczowatych
15
Carabidae, wskaŸników monitoringu fitopatologicznego, indykatorów ska-
¿enia œrodowiska, itp.),
–
stosowanie technik i technologii bezpiecznych dla œrodowiska,
–
nadanie priorytetu dzia³aniom z zakresu profilaktyki.
Najwa¿niejszym zadaniem gospodarki leœnej w ochronie lasu jest zahamo-
wanie destrukcyjnych procesów zachodz¹cych w ekosystemach leœnych oraz
przygotowanie tych ekosystemów do funkcjonowania w stale zmieniaj¹cym siê
œrodowisku. Realizacja tego zadania w praktyce leœnej wymaga zintegrowa-
nych dzia³añ z zakresu hodowli, ochrony, u¿ytkowania i urz¹dzania lasu po-
przez:
–
rejestracjê zagro¿eñ lasu oraz skutków wykonywanych zabiegów gospodar-
czych i ochronnych (kompleksowy monitoring biologiczny i inwentaryzacja
wielkoobszarowa),
–
poprawê zdrowotnoœci i odpornoœci ekosystemów leœnych na czynniki stre-
sowe (preferowanie gatunków roœlin rodzimych i populacji lokalnych, sto-
sowanie organizmów antagonistycznych w stosunku do szkodliwych owa-
dów i patogenicznych grzybów),
–
sta³¹ kontrolê kwarantannow¹ (ochronê lasu przed organizmami szkodli-
wymi, które mog¹ byæ zawleczone z innych krajów),
–
oddzia³ywanie na obieg materii i przep³yw energii w ekosystemie (pozosta-
wianie drzew martwych, wprowadzanie podszytów, sterowanie rozwojem
populacji owadów),
–
ochronê i zwiêkszenie ró¿norodnoœci ekosystemów leœnych (zachowanie
najcenniejszych drzewostanów i zagro¿onych sk³adników flory i fauny),
–
preferowanie dzia³añ wzmagaj¹cych trwa³oœæ lasu – naturalnoœæ, ró¿no-
rodnoœæ gatunkow¹ i genetyczn¹, rodzimoœæ, konkurencjê, sukcesjê, zgod-
noϾ z siedliskiem,
–
przywracanie zdegradowanym elementom lasu stanu zbli¿onego do natu-
ralnego oraz zapewnienie im ochrony i dalszego rozwoju w warunkach an-
tropopresji i istniej¹cych w œrodowisku leœnym zagro¿eñ.
Realizacja zadañ z zakresu ochrony lasu wymaga stosowania ró¿norodnych
narzêdzi:
–
prawnych (ustawy, rozporz¹dzenia, przepisy kwarantannowe, instrukcje),
–
finansowych (odpowiednie nak³ady finansowe na zabiegi ochronne, zaku-
py œrodków ochrony roœlin i sprzêtu, us³ugi lotnicze, potrzebne inwestycje,
rezerwa na likwidacjê nadzwyczajnych, nieplanowanych zagro¿eñ),
–
naukowo-doradczych (szkolenia i kursy; wydawanie podrêczników i po-
radników, wspó³praca z placówkami naukowymi i specjalistami w zakresie
doradztwa, konsultacji i diagnostyki, wspieranie koniecznych badañ nau-
kowych, zamawianie ekspertyz i opinii),
–
organizacyjnych (system funkcjonowania S³u¿by Leœnej i Zespo³ów
Ochrony Lasu, system koordynacji i zarz¹dzania leœnictwem, sprawozdaw-
czoϾ i obieg informacji z zakresu ochrony lasu, narady ochroniarskie,
wspó³dzia³anie z w³aœcicielami lasów niepañstwowych),
16
–
kontrolnych (Inspekcja Leœna, Inspekcja Ochrony Œrodowiska, Pañstwowa
Inspekcja Ochrony Roœlin i Nasiennictwa),
–
informatycznych (funkcjonowanie SILP [Systemu Informacyjnego Lasów
Pañstwowych] w zakresie ochrony lasu, komputerowe programy specjali-
styczne),
–
z zakresu wspó³pracy miêdzynarodowej (wspó³dzia³anie z miêdzynarodo-
wymi organizacjami leœnymi, wymiana doœwiadczeñ i wiedzy naukowej,
udzia³ w specjalistycznych sympozjach i konferencjach, udzia³ w miêdzyna-
rodowych badaniach naukowych),
–
edukacyjnych (wysoki poziom nauczania i egzekwowanie wiedzy z zakresu
ochrony lasu w œrednich i wy¿szych szko³ach leœnych, informowanie spo³e-
czeñstwa o celach i zadaniach ochrony lasu w ramach edukacji przyrodni-
czoleœnej).
3. Ogólne zasady ochrony lasu
Ochrona lasu, jako jedna z podstawowych dziedzin dzia³alnoœci gospodar-
czej w leœnictwie, ma na celu zabezpieczenie lasu przed szkodami wyrz¹dza-
nymi przez czynniki abiotyczne (np. huragany, okiœæ, mróz, susze), biotyczne
(np. owady fitofagiczne, grzyby paso¿ytnicze, zwierzynê) i antropogeniczne (np.
po¿ary, ska¿enie powietrza, szkody górnicze).
W ochronie lasu obowi¹zuje zasada profilaktycznego (zapobiegawczego)
dzia³ania. Jest to ca³okszta³t dzia³añ i œrodków maj¹cych na celu zapobieganie
procesom chorobowym oraz zwiêkszenie zdolnoœci obronnej drzew w stosun-
ku do szkodników i czynników chorobotwórczych.
Obiektem dzia³alnoœci jest ekosystem leœny, co oznacza, ¿e cele ochronne
odnosz¹ siê nie tylko do drzewostanu, mimo ¿e jest to najwa¿niejszy kompo-
nent ekosystemu leœnego, ale tak¿e do biotopu i ca³ej biocenozy, a wiêc do
wszystkich elementów sk³adowych lasu (gleba, œció³ka, runo, podszyt, struktu-
ra piêtrowa, drzewostan, fauna).
Ochrona ekosystemu leœnego oznacza ochronê struktur i procesów odpo-
wiedzialnych za sprawnoœæ homeostazy tych uk³adów, w których obecnoœæ
szkodników owadzich, grzybów patogenicznych, drzew chorych lub martwych
jest zjawiskiem naturalnym i po¿¹danym.
Wa¿n¹ zasad¹ ochrony lasu jest wymóg minimalizacji szkód ekologicznych,
które mog¹ wyst¹piæ na skutek wykonywanych zabiegów. Celem ochrony lasu
przed szkodnikami i patogenami chorobotwórczymi nie jest ca³kowite ich wy-
niszczenie, lecz ograniczenie wystêpowania tych organizmów do poziomu nie
powoduj¹cego szkód gospodarczo znoœnych. Stosowane zabiegi powinny za-
pewniaæ stan równowagi i mo¿liwie swobodny przebieg procesów ekologicz-
nych w biocenozie. Nale¿y wybieraæ i stosowaæ metody o jak najmniejszych
skutkach ubocznych dla ekosystemów leœnych, jak równie¿ dla s¹siednich
agro- i biocenoz, oczywiœcie przy zapewnieniu wysokiej efektywnoœci u¿ytych
metod oraz zachowaniu ró¿norodnoœci biologicznej.
17
Metody ochrony lasu ró¿ni¹ siê skutecznoœci¹, wp³ywem na œrodowisko,
nak³adami finansowymi, przydatnoœci¹ w zró¿nicowanych i zmieniaj¹cych siê
warunkach atmosferycznych, siedliskowych, topograficznych, epidemiologicz-
nych. Z tego wzglêdu celowe jest stosowanie integrowanych metod ochrony la-
su, opartych na starannie przemyœlanym i zaplanowanym programie, obejmu-
j¹cym dzia³ania modyfikuj¹ce œrodowisko w kierunku zmian niekorzystnych
dla sprawców szkód, a korzystnych dla ich wrogów naturalnych (parazytoidów,
drapie¿ców itp.). Modyfikuj¹c œrodowisko, nale¿y w pe³ni wykorzystaæ mo¿li-
woœci metod biologicznych, chemicznych, hylotechnicznych i innych.
Ochrona ekosystemów leœnych powinna integrowaæ wiedzê wielu dyscy-
plin leœnych (ekologii, hodowli, urz¹dzania, u¿ytkowania lasu). Jej strategicz-
nym celem staje siê tworzenie nowych ekosystemów leœnych zagospodarowa-
nych przez cz³owieka, dostosowanych do szybko zmieniaj¹cych siê warunków
œrodowiska. Podejœcie do tych zagadnieñ powinna cechowaæ indywidualizacja
rozwi¹zañ, odchodzenie od schematyzmu, elastycznoœæ w podejmowaniu de-
cyzji oraz swoboda w czerpaniu z zasobów aktualnie obowi¹zuj¹cej wiedzy,
z uwzglêdnieniem rzeczywistego stanu ekosystemów leœnych i bie¿¹cych uwa-
runkowañ.
Wa¿n¹ zasad¹ ochrony lasu jest uwzglêdnianie w dzia³alnoœci praktycznej
progu ekonomicznej szkodliwoœci choroby czy szkodnika. Okreœla siê go jako
przekroczenie liczb krytycznych w drzewostanach zagro¿onych przez owady
lub taki poziom rozwoju choroby, który powoduje znacz¹c¹ szkodliwoœæ i stra-
ty finansowe, uzasadniaj¹ce decyzjê o podjêciu zabiegów ochronnych.
W gospodarstwie leœnym, ze wzglêdu na d³ugotrwa³y cykl rozwoju drzewo-
stanów oraz wielofunkcyjny charakter lasu, wystêpuj¹ trudnoœci ze zdefiniowa-
niem „spodziewanego plonu”, „teoretycznego zbioru” i wyliczeniem pod
wzglêdem iloœciowym i jakoœciowym czêœci „plonu” (zasobów leœnych), któr¹
traci siê w wyniku wyst¹pienia gradacji owadów lub masowego pojawu patoge-
nicznych grzybów. Dlatego jednoznaczne okreœlenie progu ekonomicznej
szkodliwoœci nie jest ³atwe. Potrzebna jest w tym wzglêdzie praktyka i doœwiad-
czenie oraz konsultacje z jednostkami naukowymi.
4. Ochrona lasu na obszarach i w obiektach
prawnie chronionych
Ochrona przyrody oznacza zachowanie, w³aœciwe wykorzystanie oraz od-
nawianie zasobów przyrody, jej tworów i sk³adników, a zw³aszcza dziko wystê-
puj¹cych grzybów, roœlin, mikroorganizmów i zwierz¹t oraz ich miejsc bytowa-
nia – siedlisk. W Polsce stosowane s¹ obszarowe, indywidualne i gatunkowe
formy ochrony przyrody.
Obszarowa ochrona przyrody obejmuje: tworzenie parków narodowych,
uznawanie okreœlonych obszarów za rezerwaty przyrody, tworzenie parków
krajobrazowych, wyznaczanie obszarów chronionego krajobrazu, stref ochron-
18
nych wokó³ gniazd niektórych gatunków ptaków oraz wyznaczanie obszarów
cennych przyrodniczo o znaczeniu miêdzynarodowym (np. NATURA 2000).
Dla terenów objêtych obszarow¹ ochron¹ przyrody sporz¹dza siê na okres
20 lat i realizuje plany ochrony. Dla parku narodowego plan ochrony ustana-
wia Minister Œrodowiska, dla rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego –
wojewoda. Plan ochrony parku narodowego i rezerwatu przyrody powinien za-
wieraæ:
q
cele ochrony, z uwzglêdnieniem ich przyrodniczych i spo³ecznych uwarun-
kowañ,
q
wskazanie obszaru ochrony œcis³ej (biernej), czêœciowej (czynnej) i krajo-
brazowej,
q
program dzia³añ ochronnych z podaniem ich rodzaju i zakresu,
q
sposoby eliminacji lub ograniczenia zagro¿eñ wewnêtrznych i zewnêtrz-
nych pochodzenia biotycznego, abiotycznego i antropogenicznego,
q
sposoby udostêpniania do celów naukowych, edukacyjnych i rekreacyjnych,
q
ustalenia dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
Plan ochrony parku krajobrazowego powinien zawieraæ elementy analo-
giczne do przedstawionych.
Dla parków narodowych i rezerwatów przyrody, dla których jeszcze nie
sporz¹dzono planów ochrony, przygotowuje siê zadania ochronne, ustanawia-
ne w drodze zarz¹dzenia Ministra Œrodowiska (park narodowy) lub wojewody
(park krajobrazowy, rezerwat przyrody). Zadania ochronne przygotowuje siê
a¿ do czasu sporz¹dzenia planu ochrony.
W parkach narodowych i rezerwatach przyrody zabrania siê miêdzy inny-
mi (wymieniono zakazy zwi¹zane bezpoœrednio lub poœrednio z ochron¹ lasu):
q
polowania, chwytania dziko ¿yj¹cych zwierz¹t, p³oszenia ich i zabijania,
zbierania poro¿y, niszczenia gniazd ptaków, nor i lêgowisk zwierzêcych,
q
pozyskiwania lub niszczenia drzew i innych roœlin oraz grzybów,
q
zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków (je¿eli s³u¿¹ one in-
nym celom ni¿ ochrona przyrody),
q
niszczenia gleby lub zmiany sposobu jej u¿ytkowania,
q
stosowania chemicznych œrodków ochrony roœlin i nawozów,
q
prowadzenia badañ naukowych, w tym monitoringu przyrodniczego (w tym
leœnego) bez zgody dyrektora parku, a w rezerwacie przyrody bez zgody
wojewody (wojewódzkiego konserwatora przyrody),
q
wprowadzania gatunków roœlin, zwierz¹t lub grzybów poza ich naturalne
miejsce wystêpowania,
q
wprowadzania organizmów zmodyfikowanych genetycznie.
Zakazy te nie dotycz¹:
q
wykonywania zadañ wynikaj¹cych z planu ochrony lub zadañ ochronnych,
q
przypadków koniecznoœci likwidacji zagro¿eñ nie ujêtych w planie ochro-
ny lub zadaniach ochronnych (w tym wyst¹pienia chorób lub takiego wzro-
stu liczebnoœci populacji owadów fitofagicznych czy te¿ innych czynników
biotycznych, które mog¹ zagroziæ trwa³oœci ekosystemu leœnego),
19
q
koniecznoœci przeprowadzania akcji ratowniczych (po¿ary),
q
zapobiegania lub likwidacji skutków klêsk ¿ywio³owych.
Minister Œrodowiska mo¿e w wyj¹tkowych sytuacjach zezwoliæ na odstêp-
stwa od zakazów obowi¹zuj¹cych w „Ustawie o ochronie przyrody” w stosun-
ku do parków narodowych i rezerwatów przyrody.
Ochronê lasu na terenie rezerwatów przyrody po³o¿onych na gruntach ad-
ministrowanych przez Lasy Pañstwowe realizuje miejscowa s³u¿ba leœna, po
uzyskaniu zgody organu powo³uj¹cego rezerwat (tj. wojewody, a bezpoœrednio
wojewódzkiego konserwatora przyrody) na wykonanie okreœlonych zabiegów.
Ochronê lasu na terenach rezerwatów przyrody realizuje siê zgodnie z za-
sad¹ „krok za przyrod¹”, to znaczy bez dzia³añ wyprzedzaj¹cych, g³êboko in-
geruj¹cych w naturalne procesy sukcesyjne, wspieraj¹c jedynie naturalne reak-
cje obronne ekosystemów i umo¿liwiaj¹c rozwój oporu œrodowiska, przez
wspomaganie organizmów konkurencyjnych i antagonistycznych. W rezerwa-
tach œcis³ych chroni siê swobodny przebieg procesów ekologicznych, nie wyko-
nuje siê zatem zabiegów ochronnych, z wyj¹tkiem dzia³añ przeciwko nag³ym,
bardzo du¿ym zagro¿eniom, na co nale¿y uzyskaæ zgodê Ministra Œrodowiska
(G³ównego Konserwatora Przyrody).
W ochronie leœnych terenów przyrodniczo cennych nale¿y w szczególny
sposób kierowaæ siê zasad¹ minimalizacji szkód ekologicznych mo¿liwych do
wyst¹pienia, tak¿e w s¹siednich ekosystemach leœnych, agrocenozach i zbior-
nikach wodnych. Zastosowane sposoby, œrodki i metody powinny byæ dobrane
w taki sposób, aby zapewnia³y ochronê miejsc i warunków ¿ycia wszystkim or-
ganizmom. Ochrona lasu musi byæ w tym przypadku czêœci¹ ochrony przyrody
i wynikaæ z chêci d¹¿enia do zachowania wszystkich istniej¹cych na danym te-
renie gatunków, utrzymania ich pe³nej puli genetycznej oraz zabezpieczenia
istot ¿yj¹cych przed wszystkimi niekorzystnymi zmianami warunków w œrodo-
wisku ich bytowania.
Stosowana w ochronie lasów gospodarczych zasada op³acalnoœci zabiegów
ochronnych nie obowi¹zuje w parkach narodowych i rezerwatach przyrody,
gdy¿ nie wystêpuje tu kategoria „spodziewanego plonu”, „teoretycznego zbio-
ru”, „utraconych korzyœci materialnych” czy „zmniejszenia przyrostu masy
drewna z jednostki powierzchni”.
Na terenach leœnych parków krajobrazowych, obszarów chronionego kraj-
obrazu, u¿ytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych oraz obszarów
przyrodniczo cennych o znaczeniu miêdzynarodowym (o ile nie s¹ to parki na-
rodowe i rezerwaty przyrody), stosujemy ogólne zasady ochrony lasu, wynika-
j¹ce z instrukcji, wytycznych i innych rozporz¹dzeñ obowi¹zuj¹cych aktualnie
w PGL Lasy Pañstwowe oraz z aktualnego stanu wiedzy leœnej.
20
5. Ochrona lasu w leœnych kompleksach promocyjnych
Leœne kompleksy promocyjne (LKP) utworzone zosta³y w celu promocji
proekologicznej polityki leœnej pañstwa. Zgodnie z art. 13b Ustawy o lasach,
dla ka¿dego LKP opracowany jest program gospodarczo-ochronny.
G³ówne cele i zasady proekologicznego modelu ochrony lasu, które po-
winny byæ w pierwszej kolejnoœci realizowane w LKP, przedstawione zosta³y
w rozdziale 2. Leœne kompleksy promocyjne powinny byæ swoistym poligonem
doœwiadczalnym, np. w zakresie gospodarki materi¹ organiczn¹ w lesie, wzma-
gania trwa³oœci i zwiêkszania odpornoœci lasu przez dzia³ania hodowlano-
-ochronne, takie jak popieranie naturalnoœci, ró¿norodnoœci, rodzimoœci
i zgodnoœci z siedliskiem, itp. Poza tym LKP powinny promowaæ postêp nau-
kowo-techniczny i upowszechniaæ wa¿niejsze osi¹gniêcia naukowe z zakresu
profilaktyki i metod ochrony ekosystemów leœnych.
Czêœæ II – Czynnoœci obowi¹zkowe
Kontrola i prognozowanie zagro¿enia lasu
1. Postanowienia ogólne
22
§ 1.
WyraŸne rozdzielenie czynnoœci obowi¹zkowych od nieobowi¹zkowych nie
zwalnia nadleœnictw ze stosowania dzia³añ profilaktycznych i ochronnych.
Stwarza ono mo¿liwoœæ wyboru optymalnych i dostosowanych do lokalnych
potrzeb metod postêpowania ochronnego i zaniechania wykonywania czynno-
œci niepotrzebnych z punktu widzenia przyrodniczego i ekonomicznego.
§ 2.
W przypadku planowanych zabiegów ochronnych w drzewostanach sosno-
wych, nadleœniczy mo¿e zrezygnowaæ z ich wykonania po zapoznaniu siê z in-
formacj¹ dotycz¹c¹ reakcji drzew i drzewostanów na ¿ery foliofagów w aspek-
cie przyrodniczym i ekonomicznym (III czêœæ IOL, rozdzia³ 17.2.5.2).
§ 3.
W ochronie lasu za priorytetowe uznaje siê dzia³ania profilaktyczne oraz
ochronne przy zastosowaniu metod biologicznych.
§ 4.
Nadleœniczy, w celu zapewnienia warunków rozwoju wszystkim organizmom
zwi¹zanym z rozk³adaj¹cym siê drewnem, powinien w lesie utrzymywaæ drewno
martwych drzew w ró¿nych stadiach rozk³adu, uwzglêdniaj¹c uwarunkowania
przyrodnicze i ekonomiczne. Iloœæ posuszu czynnego nie mo¿e przekraczaæ
0,5 m
3
na 1 hektar w drzewostanach œwierkowych, 1 m
3
/ha w pozosta³ych drze-
wostanach iglastych oraz 2 m
3
/ha w drzewostanach liœciastych. Stoj¹cych drzew
martwych nie nale¿y pozostawiaæ wzd³u¿ dróg, szlaków komunikacyjnych i w in-
nych miejscach przebywania ludzi.
§ 5.
1. Podstawowym Ÿród³em informacji o zagro¿eniach lasu, wymagaj¹cych
rozpoznania (diagnozy), jest karta sygnalizacyjna (formularz nr 1) wype³niana
przez nadleœnictwo i przesy³ana do w³aœciwego terytorialnie Zespo³u Ochrony
Lasu (ZOL) oraz regionalnej dyrekcji Lasów Pañstwowych (RDLP), a w mia-
rê potrzeby do specjalistycznej placówki naukowej, np. Instytutu Badawczego
Leœnictwa (IBL), wraz z materia³em dowodowym.
2. Nadleœnictwa wype³niaj¹ funkcjonuj¹c¹ w Systemie Informacyjnym La-
sów Pañstwowych (SILP) kartê ewidencyjn¹ wystêpowania szkodników, cho-
rób i szkód (formularz nr 2), z uwzglêdnieniem potwierdzonej przez ZOL lub
placówkê naukow¹ karty sygnalizacyjnej.
§ 6.
Nadleœnictwo zobowi¹zane jest do wype³nienia kwestionariusza wystêpo-
wania i zwalczania szkodników leœnych (formularz nr 3) oraz kwestionariusza
wystêpowania i zwalczania chorób drzew leœnych (formularz nr 4) i przes³ania
ich do ZOL w terminie do 30 listopada. ZOL wykonuje zestawienia zbiorcze
(formularz nr 3 i nr 4), które przesy³a do RDLP, Dyrekcji Generalnej Lasów
Pañstwowych (DGLP) i IBL do 31 grudnia.
§ 7.
W nadleœnictwach, w których by³y lub s¹ rejestrowane szkody wyrz¹dzane
przez szeliniaki, nale¿y systematycznie kontrolowaæ szkó³ki i uprawy. Decyzjê
o koniecznoœci wykonania zabiegów ochronnych przed szeliniakami podejmuje
nadleœniczy na podstawie oceny ich wystêpowania (III czêœæ IOL, rozdzia³ 1.2.1).
§ 8.
1. W sytuacjach prognozowanego zagro¿enia drzewostanów przez szkodli-
we owady liœcio¿erne, Zarz¹dzeniem Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwo-
wych powo³uje siê Terenowe Stacje Ochrony Lasu (TSOL) oraz Punkty Ob-
serwacyjne (PO) w terminie do 31 marca.
2. Drzewostany, w których stwierdzono zagêszczenie populacji owadów li-
œcio¿ernych przekraczaj¹ce liczby ostrzegawcze, podlegaj¹ nadzwyczajnej (wio-
sennej) kontroli. Celem kontroli nadzwyczajnych jest korekta granic drzewosta-
nów planowanych do zabiegów ochronnych. Opis najczêœciej stosowanych metod
wykonywania kontroli nadzwyczajnych podano w III czêœci IOL, rozdzia³ 1.3.
3. ZOL lub TSOL opracowuj¹ wytyczne postêpowania dla Punktów Ob-
serwacyjnych. Nadleœniczy wyznacza obserwatora terenowego PO.
§ 9.
W zale¿noœci od potrzeb sporz¹dzane s¹ mapy zagro¿enia drzewostanów
przez czynniki szkodotwórcze w nadleœnictwie, ZOL lub RDLP.
§ 10.
Defoliacjê koron drzew w drzewostanach okreœla siê przy u¿yciu „Atlasu
ubytku aparatu asymilacyjnego drzew leœnych” (Borecki i Keczyñski, 1992)
wed³ug nastêpuj¹cej skali:
23
0 – brak uszkodzeñ (defoliacja 0–10%),
1 – ¿er s³aby (defoliacja 11–30%),
2 – ¿er œredni (defoliacja 31–60%),
3 – ¿er silny (defoliacja 61–90%),
4 – ¿er bardzo silny (defoliacja powy¿ej 90%).
§ 11.
Liczby ostrzegawcze, krytyczne oraz okreœlaj¹ce stopnie zagro¿enia drze-
wostanów s¹ liczbami orientacyjnymi i pomocniczymi.
§ 12.
W zale¿noœci od potrzeb, w celu oceny stanu zdrowotnego i sanitarnego,
wykonuje siê lustracjê drzewostanów z samolotu lub œmig³owca.
§ 13.
W drzewostanach iglastych i liœciastych nie nale¿y korowaæ pniaków po
œciêtych drzewach oraz paliæ ga³êzi i pozosta³oœci zrêbowych. Decyzjê o ko-
niecznoœci wykonania tych dzia³añ mo¿e podj¹æ nadleœniczy jedynie w sytuacji
narastania zagro¿enia ze strony szkodliwych owadów i grzybów.
§ 14.
Wszelkie dzia³ania z zakresu ochrony ekosystemów leœnych na obszarach
i w obiektach prawnie chronionych musz¹ byæ zgodne z Ustaw¹ o ochronie
przyrody, Ustaw¹ o lasach i Ustaw¹ o ochronie roœlin (I czêœæ IOL).
§ 15.
Zalecenia i wytyczne upowszechniane jako wyniki prac naukowo-badaw-
czych zlecanych przez Lasy Pañstwowe nale¿y traktowaæ jako materia³ pomoc-
niczy przy podejmowaniu i realizacji zadañ z zakresu ochrony lasu oraz jako
materia³ szkoleniowy.
§ 16.
Dyrektor Generalny Lasów Pañstwowych i dyrektorzy regionalnych dyrek-
cji Lasów Pañstwowych maj¹ obowi¹zek przynajmniej raz w roku organizowaæ
naradê szkoleniowo-informacyjn¹ poœwiêcon¹ zagro¿eniom lasu przez czynni-
ki biotyczne, abiotyczne i antropogeniczne oraz dzia³aniom ochronnym.
§ 17.
W celu zapewnienia powszechnej ochrony lasów (Ustawa o lasach art. 9
ust. 1 – patrz I czêœæ IOL, rozdzia³ 2) niniejsza instrukcja mo¿e byæ wykorzy-
stywana w przypadku lasów innych form w³asnoœci lub znajduj¹cych siê pod in-
nym zarz¹dem.
24
2. Kontrola zagro¿enia lasu przez owady
2.1. Kontrola wystêpowania szkodników korzeni
§ 18.
Celem oceny liczebnoœci szkodników korzeni w glebie jest:
–
uzyskanie informacji o zagro¿eniu szkó³ek i upraw przez nastêpuj¹ce ga-
tunki szkodników: pêdraki chrab¹szcza kasztanowca – Melolontha hippo-
castani F. i majowego – M. melolontha (L.), guniaka czerwczyka – Amphi-
mallon solstitiale (L.), wa³karza lipczyka – Polyphylla fullo (L.), ogrodnicy
niszczylistki – Phyllopertha horticola (L.), listnika zmiennobarwnego –
Anomala dubia (Scop.) i jedwabka brunatnego – Serica brunnea (L.), lar-
wy (drutowce) Elateridae oraz inne gatunki wystêpuj¹ce regionalnie, uzna-
ne przez w³aœciwy terytorialnie ZOL za stanowi¹ce zagro¿enie dla produk-
cji szkó³karskiej lub zak³adanych i istniej¹cych upraw,
–
ustalenie lat rójek chrab¹szczy lub innych gatunków szkodników w po-
szczególnych rejonach kraju w celu podjêcia dzia³añ ochronnych,
–
ustalenie obszarów sta³ych pêdraczysk.
§ 19.
Kontrolê wystêpowania szkodników korzeni wykonuje siê (z zastrze¿e-
niem § 23) dla nastêpuj¹cych kategorii gruntów:
–
przeznaczonych pod szkó³ki i plantacje nasienne, przed ich za³o¿eniem
(ich lokalizacjê nale¿y wczeœniej skonsultowaæ z w³aœciw¹ terytorialnie
RDLP),
–
przeznaczonych pod zalesienia gruntów porolnych lub nieleœnych w roku
poprzedzaj¹cym zalesienie,
–
corocznie w szkó³kach leœnych,
–
na zrêbach bie¿¹cych, haliznach i p³azowinach na rok przed ich odnowie-
niem, ale jedynie dla tych kompleksów leœnych, w których s¹ rejestrowane
szkody powodowane przez pêdraki w uprawach,
–
w istniej¹cych uprawach i plantacyjnych uprawach nasiennych, w których
wystêpuj¹ szkody powodowane przez pêdraki,
–
w drzewostanach rêbnych przewidzianych do wyrêbu, ale jedynie w kom-
pleksach leœnych, w których s¹ rejestrowane szkody powodowane przez
pêdraki w uprawach. Termin zak³adania zrêbów bie¿¹cych nale¿y uzale¿-
niæ od rozwoju i gêstoœci populacji pêdraków chrab¹szczy; najlepiej wyko-
rzystaæ lata kulminacji wylêgu owadów doskona³ych, a powierzchnie zrê-
bów powinny byæ jak najmniejsze.
§ 20.
1. Zasadnicz¹ kontrolê wystêpowania szkodników korzeni wykonuje siê
w okresie od 15 sierpnia do 30 wrzeœnia. Termin zbioru materia³ów progno-
stycznych mo¿e byæ zmieniony po konsultacji z w³aœciwym terytorialnie ZOL.
25
2. W okresie wiosennym, pocz¹wszy od po³owy marca do koñca kwiet-
nia (po rozmarzniêciu gleby), wykonuje siê kontrolê uzupe³niaj¹c¹, maj¹c¹
na celu potwierdzenie zagro¿enia na powierzchniach, co do których istnie-
je podejrzenie, ¿e w okresie zimowym nast¹pi³o rozrzedzenie populacji oraz
na gruntach, które nie zosta³y objête jesiennym badaniem zapêdraczenia
gleby.
§ 21.
1. Na terenach przeznaczonych pod szkó³ki i plantacje nasienne oraz w ist-
niej¹cych szkó³kach wykopuje siê 15 do³ów próbnych na ka¿dy hektar badanej
powierzchni.
2. Na pozosta³ych powierzchniach wymienionych w § 19 wykopuje siê 6 do-
³ów na ka¿dy hektar.
3. Do³y próbne maj¹ wymiary 1,0×0,5 m i g³êbokoœæ zale¿n¹ od g³êboko-
œci przebywania pêdraków, jednak nie mniejsz¹ ni¿ 0,5 m.
4. Materia³ zebrany z poszczególnych do³ów umieszcza siê w oddzielnych,
opisanych pojemnikach z nasyconym wodnym roztworem soli kuchennej.
§ 22.
W uzasadnionych przypadkach, w porozumieniu z ZOL, dopuszcza siê in-
n¹ liczbê do³ów oraz stosowanie innych metod i terminów kontroli.
§ 23.
W sytuacjach szczególnych, takich jak np. lasy górskie, tereny podmok³e
i powierzchnie, gdzie od kilkunastu lat utrzymuje siê s³abe zagro¿enie przez
pêdraki chrab¹szczy, dopuszcza siê po konsultacji z RDLP i ZOL odst¹pienie
od badania zapêdraczenia gleb.
§ 24.
Dla gruntów porolnych przyjmuje siê orientacyjne typy siedlisk w zale¿no-
œci od klas gleby: dla klasy VI – Bœw, dla klasy V – BM i LM, dla klasy IV i wy¿-
szych – siedliska lasowe.
§ 25.
Po zakoñczeniu badania zapêdraczenia gleby, zebrany materia³ z wype³-
nionym formularzem nr 5 i sporz¹dzonym szkicem rozmieszczenia do³ów
próbnych wraz z ich kopi¹ nadleœnictwo przekazuje do w³aœciwego terytorial-
nie ZOL.
§ 26.
1. ZOL wykonuje analizê gatunkow¹ zebranego materia³u (ryc. 1), okreœla
stopieñ zagro¿enia badanej powierzchni na podstawie liczb krytycznych (tabe-
le 1 i 2) oraz w formie pisemnej przekazuje do nadleœnictwa zalecenia odnoœ-
nie do dalszego postêpowania na powierzchniach zagro¿onych. Wiek pêdra-
26
ków chrab¹szczy okreœla siê na podstawie szerokoœci puszki g³owowej, która
u pêdraków jednorocznych dochodzi do 2,5 mm, u dwuletnich – do 4 mm,
u trzyletnich i starszych – do 6,5 mm.
2. Na podstawie otrzymanych zaleceñ nadleœniczy podejmuje decyzjê o po-
stêpowaniu na powierzchniach zagro¿onych, uwzglêdniaj¹c przy tym aspekt
ekonomiczny i œrodowiskowy zabiegu oraz spodziewane szkody w szkó³kach
lub uprawach.
3. Dezynsekcjê gleby nale¿y przeprowadziæ wiosn¹, gdy pêdraki z g³êb-
szych warstw gleby zbli¿¹ siê do jej powierzchni, lub w innym terminie uzgod-
nionym z RDLP i ZOL.
§ 27.
W szkó³kach i uprawach, w których od d³u¿szego czasu utrzymuj¹ siê szko-
dy powodowane przez pêdraki chrab¹szczy, zaleca siê w okresie rójki owadów
doskona³ych zredukowaæ liczebnoœæ szkodnika. Decyzjê o zabiegu ochronnym
przeciwko owadom doskona³ym podejmuje nadleœniczy po zasiêgniêciu opinii
w³aœciwego terytorialnie ZOL.
§ 28.
ZOL sporz¹dza zestawienie (formularz nr 6) powierzchni zagro¿onych
przez szkodniki korzeni, które przesy³a do RDLP i IBL, w terminie do 30
grudnia.
27
Ryc. 1. Ostatnie pierœcienie odw³oka od strony brzusznej u pêdraków:
a) chrab¹szcza, b) guniaka czerwczyka, c) wa³karza lipczyka, d) ogrodnicy
niszczylistki, e) listnika zmiennobarwnego, f) jedwabka brunatnego
2.2. Kontrola wystêpowania szkodników liœcio¿ernych sosny
2.2.1. Kontrola wystêpowania brudnicy mniszki
§ 29.
Celem kontroli wystêpowania brudnicy mniszki – Lymantria monacha (L.)
jest ocena stopnia zagro¿enia drzewostanów iglastych i mieszanych z przewa-
g¹ gatunków iglastych w wieku powy¿ej 20 lat.
§ 30.
Podstaw¹ opracowania prognozy zagro¿enia drzewostanów sosnowych jest
liczba samic zaobserwowanych na drzewach. Do przegl¹du i oceny zagro¿enia
drzewostanów sosnowych przystêpuje siê w okresie kulminacji lotu samic, któ-
ry mo¿na ustaliæ na podstawie kontroli i analizy od³owu samców do pu³apek
feromonowych. W momencie stwierdzenia spadku liczby od³owionych sam-
ców nastêpuje kulminacja lotu samic.
§ 31.
1. Pu³apki feromonowe do od³owu samców brudnicy mniszki wywiesza siê
corocznie w sta³ych miejscach, na wieszakach na wysokoœci ponad 2 m nad
powierzchni¹ gruntu. Miejsca zawieszenia pu³apek nale¿y nanieœæ na mapê
rozmieszczenia pu³apek feromonowych. Wyniki od³owów s³u¿¹ do okreœlenia
terminu rozpoczêcia i kulminacji rójki oraz uzyskania dodatkowej informacji
o gêstoœci populacji szkodnika i zmian zachodz¹cych w lokalnych popula-
cjach.
2. Pu³apki wywiesza siê w terminie i liczbie okreœlonej po konsultacji z w³a-
œciwym terytorialnie ZOL i RDLP. Obserwacje wykonuje siê dwa razy w tygo-
dniu, od pocz¹tku II dekady lipca (wczeœniejszy lub póŸniejszy termin rozpo-
czêcia obserwacji weryfikuje siê uwzglêdniaj¹c lokalne warunki pogodowe),
a po kulminacji rójki, co 10 dni, do zakoñczenia lotu motyli. Wyniki od³owów
wpisywane s¹ do formularza nr 7.
§ 32.
Po ustaleniu terminu kulminacji lotu samic (§ 30) wykonuje siê ocenê ich
liczebnoœci. W pierwszej kolejnoœci wykonuje siê przegl¹d tych oddzia³ów,
w których rok wczeœniej stwierdzono zagêszczenie populacji szkodnika zbli¿o-
ne do liczb ostrzegawczych lub wiêksze. Nastêpne obserwacje wykonuje siê
w oddzia³ach, w których podczas bie¿¹cej dzia³alnoœci gospodarczej stwierdzo-
no obecnoœæ szkodnika (g¹sienica, poczwarka, motyl). Podczas tych przegl¹-
dów jednoczeœnie sprawdza siê pierwotne ogniska rozrodu, udokumentowane
w poprzednich gradacjach. W przypadku zaobserwowania samic siedz¹cych na
drzewach w którymœ z wymienionych oddzia³ów, obserwacjami nale¿y obj¹æ
oddzia³y s¹siaduj¹ce.
28
§ 33.
1. Dane do opracowania prognozy uzyskuje siê przez jednorazowe zareje-
strowanie liczby samic siedz¹cych na drzewach w okresie kulminacji rójki, me-
tod¹ dwudziestu drzew (pkt 2) lub metod¹ transektu (pkt 3). Decyzjê o wybo-
rze metody obserwacji samic podejmuje ZOL w porozumieniu z RDLP.
W przypadku rójki rozci¹gniêtej w czasie, bez wyraŸnej kulminacji, rejestracjê
liczby samic brudnicy mniszki nale¿y wykonaæ dwa razy lub w liczbie zalecanej
przez ZOL.
2. Obserwator wykonuj¹cy przegl¹d drzewostanu idzie najpierw liniami
oddzia³owymi, a nastêpnie gospodarczymi. W poszczególnych wydzieleniach
uwa¿nie ogl¹da drzewa po swojej lewej i prawej stronie. Po zauwa¿eniu siedz¹-
cych na drzewie samic motyli, od tego miejsca kontroluje kolejnych 20 wybra-
nych drzew. Dziesiêæ drzew powinno byæ zlokalizowanych wzd³u¿ brzegu drze-
wostanu, nastêpne dziesiêæ – wzd³u¿ prostopad³ej do brzegu linii skierowanej
w g³¹b drzewostanu. Liczbê samic na poszczególnych dziesiêciu drzewach
z obrze¿a i z g³êbi drzewostanu danego wydzielenia zapisuje siê w formularzu
nr 8. Jeœli w danym wydzieleniu zaobserwowano wiêcej miejsc wystêpowania
motyli, w wykazie nale¿y odnotowaæ jedno z nich o wiêkszym zagro¿eniu.
3. Metoda transektu polega na liczeniu samic brudnicy mniszki na 10 ko-
lejno wybranych drzewach w miejscu o najwiêkszym zagêszczeniu populacji
brudnicy mniszki, zlokalizowanym podczas jednorazowego przejœcia przez od-
dzia³ wzd³u¿ transektu w okresie kulminacji rójki motyli. Zaobserwowane sa-
mice nale¿y zbieraæ. Wyniki obserwacji wpisuje siê do formularza nr 9.
§ 34.
1. Po zakoñczeniu lotu motyli i od³owu samców do pu³apek feromono-
wych, nadleœnictwa przesy³aj¹ wyniki obserwacji i od³owu do w³aœciwego tery-
torialnie ZOL w terminie do 15 paŸdziernika.
2. Na podstawie wyników otrzymanych z obserwacji lotu motyli, ZOL
okreœla zagro¿enie, pos³uguj¹c siê tabel¹ 3 lub 4, i w formie zestawienia prze-
sy³a uzyskane informacje do zainteresowanych nadleœnictw, RDLP, DGLP
i IBL (formularz nr 10) w terminie do 30 listopada.
2.2.2. Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny
§ 35.
Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny s³u¿¹ do oceny za-
gro¿enia drzewostanów sosnowych przez szkodniki liœcio¿erne, g³ównie takich
gatunków, jak strzygonia choinówka – Panolis flammea (Den. et Schiff.), po-
proch cetyniak – Bupalus piniarius (L.), siwiotek borowiec – Hyloicus pinastri
(L.) (gatunki te zimuj¹ w stadium poczwarki w œció³ce pod okapem drzewosta-
nu), barczatka sosnówka – Dendrolimus pini L. (zimuje g¹sienica), osnuja
gwiaŸdzista – Acantholyda posticalis Mats. (zimuje larwa bez oprzêdu) oraz ga-
29
tunków z rodziny borecznikowatych (Diprionidae) (zimuj¹ larwy w oprzêdach
– kokonach).
§ 36.
Jesienne poszukiwania szkodników pierwotnych sosny wykonuje siê w sta-
³ych partiach kontrolnych (PK), wyznaczanych w drzewostanach sosnowych
lub wielogatunkowych z przewag¹ sosny w wieku powy¿ej 20 lat na polecenie
nadleœniczego. Wielkoœæ sta³ej partii kontrolnej wynosi oko³o 1 ha.
§ 37.
Liczbê partii kontrolnych ustala siê w zale¿noœci od siedliska, wieku i po-
wierzchni drzewostanu (tabela 5). W krainie przyrodniczoleœnej Sudeckiej –
VII i Karpackiej – VIII ZOL w porozumieniu z RDLP mo¿e zaleciæ inne
liczby partii kontrolnych.
§ 38.
Partie kontrolne oznaczone s¹ trwale w terenie i zaznaczone na mapie
szkodników pierwotnych sosny. Za okresow¹ aktualizacjê partii kontrolnych,
wykonywan¹ nie rzadziej ni¿ co 5 lat, odpowiedzialny jest nadleœniczy.
§ 39.
Do wykonania poszukiwañ niezbêdne s¹:
–
schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych,
–
taœma miernicza lub sznurek o d³ugoœci 35 m,
–
drewniane ramki o wymiarach 0,5×1 m, w liczbie 1–10 szt. (po jednej dla
ka¿dej osoby wykonuj¹cej poszukiwania),
–
tekturowe pude³ka do zbierania i przechowywania zebranych owadów,
–
lekkie motyczki lub pazurki ogrodnicze do przeszukiwania œció³ki i gleby,
–
nakolanniki,
–
o³ówek, kartki papieru.
§ 40.
W ka¿dej partii kontrolnej poszukiwania jesienne prowadzi siê na 10 po-
wierzchniach próbnych o wielkoœci 0,5 m
2
ka¿da. W drzewostanie pod wybra-
nym pierwszym skrajnym drzewem uk³ada siê ramkê. Ka¿dy kolejny punkt wy-
znacza siê w odleg³oœci oko³o 35 m od poprzedniego i przy najbli¿szym w za-
siêgu wzroku drzewie uk³ada siê kolejn¹ ramkê, zachowuj¹c zgodnie ze sche-
matem (ryc. 2) odpowiedni kierunek i odleg³oœæ od poszczególnych drzew.
§ 41.
1. Podczas poszukiwania owadów, na wyznaczonych powierzchniach prób-
nych przeszukuje siê œció³kê i glebê wy³¹cznie wewn¹trz ramki, a na piêciu po-
wierzchniach (o numerach nieparzystych) tak¿e ca³¹ powierzchniê pnia drze-
wa do wysokoœci 1,5 m, gdzie czêsto zimuj¹ boreczniki.
30
2. ¯ywe okazy szkodliwych owadów (gatunki chronione nie podlegaj¹ zbie-
raniu) zebrane ze wszystkich powierzchni na danej partii kontrolnej umieszcza
siê w jednym tekturowym opisanym pude³ku (nadleœnictwo, leœnictwo, oddzia³
oraz numer partii kontrolnej). Pude³ka z owadami nale¿y dostarczyæ do nad-
leœnictwa, które – wraz w wype³nionym formularzem nr 11 (kolumny 1–8) –
przekazuje je do w³aœciwego terytorialnie ZOL.
31
Drzewostan
3
4
4
1
5
6
8
10
9
2
7
35 m
35 m
35 m
35 m
35 m
35 m
35 m
35 m
35 m
35 m
1,5 m
1,5 m
1,5 m
1,5 m
1,5 m
Ryc. 2. Schemat rozmieszczenia powierzchni próbnych podczas jesiennych poszukiwañ szkodników
liœcio¿ernych sosny:
– drzewo,
– powierzchnia próbna
§ 42.
W przypadku stwierdzenia zagro¿enia w stopniu s³abym lub wy¿szym, konieczne
jest objêcie poszukiwaniami s¹siednich drzewostanów (tak¿e metod¹ 10 powierzch-
ni), tak aby wstêpnie ustaliæ ogóln¹ powierzchniê drzewostanów zagro¿onych.
§ 43.
Najw³aœciwsz¹ por¹ wykonywania próbnych poszukiwañ jest póŸna jesieñ,
przed nadejœciem mrozów i wyst¹pieniem trwa³ej pokrywy œnie¿nej. Dla po-
szczególnych regionów kraju termin ten, na podstawie wieloletnich obserwa-
cji, okreœlaj¹ w³aœciwe terytorialnie placówki ZOL.
§ 44.
1. Analizê zebranych materia³ów wykonuje ZOL, okreœlaj¹c: gatunek owa-
da, zdrowotnoœæ poczwarek lub larw oraz stopieñ zagro¿enia na sta³ej partii
kontrolnej. Wyniki wpisuje do formularza nr 11 (kolumny 9–22).
2. ZOL przesy³a wyniki analiz jesiennych poszukiwañ szkodników pierwot-
nych sosny do nadleœnictw (formularz nr 10). Zestawienie powierzchni zagro-
¿onych (formularz nr 10) ZOL przesy³a do RDLP, DGLP i IBL w terminie do
15 stycznia nastêpnego roku.
§ 45.
Liczby krytyczne, liczby okreœlaj¹ce poszczególne stopnie zagro¿enia oraz
liczby ostrzegawcze dla wa¿niejszych foliofagów sosny, przedstawione w tabe-
lach 6–11, dotycz¹ ca³ej powierzchni kontrolnej, czyli zsumowanych wyników
poszukiwañ ze wszystkich 10 powierzchni o wielkoœci 0,5 m
2
ka¿da.
2.3. Kontrola wystêpowania szkodników liœcio¿ernych œwierka
2.3.1. Zasnuje œwierkowe
§ 46.
Prace dotycz¹ce kontroli wystêpowania zasnuj na œwierku: zasnui œwierko-
wej – Cephalcia abietis (L.), zasnui wysokogórskiej – C. alpina (Klug), zasnui
pó³nocnej – C. arvensis Panz. oraz C. erythrogaster (Hrtg) obejmuj¹:
–
obserwacje ¿erowania szkodników,
–
jesienne poszukiwania larw,
–
obserwacje rójki,
–
kontrolê zdrowotnoœci jaj.
§ 47.
1. Obserwacje ¿erowania maj¹ na celu wykrycie ognisk wystêpowania
szkodników. Wykonuje siê je w pierwszej po³owie wrzeœnia we wszystkich
drzewostanach, pocz¹wszy od III klasy wieku, wskazanych przez RDLP w kon-
sultacji z ZOL. Objawami ¿erowania s¹:
32
–
zmiana zabarwienia igliwia,
–
przerzedzenie koron,
–
obecnoœæ na ga³êziach oprzêdów z ekskrementami oraz fragmentów
oprzêdów lub ekskrementów pod drzewami.
Miejsca licznego wystêpowania zasnuj mog¹ wskazywaæ œlady buchtowania
dzików.
2. Stopieñ uszkodzenia koron okreœla siê wzrokowo za pomoc¹ lornetki
wed³ug skali podanej w § 10. Powierzchnie drzewostanów, w których zaobser-
wowano uszkodzenie koron powy¿ej 10%, zestawia siê w formularzu nr 12.
Obowi¹zkowe jest równie¿ sporz¹dzenie meldunku o negatywnym wyniku ob-
serwacji.
§ 48.
1. W drzewostanach œwierkowych, w których stwierdzono objawy ¿erowa-
nia zasnuj, konieczne jest przeprowadzenie jesiennych poszukiwañ larw. Po-
szukiwania nale¿y powtarzaæ co najmniej przez cztery lata od momentu wyst¹-
pienia szkód.
2. Jesienne poszukiwania larw maj¹ na celu dok³adne ustalenie granic
ognisk wystêpowania, okreœlenie gatunków szkodników i wstêpn¹ ocenê za-
gro¿enia.
3. Jesienne poszukiwania larw wykonuje siê miêdzy 15 wrzeœnia a 15 paŸ-
dziernika w drzewostanach uszkodzonych ¿erem zasnuj.
4. Drzewostany uszkodzone, tworz¹ce ³¹czne powierzchnie, s¹ jednym
gniazdem kontrolnym. Ka¿de gniazdo kontrolne dzieli siê na jednostki kon-
trolne o powierzchni 5 ha. Na powierzchni ka¿dej jednostki kontrolnej wybie-
ra siê 8drzew przeciêtnych pod wzglêdem ukszta³towania korony, rosn¹cych
w przeciêtnym zwarciu.
5. Pod okapem korony ka¿dego drzewa kontrolnego wyznacza siê przy
u¿yciu szablonu (ramki o wymiarach wewnêtrznych 25×25 cm) miejsce do wy-
kopania do³ka, który nale¿y zlokalizowaæ w po³owie d³ugoœci promienia rzutu
korony, w kierunku wschodnim lub pó³nocnym, na stoku nieco poni¿ej pozio-
mu, z którego wyrasta pieñ drzewa.
6. Na wyznaczonych miejscach poszukuje siê larw w œció³ce, glebie próch-
niczej i mineralnej. G³êbokoœæ do³ków kontrolnych zale¿y od gruboœci warstwy
próchniczej i powinna wynosiæ co najmniej 25 cm.
7. Wyposa¿enie poszukuj¹cych obejmuje:
–
szablon,
–
lekkie motyczki lub pazurki ogrodnicze,
–
pude³ka kartonowe,
–
kartki papieru i o³ówek,
–
szkic lub mapê z naniesionymi lokalizacjami jednostek kontrolnych.
8. Zebrane z 8 do³ków kontrolnych larwy umieszcza siê wspólnie w jednym
pude³ku zaopatrzonym w metryczkê: oddzia³, pododdzia³, numer jednostki
kontrolnej oraz liczba larw stwierdzona kolejno w ka¿dej z 8prób.
33
9. Wyniki poszukiwañ zestawia siê w formularzu nr 13 i wraz z zebranymi
larwami niezw³ocznie przesy³a do w³aœciwego terytorialnie ZOL.
§ 49.
W szczególnych przypadkach wykonuje siê dodatkowe poszukiwanie larw
pod koniec zimy lub na przedwioœniu w sposób i miejscu podanym przez
ZOL.
§ 50.
1. Analizê zebranych materia³ów wykonuje ZOL, okreœlaj¹c:
–
gatunek zasnui,
–
liczbê pronimf i ich udzia³ procentowy w stosunku do zebranych larw (we-
d³ug gatunków),
–
pora¿enie larw przez parazytoidy lub grzyby owadobójcze,
–
stopieñ zagro¿enia – na podstawie œredniej liczby pronimf z 8do³ków
próbnych ka¿dej jednostki kontrolnej, porównanych z liczbami zamiesz-
czonymi w tabeli 12, w kolumnie odnosz¹cej siê do 1/16 m
2
.
2. ZOL przesy³a wyniki analiz jesiennych poszukiwañ zasnuj do nadle-
œnictw (formularz nr 10). Zestawienie powierzchni zagro¿onych (formularz
nr 10) ZOL przesy³a do RDLP, DGLP i IBL w terminie do 30 listopada.
§ 51.
1. Obserwacjê rójki wykonuje siê w celu:
–
korekty stopnia zagro¿enia okreœlonego jesieni¹ i ustalenia powierzchni
zabiegów ochronnych,
–
okreœlenia okresu kulminacji i zakoñczenia rójki.
2. Obserwacje wykonuje siê przy u¿yciu pu³apek ko³nierzowych, które za-
k³ada siê na pniach wyznaczonych drzew przed rozpoczêciem rójki. Zakres ob-
serwacji i terminy wy³o¿enia pu³apek ustala ZOL.
3. Pu³apki zak³ada siê w grupach na trzech drzewach (1 pu³apka/drzewo),
wokó³ których nie ma podszytu, opisuj¹c nastêpnie odpowiednio ka¿d¹ grupê:
numer oddzia³u, grupy, pu³apki. Drzewa wybrane do za³o¿enia pu³apek po-
winny odpowiadaæ takim samym kryteriom co drzewa kontrolne przy jesien-
nych poszukiwaniach larw zasnuj.
4. Pu³apki powinny byæ kontrolowane codziennie o sta³ej porze. Kontrola
polega na wymianie pojemnika pe³nego (z owadami) na pusty. Pe³ny pojem-
nik zabiera siê w celu policzenia od³owionych samców i samic zasnuj oraz od-
notowania wyników w formularzu nr 14.
5. Wyniki obserwacji nadleœnictwo przesy³a do w³aœciwego terytorialnie
ZOL.
§ 52.
Na podstawie sumarycznej liczby od³owionych samic, ZOL okreœla stopieñ
zagro¿enia, pos³uguj¹c siê tabel¹ 12.
34
§ 53.
Kontrola zdrowotnoœci jaj ma na celu dokonanie ostatecznej korekty za-
gro¿enia.
§ 54.
1. Kontrolê wykonuje siê po zakoñczeniu rójki, w terminie i miejscu okre-
œlonym przez ZOL.
2. W celu kontroli pora¿enia jaj przez parazytoidy nale¿y œci¹æ drzewo
próbne, przeciêtne pod wzglêdem wielkoœci korony i stopnia jej uszkodzenia.
Z dolnej, œrodkowej i wierzcho³kowej czêœci korony pobiera siê po 4 ga³êzie
z ró¿nych miejsc i dok³adnie przeszukuje. Ig³y z jajami (ewentualnie z m³ody-
mi larwami) zrywa siê i po przeliczeniu umieszcza w pude³ku zaopatrzonym
w metryczkê (nadleœnictwo, leœnictwo, oddzia³, pododdzia³, numer pu³apki,
przy której prowadzono zbiór jaj).
3. Wyniki kontrolnego zbioru jaj zestawia siê w formularzu nr 15 i wraz
z materia³em przesy³a do ZOL natychmiast po ich zebraniu.
§ 55.
ZOL okreœla procent pora¿enia jaj przez parazytoidy i odpowiednio redu-
kuje liczbê jaj przypadaj¹c¹ na jedno drzewo, obliczon¹ na podstawie liczby
samic od³owionych do pu³apki ko³nierzowej (tabela 13), a nastêpnie okreœla
stopieñ zagro¿enia pos³uguj¹c siê tabel¹ 12.
2.3.2. Zawodnica œwierkowa
§ 56.
1. Kontrolê stopnia opanowania upraw, m³odników i plantacji choinko-
wych oraz naturalnych odnowieñ œwierka przez zawodnicê œwierkow¹ – Pristi-
phora abietina Christ. zarz¹dza nadleœniczy w sierpniu, po zakoñczeniu ¿ero-
wania larw i zaobserwowaniu uszkodzeñ. Kontrola polega na okreœleniu
udzia³u procentowego uszkodzonych igie³ na tegorocznych, wierzcho³kowych
pêdach 10 drzewek próbnych, przy czym:
–
w m³odnikach silnie zwartych udzia³ uszkodzonych igie³ ocenia siê na pod-
stawie oglêdzin jednego pêdu z okó³ka wierzcho³kowego ka¿dego drzewa
próbnego,
–
w uprawach i m³odnikach o s³abym zwarciu udzia³ uszkodzonych igie³ oce-
nia siê na podstawie oglêdzin jednego pêdu z okó³ka wierzcho³kowego i jed-
nego pêdu z okó³ka w œrodkowej czêœci korony ka¿dego drzewa próbnego.
2. Do okreœlenia ubytku igie³ wybiera siê z okó³ka zawsze najbardziej
uszkodzony pêd tegoroczny.
3. Nasilenie ¿erowania larw okreœla siê wed³ug nastêpuj¹cej skali:
0 – brak uszkodzeñ,
1 – uszkodzenia igie³ poni¿ej 10%,
35
2 – uszkodzenia igie³ 11–50%,
3 – uszkodzenia igie³ powy¿ej 50%.
4. Wyniki ocen wpisuje siê w kolumnach 9 i 10 formularza nr 16, a nastêp-
nie oblicza siê i wpisuje w kolumnie 11 tego formularza ocenê stopnia opano-
wania drzewka przez szkodnika.
5. Wartoœæ œrednia obliczona na podstawie 10 drzewek próbnych jest wskaŸ-
nikiem stopnia opanowania uprawy lub m³odnika przez zawodnicê œwierkow¹
(kolumna 12). Stopieñ opanowania (kolumna 13) okreœla siê na podstawie ta-
beli 14 i wartoœci obliczonych wskaŸników.
6. W czasie kontroli nale¿y dodatkowo oszacowaæ stan koron œwierków,
odnotowuj¹c w kolumnie 14 formularza nr 16 wystêpowanie zniekszta³ceñ
wierzcho³ków. Deformacje takie powstaj¹ po kilkuletnim silnym ¿erowaniu
larw zawodnicy œwierkowej, gdy nie by³y wykonywane zabiegi ochronne. W tej
samej kolumnie nale¿y zamieœciæ informacjê o wykonanym zwalczaniu, poda-
j¹c datê i sposób wykonania zabiegu.
7. Formularz nr 16 nadleœnictwo przesy³a do RDLP i ZOL w terminie do
30 sierpnia.
§ 57.
Na powierzchniach okreœlonych jako zagro¿one w stopniu œrednim i sil-
nym lub w przypadku drzewek o zdeformowanych koronach z lat poprzednich,
w okresie wiosennego ¿erowania larw wykonuje siê uzupe³niaj¹c¹ kontrolê,
w której po sprawdzeniu 10 pêdów (po jednym pêdzie na 10 losowo wybranych
drzewach próbnych) okreœla siê œredni¹ liczbê larw przypadaj¹c¹ na 1 m³ody
pêd. Gdy liczba ta przekroczy 4 larwy na jeden pêd, wówczas nadleœniczy mo-
¿e podj¹æ decyzjê o ograniczeniu liczebnoœci szkodnika.
§ 58.
W razie stwierdzenia masowego wyst¹pienia zawodnicy œwierkowej w star-
szych drzewostanach œwierkowych, nale¿y porozumieæ siê z ZOL w sprawie
dalszego postêpowania.
2.4. Kontrola wystêpowania foliofagów w drzewostanach liœciastych
§ 59.
1. Celem kontroli jest zebranie materia³ów umo¿liwiaj¹cych ocenê zagro-
¿enia drzewostanów liœciastych lub z przewag¹ gatunków liœciastych przez
szkodliwe owady, maj¹ce znaczenie gospodarcze, nale¿¹ce do rodziny:
–
miernikowcowatych: piêdzik przedzimek – Operophtera brumata (L.) i piê-
dzik siewierak – O. fagata (Scharf.) oraz zimowek ogo³otniak – Erannis de-
foliaria (Clerck),
–
zwójkowatych: zwójka zieloneczka – Tortrix viridana L., zwójka dêbowa –
Cacoecia xylosteana L., zwójka g³ogówka – Archips crataegana Hbn. i inne,
36
–
brudnicowatych: brudnica nieparka – Lymantria dispar (L.), szczotecznica
szarawka – Calliteara pudibunda (L.), kuprówka rudnica – Euproctis chry-
sorrhoea (L.) i inne.
2. Kontrol¹ mog¹ byæ objête tak¿e inne gatunki owadów nie wymienione
w pkt. 1, o ile wzrasta zagro¿enie z ich strony.
§ 60.
1. Kontrolê zarz¹dza nadleœniczy z chwil¹ zauwa¿enia defoliacji koron
drzew w stopniu powy¿ej 50%.
2. Przedmiotem kontroli s¹ drzewostany liœciaste, w których nale¿y rozpo-
znaæ gatunek lub grupy gatunków szkodników odpowiedzialnych za uszkodze-
nie koron oraz wykonaæ szczegó³ow¹ inwentaryzacjê szkód z podaniem stop-
nia ich nasilenia i lokalizacji (formularz nr 12).
§ 61.
1. Po zakoñczeniu przegl¹du uszkodzonych drzewostanów, nadleœnictwo
przesy³a wyniki inwentaryzacji do w³aœciwego terytorialnie ZOL i RDLP.
2. ZOL w porozumieniu z RDLP wykonuje lustracjê uszkodzonych drze-
wostanów oraz wydaje opiniê co do dalszego postêpowania w zagro¿onych
kompleksach leœnych.
§ 62.
1. Redukcja liczebnoœci foliofagów powinna ograniczaæ siê przede wszyst-
kim do wy³¹czonych i gospodarczych drzewostanów nasiennych oraz do tych
kompleksów, w których mo¿e nast¹piæ dalsze pogorszenie stanu sanitarnego
i zdrowotnego lasu.
2. Decyzjê w sprawie redukcji liczebnoœci populacji szkodników liœcio¿ernych
w drzewostanach liœciastych podejmuje nadleœniczy po konsultacji z ZOL i RDLP.
2.5. Kontrola zagro¿enia drzewostanów przez owady
kambio- i ksylofagiczne
§ 63.
1. Celem oceny jest okreœlenie aktualnego i przysz³ego zagro¿enia drzewo-
stanów przez owady kambio- i ksylofagiczne.
2. Ocenê tê wykonuje siê w ponaddwudziestoletnich drzewostanach os³abio-
nych i uszkodzonych przez czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne.
3. Ocena i prognozowanie zagro¿enia opiera siê na wykorzystaniu nastê-
puj¹cych danych:
–
wyników inwentaryzacji drzewostanów uszkodzonych i os³abionych przez
czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne,
–
wielkoœci pozyskania posuszu, wywrotów i z³omów w okresie od 1 paŸdzier-
nika roku poprzedniego do 30 wrzeœnia roku bie¿¹cego, z raportu SILP.
37
§ 64.
Szczegó³ow¹ inwentaryzacjê drzewostanów, w których stwierdzono siln¹
defoliacjê, choroby korzeni, wywroty i z³omy oraz szkody spowodowane przez
po¿ary, powodzie, suszê i przemys³, wykonuje leœniczy w uk³adzie pododdzia-
³ów. Inwentaryzacja jest obligatoryjna w odniesieniu do sosny, œwierka, jod³y
i dêbów. W przypadku wyst¹pienia znacz¹cych szkód w drzewostanach z³o¿o-
nych z innych gatunków drzew, nale¿y je równie¿ uwzglêdniæ w zestawieniu.
Ewidencji podlegaj¹ pododdzia³y:
–
z ponad 60% defoliacj¹ koron (w przypadku œwierka i jod³y powy¿ej 30%),
–
objête wystêpowaniem chorób systemów korzeniowych (opieñkowa zgnili-
zna korzeni, huba korzeni) w stopniu silnym (gdy na ca³ej powierzchni wy-
stêpuje ponad 10% drzew z symptomami choroby),
–
z wystêpuj¹cymi wywrotami i z³omami w formie grupowej i powierzchniowej,
–
w których stwierdzono po¿ar lub podtopienie drzewostanów,
–
w których na skutek obni¿enia poziomu wód gruntowych zacz¹³ siê wydzie-
laæ posusz w formie grupowej i powierzchniowej,
–
w których wystêpuj¹ szkody spowodowane przez przemys³, a posusz wy-
dziela siê w formie grupowej i powierzchniowej.
§ 65.
Wyniki inwentaryzacji wpisuje siê do formularza nr 2 lub rejestratora,
umieszczaj¹c w nim wy³¹cznie pododdzia³y, w których stwierdzono os³abienie
i uszkodzenie drzewostanu oraz wydzielanie siê posuszu w formie grupowej
i powierzchniowej. Formularz lub dane z rejestratora nale¿y przes³aæ do nad-
leœnictwa do 15 paŸdziernika.
§ 66.
Nadleœnictwo, na podstawie danych otrzymanych z leœnictw (formularze
nr 2 i 12), sporz¹dza zestawienie zbiorcze powierzchni drzewostanów os³abio-
nych i uszkodzonych, wed³ug gatunków drzew (formularz nr 4), oraz wykaz
posuszu, z³omów i wywrotów pozyskanych do 30 wrzeœnia (formularz nr 17) na
podstawie danych z SILP, które przesy³a w postaci elektronicznej do RDLP
w terminie do 30 listopada. RDLP sporz¹dza zestawienie zbiorcze powierzch-
ni drzewostanów os³abionych i uszkodzonych (formularz nr 4) oraz wykaz po-
suszu, z³omów i wywrotów (formularz nr 17) wed³ug nadleœnictw i przesy³a je
w postaci elektronicznej do DGLP, ZOL i IBL w terminie do 31 grudnia.
3. Kontrola szkód powodowanych przez grzyby patogeniczne
i inne czynniki chorobotwórcze
§ 67.
Ocenê uszkodzeñ wykonuje siê w szkó³kach, uprawach, m³odnikach i star-
szych drzewostanach, przyjmuj¹c jako poziom szkód istotnych 5% w szkó³kach,
10% w uprawach i m³odnikach oraz 20% w starszych drzewostanach.
38
§ 68.
W szkó³kach wykonuje siê ocenê szkód spowodowanych przez:
1) czynniki abiotyczne: zgorzel s³oneczna siewek, wymarzanie siewek, niedo-
bór lub nadmiar wody, zak³ócenia w procesach od¿ywiania itp.,
2) grzyby zgorzelowe: Fusarium sp., Phoma sp., Cylindrocarpon destructans
(Zinssm.) Scholten, Phytophthora cactorum (Lebert et Cohn) Schroeter,
Rhizoctonia solani Kühn. i inne,
3) szar¹ pleœñ – Botrytis cinerea Pers.
4) inne choroby wymienione w § 70 i § 71.
§ 69.
1. Ocenê rozmiaru szkód spowodowanych w szkó³kach przez czynniki cho-
robowe wymienione w § 68 wykonuje siê w czerwcu lub w innym terminie bez-
poœrednio po wyst¹pieniu uszkodzeñ. Uzyskane wyniki wykazuje siê w formu-
larzu nr 4.
2. Z powierzchni ka¿dych 5 arów szkó³ki ocenia siê co najmniej 100 sie-
wek/sadzonek (5×20 sztuk) i ustala liczbê egzemplarzy uszkodzonych oraz
martwych. W przypadku „gniazdowego” wystêpowania choroby, liczba pobie-
ranych siewek/sadzonek powinna byæ proporcjonalna do wielkoœci tych gniazd
i powierzchni szkó³ki. Je¿eli liczba egzemplarzy chorych i martwych jest wiêk-
sza ni¿ 5% ogólnej liczby ocenianych siewek/sadzonek, powierzchniê kwater
zajmowanych przez dany gatunek wykazuje siê jako pora¿on¹, podaj¹c jedno-
czeœnie œredni procent pora¿enia.
3. W przypadku wyst¹pienia w zasiewach strat powsta³ych w wyniku zgo-
rzeli przedwschodowej, lub gdy siewki pora¿one przez zgorzel powschodow¹
uleg³y rozk³adowi i brak jest okazów martwych, ubytki nale¿y okreœliæ procen-
towo w stosunku do teoretycznych wschodów spodziewanych.
§ 70.
1. Ocenê pora¿enia sadzonek sosny przez grzyby osutkowe w szkó³kach
wykonuje siê wiosn¹ przed wyjêciem materia³u sadzeniowego z gruntu, na
podstawie przebarwieñ igliwia i charakterystycznych objawów wystêpuj¹cych
na sadzonkach.
2. Sposób oceny – jak dla grzybów zgorzelowych (§ 69.2).
§ 71.
1. Ocenê pora¿enia sadzonek w szkó³kach przez choroby grzybowe wyko-
nuje siê w nastêpuj¹cych terminach:
1) skrêtak sosny – w maju,
2) rdze na ig³ach sosny – w czerwcu,
3) osutki modrzewia – w czerwcu–lipcu,
4) m¹czniak dêbu – w lipcu,
5) rdze na liœciach brzozy – w koñcu lipca,
6) rdze na liœciach topól i wierzb – w sierpniu,
39
7) zamieranie pêdów sosny – póŸn¹ jesieni¹, a powtórn¹ – w kwietniu nastêp-
nego roku.
2. Sposób oceny – jak dla grzybów zgorzelowych (§ 69.2).
§ 72.
Ocenê pora¿enia upraw przez patogeny powoduj¹ce choroby igie³, liœci
i pêdów wykonuje siê w terminach podanych w § 71.1 na próbach reprezentu-
j¹cych jeden hektar uprawy, rozmieszczonych równomiernie na analizowanej
powierzchni. Próbê stanowi 100 kolejnych sadzonek rosn¹cych w jednym rzê-
dzie.
§ 73.
1. Ocena zagro¿enia przez patogeny korzeni, powoduj¹ce opieñkow¹ zgni-
liznê korzeni i hubê korzeni, dotyczy zw³aszcza drzewostanów na gruntach po-
rolnych, o sk³adzie gatunkowym niezgodnym z typem siedliskowym lasu oraz
drzewostanów zdegradowanych.
2. Ocenê wykonuje siê w uprawach, m³odnikach i starszych drzewostanach
wiosn¹, na podstawie charakterystycznych objawów.
3. Za powierzchnie zagro¿one uwa¿a siê takie, na których stwierdzono po-
nad 10% drzewek pora¿onych i martwych (w uprawach), co najmniej 3 ogni-
ska choroby (w m³odnikach), lub jeœli ³¹czna powierzchnia luk powsta³ych
w wyniku choroby przekracza 10% powierzchni drzewostanu.
§ 74.
Ocenê wystêpowania hub i zgnilizn drzew stoj¹cych wykonuje siê jesieni¹,
okreœlaj¹c szacunkowy udzia³ procentowy drzew opanowanych.
§ 75.
Ocenê zagro¿enia drzewostanów liœciastych przez czynniki chorobotwór-
cze wykonuje siê w okresie: czerwiec–lipiec na podstawie skali pora¿enia dê-
bów (tabela 15), buków (tabela 16) i brzóz (tabela 17).
§ 76.
Nadleœnictwo wpisuje wyniki oceny do formularza nr 4 i w terminie do 30
listopada przesy³a do ZOL. ZOL wykonuje zestawienie zbiorcze (formularz nr
4), które przesy³a do RDLP, DGLP i IBL w terminie do 31 grudnia.
4. Kontrola zagro¿enia lasu przez roœlino¿erne ssaki
Spoœród dzikich ssaków roœlino¿ernych, szkody w lesie wyrz¹dzaj¹: sarna – Capreolus capre-
olus (L.), daniel – Dama dama (L.), jeleñ – Cervus elaphus (L.), ³oœ – Alces alces (L.), zaj¹ce – Le-
pus europaeus Pall. i L. timidus (L.), królik – Oryctolagus cuniculus (L.), dzik – Sus scrofa (L.), ¿ubr
– Bison bonasus (L.), bóbr – Castor fiber (L.) i inne.
40
§ 77.
Szacunkow¹ ocenê rozmiaru szkód wyrz¹dzanych przez zwierzynê wyko-
nuje leœniczy raz w roku, w okresie kwiecieñ–maj.
§ 78.
1. Za uszkodzenia istotne, które uwzglêdnia siê w szacunkowej ocenie roz-
miaru szkód, uznaje siê:
1) zgryzanie pêdu g³ównego i wszystkich pêdów bocznych sadzonek,
2) spa³owanie strza³y na ponad 1/3 obwodu w przypadku œwierka i ponad 2/3
obwodu w przypadku pozosta³ych gatunków drzew,
3) z³amanie, wyrwanie b¹dŸ wykopanie drzewka,
4) wydeptywanie sadzonek lub ich wyrywanie z gleby.
2. Szacunkowa ocena rozmiaru szkód wyrz¹dzanych przez zwierzynê pole-
ga na okreœleniu:
–
powierzchni drzewostanów wykazuj¹cych uszkodzenia do 20%, od 21% do
50%, powy¿ej 51%,
–
sprawcy uszkodzenia (³oœ, pozosta³e jeleniowate, ¿ubr, dzik, zaj¹cowate,
bóbr),
–
stadium rozwojowego drzewostanu (uprawa, m³odnik, drzewostan starszy),
–
dominuj¹cego rodzaju uszkodzeñ (zgryzanie, spa³owanie, ³amanie, wydep-
tywanie, wykopywanie lub wyrywanie sadzonek).
3. WskaŸniki procentowe okreœlaj¹ liczbê drzew wykazuj¹cych istotne
uszkodzenia w stosunku do ogólnej liczby drzew wystêpuj¹cych na ocenianej
powierzchni, z uwzglêdnieniem szkód wyrz¹dzonych w latach poprzedzaj¹cych
ocenê (skorygowane po uwzglêdnieniu regeneracji).
§ 79.
Okreœlony szacunkowo poziom szkód w uprawach, m³odnikach i dr¹gowi-
nach sosnowych w przedziale do 20% uznaje siê za gospodarczo znoœny. Istot-
ne uszkodzenia lub eliminacja do 20% drzew w cennych domieszkach uznaje
siê tak¿e za gospodarczo znoœne.
§ 80.
Wyniki szacunkowej oceny rozmiaru szkód wpisuje siê do formularza nr 18
i przesy³a do nadleœnictwa do 15 czerwca. Wykaz zbiorczy (formularz nr 19,
generowany w SILP) z nadleœnictwa przekazywany jest do RDLP w terminie
do 30 czerwca, a RDLP zestawia dane na poziomie nadleœnictw (formularz
nr 19) i przesy³a do ZOL i IBL w terminie do 31 lipca.
5. Kontrola uszkodzeñ lasu spowodowanych przez po¿ary
§ 81.
Ca³okszta³t zagadnieñ zwi¹zanych z zapobieganiem powstawaniu po¿a-
rów, ich wykrywaniem i gaszeniem, jak równie¿ obowi¹zki pracowników La-
41
sów Pañstwowych i przepisy prawne w tym zakresie zawiera obowi¹zuj¹ca „In-
strukcja ochrony przeciwpo¿arowej obszarów leœnych”.
§ 82.
Dane dotycz¹ce zaistnia³ych po¿arów wprowadza siê do „Arkusza ewiden-
cyjnego po¿arów lasu”, opracowanego zgodnie z wymienion¹ Instrukcj¹.
6. Kontrola uszkodzeñ lasu spowodowanych przez wiatr,
œnieg i inne czynniki abiotyczne
§ 83.
1. Bezpoœrednio po powstaniu szkody nale¿y wykonaæ inwentaryzacjê
wstêpn¹ i wype³niæ kartê sygnalizacyjn¹ (formularz nr 1), zamieszczaj¹c w niej
nastêpuj¹ce dane:
–
sprawca szkody (opisane w III czêœci IOL, rozdzia³ 21),
–
lokalizacja (oddzia³, pododdzia³, kwatera),
–
powierzchnia, na której wyst¹pi³y szkody (w przypadku wyst¹pienia szkód
wielkopowierzchniowych inwentaryzacjê wstêpn¹ wykonuje siê szacunkowo),
–
szacunkowy rozmiar szkód – masa uszkodzonego lub zagro¿onego znisz-
czeniem drewna w metrach szeœciennych, wartoœæ uszkodzonego materia-
³u sadzeniowego w szkó³kach, koszt poniesiony na za³o¿enie uprawy itp.
(dane te nale¿y podaæ w punkcie 14 formularza nr 1 – „informacje dodat-
kowe”).
2. Nadleœnictwo sk³ada meldunek o uszkodzeniach lasu, przesy³aj¹c wype³-
niony formularz nr 1 do RDLP i ZOL w ci¹gu 7 dni od powstania szkód, jeœli
uszkodzenia przekraczaj¹ jednorazowo 1000 m
3
drewna.
3. RDLP zg³asza do DGLP uszkodzenia lasu przekraczaj¹ce jednorazowo
50 000 m
3
zniszczonego lub zagro¿onego zniszczeniem drewna w ci¹gu 7 dni
od ich powstania, podaj¹c ich szacunkowy rozmiar w poszczególnych nadle-
œnictwach.
4. W sytuacji wyst¹pienia szkód wielkopowierzchniowych, lub których roz-
miar przekracza jednorazowo 500 000 m
3
drewna, nadleœniczy lub – w przy-
padku szkód na terenie kilku nadleœnictw – dyrektor RDLP powo³uje zespó³
antykryzysowy. Do jego zadañ nale¿y opracowanie programu dzia³añ, który
obejmuje m.in.:
–
ocenê skali klêski na podstawie analizy wyników inwentaryzacji wstêpnej
(pkt 1) lub inwentaryzacji uzupe³niaj¹cej (szczegó³owej) – wykonanej na
podstawie zdjêæ lotniczych, b¹dŸ inwentaryzacji na gruncie – z wykorzysta-
niem danych z planu urz¹dzenia lasu, przy zastosowaniu analizy kompute-
rowej,
–
harmonogram dzia³añ zwi¹zanych z usuwaniem skutków powsta³ych
szkód,
–
weryfikacjê zadañ gospodarczych.
42
5. W sytuacji wyst¹pienia szkód wielkopowierzchniowych na terenie
dwóch lub wiêcej RDLP, zespó³ antykryzysowy powo³uje dyrektor DGLP.
§ 84.
Nadleœnictwo i RDLP maj¹ obowi¹zek zg³aszania uszkodzeñ lasu równie¿
w przypadku mniejszych szkód ni¿ wymienione w § 83 pkt. 2, 3 i 4, jeœli likwi-
dacja ich skutków mo¿e spowodowaæ du¿e trudnoœci (np. brak mo¿liwoœci zby-
tu drewna, brak mo¿liwoœci zabezpieczenia drewna).
§ 85.
Szkody istotne powsta³e w rezerwatach po³o¿onych na terenie nadleœnictw
zg³asza siê ka¿dorazowo do RDLP i wojewody (Wojewódzkiego Konserwato-
ra Przyrody).
§ 86.
Ocena zagro¿eñ przez czynniki abiotyczne obejmuje ocenê potencjalnych
zagro¿eñ, jakie mog¹ siê pojawiæ na danym terenie (tereny zmrozowiskowe, ob-
ni¿enia terenu nara¿one na podtopienia, tereny nawiedzane przez huraganowe
wiatry) oraz ocenê zagro¿eñ w nastêpstwie ju¿ zaistnia³ych uszkodzeñ lasu.
§ 87.
Ocenê potencjalnych zagro¿eñ sporz¹dza siê na podstawie dostêpnych infor-
macji, gromadzonych m.in. w I tomie „Planu urz¹dzenia lasu”. Dane te s³u¿¹
m.in. do aktualizacji mapy zagro¿enia œrodowiska leœnego i ochrony lasu, która
jest jedn¹ z map tematycznych, wchodz¹cych w sk³ad „Planu urz¹dzenia lasu”.
§ 88.
Ocenê zagro¿eñ przez czynniki biotyczne (zw³aszcza szkodniki wtórne), po-
wstaj¹cych w nastêpstwie uszkodzeñ lasu, spowodowanych czynnikami abio-
tycznymi, wykonuje siê zgodnie z zaleceniami niniejszej instrukcji (II czêœæ
IOL, rozdzia³ 2.5 i III czêœæ IOL, rozdzia³ 1.6).
§ 89.
Drewno nie wyrobione, wyrobione, lecz nie zabezpieczone, œciany lasu
otaczaj¹ce tereny, gdzie wyst¹pi³y uszkodzenia spowodowane przez czynniki
abiotyczne, oraz drzewostany silnie przerzedzone podlegaj¹ kontroli od po-
cz¹tku wiosny do koñca lata. Pierwszej wiosny po powstaniu szkód szczególnie
dok³adnie nale¿y wykonaæ kontrolê drzew le¿¹cych, w drugim roku – drzew
stoj¹cych.
§ 90.
Sposób kontroli oraz postêpowanie z drzewami zasiedlonymi przez szkod-
niki wtórne okreœla rozdzia³ 2.5 w II czêœci IOL oraz rozdzia³y 1.6 i 17.3 w III
czêœci IOL.
Czêœæ III – Czynnoœci nieobowi¹zkowe
Ocena zagro¿enia, profilaktyka
i metody ochrony lasu
A. Ocena zagro¿enia lasu
1. Ocena zagro¿enia lasu przez owady
1.1. Ocena wystêpowania szkodników w szyszkach, owocach
oraz nasionach drzew i krzewów leœnych
44
Do najgroŸniejszych szkodników nasion, szyszek i owoców drzew iglastych nale¿¹ m.in.:
œmietka modrzewiówka – Strobilomyia laricicola (Karl.), znamionki – Megastigmus spp., smolik
szyszkowiec – Pissodes validirostris (Sahlb.), szyszeñ pospolity – Dioryctria abietella (Den. et
Schiff.) i in., a do szkodników drzew liœciastych: pachówka bukwióweczka – Cydia fagiglandana
Zell. i ryjkowiec ¿o³êdziowiec – Curculio glandium Marsh.
§ 91.
1. Kontrolê stopnia uszkodzenia nasion, szyszek i owoców przez szkodniki
wykonuje siê w celu podjêcia decyzji co do op³acalnoœci zbioru i potrzeby zwal-
czania szkodników.
2. Kontroli podlegaj¹ drzewostany nasienne, drzewa mateczne i dorodne,
uprawy pochodne po osi¹gniêciu wieku obradzania, plantacje nasienne g³ów-
nych gatunków lasotwórczych oraz krzewy o po¿¹danych cechach feno- i ge-
notypowych.
3. Wstêpn¹ kontrolê zdrowotnoœci nasion, szyszek i owoców nadleœnictwo
wykonuje na podstawie obowi¹zuj¹cych zarz¹dzeñ: Zarz¹dzenia nr 84 Dyrek-
tora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 15 paŸdziernika 1999 r., „Zasady
i metodyka oceny nasion w Lasach Pañstwowych” wprowadzonych Zarz¹dze-
niem nr 14A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 11 grudnia
2000 r., oraz Polskiej Normy PN-R-65700 dotycz¹cej nasion drzew i krzewów
leœnych i zadrzewieniowych.
4. RDLP w porozumieniu z ZOL ustalaj¹ corocznie listê gatunków szkod-
ników objêtych kontrol¹ przy ocenie uszkodzeñ szyszek, owocostanów, owo-
ców i nasion oraz podaj¹ sposoby wykonania kontroli (oglêdziny zewnêtrzne,
³uszczenie, krojenie, itp.), a tak¿e, w zale¿noœci od spodziewanego urodzaju,
dopuszczalny poziom uszkodzeñ, powy¿ej którego zbiór nie jest wskazany.
§ 92.
1. Kontrolê zagro¿enia wykonuje siê w nastêpuj¹cych terminach:
–
w przypadku szyszek drzew iglastych, w celu wykrycia pe³nego zestawu
szkodników, w dwóch terminach: z koñcem czerwca i z koñcem sierpnia.
Wyj¹tkiem s¹ drzewostany sosnowe, dla których wystarcza czerwcowy ter-
min kontroli drugorocznych szyszek, ze wzglêdu na niewielk¹ liczbê gatun-
ków szkodników,
–
w przypadku nasion dêbu i buka – na prze³omie wrzeœnia i paŸdziernika,
–
dla nasion pozosta³ych gatunków drzew i krzewów leœnych – ok. 2 tygodnie
przed przewidywanym terminem zbioru.
2. W plantacjach nasiennych kontrolê wykonuje siê w terminach dostoso-
wanych do biologii szkodników.
§ 93.
1. W drzewostanach iglastych, w których planowany jest zbiór szyszek, wy-
znacza siê 10 przeciêtnych drzew oddalonych od siebie o co najmniej 50 m.
Z ka¿dego drzewa zbiera siê do analizy po 10 szyszek.
2. W drzewostanach dêbowych i bukowych wyznacza siê 5 drzew próbnych
oddalonych od siebie o co najmniej 50 m. Pod ka¿dym drzewem wyznacza siê
dwa kwadraty o wymiarach 1×1 m. Z ka¿dego kwadratu pobiera siê próbkê
nie mniejsz¹ ni¿ 50 sztuk ¿o³êdzi lub bukwi.
3. Dla pozosta³ych gatunków drzew liœciastych i krzewów pobiera siê z kil-
ku drzew lub krzewów próbkê sk³adaj¹c¹ siê z co najmniej 100 owoców.
§ 94.
Nadleœnictwo ocenia w ka¿dej próbce procentowy udzia³ owoców, szyszek
lub nasion uszkodzonych przez owady oraz nasion p³onnych i zdrowych, a na-
stêpnie oblicza œrednie arytmetyczne dla ca³ego drzewostanu, z którego prze-
widywany jest zbiór.
§ 95.
Nadleœniczy w porozumieniu z RDLP podejmuje decyzjê o koniecznoœci:
–
zebrania lub zaniechania zbioru szyszek, owoców lub nasion, uwzglêdnia-
j¹c stopieñ ich uszkodzenia oraz aktualne potrzeby gospodarcze,
–
wykonania zabiegu ochronnego w plantacjach i wy³¹czonych drzewosta-
nach nasiennych.
1.2. Ocena wystêpowania szkodników upraw, m³odników i tyczkowin
§ 96.
Gatunki wymienione w rozdzia³ach 1.2.2., 1.2.3. i 1.2.4. w III czêœci IOL
mog¹ wystêpowaæ równie¿ w innych fazach rozwojowych drzewostanu.
§ 97.
Kontrol¹ obejmuje siê równie¿ inne gatunki szkodników owadzich upraw,
m³odników i tyczkowin, które powoduj¹ uszkodzenia drzewek i maj¹ tenden-
cje do masowego wystêpowania.
45
1.2.1. Ocena wystêpowania ryjkowców i zakorków
§ 98.
1. Celem kontroli jest ocena zagro¿enia i podjêcie decyzji o koniecznoœci
ograniczania liczebnoœci szkodliwych chrz¹szczy w uprawach i m³odnikach.
2. Przedmiotem oceny wystêpowania s¹ nastêpuj¹ce szkodniki owadzie:
–
szeliniak sosnowiec – Hylobius abietis (L.) i szeliniak œwierkowiec – H. pi-
nastri (Gyll.),
–
zakorki – Hylastes spp.,
–
sieciech nieg³êbek – Philopedon plagiatus (Schall.) i zmienniki – Stropho-
soma spp.,
–
choinek szary – Brachyderes incanus (L.),
–
smolik znaczony – Pissodes castaneus (Deg.),
–
kluki – Otiorrhynchus spp.
§ 99.
1. Prace kontrolne wykonuje siê od pocz¹tku kwietnia przez ca³e lato, a¿
do koñca wrzeœnia przez:
–
wyk³adanie wa³ków, p³atów œwie¿ej kory œwierkowej lub sosnowej, wi¹zek
œwie¿ego chrustu iglastego, kr¹¿ków drewna w korze w do³kach chwytnych
i pu³apek sztucznych z atraktantami, w celu zwabienia szkodników wymie-
nionych w § 98.2, z wyj¹tkiem choinka szarego,
–
bezpoœredni¹ kontrolê stopnia uszkodzenia igie³, pêdów lub zasiedlenia
drzewek; w przypadku wyst¹pienia choinka szarego zalecane s¹ metody
podane w § 100.
2. Decyzjê o wykonaniu szczegó³owej oceny liczebnoœci gatunków owadów
wymienionych w § 98.2 podejmuje nadleœniczy na podstawie rozpoznania za-
istnia³ych zagro¿eñ.
§ 100.
1. Nasilenie wystêpowania choinka szarego mo¿na oceniæ dwiema meto-
dami:
–
okreœlaj¹c udzia³ procentowy uszkodzonych igie³ na ostatnim przyroœcie
wierzcho³kowym,
–
okreœlaj¹c liczbê chrz¹szczy przypadaj¹cych na 1 drzewko.
2. Chrz¹szcze choinka po przezimowaniu wychodz¹ z gleby w okresie od
koñca marca do czerwca, a chrz¹szcze nowego pokolenia w okresie sierpieñ–
–paŸdziernik. Nasilenie wystêpowania owadów nale¿y kontrolowaæ w okre-
sach najwiêkszej ich liczebnoœci: wiosn¹, na prze³omie kwietnia i maja, lub je-
sieni¹ – we wrzeœniu.
3. Liczebnoœæ chrz¹szczy choinka na kontrolowanej powierzchni okreœla
siê na dziesiêciu losowo wybranych drzewkach za pomoc¹:
–
metody podwieszonych na sta³e pod drzewkami – na wysokoœci najni¿sze-
go okó³ka – p³acht o powierzchni 1 m
2
, maj¹cych w œrodku wyciêcie (na
46
strza³kê drzewa) umo¿liwiaj¹ce owadom opuszczaj¹cym glebê wchodzenie
po strza³ce do wierzcho³kowych partii drzewka, gdzie najchêtniej ¿eruj¹,
–
powierzchni podokapowych oczyszczonych i wysypanych piaskiem.
4. Kontrolê wykonuje siê co kilka dni przez potrz¹sanie wytypowanych
drzewek i liczenie chrz¹szczy opad³ych na p³achty lub na powierzchnie pod-
okapowe. Liczebnoœæ okreœla siê jako œredni¹ (z 10 drzewek) liczbê chrz¹szczy
w przeliczeniu na jedno drzewko w danym terminie obserwacji. W ten sposób
uzyskuje siê dane pozwalaj¹ce na okreœlenie dynamiki wychodzenia chrz¹sz-
czy z gleby.
5. Liczebnoœæ choinka na poziomie 5 osobników/drzewko mo¿e oznaczaæ,
¿e populacja jest w fazie gradacji. Mo¿na przyj¹æ, ¿e:
–
przy liczebnoœci do 5 chrz¹szczy/drzewko uszkodzenie igie³ mo¿e docho-
dziæ do 30% – zagro¿enie s³abe,
–
przy liczebnoœci 6–30 chrz¹szczy/drzewko uszkodzenie igie³ mo¿e wynosiæ
31–60% – zagro¿enie œrednie,
–
przy liczebnoœci ponad 30 chrz¹szczy/drzewko uszkodzenie igie³ mo¿e wy-
nosiæ ponad 60% – zagro¿enie silne, powoduj¹ce straty w przyroœcie.
6. Do okreœlenia udzia³u procentowego uszkodzonych przez chrz¹szcze
igie³ na ostatnim przyroœcie wierzcho³kowym, w paŸdzierniku lub w czerwcu
nastêpnego roku pobiera siê pêdy z wytypowanych 10 drzewek (po jednym
z ka¿dego drzewka), liczy siê wszystkie ig³y zdrowe i uszkodzone oraz oblicza
udzia³ procentowy igie³ uszkodzonych. W paŸdzierniku okreœla siê uszkodze-
nie igie³ spowodowane jesieni¹ przez chrz¹szcze nowego pokolenia, natomiast
w czerwcu nastêpnego roku okreœla siê ³¹cznie uszkodzenie spowodowane je-
sieni¹ przez chrz¹szcze nowego pokolenia i wiosn¹ przez chrz¹szcze po prze-
zimowaniu. Mo¿na równie¿ stosowaæ, zw³aszcza na ma³ych drzewkach, wzro-
kow¹ metodê szacunkow¹ okreœlania udzia³u procentowego uszkodzonych
igie³. Nasilenie wystêpowania choinka szarego okreœla siê wed³ug skali przed-
stawionej w tabeli 18.
§ 101.
Przy wzmo¿onym i masowym wystêpowaniu któregoœ ze szkodników wy-
mienionych w § 98.2, nadleœniczy podejmuje decyzjê o rozrzedzeniu populacji,
w celu minimalizacji szkód w uprawach i m³odnikach.
1.2.2. Ocena wystêpowania zwójek sosnowych
i skoœnika tuzinka
§ 102.
1. Kontrola dotyczy obecnoœci zwójki sosnóweczki – Rhyacionia buoliana
(Den. et Schiff.), zwójki pêdóweczki – Rhyacionia duplana (Hbn.), zwójki od-
roœleczki – Coccyx turionella (L.) i in. oraz skoœnika tuzinka – Exoteleia dode-
cella (L.).
47
2. Celem kontroli jest zarejestrowanie szkód powsta³ych w uprawach
i m³odnikach sosnowych, w których stopieñ uszkodzeñ pêdów szczytowych lub
igie³ w okó³kach przekracza 30%.
§ 103.
Kontrolê wystêpowania zwójek sosnowych przeprowadza siê w okresie od
15 maja do 15 lipca, skoœnika tuzinka – jesieni¹.
§ 104.
1. Kontrola upraw i m³odników polega na przegl¹dzie pêdów szczytowych
(g³ównych), a przy kontroli wystêpowania skoœnika tuzinka równie¿ igie³, na
30 kolejnych drzewkach rosn¹cych na obrze¿u (tzw. szereg a) oraz 30 drzew-
kach rosn¹cych wewn¹trz m³odnika w szeregu prostopad³ym do obranego na
obrze¿u (tzw. szereg b).
2. Wyniki kontroli wpisuje siê do formularza nr 20. W rubrykach 8–15,
obok liczby p¹czków i pêdów uszkodzonych, wpisuje siê w nawiasach udzia³
zasiedlonych kontrolowanych pêdów wyra¿ony w procentach. Stopieñ nasile-
nia wystêpowania poszczególnych gatunków zwójek oraz skoœnika tuzinka
ocenia siê wed³ug skali przedstawionej odpowiednio w tabeli 19 i 20.
3. Formularz nr 20 wype³nia siê w trzech egzemplarzach, z których je-
den przesy³a siê do ZOL, drugi do RDLP, trzeci pozostaje w aktach nadle-
œnictwa.
§ 105.
Zebrane materia³y z przegl¹du upraw i m³odników daj¹ nadleœniczemu
podstawê do wstrzymania wszelkich zabiegów pielêgnacyjnych (czyszczeñ
wczesnych i póŸnych), a¿ do czasu ustania szkód. Stwarza to mo¿liwoœæ korek-
ty obowi¹zuj¹cych planów urz¹dzeniowych.
§ 106.
Uzupe³niaj¹c¹ metod¹ obserwacji populacji zwójek sosnowych jest stoso-
wanie pu³apek feromonowych (dotyczy to gatunków, dla których produkowa-
ne s¹ atraktanty zawieraj¹ce feromon p³ciowy), które wywiesza siê przed rój-
k¹ motyli.
1.2.3. Ocena wystêpowania opaœlika sosnowca
i rozwa³ka korowca
§ 107.
Celem oceny wystêpowania opaœlika sosnowca – Barbitistes constrictus
Br.–Watt. i rozwa³ka korowca – Aradus cinnamomeus (Panz.) jest okreœlenie
ich liczebnoœci, rejestracja stopnia uszkodzenia drzewek oraz ustalenie zagro-
¿enia na podstawie uzyskanych wyników terenowych.
48
Opaœlik sosnowiec
§ 108.
1. Kontrolê wykonuje siê w m³odszych drzewostanach sosnowych, w któ-
rych zauwa¿ono pierwsze szkody spowodowane przez opaœlika.
2. Ocenê liczebnoœci wykonuje siê przez przeliczenie opaœlików siedz¹cych na
drzewach lub przez otrz¹sanie ich na p³achtê. Kontrolê wykonuje siê na 5 drze-
wach w ka¿dym wydzieleniu. Wyniki oceny wpisuje siê do formularza nr 21.
3. Nadleœniczy podejmuje decyzjê o regulacji liczebnoœci populacji opaœli-
ka sosnowca dla tej czêœci drzewostanu, w której wystêpuj¹ szkody, kieruj¹c siê
intensywnoœci¹ powsta³ych ¿erów oraz przeciêtn¹ liczebnoœci¹ szkodnika na
drzewku (tabele 21 a,b,c).
Rozwa³ek korowiec
§ 109.
1. Kontrolê wykonuje siê w m³odnikach, tyczkowinach, dr¹gowinach, na
plantacjach nasiennych i w drzewostanach sosnowych, w których zaobserwo-
wano pêkanie i odstawanie ³usek kory, odwierzcho³kowe ¿ó³kniêcie igie³, a tak-
¿e suchoczuby.
2. Kontrolê wystêpowania rozwa³ka wykonuje siê w okresie jesiennego
schodzenia szkodnika na zimowanie i wiosennego wychodzenia z zimowisk.
3. W ka¿dym z przewidzianych do kontroli drzewostanów nale¿y we wrze-
œniu wyznaczyæ 3 pary drzew kontrolnych. Jedn¹ parê nale¿y wybraæ na nas³o-
necznionym skraju drzewostanu, pozosta³e – wewn¹trz drzewostanu, najlepiej
na brzegach luk.
4. Wyznaczone drzewa nale¿y trwale oznaczyæ i wyg³adziæ na nich korê
pod pierœcienie lepowe, które na drzewach do 20 lat zak³ada siê na wysokoœci
do 20 cm od powierzchni gruntu, a na starszych – na wysokoœci ok. 35 cm. Pier-
œcienie musz¹ mieæ szerokoœæ ok. 5 cm i nie mog¹ mieæ przerwy na obwodzie.
§ 110.
1. Na powierzchniach przewidzianych do jesiennej kontroli szkodnika na-
le¿y na³o¿yæ pierœcienie lepowe na drzewach kontrolnych przed koñcem wrze-
œnia. Do 30 listopada w odstêpach dwutygodniowych nale¿y obliczaæ i odnoto-
wywaæ (dla ka¿dego drzewa oddzielnie) liczbê rozwa³ków zgromadzonych nad
pierœcieniem lepowym. Przeliczone owady nale¿y usun¹æ i zniszczyæ.
2. W drzewostanach przewidzianych do wiosennej kontroli pierœcienie le-
powe nale¿y za³o¿yæ bezpoœrednio po stopnieniu œniegu (przed po³ow¹ lute-
go), a gromadz¹ce siê pod pierœcieniami korowce przelicza siê w odstêpach
dwutygodniowych od chwili ust¹pienia pokrywy œnie¿nej do po³owy czerwca.
3. Po zakoñczeniu jesiennych i wiosennych obserwacji, nadleœnictwo pod-
sumowuje dla ka¿dego drzewa kontrolnego liczby stwierdzonych na nim roz-
wa³ków, oblicza œrednie dla ka¿dego drzewostanu i zestawia uzyskane dane
49
w wykazie (formularz nr 22), którego jeden egzemplarz przesy³a do RDLP,
a drugi do ZOL w terminie do 30 lipca.
§ 111.
ZOL okreœla zagro¿enie drzewostanów (tabela 22) i – w porozumieniu
z nadleœnictwem – kwalifikuje powierzchnie do zabiegów ograniczania liczeb-
noœci rozwa³ka.
1.2.4. Ocena wystêpowania borecznikowca (borecznika) rudego
§ 112.
1. Celem kontroli jest wykrycie miejsc wystêpowania borecznikowca rude-
go – Neodiprion sertifer Geoffr. i ustalenie stopnia zagro¿enia drzewostanu.
2. Kontrolê nale¿y wykonywaæ na terenie nadleœnictw, gdzie wystêpowanie
szkodnika ma charakter chroniczny, w drzewostanach sosnowych, w których
dostrze¿ono wzmo¿one wystêpowanie borecznikowca rudego w okresie wege-
tacyjnym. Podczas kontroli nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na kompleksy
upraw i m³odników po³o¿one wœród pól, w których szkodnik czêsto wystêpuje.
§ 113.
W celu ustalenia zagro¿enia drzewostanów wykonuje siê:
–
poszukiwanie jaj,
–
kontrolê liczebnoœci ¿eruj¹cych larw.
§ 114.
1. Poszukiwanie jaj borecznikowca rudego w zagro¿onych drzewostanach
wykonuje nadleœnictwo wed³ug zaleceñ ZOL, który ustala miejsca i termin po-
szukiwañ.
2. Zebrane ig³y oraz wykaz miejsc zbioru nadleœnictwo przesy³a do ZOL,
który wykonuje analizê zebranych materia³ów i opracowuje prognozê wystê-
powania szkodnika pos³uguj¹c siê tabel¹ 23.
§ 115.
Ostateczna ocena zagro¿enia przez borecznikowca rudego jest wykonywa-
na w drzewostanach sosnowych na podstawie kontroli liczebnoœci larw ¿eruj¹-
cych wiosn¹. Termin i sposób wykonania poszukiwañ ¿eruj¹cych larw ustala
ZOL, który okreœla te¿ dalszy tok postêpowania.
1.2.5. Ocena wystêpowania ig³ówki sosnówki i pryszczarka Baera
§ 116.
Celem kontroli jest okreœlenie stopnia nasilenia wystêpowania ig³ówki so-
snówki – Thecodiplosis brachyntera (Schw.) i pryszczarka Baera – Cecidomyia
50
baeri (Prell.), oraz podjêcie decyzji o przeprowadzeniu ewentualnych zabie-
gów zwalczania.
§ 117.
1. Kontrolê nale¿y wykonywaæ w m³odnikach sosnowych w wieku do 12 lat,
rosn¹cych na najubo¿szych siedliskach, w których poprzednio zauwa¿ono na-
silone wystêpowanie ig³ówki sosnówki lub pryszczarka Baera.
2. Kontrolê nale¿y wykonaæ w okresie od pocz¹tku paŸdziernika do po³o-
wy listopada.
§ 118.
Nasilenie wystêpowania ig³ówki i pryszczarka Baera okreœla siê w nastêpu-
j¹cy sposób:
a) na podstawie przegl¹du 20 drzewek rosn¹cych wzd³u¿ obrze¿a m³odnika
(np. przy linii podzia³u powierzchniowego) i 20 drzewek w rzêdzie prosto-
pad³ym do poprzedniego, siêgaj¹cym w g³¹b m³odnika, ustala siê:
– procentowy udzia³ opanowanych drzewek,
– procentowy udzia³ igie³ skróconych (przeciêtnie ½ normalnej d³ugoœci)
w przypadku ig³ówki lub skrêconych w przypadku pryszczarka, na naj-
bardziej opanowanym pêdzie;
b) na podstawie wskaŸników wymienionych w pkt. a) okreœla siê za pomoc¹
tabeli 24 stopieñ opanowania m³odnika. Jako zagro¿enie silne przyjmuje
siê czwarty stopieñ opanowania drzewostanu.
§ 119.
1. Decyzjê o ograniczaniu liczebnoœci podejmuje siê w przypadku stwier-
dzenia silnego zagro¿enia, gdy ig³ówka wystêpuje wspólnie z grzybem Cenan-
gium ferruginosum Fr. Ich wspó³wystêpowanie mo¿e spowodowaæ zamieranie
poszczególnych ga³êzi i ca³ych drzewek.
2. Zabieg zwalczania powinien byæ poprzedzony obserwacj¹ rozwoju
szkodnika oraz analiz¹ zdrowotnoœci larw w marcu. Analizê zdrowotnoœci wy-
konuje ZOL.
1.3. Nadzwyczajne kontrole wystêpowania szkodników pierwotnych
sosny
1.3.1. Barczatka sosnówka
§ 120.
1. W przypadku stwierdzenia zagro¿enia drzewostanów przez barczatkê
sosnówkê podczas jesiennych poszukiwañ, wskazane jest dodatkowe wiosenne
sprawdzenie zagro¿enia, polegaj¹ce na lepowaniu drzew.
51
2. Kontrolê rozpoczyna siê z chwil¹ pojawienia siê pierwszych g¹sienic na
pniach drzew i koñczy, gdy w ci¹gu trzech kolejnych obserwacji nie stwierdzo-
no obecnoœci g¹sienic, pod warunkiem ¿e podczas obserwacji nie nast¹pi³
gwa³towny spadek temperatury poni¿ej 0
O
C lub nie spad³ œnieg.
§ 121.
1. W zwi¹zku z nierównomiernym zasiedleniem drzew przez g¹sienice
szkodnika, próbnym lepowaniem nale¿y obejmowaæ w miarê mo¿liwoœci zwar-
te grupy drzew.
2. W zagro¿onych drzewostanach wyznacza siê grupy drzew kontrolnych.
Ich liczbê ustala nadleœniczy po konsultacji z w³aœciwym terytorialnie ZOL.
3. Po³o¿enie grup drzew kontrolnych nale¿y oznaczyæ kó³kiem na mapie
przegl¹dowej drzewostanów nadleœnictwa, wpisuj¹c obok numer grupy.
§ 122.
Od dnia zaobserwowania pierwszych wchodz¹cych po pniu g¹sienic, zbie-
ra siê co drugi dzieñ g¹sienice gromadz¹ce siê pod pierœcieniami lepowymi
oraz znajduj¹ce siê na pniach poni¿ej pierœcieni lepowych. Liczbê zebranych
g¹sienic wpisuje siê do formularza nr 23 dla ka¿dego drzewa kontrolnego od-
dzielnie. W razie stwierdzenia du¿ego zagêszczenia wchodz¹cych g¹sienic,
kontrolê nale¿y wykonywaæ codziennie.
§ 123.
Po zakoñczeniu kontroli wyniki nale¿y podsumowaæ i uzyskane wartoœci
porównaæ z liczbami krytycznymi podanymi w tabeli 25 a i b.
§ 124.
Pozosta³e sposoby kontroli obejmuj¹:
–
obserwacjê opadu ekskrementów,
–
ocenê liczebnoœci g¹sienic w koronach drzew (œcinka drzew na p³achty),
–
obserwacjê lotu motyli.
Obserwacje opadu ekskrementów
§ 125.
1. W celu unikniêcia œcinania du¿ej liczby drzew na p³achty oraz uzyskania
szybkiej informacji o terminie rozpoczêcia i intensywnoœci ¿erowania g¹sienic
zaleca siê wy³o¿enie tacek opadowych w drzewostanie.
2. Liczbê, termin i sposób wy³o¿enia tacek opadowych w zagro¿onym drze-
wostanie okreœla ZOL.
3. Na podstawie kszta³tu i wielkoœci ekskrementów okreœla siê sk³ad gatun-
kowy i stadia rozwojowe szkodników ¿eruj¹cych w koronach drzew.
52
Ocena liczebnoœci g¹sienic w koronach œciêtych drzew
§ 126.
1. Ocena liczebnoœci g¹sienic w koronach drzew polega na œcinaniu drzew
na p³achty (z wytrzyma³ego materia³u o wymiarach co najmniej 4×5 m) i prze-
liczaniu g¹sienic znajduj¹cych siê w koronach. Stopieñ zagro¿enia okreœla siê
na podstawie liczby zebranych g¹sienic (zapisanych w formularzu nr 24) i po-
równaniu jej z liczbami krytycznymi (tabele 25 a i b). W przypadku stwierdze-
nia zagro¿enia wskazane jest objêcie s¹siednich drzewostanów ocen¹ liczeb-
noœci g¹sienic w celu ustalenia granic wystêpowania szkodnika.
2. Wyniki oceny liczebnoœci g¹sienic nadleœnictwo przesy³a do ZOL i RDLP.
Obserwacje lotu motyli
§ 127.
1. Obserwacjê lotu motyli barczatki wykonuje siê w zagro¿onych drzewo-
stanach w terminach zaleconych przez ZOL (zazwyczaj w okresie od 1 lipca do
15 sierpnia).
2. W celu okreœlenia kulminacji lotu motyli, w zagro¿onych drzewostanach
wyznacza siê grupy drzew kontrolnych (po 5–10 drzew w grupie).
3. Obserwator co 2–3 dni liczy motyle barczatki znajduj¹ce siê na poszcze-
gólnych drzewach kontrolnych do wysokoœci oko³o 4 m i wpisuje liczby samic
oraz samców do formularza nr 23. Z chwil¹ stwierdzenia kulminacji lotu sam-
ców zarz¹dza siê obserwacjê lotu samic metod¹ 20 drzew, opisan¹ w § 33.2.
Wyniki obserwacji wpisuje siê do formularza nr 8.
4. Po zakoñczeniu obserwacji, nadleœnictwo przesy³a wype³niony formu-
larz nr 8do ZOL, który okreœla zagro¿enie wed³ug tabeli 26 i zaleca dalsze po-
stêpowanie.
1.3.2. Brudnica mniszka
§ 128.
Do najczêœciej stosowanych uzupe³niaj¹cych metod oceny zagro¿enia
drzewostanów przez brudnicê mniszkê nale¿¹: kontrola wylêgu g¹sienic oraz
ocena liczebnoœci g¹sienic w koronach drzew. W zale¿noœci od potrzeb wyko-
nuje siê równie¿ kontrolê poczwarek i jaj na pniach drzew.
Kontrola wylêgu g¹sienic brudnicy mniszki na drzewach z opaskami lepowymi
lub na stosach kontrolnych
§ 129.
Nadleœnictwa, na terenie których przewiduje siê wykonanie zabiegów ra-
towniczych oraz takie, w których brak jest pe³nego rozeznania w wystêpowa-
53
niu szkodnika, przeprowadzaj¹ wiosn¹ kontrole wylêgu g¹sienic. Maj¹ one na
celu ustalenie liczby g¹sienic przypadaj¹cych na l drzewo oraz okreœlenie ter-
minu wylêgu g¹sienic z jaj, a tak¿e terminu rozpoczêcia i zakoñczenia ich wê-
drówek w korony drzew.
§ 130.
Kontrolê wylêgu g¹sienic wykonuje siê na drzewach z opaskami lepowymi,
stosach kontrolnych lub przez obserwacje tzw. lusterek.
§ 131.
1. Wiosenn¹ kontrolê wylêgu g¹sienic brudnicy mniszki wykonuje siê na
wybranych drzewach, na które w pierwszej po³owie kwietnia nak³ada siê opa-
ski z lepu. Na wysokoœci oko³o 2 m nad ziemi¹ korê nale¿y lekko wyg³adziæ
oœnikiem, a nastêpnie na pasie o szerokoœci oko³o 7 cm na³o¿yæ warstwê lepu
i ponumerowaæ drzewa. W celu ³atwiejszego odnajdowania drzew kontrolnych
w drzewostanie wskazane jest oznakowanie ich bia³¹ obr¹czk¹ umieszczon¹
poni¿ej opaski lepowej.
2. Ostateczn¹ liczbê drzew kontrolnych (z opaskami lepowymi), w zale¿no-
œci od wielkoœci zagro¿onych powierzchni, oraz ich lokalizacjê ustala ZOL
w porozumieniu z RDLP. Orientacyjnie przyjmuje siê, ¿e w jednym wytypowa-
nym oddziale, reprezentuj¹cym kilka drzewostanów, nale¿y wyznaczyæ od 5 do
10 drzew ró¿nej gruboœci. Wybrane drzewa mog¹ byæ wyznaczane rzêdowo,
w kierunku od linii oddzia³owych w g³¹b drzewostanu, lub grupowo, tj. po kil-
ka drzew w ró¿nych czêœciach oddzia³u.
3. Codzienn¹ obserwacjê drzew kontrolnych nale¿y rozpocz¹æ z chwil¹ za-
uwa¿enia pierwszych g¹sienic poni¿ej opasek lepowych. Po przeliczeniu g¹sie-
nic zgromadzonych poni¿ej opasek i odnotowaniu wyników w formularzu nr 25
nale¿y g¹sienice usun¹æ.
4. Zakoñczenie obserwacji nastêpuje, gdy w ci¹gu kilku kolejnych ciep³ych
i bezdeszczowych dni poni¿ej opaski lepowej nie gromadz¹ siê ju¿ g¹sienice.
§ 132.
W przypadku gdy na terenie nadleœnictwa zagro¿one przez brudnicê
mniszkê s¹ drzewostany sosnowe i œwierkowe, obserwacje wylêgu g¹sienic wy-
konuje siê zarówno w drzewostanach sosnowych, jak i œwierkowych.
§ 133.
1. Obserwacje wylêgu g¹sienic mo¿na równie¿ wykonywaæ na kontrolnych
stosach wylêgu, zastêpuj¹c nimi drzewa z opaskami lepowymi. Praktyczne
i proste w budowie s¹ stosy kontrolne ustawiane w kszta³cie œciany lub sto¿ka
(ryc. 3).
2. Kontrolny stos w kszta³cie œciany jest zbudowany z jednego przeciêtne-
go drzewa. Drzewo takie nale¿y poci¹æ na wyrzynki o d³ugoœci 1,2 m, po czym
u³o¿yæ jeden na drugim, tak aby powsta³ z nich stos w postaci œciany, podtrzy-
54
mywany czterema wbitymi w ziemiê palikami. Jeden palik powinien wystawaæ
oko³o 0,5 m ponad stos, pozosta³e powinny byæ równe wysokoœci stosu. Wy-
rzynki nale¿y uk³adaæ zawsze grubszym koñcem w jedn¹ stronê, tak aby stos
by³ wy¿szy w miejscu, gdzie jest wbity w ziemiê najd³u¿szy palik. Uk³adanie na-
le¿y rozpocz¹æ od wyrzynków najgrubszych. Stos powinien byæ u³o¿ony na
podk³adkach. Jedn¹ z nich mo¿e byæ pniak po œciêtym drzewie.
3. Kontrolny stos w kszta³cie sto¿ka jest zbudowany z jednego przeciêtne-
go drzewa. Pociête wyrzynki o d³ugoœci 1,2 m opiera siê na wbitym w ziemiê
tu¿ przy pniaku œciêtego drzewa g³ównym, wy¿szym wyrzynku. Dla wiêkszej
stabilnoœci sto¿ka, wierzcho³kowe czêœci wyrzynków mo¿na zwi¹zaæ drutem
lub sznurkiem. Wylêg³e g¹sienice wêdruj¹ po wyrzynkach ku górze i gromadz¹
siê na szczycie g³ównego, wy¿szego palika.
4. W celu ³atwiejszej obserwacji gromadz¹cych siê g¹sienic, wystaj¹cy pa-
lik przy stosie w kszta³cie œciany lub sto¿ka powinien byæ w wierzcho³kowej
czêœci ukoœnie œciêty i okorowany.
5. Wylêg³e g¹sienice (ju¿ wêdruj¹ce lub przebywaj¹ce jeszcze w „luster-
kach”) liczy siê codziennie na wystaj¹cym paliku oraz na poszczególnych wy-
rzynkach. Po przeliczeniu i odnotowaniu ich liczby w formularzu nr 25 g¹sie-
nice nale¿y usun¹æ.
§ 134.
1. W okresie wylêgu g¹sienic nale¿y prowadziæ równie¿ obserwacje w upra-
wach sosnowych i œwierkowych przylegaj¹cych do starszych zagro¿onych drze-
wostanów w celu stwierdzenia obecnoœci g¹sienic brudnicy mniszki, które mo-
g³y byæ przeniesione przez wiatr z s¹siaduj¹cych drzewostanów.
55
a
b
Ryc. 3. Stos kontrolny w kszta³cie
œciany (a) i sto¿ka (b)
2. Kontrolê wykonuje siê w czasie trwania pocz¹tkowych stadiów larwal-
nych, w odstêpach piêciodniowych, oraz po ka¿dym silniejszym wietrze.
3. Nale¿y równie¿ kontrolowaæ drzewostany otaczaj¹ce sk³adnice drewna
i tartaki, poniewa¿ na dostarczanym niekorowanym surowcu mog¹ siê znajdo-
waæ z³o¿a jaj brudnicy mniszki.
4. Dane dotycz¹ce liczebnoœci znajdowanych g¹sienic nadleœnictwo przesy-
³a (lub dostarcza bezpoœrednio) do ZOL, a w odpisie do RDLP.
Ocena liczebnoœci g¹sienic w koronach œciêtych drzew
§ 135.
1. Ocena liczebnoœci g¹sienic brudnicy mniszki w koronach œciêtych drzew
s³u¿y ostatecznemu okreœleniu zagro¿enia drzewostanów i ewentualnej lokali-
zacji zabiegów ochronnych.
2. Zbiór g¹sienic przeprowadza siê w sposób opisany w § 126.
3. Stopieñ zagro¿enia okreœla siê na podstawie liczby g¹sienic znalezio-
nych w koronach (wpisanych do formularza nr 24) z wykorzystaniem tabeli 27.
4. Dane uzyskane z kontroli uzupe³niaj¹cych mog¹ byæ wykorzystane do
wykonania, wspólnie z przedstawicielami ZOL i RDLP, korekty w sporz¹dzo-
nych jesieni¹ mapach zagro¿eñ.
5. ZOL, na podstawie uzyskanych danych, przesy³a do nadleœnictwa zale-
cenia dotycz¹ce dalszego postêpowania w zagro¿onych drzewostanach.
1.3.3. Boreczniki sosnowe
§ 136.
1. Wiosenne kontrole wystêpowania boreczników zaleca ZOL w porozu-
mieniu z RDLP. Wykonuje siê je w przypadku znalezienia podczas jesiennych
poszukiwañ szkodników sosny kokonów boreczników w liczbie wskazuj¹cej na
zagro¿enie s³abe lub wy¿sze (tabela 11) lub te¿ zauwa¿enia innych oznak za-
gro¿enia, np. stwierdzenia ¿erów w okresie poprzedzaj¹cym poszukiwania.
2. Dodatkowe powierzchnie do poszukiwañ wiosennych w œció³ce nale¿y
wyznaczaæ w miejscach, gdzie zwykle najliczniej wystêpuj¹ boreczniki, to jest
w dobrze naœwietlonych partiach drzewostanów (na obrze¿ach, przy szerokich
drogach i liniach, przy wiêkszych lukach, na granicy z m³odnikami itp.). Wska-
zówk¹ przy wyborze miejsc poszukiwañ mo¿e byæ stwierdzony wczeœniej ¿er
boreczników.
3. Liczbê i rozmieszczenie dodatkowych powierzchni ustala nadleœniczy,
maj¹c na uwadze to, ¿e wyniki poszukiwañ bêd¹ s³u¿yæ do ustalenia ca³kowi-
tej powierzchni zagro¿onych drzewostanów.
4. Uzupe³niaj¹ce poszukiwania kokonów nale¿y wykonaæ w sposób poda-
ny w II czêœci IOL, rozdzia³ 2.2.2. Wyniki wpisuje siê do formularza nr 11 z za-
znaczeniem, ¿e dotycz¹ one poszukiwañ wiosennych.
56
§ 137.
Pozosta³e metody kontroli obejmuj¹:
–
obserwacje przebiegu wylêgu owadów doskona³ych przy u¿yciu wylêgarek,
–
ocenê liczebnoœci jaj w koronach œciêtych drzew,
–
kontrolê opadu ekskrementów,
–
ocenê liczebnoœci larw w koronach œciêtych drzew,
–
letnie poszukiwania kokonów w runie leœnym oraz w koronach drzew.
Obserwacje przebiegu wylêgu owadów doskona³ych
§ 138.
1. Obserwacje przebiegu wylêgu owadów doskona³ych boreczników (ob-
serwacje rójki) s³u¿¹ ustaleniu w³aœciwego terminu zbioru jaj.
2. Obserwacje wykonuj¹ nadleœnictwa wskazane przez ZOL. ZOL podaje
równie¿ terminy rozpoczêcia i zakoñczenia obserwacji.
3. Obserwacje wykonuje siê przy u¿yciu wylêgarek. Wylêgarki nale¿y usta-
wiaæ w drzewostanach, w których stwierdzono najwiêksz¹ liczebnoœæ boreczni-
ka. Miejsca te powinny siê ró¿niæ warunkami termicznymi, dlatego nale¿y wy-
³o¿yæ po jednej wylêgarce w:
–
miejscach silnie nas³onecznionych,
–
miejscach trwale zacienionych, ch³odnych,
–
miejscach o warunkach poœrednich.
Wylêgarki powinny byæ oznakowane kolejnymi numerami. Po¿¹dane jest
sporz¹dzenie szkicu ich rozmieszczenia.
4. Ramy wylêgarek k³adzie siê na powierzchnie oczyszczone do gleby mi-
neralnej, a boki uszczelnia mchem. Do ka¿dej wylêgarki nale¿y w³o¿yæ 200
pe³nych kokonów. Zbiera siê je w pobli¿u wylêgarki i rozrzuca na powierzch-
ni znajduj¹cej siê pod wylêgark¹. Kokony przykrywa siê warstw¹ mchu, tak aby
stworzyæ warunki zbli¿one do naturalnych, po czym na ramê nak³ada siê gór-
n¹ ramê z siatk¹.
5. Obserwacje przebiegu rójki polegaj¹ na codziennej kontroli wylêgarek,
zawsze w tym samym czasie i w sta³ej kolejnoœci. Wylêg³e owady doskona³e
boreczników nale¿y ka¿dorazowo policzyæ i po zanotowaniu usun¹æ, a parazy-
toidy (r¹czyce, g¹sieniczniki) uwolniæ. ZOL mo¿e zaleciæ zachowanie wybiera-
nych owadów (boreczników, parazytoidów) do swej dyspozycji.
6. Wyniki ka¿dorazowej obserwacji nale¿y odnotowaæ w formularzu nr 26.
Jeœli w okresie rójki wyst¹pi¹ zjawiska meteorologiczne mog¹ce mieæ wp³yw
na jej przebieg (nocne przymrozki, ulewne deszcze itp.), nale¿y je tak¿e odno-
towaæ.
7. Wyniki obserwacji nale¿y przekazywaæ do ZOL, w sposób przez niego
wskazany.
8. Na podstawie wyników obserwacji przebiegu rójki ZOL wyznacza ter-
min zbioru jaj. Przypada on z regu³y na drugi tydzieñ po kulminacji rójki.
57
§ 139.
1. W razie potrzeby sprawdzenia wyników obserwacji wykonanej przy u¿y-
ciu wylêgarek (np. gdy nie ma wyraŸnej kulminacji rójki lub gdy intensywnoœæ
wylêgu nieoczekiwanie wczeœnie os³abnie) wykonuje siê analizê wylêgu. Pole-
ga ona na ustaleniu, jaki odsetek osobników zdrowych i nie diapauzuj¹cych
opuœci³ kokony. W celu wykonania analizy ZOL zleca nadleœnictwu zebranie
na okreœlonej powierzchni (lub okreœlonej liczby) kokonów szkodnika zarów-
no pe³nych (bez otworów po parazytoidach i bez oznak uszkodzenia), jak
i œwie¿o opuszczonych przez owady doskona³e borecznika.
2. Analiza wylêgu jest pomocnicz¹ lub zastêpcz¹ wskazówk¹ do wyznacze-
nia terminu zbioru jaj. Jeœli brak jest innych kryteriów decyzji, do zbioru jaj
mo¿na przyst¹piæ, gdy udzia³ kokonów opuszczonych przez owady doskona³e
w danym roku przekroczy 90%.
Ocena liczebnoœci jaj boreczników w koronach œciêtych drzew
§ 140.
1. Celem zbioru jaj boreczników jest uœciœlenie stopnia zagro¿enia drzewo-
stanu i jego powierzchniowego zasiêgu.
2. Zbiór jaj wykonuje siê g³ównie w przypadku wystêpowania borecznika
sosnowca – Diprion pini (L.) i borecznika podobnego – Diprion similis Hrtg.
W stosunku do innych gatunków boreczników ocenê zagro¿enia wykonuje siê
zwykle na podstawie wyników poszukiwania larw.
3. Zbiór jaj wykonuje siê w wybranych drzewostanach, w których na pod-
stawie wyników poszukiwañ jesiennych przewiduje siê nasilone wyst¹pienie
boreczników. ZOL podaje nadleœnictwom wykazy zagro¿onych drzewostanów
b¹dŸ te¿ opracowuje doraŸnie dla nadleœnictw kryteria wyboru drzewostanów
do zbioru jaj.
4. Termin zbioru jaj ustala ZOL na podstawie analizy wylêgu owadów do-
skona³ych (§ 138 i 139).
5. Jeœli wyniki obserwacji przebiegu rójki lub wyniki analizy wylêgu wska-
zuj¹ na du¿¹ rozbie¿noœæ terminów masowego wylotu szkodnika (w zale¿noœci
na przyk³ad od stopnia nas³onecznienia drzewostanu), celowe jest wyznacze-
nie ró¿nych terminów zbioru jaj: wczeœniejszego w drzewostanach przeœwietlo-
nych, póŸniejszego – w cienistych, bardziej zwartych, ch³odniejszych.
6. W ka¿dym badanym drzewostanie nale¿y w celu przeprowadzenia zbio-
ru jaj œci¹æ dwa drzewa: jedno na obrze¿u, drugie w g³êbi drzewostanu.
7. Wyniki zbioru jaj wpisuje siê do formularza nr 15 wype³nianego w dwóch
egzemplarzach, z których pierwszy przeznaczony jest dla ZOL, drugi dla nad-
leœnictwa. RDLP mo¿e za¿¹daæ dla siebie dodatkowej kopii formularza.
8. Zebrane ig³y z jajami borecznika, wraz z formularzem, nadleœnictwo
przesy³a niezw³ocznie do ZOL. Ig³y ze z³o¿ami jaj powinny byæ umieszczone
w oddzielnym opakowaniu (np. pude³ku, kopercie, itp.), w którym zebrany ma-
teria³ nie uleg³by uszkodzeniu, przesuszeniu lub nadmiernemu zawilgoceniu.
58
9. ZOL bada zdrowotnoœæ jaj oraz okreœla stopieñ zagro¿enia drzewosta-
nów pos³uguj¹c siê tabel¹ 28.
Kontrola opadu ekskrementów
§ 141.
Postêpowanie jak w § 125.
Ocena liczebnoœci larw w koronach œciêtych drzew
§ 142.
1. Zbiór larw boreczników s³u¿y do ostatecznego okreœlenia zagro¿enia
drzewostanów i ewentualnej lokalizacji zabiegów zwalczania szkodnika.
2. Zbiór larw mo¿e byæ przeprowadzony zamiast zbioru jaj, mo¿e te¿ byæ
jego uzupe³nieniem lub sprawdzeniem.
3. Decyzjê w sprawie koniecznoœci, terminu i miejsca zbioru larw podej-
muje ZOL. W razie nieoczekiwanego pojawienia siê larw, nadleœnictwo z w³a-
snej inicjatywy zbiera je w wykrytych ogniskach.
4. W ka¿dym badanym drzewostanie nale¿y œci¹æ na p³achtê po dwa drze-
wa na 100–200 ha: jedno na obrze¿u, drugie w g³êbi drzewostanu. Sposób zbio-
ru jest taki sam jak larw innych szkodników pierwotnych sosny (§ 126). Liczbê
zebranych larw nale¿y wraz z innymi danymi wpisaæ do formularza nr 27.
5. Nadleœnictwo przesy³a do ZOL wype³niony formularz nr 27, na podsta-
wie którego ZOL za pomoc¹ tabeli 28 okreœla zagro¿enie drzewostanów, oraz
po dwie próbki larw (100 osobników w ka¿dej) z ka¿dego leœnictwa w celu
identyfikacji gatunku, analizy zdrowotnoœci i ewentualnie innych badañ. Przy
du¿ym zró¿nicowaniu zebranego materia³u (pod wzglêdem gatunków lub za-
awansowania rozwoju larw) liczbê próbek nale¿y zwiêkszyæ. Próbki powinny
byæ odpowiednio opakowane i opisane. Najstosowniejszym opakowaniem s¹
pude³ka tekturowe.
6. ZOL, na podstawie uzyskanych danych, przesy³a do nadleœnictwa zale-
cenia dotycz¹ce dalszego postêpowania w zagro¿onych drzewostanach.
Letnie poszukiwania kokonów w runie leœnym oraz w koronach drzew
§ 143.
1. Letnie poszukiwania kokonów maj¹ na celu dostarczenie danych do
prognozy wyst¹pienia II generacji boreczników.
2. Zalecenia w sprawie koniecznoœci wykonania letnich poszukiwañ prze-
kazuje ZOL.
3. W celu ustalenia terminu letnich poszukiwañ niezbêdne jest œledzenie
rozwoju larw I generacji. Pocz¹wszy od po³owy lipca prowadzi siê kontrolê
rozwoju szkodnika. Jeœli na roœlinach runa znajduj¹ siê kokony lub larwy, na-
le¿y je równie¿ uwzglêdniæ.
59
4. Gdy opisane próby wyka¿¹, ¿e oko³o 80% larw I generacji sporz¹dzi³o
ju¿ kokony, nale¿y przyst¹piæ do letnich poszukiwañ metod¹ œcinki drzew
próbnych.
5. Miejscem letnich poszukiwañ s¹ wszystkie drzewostany, w których zaob-
serwowano bezpoœrednio wystêpowanie larw I generacji lub objawy ich obec-
noœci (¿ery, opad ekskrementów).
6. W razie wykrycia ogniska silnego wystêpowania szkodnika nale¿y usta-
liæ jego granice przez zwiêkszenie liczby drzew próbnych w otaczaj¹cych drze-
wostanach.
7. W celu uzyskania pe³nego obrazu zagro¿enia nale¿y zbieraæ zarówno
œwie¿e kokony oraz ¿eruj¹ce jeszcze larwy, jak i kokony przeleguj¹ce. Kolej-
noœæ czynnoœci powinna byæ nastêpuj¹ca:
–
przeszukanie runa i powierzchni œció³ki pod okapem drzewa próbnego
(kokony letnie),
–
przeszukanie wnêtrza œció³ki i warstwy próchnicznej pod okapem oraz szcze-
lin kory w odziomku drzewa próbnego (kokony jesienne przeleguj¹ce),
–
œciêcie drzewa próbnego i przeszukanie jego korony i strza³y (kokony let-
nie i ewentualnie opóŸnione w rozwoju larwy).
8. Zebrany materia³ nadleœnictwo przesy³a wraz z wype³nionym formula-
rzem nr 28 do ZOL. Kokony jesienne, letnie i larwy nale¿y zapakowaæ osobno.
9. ZOL wykonuje analizê otrzymanych materia³ów, okreœla zdrowotnoœæ
populacji i aktualn¹ sk³onnoœæ do diapauzy oraz oznacza gatunek (lub gatun-
ki) wystêpuj¹cych boreczników. Na podstawie uzyskanych wyników okreœla za-
gro¿enie drzewostanów za pomoc¹ tabeli 29 i ustala dalszy tok postêpowania.
1.3.4. Poproch cetyniak i strzygonia choinówka
§ 144.
1. W celu okreœlenia stanu populacji poprocha cetyniaka i strzygoni choi-
nówki po przezimowaniu przeprowadza siê dodatkowe wiosenne poszukiwa-
nia w œció³ce, które wykonywane s¹ wed³ug zasad przyjêtych przy jesiennych
poszukiwaniach szkodników sosny (II czêœæ IOL, rozdzia³ 2.2.2).
2. Wyniki wiosennej kontroli i sporz¹dzona na ich podstawie mapa zagro-
¿enia drzewostanów powinny daæ dok³adny obraz rozmieszczenia i granic
ognisk gradacyjnych szkodników w drzewostanach. Rozeznanie granic ognisk
gradacyjnych nale¿y wykonaæ w sposób podany w § 42.
§ 145.
W ramach dalszych kontroli nale¿y wykonaæ (jeœli zaleci ZOL lub TSOL):
–
obserwacje przebiegu wylêgu motyli przy u¿yciu wylêgarek,
–
kontrolê lotu motyli,
–
ocenê zdrowotnoœci jaj w koronach œciêtych drzew,
–
kontrolê opadu ekskrementów,
–
ocenê liczebnoœci g¹sienic w koronach œciêtych drzew.
60
Obserwacje wylêgu motyli strzygoni choinówki i poprocha cetyniaka
przy u¿yciu wylêgarek
§ 146.
1. Obserwacje wylêgu motyli wykonuje siê w dwóch kontrolnych drzewo-
stanach sosnowych ró¿ni¹cych siê siedliskiem, wiekiem i zwarciem, w których
jesienne (lub wiosenne) poszukiwania wykaza³y du¿¹ liczebnoœæ poczwarek
szkodnika.
2. Wczesn¹ wiosn¹, w obu drzewostanach kontrolnych, w miejscach o prze-
ciêtnym naœwietleniu, ustawia siê po jednej wylêgarce w sposób opisany
w § 138.4. Wewn¹trz ka¿dej ramy uk³ada siê po oko³o 100 poczwarek zebra-
nych pod okapem kilku s¹siednich drzew.
3. Podczas codziennych kontroli wylêgarek, o tej samej porze dnia, zbiera
siê, przelicza i odnotowuje liczbê wylêg³ych motyli i parazytoidów.
4. Równoczeœnie w drzewostanach prowadzi siê obserwacje intensywnoœci
buchtowania przez dziki.
Kontrola lotu motyli
§ 147.
1. Kontrolê lotu motyli we wskazanych przez TSOL lub ZOL nadleœnic-
twach rozpoczyna siê w chwili stwierdzenia w wylêgarkach liczniejszego ich
wylêgu.
2. W przypadku strzygoni choinówki i poprocha cetyniaka, kontrolê lotu
motyli wykonuje siê na dwóch stanowiskach wyznaczonych w drzewostanie
przy lukach, oddalonych od siebie o co najmniej 50 m. Obserwacje rójki strzy-
goni choinówki prowadzi siê po zachodzie s³oñca przy zapadaj¹cym zmierz-
chu, a poprocha cetyniaka w godzinach po³udniowych.
3. Codziennie, obserwuj¹c z wyznaczonego stanowiska, liczy siê przez 10
minut przelatuj¹ce przez lukê motyle, po czym przechodzi siê na drugie stano-
wisko, gdzie tak¿e przez 10 minut wykonuje siê obserwacjê. W notatniku na-
le¿y odnotowaæ dla ka¿dego stanowiska oddzielnie czas obserwacji, liczbê
przelatuj¹cych motyli i ogólne warunki meteorologiczne (zachmurzenie, si³ê
wiatru, opady).
4. Obserwacje koñczy siê, gdy w ci¹gu trzech kolejnych dni, przy sprzyjaj¹-
cych warunkach atmosferycznych, nie stwierdzi siê obecnoœci lataj¹cych motyli.
Ocena zdrowotnoœci jaj w koronach œciêtych drzew
§ 148.
1. W celu oceny zdrowotnoœci jaj, na zalecenie ZOL, nadleœnictwa prze-
prowadzaj¹ zbiór jaj w koronach œciêtych drzew.
2. Wyniki zbioru jaj oraz dane dotycz¹ce kontrolowanego drzewostanu
wpisywane s¹ do formularza nr 15, wype³nianego w 2 egzemplarzach.
61
3. Stopieñ uszkodzenia koron okreœla siê wed³ug skali podanej w § 10.
4. Po wype³nieniu formularza nr 15, leœniczy dostarcza obydwa egzempla-
rze wraz z zebranymi jajami do nadleœnictwa. Nadleœnictwo, po sprawdzeniu
prawid³owoœci sporz¹dzenia wykazu, niezw³ocznie przesy³a zebrany materia³
wraz z jednym egzemplarzem wykazu do ZOL, gdzie jaja badane s¹ pod
wzglêdem zdrowotnoœci. Uzyskane wyniki wpisuje siê do rubryk 14, 15 i 18 for-
mularza nr 15.
5. ZOL mo¿e zaleciæ wykonanie kontrolnego zbioru jaj w celu oceny ich li-
czebnoœci i na podstawie uzyskanych danych oceniæ zagro¿enie, pos³uguj¹c siê
tabelami 30a i b – dla strzygoni choinówki oraz tabel¹ 31a – dla poprocha ce-
tyniaka.
Kontrola opadu ekskrementów
§ 149.
Postêpowanie jak w § 125.
Ocena liczebnoœci g¹sienic w koronach œciêtych drzew
§ 150.
1. Zbiór g¹sienic strzygoni choinówki i poprocha cetyniaka s³u¿y do osta-
tecznego okreœlenia zagro¿enia drzewostanów i ewentualnej lokalizacji zabie-
gów ochronnych.
2. Zbiór g¹sienic wykonuje siê w sposób opisany w § 126.
3. Ocenê zagro¿enia okreœla siê na podstawie liczby zebranych g¹sienic
(wpisanych do formularza nr 24) z wykorzystaniem tabel 30c i d – dla strzygo-
ni choinówki i tabeli 31b – dla poprocha cetyniaka.
4. ZOL, na podstawie uzyskanych danych, przesy³a do nadleœnictwa zale-
cenia dotycz¹ce dalszego postêpowania w zagro¿onych drzewostanach.
1.3.5. Osnuja gwiaŸdzista i czerwonog³owa
§ 151.
1. Szczegó³owe kontrole wystêpowania osnui gwiaŸdzistej – Acantholyda
posticalis Mats. i czerwonog³owej – A. erythrocephala (L.) polegaj¹ na dodat-
kowych wiosennych poszukiwaniach larw w glebie, maj¹cych na celu ustalenie
stanu populacji po przezimowaniu.
2. Wiosenne poszukiwania wykonywane s¹ metod¹ przyjêt¹ przy jesien-
nych poszukiwaniach szkodników sosny (II czêœæ IOL, rozdzia³ 2.2.2).
3. Wyniki wiosennej kontroli i przeprowadzona na ich podstawie korekta
mapy zagro¿enia drzewostanów powinny daæ dok³adny obraz rozmieszczenia
i granic ognisk gradacyjnych szkodnika w drzewostanach. Granice ognisk gra-
dacyjnych nale¿y okreœliæ w sposób podany w § 42.
62
§ 152.
W ramach dalszych kontroli nale¿y wykonaæ (jeœli zaleci ZOL):
–
obserwacje przebiegu rójki owadów doskona³ych przy u¿yciu wylêgarek
lub pu³apek ko³nierzowych,
–
obserwacje drzewostanów s¹siaduj¹cych w przypadku silnej rójki,
–
ocenê liczebnoœci jaj w koronach œciêtych drzew,
–
ocenê liczebnoœci larw w koronach œciêtych drzew.
Obserwacje przebiegu rójki owadów doskona³ych przy u¿yciu wylêgarek
lub pu³apek ko³nierzowych
§ 153.
Systematyczne obserwacje przebiegu rójki nale¿y rozpocz¹æ od momentu
pojawienia siê pierwszych owadów na pniach drzew lub na œció³ce. Pocz¹tek
rójki u formy wczesnej osnui gwiaŸdzistej (A. posticalis f. praecox) przypada na
okres od koñca marca do koñca kwietnia (w zale¿noœci od pogody i po³o¿enia
geograficznego). U formy póŸnej (A. posticalis f. serotina) termin ten przypa-
da na po³owê maja. Czas trwania rójki wynosi u ka¿dej z tych form oko³o
3–4 tygodni.
§ 154.
Termin, miejsce i liczbê wyk³adanych pu³apek ko³nierzowych lub wylêga-
rek zaleca ZOL.
§ 155.
W przypadku stwierdzenia silnej rójki osnuj, obserwacje nale¿y wykonaæ
równie¿ w drzewostanach s¹siaduj¹cych.
Ocena liczebnoœci jaj w koronach œciêtych drzew
§ 156.
1. Celem zbioru jaj osnui gwiaŸdzistej jest uœciœlenie stopnia zagro¿enia
drzewostanów, jego powierzchniowego zasiêgu oraz stadium rozwoju jaj.
2. Zbiór jaj przeprowadza siê we wszystkich drzewostanach, w których
przewiduje siê nasilone wyst¹pienie szkodnika. ZOL podaje nadleœnictwom
wykazy zagro¿onych drzewostanów b¹dŸ te¿ opracowuje doraŸnie dla nadle-
œnictw kryteria wyboru drzewostanów do zbioru jaj.
3. Termin zbioru jaj ustala ZOL na podstawie wyników obserwacji rójki
(§ 153 i 154).
4. W celu zebrania jaj, na ka¿de 20–30 ha badanego drzewostanu, œcina siê
na p³achtê dwa drzewa próbne, rosn¹ce wewn¹trz drzewostanu w zwarciu nie-
co luŸniejszym od przeciêtnego. Nale¿y wybieraæ drzewa o rzadszych koro-
nach, unikaj¹c drzew o du¿ych przyrostach pêdów, z gêstym igliwiem.
63
5. Ig³y ze z³o¿ami jaj z poszczególnych drzew nale¿y umieœciæ w oddziel-
nych opakowaniach (np. pude³ka, koperty, itp.) z opisem: nazwa nadleœnictwa,
leœnictwa, numer oddzia³u i pododdzia³u oraz numer drzewa próbnego.
6. Wyniki zbioru jaj wpisuje siê do formularza nr 15 wype³nianego w trzech
egzemplarzach.
7. Nadleœnictwo, po sprawdzeniu prawid³owoœci sporz¹dzenia wykazu, do-
starcza zebrany materia³ z jednym egzemplarzem formularza do ZOL.
8. ZOL bada zdrowotnoœæ jaj, okreœla stadium ich rozwoju i stopieñ zagro-
¿enia drzewostanów pos³uguj¹c siê tabel¹ nr 32.
Ocena liczebnoœci larw w koronach œciêtych drzew
§ 157.
1. Zbiór larw osnuj s³u¿y ostatecznemu okreœleniu zagro¿enia drzewosta-
nów i lokalizacji zabiegów zwalczania szkodnika.
2. Zbiór larw wykonuje siê w sposób opisany w § 126.
3. Stopieñ zagro¿enia okreœla siê na podstawie liczby osobników znalezio-
nych w koronach (wpisanych do formularza nr 24) za pomoc¹ tabeli 32.
4. ZOL, na podstawie uzyskanych danych, przesy³a do nadleœnictwa zale-
cenia dotycz¹ce dalszego postêpowania w zagro¿onych drzewostanach.
1.3.6. Siwiotek borowiec
§ 158.
1. W przypadku stwierdzenia podczas jesiennych poszukiwañ foliofagów
sosny liczby poczwarek siwiotka borowca wiêkszej od liczb ostrzegawczych, za-
leca siê przeprowadzenie nadzwyczajnych kontroli przez:
–
obserwacje przebiegu rójki owadów doskona³ych przy u¿yciu wylêgarek
(jak w § 146),
–
kontrolê opadu ekskrementów (jak w § 125),
–
ocenê liczebnoœci g¹sienic w koronach œciêtych drzew (jak w § 126).
2. Siwiotek borowiec jest gatunkiem, którego wzrost liczebnoœci wskazuje
na narastanie liczebnoœci innych szkodników liœcio¿ernych sosny.
1.4. Ocena wystêpowania wskaŸnicy modrzewianeczki
§ 159.
W celu wykrycia i okreœlenia zagro¿enia drzewostanów œwierkowych przez
wskaŸnicê modrzewianeczkê – Zeiraphera griseana (Hbn.) przeprowadza siê
kontrole polegaj¹ce na:
–
obserwacji pojawiania siê ¿erów we wczesnym okresie,
64
–
inwentaryzacji drzewostanów z objawami ¿erowania wskaŸnicy w pierwszej
po³owie sierpnia,
–
obserwacji lotu motyli,
–
szczegó³owej ocenie liczebnoœci g¹sienic w koronach drzew.
§ 160.
Kontroli podlegaj¹ drzewostany wszystkich klas wieku, w których udzia³
œwierka przekracza 30%, g³ównie w terenach górskich i podgórskich. Szcze-
góln¹ uwagê nale¿y zwracaæ na drzewostany rosn¹ce na wysokoœci ponad
700 m n.p.m., zw³aszcza na stanowiskach przyszczytowych oraz na stokach na-
wietrznych.
§ 161.
Obserwacje wystêpowania wskaŸnicy modrzewianeczki we wczesnym
okresie ¿erowania g¹sienic przeprowadza siê, gdy z rozwijaj¹cych siê pêdów
œwierka odpadn¹ czapeczki. W przypadku obecnoœci szkodnika, czapeczki d³u-
¿ej pozostaj¹ na wierzcho³kach pêdów przyklejone ¿ywic¹ do uszkodzonych
igie³. Nale¿y wówczas sprawdziæ, czy pod czapeczkami s¹ œlady ¿erowania i g¹-
sienice. Ocenê liczebnoœci opanowanych pêdów wykonuje leœniczy wyposa¿o-
ny w lornetkê, patroluj¹c m³odniki i drzewostany m³odszych klas wieku. Gdy
liczba uszkodzonych p¹czków lub pêdów przekroczy 20%, nale¿y wype³niæ
kartê sygnalizacyjn¹ (formularz nr 1) i wraz z próbkami uszkodzeñ oraz oka-
zami szkodnika przes³aæ do ZOL.
§ 162.
1. W drzewostanach z objawami ¿erów spowodowanych przez wskaŸnicê
modrzewianeczkê (uszkodzone bie¿¹ce przyrosty) w pierwszej po³owie sierp-
nia przeprowadza siê inwentaryzacjê szkód. Wykonuje j¹ leœniczy, pos³uguj¹c
siê lornetk¹. Nasilenie ¿erów ocenia siê wed³ug skali podanej w § 10. Wyniki
inwentaryzacji wed³ug wydzieleñ nale¿y zestawiæ w formularzu nr 12, który
w postaci elektronicznej przechowywany jest w nadleœnictwie.
2. W przylegaj¹cych drzewostanach, w których nie wyst¹pi³y jeszcze szko-
dy, nale¿y zwracaæ uwagê na lot motyli. Rójka odbywa siê w lipcu (w górach
w sierpniu) w godzinach wieczornych wokó³ koron drzew. Lataj¹ce owady s¹
widoczne tak¿e w ci¹gu dnia w przyziemnej czêœci lasu, przy dzia³aniu bodŸ-
ców p³osz¹cych (wiatr, przejazd samochodu itp.).
3. Dok³adne informacje o zasiêgu i nasileniu wystêpowania wskaŸnicy mo-
drzewianeczki uzyskuje siê dziêki zastosowaniu feromonów p³ciowych zwabia-
j¹cych samce. W tym celu mo¿na u¿ywaæ pu³apek lepowych np. PL-2 z synte-
tycznym feromonem p³ciowym. Pu³apki zawiesza siê nie póŸniej ni¿ 15 lipca,
na uiglonych ga³êziach œwierka na wysokoœci oko³o 2 m, w miejscach ods³oniê-
tych (œciany lasu, linie podzia³u przestrzennego itp.). Pu³apki eksponuje siê
przez okres 6 tygodni, a nastêpnie przesy³a do ZOL w celu okreœlenia liczby
od³owionych motyli. Metoda ta, odpowiednia zw³aszcza przy ma³ej liczebnoœci
65
populacji (w celach monitoringu), powinna byæ stosowana w sta³ych miejscach
wskazanych przez ZOL.
4. Na podstawie kontroli opisanych w pkt. 1 i 2, nadleœnictwo sporz¹dza
mapê wystêpowania szkodnika, zaznaczaj¹c odpowiednio nasilenie ¿erowania
w stopniu silnym, œrednim i s³abym oraz lotu motyli w drzewostanach nieusz-
kodzonych na mapie przegl¹dowej. Do mapy do³¹cza siê zestawienie po-
wierzchni (w hektarach) wed³ug poszczególnych stopni nasilenia ¿erowania
i lotu motyli. Mapê i zestawienie nale¿y przes³aæ do ZOL w terminie do 31
sierpnia.
§ 163.
1. Ocenê szczegó³ow¹ wykonuje siê w drzewostanach, w których w czasie
kontroli zasiêgu wystêpowania (§ 162) stwierdzono ¿ery s³abe (+), œrednie
(++) i silne (+++), wyraŸnie zauwa¿alny lot motyli lub od³owy ponad 100
motyli na jedn¹ pu³apkê.
2. Drzewostany do oceny szczegó³owej typuje ZOL na podstawie map wy-
stêpowania wskaŸnicy i w³asnego rozeznania. Jednostkê kontroln¹ stanowi
oko³o 200 ha drzewostanu w przypadku du¿ych powierzchni lub poszczególne
gniazda o mniejszej powierzchni.
3. Materia³y prognostyczne zbiera siê przed nadejœciem opadów œniegu.
W ka¿dym ze wskazanych drzewostanów wybiera siê drzewo kontrolne. Po-
winno to byæ drzewo panuj¹ce lub wspó³panuj¹ce, rosn¹ce w zwarciu luŸnym,
przerywanym lub przy œcianie luki czy drzewostanu, uszkodzone w stopniu
przeciêtnym lub silniejszym ni¿ ca³y drzewostan. Po œciêciu drzewa, którego
korona nie mo¿e ulec uszkodzeniu (osmyczeniu ga³êzi, ob³amaniu wierzcho³-
ka itp.), nale¿y pobraæ próbkê w nastêpuj¹cy sposób:
–
gdy przyrosty pêdu g³ównego czêœci wierzcho³kowej nie przekraczaj¹
20 cm, nale¿y odci¹æ wierzcho³ek o d³ugoœci 1 m wraz z ga³êziami oraz do-
datkowo ga³¹Ÿ ze œrodka korony o d³ugoœci 1 m, licz¹c od koñca ga³êzi;
–
gdy przyrosty pêdu g³ównego czêœci wierzcho³kowej przekraczaj¹ 20 cm,
nale¿y odci¹æ wierzcho³kow¹ czêœæ korony o d³ugoœci 1,5 do 2 m oraz ga-
³¹Ÿ ze œrodka korony o d³ugoœci 1 m, licz¹c od koñca ga³êzi.
Wierzcho³ek i ga³¹Ÿ wi¹¿e siê razem, zaopatruj¹c próbkê w metrykê z na-
zw¹ leœnictwa, numerem oddzia³u i pododdzia³u. Próbkê przechowuje siê do
po³owy stycznia pod zadaszeniem.
4. W drugiej po³owie stycznia ka¿d¹ próbkê umieszcza siê w osobnym fo-
toeklektorze. Ga³êzie o d³ugoœci 1,5–2 m przed umieszeniem w fotoeklektorze
nale¿y przeci¹æ na pó³. Fotoeklektory ustawia siê w pomieszczeniu o sta³ej
temperaturze powy¿ej 20
O
C i odpowiednio wilgotnym, opisuj¹c tak samo, jak
próbki i zaopatruj¹c kolejn¹ numeracj¹. Podczas codziennych kontroli zapi-
suje siê liczbê wylêg³ych g¹sienic. Policzone g¹sienice nale¿y zniszczyæ. Po za-
koñczeniu wylêgu sporz¹dza siê zestawienie wyników i niezw³ocznie przesy³a
do ZOL.
66
§ 164.
1. Podstaw¹ podjêcia decyzji o koniecznoœci i przestrzennym zasiêgu za-
biegu ochronnego s¹:
–
stan drzewostanów zagro¿onych przez szkodnika (zw³aszcza stopieñ uszko-
dzenia koron),
–
wyniki kontroli szczegó³owej,
–
wyniki kontroli dodatkowych, zleconych przez ZOL (np. liczenia tegorocz-
nych jaj wskaŸnicy modrzewianeczki na próbkach pobieranych w sposób
podany w § 163.3 z uwzglêdnieniem stopnia pora¿enia przez parazytoidy).
Za liczbê krytyczn¹, zapowiadaj¹c¹ silne uszkodzenie koron, przyjmuje siê
300 larw wylêg³ych z jaj znajduj¹cych siê na badanej próbce korony.
2. Decyzjê o koniecznoœci redukcji liczebnoœci szkodnika podejmuje ZOL.
1.5. Ocena wystêpowania zwójek jod³owych
§ 165.
1. Celem kontroli jest zebranie materia³ów umo¿liwiaj¹cych prognozê wy-
stêpowania nastêpuj¹cych zwójek:
–
wy³ogówka jedlineczka – Choristoneura murinana (Hbn.),
–
wskaŸnica jedliczanka – Zeiraphera rufimitrana (H.S.),
–
wydr¹¿ka czerniejeczka – Epinotia nigricana (H.S.).
2. Kontrolê przeprowadza siê w jednogatunkowych drzewostanach jod³o-
wych oraz w drzewostanach mieszanych z ponad 20% udzia³em jod³y.
Szczególn¹ uwagê nale¿y zwróciæ na wystêpowanie zwójek w lukowatych
lub znacznie rozrzedzonych drzewostanach starszych klas wieku.
3. Kontrola stanu zagro¿enia dzieli siê na wstêpn¹, zasadnicz¹ i uzupe³nia-
j¹c¹.
§ 166.
1. Kontrolê wstêpn¹ wykonuje siê oko³o 15 czerwca, kiedy uszkodzone igli-
wie tegorocznych wiosennych pêdów przybiera charakterystyczn¹ rud¹ barwê.
2. Nasilenie ¿eru ocenia siê wzrokowo za pomoc¹ lornetki, stosuj¹c skalê
podan¹ w § 10.
3. Drzewostany, w których stwierdzono szkody, zaznacza siê na mapie
przegl¹dowej wed³ug skali nasilenia ¿erów oraz wykazuje w formularzu nr 12.
4. Mapê wraz z wykazem drzewostanów uszkodzonych przez zwójki nale-
¿y przes³aæ do ZOL i RDLP w terminie do 20 czerwca. Jeden egzemplarz ma-
py i jeden egzemplarz wykazu pozostaj¹ w aktach nadleœnictwa.
§ 167.
Kontrolê zasadnicz¹ wykonuje siê w drzewostanach, w których w czasie
kontroli wstêpnej stwierdzono nasilenie ¿eru w stopniu œrednim (++) i silnym
(+++). W jej zakres wchodzi okreœlenie liczby:
67
–
z³ó¿ jaj, gdy g³ównym szkodnikiem jest wy³ogówka jedlineczka,
–
zimuj¹cych g¹sienic wy³ogówki jedlineczki i wydr¹¿ki czerniejeczki oraz zi-
muj¹cej w stadium jaja wskaŸnicy jedliczanki,
–
poczwarek w œció³ce, gdy g³ównym szkodnikiem jest wskaŸnica jedliczan-
ka; sprawdzenie wykonuje siê na podstawie zalecenia ZOL.
§ 168.
1. Okreœlenie liczby z³ó¿ jaj wy³ogówki jedlineczki wykonuje siê w lipcu.
Dok³adny termin ustala siê na podstawie obserwacji lotu motyli w wierzcho³-
kowych czêœciach koron wybranych drzew rosn¹cych w luŸnym zwarciu.
Obserwacjê lotu rozpoczyna siê po zauwa¿eniu pierwszych pustych os³onek
poczwarkowych i wykonuje siê za pomoc¹ lornetki codziennie w godzinach
przedwieczornych.
2. Do zbioru z³ó¿ jaj nale¿y przyst¹piæ po stwierdzeniu kulminacji lotu mo-
tyli i zakoñczyæ go w mo¿liwie najkrótszym czasie. Na ka¿de 10–25 ha zagro-
¿onego drzewostanu nale¿y wyznaczyæ jedno drzewo próbne, przeciêtne pod
wzglêdem gruboœci i wielkoœci korony. Drzewa próbne powinny byæ równo-
miernie rozmieszczone w drzewostanach.
Ze œciêtego drzewa próbnego nale¿y odci¹æ 3 uiglone ga³êzie rosn¹ce
w odleg³oœci 1–1,5 m od wierzcho³ka korony. Je¿eli korony s¹ bardzo krótkie,
odcina siê ga³êzie po³o¿one najbli¿ej wierzcho³ka drzewa. Z wierzcho³kowych
czêœci odciêtych ga³êzi nale¿y pobraæ wycinki o d³ugoœci l m i obliczyæ ich po-
wierzchniê (przeciêtna szerokoœæ × 1 m). Z pobranych ga³êzi nale¿y zebraæ
ig³y ze z³o¿ami jaj. Z³ó¿ jaj nale¿y poszukiwaæ zawsze na górnej stronie igie³.
Z³o¿a jaj mog¹ mieæ barwê jasnozielon¹, ¿ó³tozielon¹, ¿ó³t¹, a po wylêgu g¹-
sienic srebrzystobia³¹.
3. Zebrane z³o¿a jaj nale¿y opisaæ w formularzu nr 29, zapakowaæ oddziel-
nie z³o¿a z ka¿dego drzewa próbnego i niezw³ocznie przes³aæ razem z formu-
larzem do ZOL.
4. ZOL analizuje nades³ane materia³y, okreœla zagro¿enie i wyznacza drze-
wostany, w których nale¿y ustaliæ liczebnoœæ zimuj¹cych g¹sienic zwójek. Licz-
ba krytyczna wynosi 3–4 z³o¿a jaj na 0,25 m
2
ga³êzi, przy przeciêtnej liczbie 20
jaj w z³o¿u.
§ 169.
1. Liczebnoœæ zimuj¹cych g¹sienic zwójek w koronach drzew sprawdza siê
od pierwszego do ostatniego dnia lutego. W tym celu nale¿y pobraæ ga³êzie
z drzew próbnych w sposób opisany w § 168.2.
Ga³êzie próbne (3 sztuki) z jednego drzewa nale¿y zwi¹zaæ i do³¹czaj¹c
opis miejsca ich zbioru (nadleœnictwo, leœnictwo, oddzia³, pododdzia³), nastêp-
nie przes³aæ do ZOL w terminie do 1 marca.
2. ZOL obserwuje rozwój owadów w fotoeklektorach, oznacza gatunki
szkodników i ustala zagro¿enie drzewostanów. Drzewostan jest zagro¿ony,
gdy odsetek p¹czków, które mog¹ byæ uszkodzone, wynosi oko³o 30%.
68
3. Na podstawie analizy liczebnoœci g¹sienic zwójek jod³owych, ZOL przy-
gotowuje wykaz powierzchni zagro¿onych drzewostanów, który do 15 stycznia
przesy³a do RDLP i IBL.
§ 170.
Kontrolê uzupe³niaj¹c¹ wykonuje siê w drzewostanach, których stopieñ
zagro¿enia przez zwójki budzi w¹tpliwoœci oraz w tych, w których zagro¿enia
wczeœniej nie ustalono. Kontrolê prowadzi siê w maju, gdy g¹sienice wy³ogów-
ki jedlineczki i wskaŸnicy jedliczanki zasiedli³y ju¿ rozwijaj¹ce siê p¹czki.
§ 171.
Decyzjê o koniecznoœci ograniczenia liczebnoœci zwójek jod³owych podej-
muje nadleœniczy po konsultacji z ZOL i w uzgodnieniu z RDLP.
1.6. Ocena wystêpowania owadów kambio- i ksylofagicznych
§ 172.
Szczegó³ow¹ ocenê stopnia zagro¿enia drzewostanów przez owady kam-
bio- i ksylofagiczne wykonuje siê na podstawie wskaŸnika nasilenia wydziela-
nia siê posuszu oraz analizy zasiedlenia drzew.
§ 173.
Nadleœnictwo, na podstawie danych z wykazu posuszu, z³omów i wywrotów
oraz zasobnoœci drzewostanów uzyskanych z SILP dla pododdzia³ów, w któ-
rych stwierdzono os³abione i uszkodzone drzewostany, oblicza:
–
mi¹¿szoœæ posuszu zasiedlonego (PZ) przypadaj¹c¹ na 1 ha powierzchni
pododdzia³u,
–
wskaŸnik nasilenia wydzielania posuszu (NPC), bêd¹cy stosunkiem wiel-
koœci pozyskania posuszu (PZ w m
3
/ha) do zasobnoœci drzewostanu (ZAS
w m
3
/ha), wyra¿onym w procentach, wed³ug wzoru:
Nastêpnie wyliczony wskaŸnik NPC dla ka¿dego pododdzia³u nale¿y przy-
porz¹dkowaæ odpowiedniej klasie wydzielania posuszu wed³ug skali podanej
w tabeli 33.
Na podstawie tych danych nadleœnictwo sporz¹dza zbiorczy wykaz po-
wierzchni drzewostanów w poszczególnych klasach nasilenia wydzielania po-
suszu czynnego wed³ug leœnictw (formularz nr 30) i przesy³a go w postaci elek-
tronicznej do RDLP i ZOL w terminie do 30 listopada.
§ 174.
1. Ocenê czêstoœci wystêpowania najwa¿niejszych gatunków owadów kam-
bio- i ksylofagicznych wykonuje siê jedynie w drzewostanach os³abionych
NPC =
PZ
×100[%]
ZAS
69
i uszkodzonych, w których posusz wydziela siê grupowo lub powierzchniowo.
W ka¿dym leœnictwie, na którego terenie znajduj¹ siê wymienione drzewosta-
ny, wykonuje siê analizê zasiedlenia 10 drzew (5 na wiosnê i 5 w lecie) dla po-
szczególnych gatunków drzew pozyskiwanych w ciêciach sanitarnych. Drzewa
do analiz, œcinane jako posusz czynny, nale¿y wybraæ w rejonach wzmo¿onego
wydzielania siê posuszu, w miarê mo¿liwoœci w drzewostanach ró¿nych klas
wieku.
2. Analizy zasiedlenia drzew wykonywane s¹ w trzech sekcjach strza³/pni,
ze wzglêdu na pionow¹ strefowoœæ wystêpowania ¿erowisk ró¿nych gatunków
owadów. Na drzewach iglastych wykonuje siê je po zdjêciu kory z po³owy ob-
wodu trzech pó³metrowych sekcji w nastêpuj¹cych partiach strza³: I – w od-
ziomku, II – w po³owie d³ugoœci strza³y, III – w po³owie d³ugoœci korony. Dla
dêbu analizy w sekcji I i II nale¿y wykonaæ podobnie jak u gatunków iglastych,
a w sekcji III – na wybranej grubszej ga³êzi w koronie. W ka¿dej sekcji nale¿y,
na podstawie ¿erowisk, okreœliæ gatunek (gatunki) zasiedlaj¹cych je owadów
z wykazu w tabeli 34, a wyniki odnotowaæ w formularzu nr 31. W przypadku
licznego wyst¹pienia innych gatunków owadów nale¿y je oznaczyæ lub skonsul-
towaæ siê z ZOL.
3. Leœniczy dostarcza do nadleœnictwa wype³niony wed³ug pododdzia³ów
formularz nr 31 (oddzielnie dla ka¿dego gatunku drzewa) do 30 wrzeœnia.
Nadleœnictwo sporz¹dza zestawienie zbiorcze w uk³adzie leœnictw (formularz
nr 32) i przesy³a je w postaci elektronicznej do RDLP i ZOL w terminie do 30
listopada.
§ 175.
RDLP sporz¹dza zestawienie zbiorcze drzewostanów zagro¿onych w kla-
sach nasilenia wydzielania posuszu oraz czêstoœci wystêpowania wa¿niejszych
gatunków owadów kambio- i ksylofagicznych w poszczególnych nadleœnic-
twach (formularz nr 30) i przesy³a je do DGLP, ZOL i IBL w terminie do 31
grudnia.
2. Ocena zagro¿enia lasu przez grzyby patogeniczne
2.1. Ocena zagro¿enia szkó³ek
§ 176.
1. Ocena pora¿enia roœlin na kwaterach wykonywana jest w czerwcu lub
w okresie wyst¹pienia dostrzegalnych szkód.
2. Z ka¿dej kwatery pobiera siê w piêciu miejscach po 20 siewek/sadzonek
i ustala liczbê okazów z objawami chorobowymi. WskaŸnik pora¿enia roœlin na
kwaterze przez grzyby, powoduj¹ce dan¹ chorobê, okreœla siê obliczaj¹c pro-
centowy udzia³ siewek/sadzonek uszkodzonych lub zamar³ych. WskaŸnik pora-
¿enia szkó³ki (W) jest wartoœci¹ œredniej ze wszystkich ocenianych kwater.
70
3. Powierzchniê kwater szkó³ki wykazuje siê jako pora¿on¹, jeœli wskaŸnik
W jest wiêkszy ni¿ 5%.
2.2. Ocena zagro¿enia upraw, m³odników i dr¹gowin
§ 177.
Ocena zagro¿enia upraw, m³odników i dr¹gowin wykonywana jest w termi-
nie odpowiadaj¹cym nasilonemu wystêpowaniu symptomów chorobowych we-
d³ug schematu podanego na ryc. 4.
§ 178.
1. Ocenê wykonuje siê na terenie ka¿dego leœnictwa, w przynajmniej
trzech wydzieleniach reprezentatywnych dla terenu, nazwanych dalej wydzie-
leniami referencyjnymi.
W przypadku zró¿nicowanego nasilenia wystêpowania chorób, liczbê wy-
dzieleñ nale¿y odpowiednio zwiêkszyæ.
71
Ryc. 4. Ka-
lendarz wy-
konywania
oceny zagro-
¿enia choro-
bowego
w uprawach,
m³odnikach
i dr¹gowi-
nach
2. Przy wyborze wydzieleñ referencyjnych nale¿y uwzglêdniaæ:
–
ukszta³towanie terenu (równina, wzniesienie),
–
zmiennoœæ gleb (leœne, porolne),
–
lokalne zró¿nicowanie zwarcia, zadrzewienia i sk³adu gatunkowego upra-
wy, m³odnika lub dr¹gowiny w wydzieleniu (monokultura, sk³ad zró¿nico-
wany, lukowate, zwarte).
§ 179.
1. W ka¿dym wydzieleniu referencyjnym w uprawach, m³odnikach i dr¹go-
winach ocena dotyczy 100 drzew, po 10 kolejnych drzew, w 10 miejscach, cha-
rakteryzuj¹cych siê opisan¹ zmiennoœci¹ wydzielenia. Ocenê wykonuje siê we-
d³ug schematu przedstawionego na ryc. 5.
72
Ryc. 5. Schemat wykonywania oceny zagro¿enia chorobowego w uprawach, m³odnikach
i dr¹gowinach
2. Podstaw¹ oceny zagro¿enia drzew przez choroby aparatu asymilacyjne-
go, pêdów i korzeni jest oszacowanie stopnia wystêpowania charakterystycz-
nych symptomów pora¿enia ocenianych organów.
§ 180.
1. Dla ka¿dego drzewa (w przypadku oceny zagro¿enia ze strony patoge-
nów korzeni bierze siê pod uwagê tak¿e pniak po usuniêtym drzewie) ocenê
wykonuje siê w skali od 1 do 3, odpowiadaj¹cej stopniom nasilenia (S) objawów
choroby, notuj¹c w raptularzu leœniczego liczbê drzew w ka¿dym ze stopni.
2. Gdy na ocenianym drzewie wystêpuj¹ objawy charakterystyczne dla kil-
ku sprawców (np. w uprawie – symptomy osutki sosny i huby korzeni), drzewo
jest wykazywane w raptularzu dla ka¿dej stwierdzonej choroby (formularz
nr 4).
§ 181.
Stopieñ pora¿enia drzew (S) przez grzyby powoduj¹ce osutki – Lophoder-
mium spp., skrêtaka sosny – Melampsora pinitorqua Rostr., zamieranie pêdów
sosny – Gremmeniella abietina (Lag.) Morelet, Cenangium ferruginosum Fr.,
Sphaeropsis sapinea (Fr.) Dyko et Sutton oraz m¹czniaka prawdziwego dêbu –
Microsphaera alphitoides Griff. et Maubl. ocenia siê wed³ug nastêpuj¹cej skali:
§ 182.
1. Na podstawie otrzymanych wyników, dla ka¿dego wydzielenia referen-
cyjnego, dla ka¿dej ze stwierdzonych chorób, osobno wylicza siê wskaŸnik po-
ra¿enia drzew (WP), wed³ug wzoru:
[1]
gdzie:
n
j
– liczba drzew z objawami danej choroby w okreœlonym stopniu pora¿enia,
S
j
– stopieñ pora¿enia przez dan¹ chorobê, j = 1, 2, 3.
WP =
Σ
(n
j
×S
j
)
100
Choroba
Stopieñ
pora¿enia (S)
Symptomy pora¿enia lub choroby
Osutki
1
Drzewo bez objawów lub udzia³ igie³ chorych/brak igie³ do 25%
2
26–50% liczby igie³ z objawami lub brak do 50% igie³
3
Ponad 50% igie³ z objawami lub brak powy¿ej 50% igie³
Skrêtak
sosny,
zamieranie
pêdów sosny
1
Brak symptomów pora¿enia lub 1 pêd boczny zainfekowany
2
Pêd g³ówny i/lub 2 pêdy boczne z symptomami choroby
3
Pêd g³ówny i wiêcej ni¿ 2 pêdy boczne z symptomami choroby
M¹czniak
prawdziwy
dêbu
1
Brak symptomów lub udzia³ liœci chorych do 25%
2
26–50% liczby liœci z objawami lub brak liœci do 50%
3
Ponad 50% liœci z objawami lub brak powy¿ej 50% liœci
73
2. Na podstawie wartoœci wskaŸnika WP z trzech (lub wiêcej) wydzieleñ
referencyjnych oblicza siê œredni wskaŸnik pora¿enia drzew (WPS) i przypi-
suje do jednego z trzech stopni zagro¿enia uprawy, m³odnika lub dr¹gowi-
ny (SZ).
§ 183.
Skala zagro¿enia (SZ) uprawy przez osutki, skrêtaka sosny, zamieranie pê-
dów sosny oraz m¹czniaka dêbu (odpowiada w³aœciwej kolumnie w formula-
rzu nr 4):
§ 184.
1. Ocena zagro¿enia upraw, m³odników i dr¹gowin przez patogeny korze-
ni dotyczy Heterobasidion annosum (nazwa zbiorowa) – korzeniowca wielolet-
niego, sprawcy huby korzeni oraz Armillaria spp. – opieniek, powoduj¹cych
opieñkow¹ zgniliznê korzeni.
2. Skala zagro¿enia upraw, m³odników i dr¹gowin do 20 lat jest nastêpuj¹ca:
SZ I
– gdy udzia³ drzew martwych i/lub z objawami choroby oraz wypadów
(miejsc po usuniêtych drzewach z powodu chorób korzeni) wynosi
od 5 do 10% (zagro¿enie œrednie) – kolumna I w formularzu nr 4,
SZ II – gdy ich udzia³ wynosi od 11 do 30% (zagro¿enie silne) – kolumna II,
SZ III – gdy ich udzia³ wynosi powy¿ej 30% (zagro¿enie katastrofalne) – ko-
lumna III.
§ 185.
1. Sporz¹dzaj¹c zestawienie wystêpowania chorób infekcyjnych (formularz
nr 4), w kolumnie w³aœciwej dla danej choroby podaje siê sumaryczn¹ po-
wierzchniê (w hektarach) wszystkich wydzieleñ na terenie leœnictwa wykazuj¹-
cych podobne objawy chorobowe, jak w ocenianych wydzieleniach referencyj-
nych (o takiej samej wartoœci I, II lub III stopnia zagro¿enia SZ).
2. Suma powierzchni upraw, m³odników i dr¹gowin w odpowiednich ka-
tegoriach zagro¿enia (SZ I, II i III) z poszczególnych leœnictw wyznacza za-
gro¿enie dla nadleœnictwa (formularz nr 4). W analogiczny sposób okreœla
siê zagro¿enie upraw, m³odników i dr¹gowin na terenie RDLP, jako sumê
powierzchni leœnej o zagro¿eniu w stopniu I, II i III poszczególnych nadle-
œnictw.
3. Uzyskane dane przesy³a siê do ZOL w terminie do 30 listopada w celu
wykorzystania ich do sporz¹dzenia syntetycznej oceny i prognozy wystêpowa-
nia chorób infekcyjnych.
Choroba
Œredni wskaŸnik pora¿enia
Stopieñ zagro¿enia
Osutki, skrêtak sosny,
zamieranie pêdów sosny,
m¹czniak dêbu
WPS<1,29
SZ I
WPS 1,3–1,5
SZ II
WPS>1,5
SZ III
74
2.3. Ocena zagro¿enia drzewostanów w wieku ponad 20 lat
2.3.1. Ocena zagro¿enia drzewostanów iglastych
§ 186.
1. W drzewostanach iglastych ocenia siê symptomy chorób aparatu asymi-
lacyjnego i pêdów – Cenangium ferruginosum, Lophodermium spp., zamieranie
wierzcho³ków pêdów – Sphaeropsis sapinea i wierzcho³ków drzew z powodu
rdzy kory sosny zwyczajnej – Endocronartium pini (Pers.) Hiratsuka i Cronar-
cium flaccidum (Alb. et Schw.) Wint., huby sosny – Phellinus pini (Thore:Fr.)
Pilát oraz chorób systemów korzeniowych – Heterobasidion annosum, Armilla-
ria spp.
2. Ocena zagro¿enia drzewostanów wykonywana jest bez oceny nasilenia
pora¿enia poszczególnych drzew, w terminach podanych na ryc. 4.
§ 187.
Skala zagro¿enia drzewostanów ponaddwudziestoletnich chorobami apa-
ratu asymilacyjnego i pêdów jest nastêpuj¹ca:
SZ I
– gdy w wydzieleniu referencyjnym, reprezentatywnym dla ca³ej
zmiennoœci terenu, stwierdza siê do 3 ognisk chorobowych lub udzia³
drzew z symptomami choroby na ca³ej powierzchni wynosi do 5%
przy zjawisku zamierania pêdów lub do 30% w przypadku osutek –
kolumna I w formularzu nr 4,
SZ II
– gdy wystêpuje od 4–10 ognisk lub/i luk na hektar, lub na ca³ej po-
wierzchni do 30% drzew z symptomami zamierania pêdów i do 50%
drzew z osutk¹ – kolumna II,
SZ III – gdy wystêpuje powy¿ej 10 ognisk lub/i luk na hektar, lub na ca³ej
powierzchni ponad 30% drzew z symptomami zamierania pêdów
i ponad 50% z osutk¹ – kolumna III.
§ 188.
Skala zagro¿enia drzewostanów ponaddwudziestoletnich chorobami ko-
rzeni jest nastêpuj¹ca:
SZ I
– gdy w drzewostanie referencyjnym stwierdza siê wystêpowanie do
3 ognisk chorobowych lub do 3 luk po usuniêciu martwych drzew na
hektar – kolumna I w formularzu nr 4,
SZ II
– gdy wystêpuje od 4–10 ognisk lub/i luk na hektar – kolumna II,
SZ III – gdy wystêpuje powy¿ej 10 ognisk lub/i luk na hektar – kolumna III.
§ 189.
1. Skala zagro¿enia drzew ze strony Phellinus pini, sprawcy huby sosny jest
nastêpuj¹ca:
SZ I
– gdy w drzewostanie referencyjnym na ca³ej powierzchni stwierdza siê
do 3% drzew z symptomami choroby – kolumna I w formularzu nr 4,
75
SZ II
– gdy na ca³ej powierzchni wystêpuje od 3,1 do 10% drzew z sympto-
mami choroby – kolumna II,
SZ III – gdy na ca³ej powierzchni wystêpuje ponad 10% drzew z symptoma-
mi choroby – kolumna III.
2. W przypadku wystêpowania huby sosny w drzewostanie, w formularzu
nr 4 wykazuje siê sumê wszystkich powierzchni drzewostanów o takim samym
stopniu zagro¿enia SZ, niezale¿nie od wystêpowania innych zjawisk chorobo-
wych (np. rdza kory sosny zwyczajnej, huba korzeni), z dopiskiem „pjd” (poje-
dynczo na ca³ej powierzchni).
2.3.2. Ocena zagro¿enia drzewostanów liœciastych
§ 190.
Ocena zagro¿enia drzewostanów liœciastych wykonywana jest w okresie
nasilonego wystêpowania symptomów chorobowych (wed³ug schematu poda-
nego na ryc. 4).
§ 191.
1. W ocenie uwzglêdnia siê drzewa nale¿¹ce tylko do 3 pierwszych klas
Krafta, tj. góruj¹cych, panuj¹cych i wspó³panuj¹cych; nie s¹ brane pod uwagê
ga³êzie uszkodzone przez drzewa s¹siednie oraz dolne, zacienione ga³êzie
podlegaj¹ce naturalnemu procesowi obumierania (oczyszczanie siê pnia).
2. Liczba drzew podlegaj¹cych ocenie jest sta³a i wynosi 25. W reprezenta-
tywnej czêœci wydzielenia referencyjnego wybiera siê losowo drzewo centralne
i dobiera wokó³ niego (metod¹ „œlimaka”) pozosta³e 24 drzewa, numeruj¹c je
farb¹.
§ 192.
Skale uszkodzenia (WU) drzewostanów dêbowych, bukowych i brzozo-
wych podane s¹ w tabelach 15, 16 i 17.
§ 193.
W przypadku obumarcia lub wyciêcia drzewa z ocenianej grupy, dobiera
siê inne w najbli¿szym s¹siedztwie, reprezentuj¹ce tê sam¹ klasê Krafta, aby
utrzymaæ sta³¹ liczbê 25 ocenianych drzew.
§ 194.
1. Udzia³ procentowy drzew nieuszkodzonych (wskaŸnik uszkodzenia
WU=1) jest miar¹ witalnoœci drzewostanu, udzia³ procentowy drzew w stop-
niu WU=2 wskazuje na znacz¹ce os³abienie drzewostanu, natomiast udzia³
drzew chorych (zsumowane stopnie WU 2+3) odzwierciedla aktywny prze-
bieg procesów chorobowych.
76
2. Stopieñ zagro¿enia danego wydzielenia wylicza siê na podstawie wskaŸ-
nika uszkodzenia w nastêpuj¹cy sposób:
[2]
gdzie:
WUW – œrednia wartoœæ wskaŸnika uszkodzenia drzew w danym wydzieleniu,
k
– liczba drzew uszkodzonych w stopniu WU
j
,
WU
j
– wskaŸnik (stopieñ) uszkodzenia drzewa (j=1, 2, 3).
§ 195.
Skala zagro¿enia drzewostanu jest nastêpuj¹ca:
SZ I
– gdy WUW wynosi 0–1,29 (brak zagro¿enia lub zagro¿enie nieznacz-
ne) – kolumna I w formularzu nr 4,
SZ II
– gdy WUW wynosi 1,3–1,5 (zagro¿enie œrednie) – kolumna II,
SZ III – gdy WUW wynosi powy¿ej 1,5 (zagro¿enie silne) – kolumna III.
§ 196.
1. W ka¿dym leœnictwie ocenê wykonuje siê przynajmniej w 3 wydziele-
niach referencyjnych, zaœ œrednia arytmetyczna wartoœci wskaŸników ich
uszkodzenia bêdzie okreœla³a pozosta³e powierzchnie drzewostanów o analo-
gicznych symptomach uszkodzenia drzew.
2. W formularzu podaje siê sumê powierzchni drzewostanów w stopniu za-
gro¿enia I, II i III na terenie danego leœnictwa, nadleœnictwo zaœ podaje sumy
wykazanych powierzchni w kolumnach I, II i III dla wszystkich leœnictw i za-
mieszcza je odpowiednio w szczegó³owym zestawieniu (formularz nr 4).
§ 197.
1. Skala zagro¿enia drzewostanów liœciastych ze strony grzybów powoduj¹-
cych zgnilizny wewnêtrzne k³ód – Fomes fomentarius (L.:Fr.) Kickx, Phellinus
igniarius (L.:Fr.) Quel., Piptoporus betulinus (Bull.:Fr.) P. Karst. – jest nastêpu-
j¹ca:
SZ I
– gdy w drzewostanie referencyjnym na ca³ej powierzchni stwierdza
siê do 3% drzew z symptomami choroby – kolumna I w formularzu
nr 4,
SZ II
– gdy na ca³ej powierzchni wystêpuje od 3,1 do 10% drzew z sympto-
mami choroby – kolumna II,
SZ III – gdy na ca³ej powierzchni wystêpuje ponad 10% drzew z symptoma-
mi choroby – kolumna III.
2. W przypadku wystêpowania choroby (owocników sprawcy) u nielicz-
nych egzemplarzy drzew, w formularzu wykazuje siê sumê wszystkich po-
wierzchni drzewostanów o takim samym stopniu zagro¿enia (SZ), niezale¿nie
od wystêpowania innych zjawisk chorobowych (np. opieñkowej zgnilizny ko-
rzeni), z dopiskiem „pjd” (pojedynczo na ca³ej powierzchni).
WUW=
Σ
(k×WU
j
)
25
77
3. Ocena zagro¿enia lasu przez przêdziorka sosnowca
i nicienie
3.1. Ocena zagro¿enia szkó³ek i upraw przez przêdziorka sosnowca
§ 198.
1. Ocena liczebnoœci przêdziorka sosnowca – Oligonychus ununquis Jacobi
jest wskazana w przypadkach gdy wczesn¹ jesieni¹ ig³y przebarwiaj¹ siê w ko-
lorach od jasnej zieleni do szarego br¹zu, a na ich dolnej stronie widoczne s¹
ma³e ¿ó³te plamki. Wœród przêdzy, któr¹ spowite s¹ ga³¹zki, wystêpuj¹ zarów-
no m³odociane, jak i doros³e osobniki roztoczy, których obecnoœæ mo¿na
stwierdziæ otrz¹saj¹c ga³¹zki nad czarnym kartonem.
2. Kontroli podlegaj¹ szkó³ki i uprawy iglaste, przede wszystkim œwierko-
we, rosn¹ce na ubogich, zachwaszczonych siedliskach, glebach porolnych oraz
terenach pozostaj¹cych pod wp³ywem imisji przemys³owych.
3. Ocena liczebnoœci wykonana w okresie od paŸdziernika do koñca listo-
pada jest podstaw¹ do podjêcia decyzji o koniecznoœci przeprowadzenia zabie-
gu ochronnego.
4. Liczebnoœæ roztoczy okreœla siê na podstawie czerwonych, kulistych jaj
zimowych o œrednicy 0,1 mm, wystêpuj¹cych w szczelinach kory, u nasady igie³
lub wokó³ p¹czków.
5. W celu kontroli liczebnoœci jaj, w szkó³kach i uprawach nale¿y pobraæ
siewki, sadzonki lub odciête pêdy w takiej liczbie, aby ich sumaryczna d³ugoœæ
wynios³a ponad 1 m.
3.2. Ocena zagro¿enia siewek i sadzonek przez nicienie
Nicienie (Nematoda) przy licznym wystêpowaniu powoduj¹ os³abienie wzrostu siewek i sa-
dzonek w szkó³kach leœnych, a sporadycznie tak¿e w uprawach. Uszkodzenia najczêœciej dotycz¹
gatunków iglastych. Objawy ¿erowania nicieni s¹ niespecyficzne. Obserwuje siê skrócenie i znie-
kszta³cenie igie³, które mog¹ ¿ó³kn¹æ, a potem brunatnieæ. Zaatakowane korzenie s¹ skrócone,
mog¹ wystêpowaæ na nich nekrotyczne przebarwienia lub zgrubienia. GroŸnym szkodnikiem wie-
lu gatunków sosen, wpisanym na listê kwarantannow¹ A niemal we wszystkich krajach europej-
skich, jest nicieñ wêgorek sosnowiec – Bursaphelenchus xylophilus (Steiner et Buhrer) Nickle.
§ 199.
Ustalenie, czy powsta³e szkody s¹ wynikiem ¿erowania nicieni, wymaga
zbadania próbek gleby. Przed ich pobraniem nale¿y upewniæ siê, czy obserwo-
wane szkody nie zosta³y wywo³ane przez inne czynniki, zw³aszcza paso¿ytnicze
grzyby.
§ 200.
Z powierzchni, na której wyst¹pi³y uszkodzenia, pobiera siê 10–20 próbek
roœlin wraz z gleb¹, która bezpoœrednio otacza korzenie. Wszystkie pobrane
78
próbki gleby, po oddzieleniu od roœlin, nale¿y ostro¿nie wymieszaæ i sporz¹-
dziæ z nich jedn¹ uœrednion¹ próbkê o masie 1–2 kg, w której umieszcza siê
tak¿e czêœæ zebranych korzeni. Próbkê nale¿y umieœciæ w woreczku foliowym,
w ch³odnym miejscu, w celu zabezpieczenia gleby przed wyschniêciem.
§ 201.
Próbki nale¿y jak najszybciej wys³aæ do w³aœciwego terytorialnie ZOL.
W za³¹czonej informacji nale¿y podaæ: nazwê nadleœnictwa i lokalizacjê szkó³-
ki, datê pobrania próbek, gatunek siewki lub sadzonki, charakter uszkodzeñ,
dane z ostatniej analizy chemicznej gleby, informacje o stosowanym nawo¿e-
niu oraz chemicznym zwalczaniu szkodników czy chorób, a tak¿e imiê i nazwi-
sko osoby, która pobra³a próbkê.
§ 202.
Jeœli analiza próbek wska¿e na nicienie jako sprawców uszkodzeñ, ZOL
zaleci sposoby ochrony siewek i sadzonek oraz metody zwalczania nicieni.
4. Ocena zagro¿enia lasu przez szkodniki i patogeny
kwarantannowe
Na skutek zachodz¹cych zmian w gospodarce œwiatowej wzrasta znaczenie miêdzynarodowej
wymiany produktów pochodzenia roœlinnego, w tym drewna i jego przetworów. Produkty te s¹ ob-
jête przepisami fitosanitarnymi maj¹cymi na celu uniemo¿liwienie zawleczenia na obszar poszcze-
gólnych pañstw czy grup krajów (Unia Europejska) organizmów roœlinnych i zwierzêcych mog¹-
cych doprowadziæ do strat istotnych gospodarczo.
Miêdzynarodowa Konwencja Ochrony Roœlin definiuje „organizm kwarantannowy” jako
„szkodliwy organizm o potencjalnym znaczeniu gospodarczym dla zagro¿onego kraju, w którym
jeszcze nie wystêpuje lub wystêpuje w ograniczonym zakresie i jest zwalczany z urzêdu”. Wed³ug
przyjêtej terminologii, „organizm szkodliwy (agrofag)” jest to „jakakolwiek roœlina lub zwierzê,
lub te¿ jakikolwiek czynnik chorobotwórczy, szkodliwy albo potencjalnie szkodliwy dla roœlin czy
produktów roœlinnych”. W ten sposób definicja obejmuje nie tylko szkodliwe krêgowce i bezkrê-
gowce, ale tak¿e wirusy, bakterie, pierwotniaki, grzyby i chwasty.
W ka¿dym kraju wykaz organizmów kwarantannowych sk³ada siê z dwóch list: A
1
i A
2
(w Pol-
sce A i B). Lista A obejmuje organizmy szkodliwe dla roœlin i produktów roœlinnych nie wystêpu-
j¹ce dotychczas w Polsce lub wystêpuj¹ce na ograniczonym obszarze i podlegaj¹ce zwalczaniu.
Lista B obejmuje organizmy szkodliwe dla okreœlonych roœlin i produktów roœlinnych, podlegaj¹-
ce obowi¹zkowi zwalczania.
Na liœcie A, spoœród organizmów szkodliwych zwi¹zanych z gospodark¹ leœn¹, figuruj¹:
Owady:
Acleris spp. – zwójki nieeuropejskie,
Anoplophora chinensis (Thomson),
Anoplophora glabripennis (Motschulsky),
Anoplophora malasiaca (Forster),
Arrhenodes minutus Drury,
Choristoneura spp. – gatunki nieeuropejskie,
Dendrolimus sibiricus (Tschetverikov) – barczatka syberyjska,
Monochamus spp. – ¿erdzianki nieeuropejskie,
79
Oligonychus perditus Pritchard et Baker – na roœlinach z rodzaju Juniperus,
Pissodes spp. – smoliki nieeuropejskie,
Scaphoideus luteolus (Van Duzee) – z rodziny Cicadellidae,
Scolytidae – korniki nieeuropejskie.
Grzyby:
Atropellis spp. – rak kory sosny,
Ceratocystis fagacearum (Bretz) Hunt,
Cercoseptoria pinidensiflorae (Hori et Nambu) Deighton,
Chrysomyxa arctostaphyli Dietel – rdza miotlasta œwierka,
Cronartium spp. – rdza drzew iglastych (gatunki nieeuropejskie),
Endocronartium spp. – gatunki nieeuropejskie,
Guignardia laricina (Saw.) Yamamoto et Ito – zamieranie pêdów modrzewia,
Gymnosporangium spp. – rdza ja³owca (nieeuropejskie),
Inonotus weirii (Murrill) Kotlaba et Pouzar – ¿ó³ta pierœcieniowa zgnilizna korzeni drzew
iglastych,
Melampsora farlowii (Arthur) Davis – rdza choiny,
Melampsora medusae Thümen – rdza topoli,
Mycosphaerella larici-leptolepis Ito, Sato et Ota – opadanie igie³ modrzewia japoñskiego,
Mycosphaerella populorum G. E. Thompson,
Scirrhia acicola (Dearn.) Siggers,
Scirrhia pini Funk et Parker.
Nicienie:
Bursaphelenchus xylophilus (Steiner et Buhrer) Nickle – wêgorek sosnowiec.
Wirusy oraz organizmy wirusopodobne:
Mikoplazma powoduj¹ca nekrozê ³yka wi¹zów przenoszona przez Scaphoideus luteolus.
Na liœcie B brak jest organizmów szkodliwych zwi¹zanych z roœlinami leœnymi.
Instytucj¹ odpowiedzialn¹ za bezpieczeñstwo fitosanitarne Polski na ca³ym jej terytorium jest
Pañstwowa Inspekcja Ochrony Roœlin i Nasiennictwa, dzia³aj¹ca na mocy ustaw i rozporz¹dzeñ
(czêœæ I, rozdzia³ 2) i podlegaj¹ca Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Organami Inspekcji s¹:
G³ówny Inspektor oraz inspektorzy wojewódzcy, stoj¹cy na czele odpowiednio G³ównego Inspek-
toratu Ochrony Roœlin i Nasiennictwa oraz Inspektoratów Wojewódzkich. G³ównemu Inspekto-
ratowi podlega Centralne Laboratorium IORiN z siedzib¹ w Toruniu. Inspektorom wojewódzkim
podlegaj¹ Inspektoraty Wojewódzkie, Oddzia³y Terenowe z siedzibami w miastach powiatowych
i Oddzia³y Graniczne. Szczegó³owe przepisy dotycz¹ce ochrony fitosanitarnej zawarte s¹ w tekœcie
Ustawy o ochronie roœlin oraz rozporz¹dzeniach MRiRW.
§ 203.
W przypadku zaobserwowania owadów i grzybów znajduj¹cych siê na liœcie
kwarantannowej lub uszkodzeñ przez nie spowodowanych oraz nowych zjawisk
chorobowych nale¿y niezw³ocznie poinformowaæ w³aœciwego terytorialnie Wo-
jewódzkiego Inspektora Ochrony Roœlin i Nasiennictwa, ZOL i RDLP.
5. Ocena zagro¿enia lasu przez drobne gryzonie
Spoœród drobnych gryzoni szkody w lesie wyrz¹dzaj¹ najczêœciej myszowate (Muridae),
zw³aszcza norniki (Microtinae) i myszy (Murinae).
80
Pêdy i kora drzew i krzewów s¹ uszkadzane wskutek zgryzania przez nastêpuj¹ce gatunki my-
szowatych: nornika burego – Microtus agrestis (L.), nornika zwyczajnego – Microtus arvalis (Pall.),
nornika pó³nocnego – Microtus ratticeps (Keys et Blas.), nornicê rud¹ – Clethrionomys glareolus
(Schreb.), mysz leœn¹ – Apodemus flavicollis (Melchior), mysz zaroœlow¹ – Apodemus silvaticus
(L.), mysz poln¹ – Apodemus agrarius (Pall.) i darniówkê – Microtus subterraneus (Selys-Longch.).
Podobny rodzaj uszkodzeñ mog¹ powodowaæ nielicznie wystêpuj¹ce w Polsce pilchowate
(Myoxidae): koszatka – Dyromys nitedula (Pall.), pilch – Glis glis (L.), orzesznica – Muscardinus
avellanarius (L.) i ¿o³êdnica – Eliomys quercinus (L.), które podlegaj¹ ochronie gatunkowej.
Korzenie drzew i krzewów uszkadzane s¹ g³ównie przez: karczownika ziemnowodnego –
Arvicola terrestris (L.), karczownika mniejszego – Arvicola schermani (Shaw.), nornika zwyczajne-
go i pó³nocnego oraz darniówkê.
Nasiona i szyszki mog¹ byæ uszkadzane przez nastêpuj¹ce myszowate: nornicê rud¹, nornika
burego, nornika zwyczajnego, mysz leœn¹, mysz zaroœlow¹, mysz poln¹ i darniówkê.
Rozpoznanie zwierzêcia wyrz¹dzaj¹cego szkody jest podstaw¹ doboru metod ochrony. Na
przyk³ad, uszkodzenie drzew wskutek zgryzania powoduj¹ zarówno myszowate, jak i zaj¹cowate
i jeleniowate. B³êdne okreœlenie sprawcy szkód uniemo¿liwia skuteczn¹ ochronê drzew.
Wzrost populacji drobnych gryzoni ma charakter cykliczny i wystêpuje co kilka lat. Niebez-
pieczeñstwo lokalnego zagêszczenia populacji mo¿e wyst¹piæ wskutek migracji, np. gryzoni po-
lnych do lasu na okres zimowy, lub du¿ego rozrodu.
Licznemu wystêpowaniu drobnych gryzoni sprzyja przede wszystkim brak lub niedostatek na-
turalnych wrogów, zachwaszczenie powierzchni, obfite owocowanie drzew i krzewów leœnych oraz
wiele innych czynników – np. nornik bury pojawi³ siê w lasach górskich bêd¹cych pod wp³ywem
imisji przemys³owych.
§ 204.
Kontrolê wystêpowania drobnych gryzoni wykonuje siê w sytuacjach szcze-
gólnych, po zaobserwowaniu objawów niepokoj¹cego wzrostu ich liczebnoœci
na danym terenie leœnym. Za normalne zagêszczenie przyjmuje siê orientacyj-
nie oko³o 20 osobników myszowatych na 1 ha. Decyzja o podjêciu kontroli na-
le¿y do nadleœniczego, dzia³aj¹cego w porozumieniu z ZOL i RDLP.
§ 205.
1. Po wstêpnym zaobserwowaniu masowego pojawienia siê gryzoni nale¿y
przeprowadziæ szczegó³ow¹ kontrolê ich wystêpowania w celu okreœlenia sk³a-
du gatunkowego, stopnia zagro¿enia oraz zasiêgu przestrzennego.
2. Kontrolê nale¿y wykonaæ na pocz¹tku jesieni (wrzesieñ). Zagro¿enie
ustala siê:
–
metod¹ zadeptywania nor w terenie nie zachwaszczonym. Na powierzchni
10 m
2
, obrazuj¹cej przeciêtne œrodowisko i zagêszczenie nor, zadeptuje siê
wszystkie nory, zaznaczaj¹c je np. ga³¹zkami w celu ³atwiejszego odnale-
zienia w czasie kontroli. Po dwóch dniach przelicza siê otwarte nory. Obec-
noœæ 2 lub 3 nor na tej powierzchni œwiadczy o zagro¿eniu i koniecznoœci
zwalczania. Przeciêtna z kilku powtórzeñ (minimum trzech) daje wyniki
dok³adniejsze,
–
za pomoc¹ pu³apek zapachowych (chwytnych) z przynêt¹, w terenie za-
chwaszczonym, w którym trudno jest zlokalizowaæ nory. W piêciu rzêdach,
odleg³ych od siebie o oko³o 6 m, wyk³ada siê po 10 pu³apek co 2 m. Pu³ap-
ki pozostawione przez dwie kolejne noce kontroluje siê codziennie rano.
81
Od³owione gryzonie nale¿y zakonserwowaæ w denaturacie lub 5–10% for-
malinie w celu póŸniejszego okreœlenia gatunków i ich udzia³u procento-
wego, a pu³apki ponownie zastawiæ. Zagro¿enie upraw uwa¿a siê za istot-
ne z punktu widzenia gospodarczego, gdy od³owy do pu³apek wynosz¹ wiê-
cej ni¿ 6 osobników dla norników i 5 osobników dla nornicy rudej,
–
za pomoc¹ pu³apek rurkowych zapadkowych, jeœli wstêpne rozeznanie
ujawni³o wystêpowanie karczownika ziemnowodnego. Wykryte nory tego
gryzonia nale¿y pootwieraæ i uznaæ za czynne (zamieszka³e), jeœli po up³y-
wie 24 godzin bêd¹ ponownie zakryte. Pu³apki o œrednicy 6 cm wk³ada siê
do ods³oniêtych chodników i nakrywa odwrócon¹ darni¹ lub liœæmi. Ze
wzglêdu na charakter wyrz¹dzanych przez karczownika ziemnowodnego
szkód, zagro¿enie stwarzaj¹ ju¿ osobniki z pojedynczych czynnych gniazd,
–
wymienione sposoby stosuje siê równie¿ w przypadku wystêpowania kar-
czownika mniejszego. Pojedyncze czynne gniazda tego gatunku równie¿
stwarzaj¹ zagro¿enie.
3. Wyniki kontroli wraz z kart¹ sygnalizacyjn¹ (formularz nr 1), a w przy-
padku trudnoœci z oznaczeniem gatunku, od³owione i zakonserwowane okazy
nale¿y przes³aæ do ZOL, który oznacza gatunek gryzonia i wskazuje sposób
zwalczania.
6. Ocena zagro¿enia lasu przez czynniki antropogeniczne
§ 206.
Inwentaryzacjê zagro¿eñ antropogenicznych opisanych w rozdziale 22
w III czêœci IOL wykonuje siê w terenie na bie¿¹co.
§ 207.
Jeœli w leœnictwie obserwuje siê zmiany zwi¹zane z wahaniem poziomu wód
gruntowych (wysychanie oczek wodnych i/lub mokrade³, obumieranie pojedyn-
czych drzew lub wiêkszych fragmentów drzewostanów), ska¿eniem gleb, za-
œmiecaniem terenu, itp., nale¿y w formularzu nr 33 podaæ przyczynê (czynnik
sprawczy), lokalizacjê obserwowanych zmian, powierzchniê oraz krótki opis.
§ 208.
Uporz¹dkowane informacje pozyskane w terenie, uzupe³nione danymi
z zewn¹trz, utworz¹ bazê danych, dotycz¹cych czynników antropogenicznych
i szkód powsta³ych w wyniku ich dzia³ania w nadleœnictwie. Leœniczy przesy³a
formularz nr 33 do nadleœnictwa w terminie do 30 listopada. Nadleœnictwo
sporz¹dza zestawienie powierzchni wed³ug leœnictw (formularz nr 33) i prze-
sy³a je do ZOL i RDLP w terminie do 15 grudnia, RDLP natomiast zestawia
powierzchnie zagro¿one przez czynniki antropogeniczne wed³ug nadleœnictw
(formularz 33) i przesy³a ich wykaz do DGLP i IBL w terminie do 15 stycznia
nastêpnego roku.
82
§ 209.
Zestawienie danych dotycz¹cych zagro¿eñ antropogenicznych wykonuje
siê przy okazji sporz¹dzania planu urz¹dzenia lasu w „Programie ochrony
przyrody w nadleœnictwie” w dziale pt. „Zagro¿enia”.
§ 210.
Informacje o œrodowisku s¹ udostêpniane w postaci opracowañ „Stan œro-
dowiska w Polsce” – co 3 lata, raporty wojewódzkie – co 2 lata, ocena jakoœci
poszczególnych komponentów œrodowiska – co roku.
B. Profilaktyka w ochronie lasu
Profilaktyka jest jedn¹ z podstawowych metod ochrony lasu. Obejmuje
ona kompleks dzia³añ i œrodków maj¹cych na celu kszta³towanie w³aœciwej
kondycji zdrowotnej lasu, zapobiegaj¹cych powstawaniu chorób i gradacji
owadów fitofagicznych wystêpuj¹cych na znacznych powierzchniach.
Znane i stosowane w praktyce leœnej metody ochrony lasu maj¹ na celu za-
pobieganie pojawieniu siê i rozwojowi gradacji czy choroby. Prawie ca³a
ochrona przed chorobami oparta jest na dzia³aniach profilaktycznych, st¹d
wszelkie zabiegi ochronne musz¹ byæ wykonane odpowiednio wczeœnie, zanim
dojdzie do pora¿enia przez chorobê siewek w szkó³ce, pojedynczych drzewek
i drzew lub ca³ych drzewostanów.
Zwyczajowo metody profilaktyczne dzielimy na profilaktykê infekcyjn¹
i dyspozycyjn¹. Profilaktyka infekcyjna ma na celu dzia³anie na samego
szkodnika czy patogena i unieszkodliwienie go przed dokonaniem pora¿enia
lub infekcji. Profilaktyka dyspozycyjna okreœlonymi metodami obni¿a dyspo-
zycjê chorobow¹ roœliny (sk³onnoœæ do zachorowania) lub podatnoœæ na
szkodniki, przez zmniejszenie genetycznego uwarunkowania zakresu podat-
noœci, np. metodami hodowli odpornoœciowej oraz modyfikowanie dyspozycji
za pomoc¹ czynników œrodowiska, np. metodami hylotechnicznymi (agro-
technicznymi). Podzia³ ten nie jest œcis³y, gdy¿ wiele zabiegów ochronnych ma
na celu zarówno ograniczenie lub niedopuszczenie do infekcji lub uszkodzeñ
spowodowanych przez szkodnika, jak i zmniejszenie dyspozycji chorobowej
roœliny.
7. Cele i kierunki dzia³añ profilaktycznych
Celem profilaktyki w ochronie lasu przed szkodnikami i chorobami jest:
1) ochrona i zwiêkszenie ró¿norodnoœci ekosystemów leœnych przez zachowa-
nie najcenniejszych drzewostanów i zagro¿onych sk³adników fauny i flory,
2) utrzymanie zdrowia i witalnoœci ekosystemów przez preferowanie dzia³añ
wzmagaj¹cych trwa³oœæ lasu w postêpowaniu hodowlanym i ochronnym
83
(naturalnoœæ, ró¿norodnoœæ gatunkowa i genetyczna, rodzimoœæ, odpor-
noϾ, zgodnoϾ z siedliskiem itp.),
3) przywrócenie do stanu pierwotnego zdegradowanych elementów lasu i za-
pewnienie im ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i ist-
niej¹cych zagro¿eñ œrodowiska leœnego.
§ 211.
Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce g³ówne kierunki dzia³añ w postêpowaniu profi-
laktycznym przed szkodnikami i chorobami:
1) zwiêkszanie odpornoœci ekosystemów leœnych na szkodniki i choroby,
2) stosowanie zabiegów ochronnych zmierzaj¹cych do utrzymania ekosyste-
mów leœnych w dobrym stanie zdrowotnym i sanitarnym, w którym nie do-
chodzi do masowego wystêpowania szkodników wtórnych,
3) monitorowanie zagro¿eñ ekosystemów leœnych przez szkodniki kwaran-
tannowe,
4) zapobieganie rozmna¿aniu siê szkodliwych owadów w pierwotnych ogni-
skach gradacyjnych,
5) ekonomiczna i ekologiczna ocena podejmowanych zabiegów profilaktycz-
nych.
8. Realizacja profilaktyki w praktyce leœnej
§ 212.
Dzia³ania z zakresu in¿ynierii ekologicznej obejmuj¹:
1) oddzia³ywanie na biocenozy leœne przez kszta³towanie struktury troficznej
(zastêpcze ogniwa ³añcuchów pokarmowych, zmiana stanu ni¿szych i wy¿-
szych ogniw w ³añcuchach pokarmowych lub ca³ych poziomów troficz-
nych), w tym:
a) projektowanie sk³adu gatunkowego drzewostanu oraz jego struktury
przestrzennej zgodnej z siedliskiem,
b) protekcja domieszek nieprodukcyjnych gatunków drzew i krzewów
w podszycie oraz roœlin w runie leœnym, w celu polepszenia bazy pokar-
mowej licznych gatunków drapie¿ców, parazytoidów i mikroorgani-
zmów,
2) oddzia³ywanie na biocenozy przez protekcjê roœlin nektarodajnych oraz
roœlin ¿ywicielskich dla spadziuj¹cych mszyc, czerwców i miodunek w celu
zrównowa¿enia ubogich biocenoz leœnych,
3) oddzia³ywanie na biocenozy przez sterowanie i przyspieszanie procesów
sukcesyjnych, a zw³aszcza przez skierowanie sukcesji w borach œwie¿ych
w kierunku borów mieszanych, przez biologiczn¹ poprawê siedlisk (fito-
melioracje i zoomelioracje),
4) oddzia³ywanie na biocenozy i komponenty biocenoz przez kszta³towanie
czynników siedliskowych, glebowych oraz mikroklimatu wnêtrza lasu. Za-
84
leca siê m.in. wprowadzanie podszytów, zw³aszcza na lepszych siedliskach
(BMœw, Lœw), a na ubo¿szych siedliskach borowych – ochronê roœlin runa,
5) oddzia³ywanie na obieg materii i przep³yw energii, w tym:
a) uwzglêdnianie wp³ywu gradacji owadów leœnych na obieg materii oraz
zwrócenie uwagi na ich rolê w okresach miêdzygradacyjnych,
b) pozostawianie w lesie martwych drzew do ich biologicznego rozk³adu
w celu powstrzymania degradacji gleb i przyspieszenia obiegu materii,
c) zaniechanie spalania resztek pozrêbowych, w tym drobnych ga³êzi i igli-
wia przy porz¹dkowaniu powierzchni zrêbowych, powoduj¹cego czê-
œciow¹ utratê puli dostêpnych biogenów, zw³aszcza na siedliskach boro-
wych.
§ 213.
Dzia³ania z zakresu hodowli lasu obejmuj¹:
1) rozpoznanie warunków siedliskowych i trendów zachodz¹cych w nich
zmian przez wykonanie prac glebowo-siedliskowych,
2) odpowiednie przygotowanie gleby przed posadzeniem sadzonek drzew,
prowadz¹ce do zniszczenia szkodników ryzofagicznych,
3) zwiêkszanie udzia³u gatunków liœciastych w sk³adzie drzewostanów,
4) zwiêkszanie odpornoœci ekosystemów na czynniki szkodotwórcze przez na-
turaln¹ selekcjê, wprowadzanie gatunków i odmian mniej wra¿liwych,
wprowadzanie domieszek biocenotycznych,
5) prawid³owe wykonywanie prac hodowlano-pielêgnacyjnych (czyszczenia,
trzebie¿e, ciêcia przeœwietlaj¹ce i ods³aniaj¹ce w rêbni czêœciowej),
6) zwiêkszanie udzia³u rêbni z³o¿onych w odnowieniu lasu oraz odchodzenie
od schematyzmu gospodarstwa zrêbowego,
7) zwiêkszanie produktywnoœci siedlisk przez fitomelioracje,
8) zachowanie u¿ytków ekologicznych: bagien, torfowisk, oczek wodnych,
wrzosowisk, go³oborzy itp., w strukturze przestrzennej lasu,
9) zapewnienie istnienia ci¹g³oœci wszystkich faz rozwoju drzew i drzewosta-
nów oraz drzew martwych w ró¿nym stopniu rozk³adu,
10) preferowanie odnowieñ naturalnych,
11) przebudowê drzewostanów wykazuj¹cych niezgodnoœæ sk³adu gatunkowe-
go z siedliskiem na terenach znajduj¹cych siê pod wp³ywem przemys³o-
wych zanieczyszczeñ powietrza, w pierwotnych ogniskach gradacyjnych
i na gruntach porolnych,
12) preferowanie u drzew takich cech, jak odpornoœæ i zdolnoœci przystoso-
wawcze,
13) biologiczne wzbogacanie obrze¿y lasu i linii podzia³u powierzchniowego
przez tworzenie pasów ochronnych w strefach ekotonowych,
14) restytucjê aktywn¹ w zalesianiu gleb porolnych (przygotowanie gleby, ma-
teria³ sadzeniowy, nawo¿enie organiczne, zabiegi fitomelioracyjne, zabiegi
pielêgnacyjne, stosowanie preparatów biologicznych z grzybem Phlebia gi-
gantea).
85
§ 214.
Dzia³ania z zakresu u¿ytkowania lasu obejmuj¹:
1) koniecznoœæ zagospodarowania w pierwszej kolejnoœci drewna z ciêæ sani-
tarnych,
2) rezygnacjê ze œcinki letniej w drzewostanach iglastych, w których obserwu-
je siê wzrost szkód wyrz¹dzanych w uprawach przez szeliniaki,
3) ograniczenie stosowania zrêbowego sposobu zagospodarowania lasów
oraz modyfikacjê rêbni zupe³nych,
4) dostosowanie okresów pozyskania drewna do terminów najmniejszego za-
gro¿enia lasu przez owady fitofagiczne,
5) zachowanie drzew dziuplastych, które stwarzaj¹ dziuplakom doskona³e
warunki lêgowe,
6) pozostawianie na powierzchniach zrêbowych kilkuarowych kêp starodrze-
wi w celu zachowania ró¿norodnoœci gatunków,
7) minimalizacjê uszkodzeñ gleby oraz naziemnych czêœci i korzeni drzew,
8) minimalizacjê zanieczyszczeñ przez oleje i sk³adniki spalin,
9) stosowanie bezpiecznych dla œrodowiska technologii przy pozyskiwaniu
drewna, zrywce i transporcie.
§ 215.
Dzia³ania z zakresu ochrony lasu obejmuj¹:
1) zró¿nicowanie wymagañ higieny i zabiegów ochronnych w drzewostanach
zdrowych, os³abionych i chorych,
2) eliminowanie czynników zagra¿aj¹cych istnieniu lub funkcjonowaniu me-
chanizmów homeostatycznych w biocenozach leœnych,
3) modyfikacjê œrodowiska w kierunku zmian korzystnych dla naturalnych
wrogów, a niekorzystnych dla szkodników czy patogenów,
4) stosowanie technik i technologii przyjaznych œrodowisku, nie powoduj¹-
cych szkód w glebie, roœlinnoœci, biotopach zwierz¹t itp.,
5) ograniczenie chemicznych metod zwalczania na rzecz metod biologicz-
nych, mechanicznych i biotechnicznych,
6) monitorowanie pojawiania siê organizmów kwarantannowych,
7) szersze stosowanie ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu, zw³asz-
cza na obszarach pierwotnych ognisk gradacyjnych owadów liœcio¿ernych.
9. Ochrona ró¿norodnoœci biologicznej
Ró¿norodnoœæ biologiczna oznacza zró¿nicowanie wszystkich ¿ywych or-
ganizmów wystêpuj¹cych na Ziemi w ekosystemach l¹dowych, morskich i s³od-
kowodnych oraz w zespo³ach ekologicznych, których s¹ czêœci¹. Dotyczy to
ró¿norodnoœci w obrêbie gatunku, pomiêdzy gatunkami oraz ró¿norodnoœci
ekosystemów.
86
Ró¿norodnoœæ biologiczn¹ musimy chroniæ po to, aby móc z niej obecnie
oraz w przysz³oœci w zrównowa¿ony sposób korzystaæ. Wa¿ne jest przy tym,
aby nie ograniczaæ siê jedynie do ochrony konserwatorskiej, ale przez pozna-
wanie praw rz¹dz¹cych przyrod¹ w sposób œwiadomy j¹ kszta³towaæ, zapo-
biegaj¹c jednoczeœnie potencjalnym zagro¿eniom. Wymaga to wszechstron-
nych dzia³añ ochronnych in situ (czyli w miejscu naturalnego wystêpowania
danego elementu) i ex situ (czyli w stworzonych przez cz³owieka ogrodach
botanicznych i arboretach, ogrodach zoologicznych, bankach genów itp.),
a tak¿e wspó³dzia³ania wielu instytucji reprezentuj¹cych ró¿ne sektory go-
spodarki. Szczególny nacisk po³o¿yæ nale¿y na te sk³adniki ró¿norodnoœci,
które s¹ rzadkie i w ró¿ny sposób zagro¿one wyginiêciem lub trwa³ym prze-
kszta³ceniem.
Przy wyró¿nianiu priorytetowych elementów nale¿y braæ pod uwagê prze-
s³anki biologiczne (np. miejsce gatunku w strukturze ekosystemu – tzw. gatun-
ki kluczowe), utylitarne (gatunki maj¹ce znaczenie u¿ytkowe) czy etyczno-kul-
turowe (gatunki postrzegane przez spo³eczeñstwo jako tzw. gatunki flagowe).
Identyfikacja obiektów priorytetowych dzia³añ ochronnych powinna byæ wyko-
nywana w ró¿nej skali: lokalnej, regionalnej, krajowej i miêdzynarodowej.
9.1. Przedmiot ró¿norodnoœci biologicznej w lasach
§ 216.
Przedmiotem ochrony powinna byæ, zgodnie z przytoczon¹ na wstêpie de-
finicj¹, ca³a ró¿norodnoœæ biologiczna na wszystkich poziomach jej organiza-
cji, a wiêc ró¿norodnoœæ wewn¹trzgatunkowa (genetyczna), miêdzygatunkowa
i ponadgatunkowa (ekosystemów i krajobrazów).
§ 217.
Na poziomie genetycznym najwiêksz¹ uwagê przywi¹zuje siê do zachowa-
nia puli genowej gatunków u¿ytkowanych gospodarczo, ze wzglêdu na ich
znaczenie. Dotyczy to przede wszystkim wytworzonej zmiennoœci wewn¹trzga-
tunkowej roœlin, w tym drzew i krzewów leœnych i ozdobnych, oraz zwierz¹t.
Poziom ten, wykazuj¹cy najwiêksze zró¿nicowanie, w przypadku gatunków
dzikich jest najs³abiej rozpoznany. St¹d te¿ aktywne dzia³ania na rzecz ochro-
ny i zachowania zmiennoœci wewn¹trzgatunkowej w przypadku populacji ga-
tunków dziko ¿yj¹cych napotykaj¹ du¿e trudnoœci.
§ 218.
Na poziomie gatunkowym wyró¿niæ mo¿na wiele grup gatunków wymaga-
j¹cych szczególnej uwagi. Zainteresowanie ka¿d¹ z tych grup mo¿e byæ podyk-
towane innymi wzglêdami. Nale¿¹ do nich przede wszystkim gatunki u¿ytko-
wane gospodarczo (np. gatunki lasotwórcze drzew, roœliny lecznicze, grzyby,
œlimak winniczek), gatunki szczególnie cenne i/lub objête ochron¹ prawn¹,
87
w tym gin¹ce i zagro¿one, gatunki „flagowe” (np. bocian, ¿ubr) i „kluczowe”
(np. drapie¿niki, owady zapylaj¹ce, roœliny ¿ywicielskie), czy wreszcie gatunki
problemowe (np. kormoran, wydra, wilk, bóbr i kruk).
§ 219.
Ostatni z poziomów – systemy ekologiczne, obejmuje ró¿norodnoœæ eko-
systemów oraz ich uk³adów, przes¹dzaj¹cych o ró¿norodnoœci krajobrazów
przyrodniczych. Dla nich tereny leœne (w tym np. siedliska leœne, dla których
ochrony wyznaczono obszary Natura 2000) maj¹ zasadnicze strategiczne
znaczenie.
9.2. Ochrona ró¿norodnoœci biologicznej
w praktyce leœnej
Jednym z zadañ wspó³czesnego leœnictwa wielofunkcyjnego jest gospodar-
ka martw¹ materi¹ organiczn¹ w lesie. Dotychczasowe skrupulatne usuwanie
z lasów wszelkiej biomasy drewna powinno byæ ograniczone. Drewno mar-
twych drzew jest wa¿nym elementem ekosystemu wp³ywaj¹cym korzystnie na
fizyczne, chemiczne i biologiczne w³aœciwoœci gleby, a tak¿e stwarzaj¹cym do-
bre warunki rozwoju dla wielu organizmów po¿ytecznych, redukuj¹cych li-
czebnoœæ organizmów szkodliwych.
Wiêkszoœæ gatunków zagro¿onych i gin¹cych leœnej fauny zwi¹zana jest,
przynajmniej w czêœci swojego cyklu ¿yciowego, ze starymi drzewami w ró¿-
nym stanie fizjologicznym (od zdrowych poprzez zamieraj¹ce na pniu, drzewa
dziuplaste i pniaki). Drzewa i rozk³adaj¹ce siê drewno to refugia i habitaty ty-
siêcy gatunków organizmów leœnych (bakterii, grzybów, glonów, porostów, ro-
œlin naczyniowych, miêczaków, owadów, p³azów, gadów, ptaków i drobnych
ssaków). Organizmy te s¹ zagro¿one, gdy systematycznie i rygorystycznie usu-
wa siê z lasu posusz, z³omy i wywroty.
§ 220.
W celu zachowania trwa³oœci lasu i ci¹g³oœci jego funkcji d¹¿y siê do ochro-
ny ró¿norodnoœci biologicznej przez nastêpuj¹ce dzia³ania:
1) wyznaczanie i pozostawianie w lesie drzew dziuplastych oraz o ma³ej przy-
datnoœci u¿ytkowej do ich biologicznej œmierci i naturalnego rozk³adu. Na-
le¿y wyznaczyæ do 5 drzew na 1 ha lasu, wybieraj¹c mo¿liwie najwiêksz¹
liczbê gatunków. Leœniczy prowadzi ewidencjê tych drzew; mo¿e nanieœæ
ich lokalizacjê na mapê lub oznakowaæ bia³¹ liter¹ „E” jako drzewo eko-
logiczne,
2) odtwarzanie i zachowanie cennych elementów œrodowiska przyrodniczego,
takich jak: torfowiska, bagna, ³¹ki œródleœne, murawy kserotermiczne, cie-
ki, zbiorniki wodne, wydmy i in., oraz wnioskowanie o nadanie im statusu
u¿ytków ekologicznych,
88
3) dzia³ania stwarzaj¹ce lub poprawiaj¹ce warunki egzystencji w œrodowisku
leœnym organizmów chronionych, zagro¿onych oraz uwa¿anych za po¿y-
teczne, np. mrówek i innych drapie¿nych owadów, parazytoidów, p³azów,
gadów, ptaków, nietoperzy i innych,
4) zwiêkszanie naturalnej bazy ¿erowej oraz utrzymywanie liczebnoœci zwie-
rzyny na takim poziomie, przy którym wyrz¹dzane szkody s¹ gospodarczo
znoœne,
5) kszta³towanie ekotonów,
6) ochrona runa leœnego,
7) stosowanie metody ogniskowo-kompleksowej i ognisk biocenotycznych.
§ 221.
W trakcie dzia³añ na rzecz ochrony ró¿norodnoœci biologicznej wykorzy-
stuje siê wyniki waloryzacji przyrodniczej nadleœnictw oraz ustalenia planu
urz¹dzenia lasu w czêœci dotycz¹cej „Programu ochrony przyrody w nadle-
œnictwie”.
10. Biologiczne uodparnianie drzewostanów
przez stosowanie zabiegów fitomelioracyjnych
Zabiegi fitomelioracyjne maj¹ praktyczne zastosowanie przy rewitalizacji
i odtwarzaniu zdegradowanych gleb porolnych przeznaczonych do zalesienia.
Motywem przewodnim tych zabiegów jest kompleks dzia³añ zmierzaj¹cych do
polepszenia aktywnoœci biologicznej gleb.
Celem fitomelioracji jest poprawa stosunków mikroklimatycznych i pro-
duktywnoœci gleby przez wprowadzenie odpowiedniej roœlinnoœci. Na grun-
tach porolnych jest to kszta³towanie odpowiedniego sk³adu gatunkowego za-
lesieñ zgodnie z warunkami siedliskowymi, ponadto restytucja runa leœnego
(borówka czernica), ³ubinowanie, wprowadzanie podszytów itp.
§ 222.
Zalecane zabiegi fitomelioracyjne obejmuj¹:
1) ³ubinowanie gleb porolnych ³ubinem s³odkim przed zalesieniem i nawo¿e-
nie niekompostowan¹, rozdrobnion¹ kor¹ sosnow¹ lub kor¹ z dodatkiem
30% trocin,
2) wprowadzenie do drzewostanów, najlepiej 30–40-letnich, borówki czerni-
cy w celu propagacji iloœciowej przygodnych saprofagów, zw³aszcza larw
sprê¿yków i zwiêkszenia przez to strefy penetracji makrofauny glebowej
w profilu glebowym, a tak¿e ograniczenie aktywnoœci powierzchniowych
drapie¿ców, regulacji zakwaszenia gleby i procesów mikrobiologicznych.
Borówka czernica mo¿e spe³niaæ tak¿e bardzo wa¿n¹ funkcjê przy tworze-
niu wtórnych ³añcuchów pokarmowych.
89
11. Biologiczne wzbogacanie obrze¿y lasu i kszta³towanie
stref ekotonowych
Dzia³alnoœæ cz³owieka i zwi¹zany z ni¹ wyr¹b lasu spowodowa³ powstanie
antropogennej granicy lasu. Na brzegu lasu wytwarzaj¹ siê strefy ekotonowe
charakteryzuj¹ce siê wielowarstwow¹ struktur¹, bogactwem gatunkowym,
a tak¿e zró¿nicowanym uk³adem pasów roœlinnych. Te cechy okreœlaj¹ przej-
œciowy charakter stref i odró¿niaj¹ je od ostrej linii granicznej. Ze wzglêdu na
funkcje i korzystne cechy stref ekotonowych nale¿y je chroniæ wszêdzie tam,
gdzie one wystêpuj¹, a tak¿e stwarzaæ warunki ich powstawania.
Wyró¿nia siê nastêpuj¹ce funkcje leœnych stref ekotonowych:
1. Funkcje ochronne – na skraju lasu o niewykszta³conych strefach ekotono-
wych wystêpuje wiele niekorzystnych procesów. Du¿a insolacja, wysuszaj¹-
cy wp³yw wiatru, ubijanie gleby przez padaj¹ce deszcze i migracja obcych
gatunków roœlin prowadz¹ do degradacji zbiorowisk leœnych. Dobrze wy-
kszta³cone strefy ekotonowe mog¹ zapobiegaæ wymienionym zjawiskom,
a tak¿e przeciwdzia³aæ rozprzestrzenianiu siê po¿arów w lasach. Chroni¹
one równie¿ przed wnikaniem do wnêtrza kompleksów leœnych ró¿nego
rodzaju imisji (py³ów, aerozoli, gazów). Istotn¹ ich funkcj¹ jest buforowa-
nie niekorzystnego wp³ywu s¹siedztwa terenów otwartych na zoocenozy le-
œne. Strefy ekotonowe, jako siedliska wystêpowania ró¿nych gatunków
„po¿ytecznych” zwierz¹t, zwiêkszaj¹ naturaln¹ odpornoœæ drzewostanów
na ataki „szkodników” leœnych, zwiêkszaj¹ tak¿e stabilnoœæ ekosystemu le-
œnego i przyczyniaj¹ siê do utrzymania du¿ej produkcyjnoœci drzewosta-
nów i sprawnoœci siedlisk.
2. Funkcje biologiczne – strefy ekotonowe, wykszta³caj¹ce siê na granicach
leœnych, charakteryzuj¹ siê specyficznym sk³adem gatunkowym biocenoz.
Bogactwo gatunków i zagêszczenie osobników jest czêsto wiêksze ni¿ w s¹-
siednich biocenozach. Ze wzglêdu na specyficzne warunki wystêpuj¹ tam
licznie gatunki uwa¿ane za rzadkie i objête ochron¹. Strefy ekotonowe s¹
zatem miejscem schronienia dla gatunków, których istnienie gdzie indziej
jest zagro¿one.
3. Funkcje spo³eczne – brzegi lasów poroœniête pasami obficie kwitn¹cych
i przebarwiaj¹cych siê krzewów maj¹ istotne znaczenie dla kszta³towania
krajobrazu. Ich wielowarstwowa struktura i pasowy uk³ad przerywaj¹ mo-
notoniê gospodarczych drzewostanów i ³agodz¹ „napiêcia estetyczne”
w krajobrazie. Roœliny wystêpuj¹ce na brzegach lasów mog¹ dostarczaæ
zió³, owoców i runa leœnego. Te cechy nabieraj¹ szczególnego znaczenia
w kompleksach leœnych wykorzystywanych jako miejsca wypoczynku lud-
noœci.
O roli ekotonu jako bariery przed niekorzystnymi wp³ywami œrodowiska
terenów otwartych decyduje jego szerokoœæ i sk³ad gatunkowy. Szerokoœæ stre-
fy ekotonowej w granicach 10–15 m mo¿na uznaæ za optymaln¹, przy czym
istotna jest zarówno zasobnoœæ siedliska (im bardziej ubogie lub zdegradowa-
90
ne, tym szerokoœæ strefy ekotonowej powinna byæ wiêksza), jak i wystawa:
wiêksza od strony po³udniowej, mniejsza od pó³nocnej. Sk³ad gatunkowy eko-
tonu decyduje przede wszystkim o stopniu zacienienia i wilgotnoœci dna lasu.
Najlepszymi sk³adnikami strefy ekotonu okaza³y siê gatunki liœciaste o niezbyt
zwartej koronie. Gatunki silnie ocieniaj¹ce dno lasu powoduj¹ eliminacjê ga-
tunków leœnych z obrze¿a lasu, ponadto mog¹ wywo³aæ w strefie ekotonowej
procesy regresywne (degeneracyjne).
§ 223.
1. Do kszta³towania stref ekotonowych powinno siê wykorzystywaæ wy³¹cz-
nie gatunki drzew i krzewów rodzimego pochodzenia, dostosowane do lokal-
nych warunków siedliskowych. Zasada preferowania rodzimych gatunków
drzew i krzewów oznacza czêsto w praktyce koniecznoœæ wykorzystywania ga-
tunków liœciastych. Gatunki iglaste nale¿y stosowaæ rzadziej, wykorzystuj¹c je
dla kontrastu lub w celu lepszego spe³niania pewnych funkcji (np. ochrona
przed ha³asem lub ograniczenie widocznoœci).
2. Naturalnie ukszta³towane strefy ekotonowe s¹ bogate pod wzglêdem
sk³adu gatunkowego. Du¿a liczba gatunków zwiêksza walory ochronne stref
ekotonowych oraz ich stabilnoœæ ekologiczn¹. Z drugiej strony, stosowanie
ma³opowierzchniowych form zmieszania utrudnia zak³adanie i pielêgnowanie
stref ekotonowych. Jako orientacyjn¹ wielkoœæ mo¿na przyj¹æ, w po³o¿eniach
nizinnych, na ¿yznych siedliskach, od 6 do 10 gatunków drzew i krzewów, lo-
kalnie nawet wiêcej.
§ 224.
1. Przy wprowadzaniu krzewów zaleca siê zmieszanie grupowe, przy zasto-
sowaniu 5 do 10 sadzonek jednego gatunku. W przypadku drzew w strefie
drzewiasto-krzewiastej dopuszcza siê jednostkow¹ formê zmieszania z zasto-
sowaniem ró¿nych gatunków. W strefie drzewiastej forma zmieszania powin-
na byæ zgodna z przyjêtym typem gospodarczym drzewostanu.
2. Przy ustalaniu wiêŸby sadzenia nale¿y siê kierowaæ nastêpuj¹cymi wska-
zaniami:
1) strefa krzewiasta – przy zastosowaniu mniejszego materia³u sadzeniowego
po¿¹dane jest zagêszczenie wiêŸby do 1×1 m, z regu³y jednak krzewy po-
winno siê sadziæ w wiêŸbie 1×1,5 m do 1,5×1,5 m,
2) strefa drzewiasto-krzewiasta – krzewy powinno siê sadziæ tak jak w strefie
krzewiastej. W przypadku drzew tworz¹cych warstwê podrostu i przy sto-
sowaniu grupowej formy zmieszania, zalecana wiêŸba to 2×1,5 m. W przy-
padku wprowadzania drzew wchodz¹cych w górne piêtro ju¿ w tej strefie,
powinno siê stosowaæ luŸne wiêŸby – drzewa iglaste: 6×6 m, drzewa liœcia-
ste: 10×10 m,
3) strefa drzewiasta – wiêŸba sadzenia zgodnie z „Zasadami hodowli lasu”
dla danego gatunku drzewa i siedliska.
91
§ 225.
1. Przy zak³adaniu stref ekotonowych nale¿y w maksymalnym stopniu wy-
korzystywaæ istniej¹ce odnowienia naturalne. Do zak³adania stref ekotono-
wych czêsto z powodzeniem mo¿na wykorzystywaæ pêdy odroœlowe ró¿nych
gatunków. Nie powinno siê stosowaæ œrodków chemicznych w celu zwalczania
„niepo¿¹danego” odnowienia naturalnego.
2. Przestoje i pozosta³oœci poprzedniego drzewostanu, szczególnie takich
gatunków, jak sosna i d¹b, miejscami tak¿e modrzew, s¹ po¿¹danym sk³adni-
kiem strefy drzewiasto-krzewiastej. Nie nadaj¹ siê do tego celu buk i œwierk.
3. Strefy ekotonowe najlepiej jest zak³adaæ równoczeœnie z drzewostana-
mi, do których one nale¿¹. W przypadku stosowania ogrodzenia przed zwie-
rzyn¹, nale¿y nim obj¹æ tak¿e strefê ekotonow¹.
4. W przypadku zewnêtrznych stref ekotonowych, poszczególne pasy po-
winny p³ynnie przechodziæ jeden w drugi, z uwzglêdnieniem rzeŸby terenu
i krajobrazu.
§ 226.
1. Strefy ekotonowe powinny mieæ strukturê piêtrow¹. Powinny byæ „a¿u-
rowe”, tzn. przepuszczaæ czêœæ mas powietrza, co sprzyja zmniejszeniu prêd-
koœci wiatru i bardziej równomiernemu rozdzieleniu mas powietrza. Ten postu-
lat dotyczy ca³ej szerokoœci strefy ekotonowej, a¿ do w³aœciwego drzewostanu.
Strefa drzewiasta i po³o¿ony za ni¹ drzewostan nie powinny byæ dla wiatru za-
por¹ nie do przebycia, poniewa¿ zwiêksza to niebezpieczeñstwo wiatrowa³u.
2. W przypadku wystawy nara¿onej na dzia³anie s³oñca i wiatru, szerokoœæ
œcian ochronnych powinna byæ wiêksza ze wzglêdu na potrzebê wzmo¿onej
ochrony drzewostanu.
§ 227.
1. W przypadku drzewostanów, w których zaniedbano za³o¿enie stref eko-
tonowych, mo¿na przez specjalne zabiegi i pielêgnacjê preferowaæ te gatunki
drzew i krzewów, które w przysz³oœci powinny utworzyæ tak¹ strefê. W tym ce-
lu niezbêdne jest usuniêcie na pasie o odpowiedniej szerokoœci gatunków
drzewiastych osi¹gaj¹cych du¿e rozmiary i wprowadzenie na ich miejsce (na-
turalnie lub sztucznie) gatunków po¿¹danych w strefach ekotonowych.
2. Po przejœciu fazy m³odnika póŸniejsze wykszta³cenie strefy ekotonowej
na ogó³ nie jest ju¿ mo¿liwe i z gospodarczego punktu widzenia niezbyt uzasad-
nione. Je¿eli na obrze¿ach drzewostanów rêbnych wystêpuj¹ krzewy i mniejsze
drzewa, to nale¿y je zachowaæ jako element przysz³ej strefy ekotonowej.
12. Pozostawianie wysp starodrzewia (biogrup) na zrêbach
Aby pozostawione na zrêbie fragmenty starodrzewia mog³y w fazie upra-
wy i m³odnika zainicjowaæ, a nastêpnie przyspieszyæ restytucjê leœnej fauny
i flory, musz¹ spe³niaæ nastêpuj¹ce kryteria:
92
q
ich wielkoœæ musi zapewniæ wystêpowanie wszystkich elementów biocenozy,
istotnych dla trwa³oœci procesów ekologicznych (gatunków roœlin i zwierz¹t),
q
wyspa musi byæ na tyle funkcjonaln¹ ca³oœci¹, by pozwoli³a przetrwaæ nie-
korzystny okres uprawy i m³odnika wszystkim wystêpuj¹cym na niej gatun-
kom.
Do osi¹gniêcia tych celów niezbêdne jest okreœlenie:
q
wielkoœci i kszta³tu biogrupy,
q
lokalizacji biogrup na powierzchni zrêbowej.
§ 228.
1. Optymalna wielkoœæ biogrupy powinna siê wahaæ w granicach 6–10 arów
(nie mniej jednak ni¿ 4–5 arów), przy czym, im s³absze siedlisko, tym po-
wierzchnia jej powinna byæ bardziej zbli¿ona do 10 arów.
2. Optymalnym kszta³tem biogrupy jest ko³o lub forma zbli¿ona do ko³a.
Wszelkie wyd³u¿enie biogrupy (w skrajnych przypadkach by³aby to kulisa, z³o-
¿ona z pojedynczych drzew) sprzyja destrukcji wnêtrza biogrupy (silna insola-
cja, przesuszenie). Ko³owy kszta³t biogrupy zwiêksza jej odpornoœæ na nieko-
rzystne oddzia³ywanie wiatru. Jedyn¹ niedogodnoœci¹, jaka mo¿e wynikaæ
z kolistego kszta³tu biogrupy, jest trudnoœæ w manewrowaniu sprzêtem przy
mechanicznym przygotowaniu powierzchni zrêbowej do odnowienia.
3. W zale¿noœci od wielkoœci zrêbu proponuje siê wyznaczanie szeœcioaro-
wych wysp starodrzewia, oddalonych od siebie nie mniej ni¿ 25–30 m i 12–15 m
od skraju zrêbu, uwzglêdniaj¹c warunki lokalne i cechy jakoœciowe drzewosta-
nu. Rozmieszczenie biogrup nie powinno byæ schematyczne, ale raczej powin-
no wynikaæ z lokalnych mo¿liwoœci, np. w³¹czenia w obrêb biogrup istniej¹ce-
go podrostu czy podszytu. Podane odleg³oœci nale¿y traktowaæ jako wielkoœci
minimalne, których nie powinno siê zmniejszaæ.
13. Ochrona po¿ytecznej fauny owado¿ernej
Du¿a liczebnoœæ po¿ytecznej fauny owado¿ernej jest jednym z wa¿niej-
szych czynników hamuj¹cych rozwój gradacji szkodliwych owadów, dlatego
obowi¹zkiem gospodarza terenu jest zapewnienie mo¿liwie najkorzystniej-
szych warunków jej bytowania, przede wszystkim na obszarach jednogatunko-
wych drzewostanów iglastych, na najubo¿szych siedliskach.
13.1. Ochrona parazytoidów i drapie¿nych stawonogów
§ 229.
1. Parazytoidy s¹ naturalnymi regulatorami liczebnoœci, m.in. owadów li-
œcio¿ernych. Zaleca siê zapewnienie im bazy pokarmowej ¿ywicieli zastêpczych
przez wprowadzanie bogatej gatunkowo i iloœciowo roœlinnoœci zielnej i krze-
93
wiastej oraz wprowadzanie gatunków drzewiastych, na których wystêpuj¹ spa-
dziuj¹ce mszyce, a tak¿e gatunków produkuj¹cych nektar i py³ek kwiatowy.
2. Drapie¿ne pajêczaki i owady s¹ grup¹ aktywnych regulatorów liczebno-
œci owadów uznawanych za szkodliwe. Zaleca siê utrzymywanie korzystnych
warunków œrodowiska sprzyjaj¹cych rozwojowi i bytowaniu drapie¿nych sta-
wonogów, m.in. przez zagêszczanie podszytów i podrostów oraz stymulowanie
wzrostu mi¹¿szoœci i ró¿norodnoœci sk³adu œció³ki leœnej.
13.2. Ochrona mrowisk
§ 230.
1. Mrówki buduj¹ce kopce w drzewostanach, nale¿¹ce do grupy Formica
rufa*, odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê w redukcji liczebnoœci szkodliwych owadów.
2. Raz na 10 lat, przy okazji prac urz¹dzeniowych, wykonuje siê inwentary-
zacjê kolonii mrówek. Polega ona na rejestracji wszystkich aktywnych mrowisk
wed³ug ich lokalizacji w poszczególnych oddzia³ach i pododdzia³ach (formu-
larz nr 34).
3. W czasie wykonywania prac pielêgnacyjnych nale¿y czasowo wyraŸnie
oznakowaæ kopce mrówek w celu ich zabezpieczenia przed przypadkowym
uszkodzeniem lub zniszczeniem w drzewostanie.
4. Szczególnie okaza³e kolonie mrówek z grupy Formica rufa po³o¿one na
terenach planowanych zrêbów zupe³nych powinny byæ zachowane wraz z otu-
lin¹ o powierzchni oko³o 5–10 arów. Œcinka drzew powinna byæ tak wykonana,
by nie spowodowa³a szkód w populacji mrówek.
5. Kopce mrówek czêsto uszkadzane lub niszczone mo¿na grodziæ przy
u¿yciu okorowanych ¿erdzi.
6. Ze wzglêdu na krótkotrwa³e efekty i os³abienie populacji zabrania siê
kolonizacji mrowisk, polegaj¹cej na pobraniu z gniazda macierzystego odk³a-
du (czêœci kopca wraz z mrówkami) i przenoszeniu na nowe terytorium. Kop-
ce mrówek podlegaj¹ ochronie na podstawie art. 30.1.11 Ustawy o lasach.
7. Zabrania siê pobierania z silnych (du¿ych) kopców poczwarek zarówno
robotnic, jak i form p³ciowych mrówek, w celu zasilenia os³abionych gniazd.
Zabroniony jest tak¿e zbiór mrówek w celu zasilania os³abionych gniazd. Za-
bieg ten mo¿e powodowaæ niekontrolowane krzy¿owanie siê ró¿nych gatun-
ków mrówek.
§ 231.
1. Dopuszczalna jest translokacja mrowisk, polegaj¹ca na przenoszeniu
gniazd zagro¿onych zniszczeniem w przypadkach wykonywania prac zrêbo-
94
* Grupê tê tworz¹ trudne do oznaczenia gatunki: mrówka rudnica – Formica rufa L., mrówka
æmawa – F. polyctena Foerst., mrówka ³¹kowa – F. pratensis Retz., mrówka pniakowa – F. trunco-
rum F. oraz sporadycznie w Polsce wystêpuj¹ca mrówka smêtnica – F. lugubris Zett. i mrówka pó³-
nocna – F. aquilonia Yarrow.
wych, budowy dróg, zbiorników wodnych, czêsto niszczonych wzd³u¿ szlaków
turystycznych, szlaków jazdy konnej itp. Tego rodzaju zabieg ratowniczy wy-
maga zgody G³ównego Konserwatora Przyrody oraz konsultacji z ZOL lub in-
nym upowa¿nionym oœrodkiem specjalistycznym.
2. W okresie poprzedzaj¹cym translokacjê nale¿y:
1) dok³adnie zlokalizowaæ i zinwentaryzowaæ zagro¿one mro-
wiska przeznaczone do przeniesienia,
2) wyznaczyæ szczegó³ow¹ lokalizacjê dla przenoszonych kop-
ców, przy czym bezwzglêdnie musi byæ przestrzegana zasa-
da, by warunki mikroœrodowiskowe mrówek na nowym te-
renie by³y podobne do poprzednich,
3) zgromadziæ podstawowy sprzêt u³atwiaj¹cy przeniesienie
mrowisk.
3. Najw³aœciwszym okresem translokacji jest wiosna. Za-
biegi nale¿y wykonywaæ wy³¹cznie we wczesnych godzinach
porannych, gdy wiêkszoœæ mrówek znajduje siê wewn¹trz
gniazda.
4. Do transportu mrówek nale¿y wykorzystaæ worek –
transporter, zwany potocznie „workiem Podkówki” (ryc. 6).
Przeniesiony kopiec powinien byæ prowizorycznie ogrodzony, by w pierwszym
okresie adaptacyjnym zapewniæ mrówkom bezpieczeñstwo.
13.3. Ochrona p³azów i gadów
§ 232.
Wiêkszoœæ rodzimych gatunków p³azów i gadów znajduje siê pod ochron¹
prawn¹. Zaleca siê ich protegowanie w lasach przez racjonaln¹ gospodarkê le-
œn¹, wzbogacanie ró¿norodnoœci biotopów, zw³aszcza na siedliskach ubogich
i suchych, utrzymywanie oczek wodnych, a w razie potrzeby tworzenie u¿ytków
ekologicznych.
13.4. Ochrona ptaków
§ 233.
Nale¿y zabiegaæ o ochronê istniej¹cych populacji ptaków, a tak¿e stwarzaæ
korzystne warunki do ich rozwoju na terenach leœnych szczególnie zagro¿o-
nych przez owady liœcio¿erne. W zwi¹zku z tym zaleca siê:
–
zapewnienie ptakom dobrych warunków gniazdowania przez pozostawia-
nie w lasach kêp krzewów i drzew dziuplastych oraz wywieszanie skrzynek
lêgowych, stanowi¹cych kryjówki zastêpcze,
–
zaopatrywanie ptaków w karmê w okresach, kiedy warunki atmosferyczne
utrudniaj¹ zdobycie koniecznej do ¿ycia iloœci po¿ywienia,
95
Ryc. 6. Worek-
-transporter
dla mrówek
(wg Koehlera)
–
ochronê ptaków przed wrogami naturalnymi (np. kun¹ leœn¹, niektórymi
ptakami drapie¿nymi),
–
prowadzenie akcji popularyzuj¹cych w spo³eczeñstwie znaczenie i potrze-
bê ochrony ptaków.
§ 234.
1. Nale¿y przygotowaæ plan rozmieszczenia skrzynek lêgowych na terenie
nadleœnictwa. Zaleca siê skrzynki lêgowe piêciu typów (tabela 35, ryc. 7):
–
typ A – dla sikor, kowalika, pe³zacza leœnego, krêtog³owa, mucho³ówki ¿a-
³obnej, pleszki ogrodowej,
–
typu A
1
– dla sikor, z wyj¹tkiem bogatki,
–
typu B – dla szpaka, jerzyka, krêtog³owa, kowalika, mucho³ówki ¿a³obnej,
pleszki ogrodowej,
–
typu D – dla dudka, krêtog³owa, kowalika, mucho³ówki ¿a³obnej, pleszki
ogrodowej, g¹go³a, go³êbia siniaka, kraski, pustu³ki, szpaka.
2. Skrzynki lêgowe nale¿y wywieszaæ w okresie jesiennym, dziêki czemu
mog¹ byæ wykorzystane przez ptaki równie¿ jako zimowiska.
3. Dno skrzynki od zewn¹trz powinno byæ oznakowane du¿ym numerem
bie¿¹cym, który u³atwi systematyczne gromadzenie informacji na temat ich za-
siedlenia.
4. Przy zawieszaniu skrzynek nale¿y przestrzegaæ nastêpuj¹cych zaleceñ:
–
wywieszaæ skrzynki w miejscach wzmo¿onego wystêpowania szkodników
liœcio¿ernych i wtórnych oraz w drzewostanach, w których znajduj¹ siê
zbiorniki wodne,
96
Ryc. 7. Skrzynka lêgowa typu A, A
1
, B i D
mm
–
skrzynki powinny byæ zawieszone pionowo (lub lekko pochylone do przo-
du), na wysokoœci oko³o 4 m, przy czym otwór wlotowy powinien byæ skie-
rowany na wschód lub po³udniowy wschód,
–
na œcianie drzewostanu nale¿y zawieszaæ skrzynki w odleg³oœciach co naj-
mniej 30 m jedna od drugiej, skrzynki lêgowe typu D mo¿na zawieszaæ tak-
¿e w g³êbi drzewostanu, nie wiêcej ni¿ po 2 szt./ha.
5. Usuwanie gniazd ze skrzynek lêgowych jest dozwolone wy³¹cznie
w okresie od pocz¹tku wrzeœnia do koñca lutego. Zaleca siê wykonanie tego
zabiegu jesieni¹. W trakcie usuwania starych gniazd ze skrzynek lêgowych na-
le¿y zapisywaæ informacje o ich zasiedleniu przez ptaki. Przy tej okazji nale¿y
usun¹æ materia³ naniesiony przez ptaki i inne pozosta³oœci po lêgach, napra-
wiæ uszkodzone skrzynki.
§ 235.
1. Niezbêdnym warunkiem osiedlania siê ptaków jest obecnoœæ w drzewo-
stanach zbiorników wodnych. W przypadku braku zbiorników naturalnych za-
leca siê zak³adanie sztucznych pojników. Mog¹ to byæ do³y wyk³adane glin¹
lub szczelne koryta zbite z desek. Zak³ada siê je w zag³êbieniach terenu, w po-
bli¿u kêp drzew lub m³odników, w miejscach pozbawionych podszytu w pro-
mieniu 3–4 m. Zaleca siê stosowanie dobrych, lekkich, praktycznych i ³atwych
w transporcie pojników dostêpnych w handlu.
2. W okresie d³ugotrwa³ej suszy nale¿y pojniki uzupe³niaæ wod¹, po ich
uprzednim starannym oczyszczeniu z opad³ych ga³êzi i liœci.
§ 236.
1. W okresie od póŸnej jesieni do wczesnej wiosny mo¿na dokarmiaæ pta-
ki. Jeœli nie ma mo¿liwoœci regularnego dokarmiania, nale¿y z niego zrezygno-
waæ, bowiem ptaki szybko przyzwyczajaj¹ siê do miejsc podawania karmy.
W okresach ciê¿kich zim nieregularne dostarczanie pokarmu mo¿e prowadziæ
do znacznej redukcji liczebnoœci ptaków.
2. Stosuje siê dwa typy karmników – budkowe (tzw. leœne), wymagaj¹ce re-
gularnej obs³ugi oraz samoczynne, które mog¹ byæ nape³niane rzadziej (ryc. 8).
97
Ryc. 8. Karmniki
dla ptaków:
a – budkowy,
b – samoczynny
a
b
3. W miejscach odosobnionych, na wysokoœci 1,5–2 m ustawia siê po jed-
nym karmniku na kilkanaœcie oddzia³ów. Karmniki budkowe ustawia siê po
wschodniej stronie grubszych pni, aby je os³oniæ przed wiatrami i zamieci¹,
najlepiej w pobli¿u kêp krzewów lub m³odników.
4. Przynajmniej dwa razy w tygodniu nale¿y karmniki kontrolowaæ, poda-
waæ œwie¿y pokarm, usuwaæ pokarm spleœnia³y i przemarzniêty. Dawkowanie
pokarmu nale¿y dostosowaæ do warunków pogodowych, od których zale¿y sa-
modzielne poszukiwanie pokarmu przez ptaki.
5. Zaleca siê stosowanie dwóch nastêpuj¹cych rodzajów karmy:
–
owocowo-nasiennej sk³adaj¹cej siê m.in. z poœladów zbo¿owych, nasion
drzew iglastych (zw³aszcza sosny), nasion lub suszonych owoców drzew
i krzewów jagododajnych (jarzêbiny, bzu czarnego, bzu koralowego itp.),
nasion oleistych (konopi, s³onecznika, maku itp.) oprócz lnu, który nie-
chêtnie jest spo¿ywany przez ptaki,
–
t³uszczowo-miêsnej sk³adaj¹cej siê z niesolonego, œwie¿ego t³uszczu zwie-
rzêcego oraz roœlinnego.
§ 237.
1. Na du¿ych powierzchniach upraw, powsta³ych w wyniku usuniêcia drze-
wostanu na skutek klêsk ¿ywio³owych, zaleca siê ustawianie tzw. czatowni. Wy-
sokie tyczki z poprzeczk¹, ustawione na ka¿de 5 ha uprawy, s³u¿¹ niektórym
ptakom drapie¿nym (np. myszo³owom i sowom) jako miejsce zasiadki.
2. Nadleœniczy po zaobserwowaniu na terenie nadleœnictwa gniazd ptaków
drapie¿nych informuje o miejscu ich gniazdowania wojewódzkiego konserwa-
tora przyrody.
13.5. Ochrona nietoperzy i innych po¿ytecznych ssaków
§ 238.
W celu zwiêkszenia liczebnoœci nietoperzy zaleca siê rozwieszenie schro-
nów m.in. typu Issela lub typu Stratmanna (ryc. 9), wykonanych z ostruganych
desek. Szczelina do wpe³zania (wejœciowa) o szerokoœci 2,5 cm znajduje siê
u do³u przedniej œciany. Schrony z szczelinami do wpe³zania skierowanymi na
wschód zawiesza siê na wysokoœci 3–8 m, na drzewach rosn¹cych na skraju la-
su, wzd³u¿ dróg i wydzieleñ.
§ 239.
Podobnie jak nietoperze, drobne ssaki owado¿erne (np. ryjówki, zêbie³ki,
je¿e) odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê w ograniczaniu liczebnoœci populacji nadmier-
nie rozmno¿onych owadów. Dlatego nale¿y zapobiegaæ ich wyniszczaniu
i stwarzaæ im dodatkowe miejsca zimowania, tak¿e w osadach leœnych lub ich
najbli¿szym otoczeniu.
98
§ 240.
Na powierzchniach, na których pojawi³y siê masowo niektóre gatunki owa-
dów (osnuja gwiaŸdzista, strzygonia choinówka, poproch cetyniak, chrab¹szcz
majowy i kasztanowiec, guniak czerwczyk itp.), nale¿y okresowo wprowadziæ
zakaz lub ograniczenie odstrza³u dzików.
14. Ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu
Z materia³ów statystyczno-historycznych dotycz¹cych gradacji owadów li-
œcio¿ernych w lasach wynika, ¿e w wiêkszoœci przypadków wzrost liczebnoœci
ich populacji rozpoczyna siê na tych samych powierzchniach leœnych. W zwi¹z-
ku z tym nale¿y d¹¿yæ do koncentracji i kompleksowego wykorzystania natu-
ralnych regulatorów liczebnoœci populacji owadów w tzw. ogniskach gradacyj-
nych.
Od wielu lat, w ubogich monolitycznych borach sosnowych, zalecana jest
ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu, zainicjowana przez prof. Wi-
tolda Koehlera (wieloletniego kierownika Zak³adu Ochrony Lasu IBL). Dla-
tego czêsto powierzchnie te nazywa siê „powierzchniami Koehlera”.
Ogniskowo-kompleksowa metoda ochrony lasu jest zabiegiem profilak-
tycznym, maj¹cym na celu zwiêkszenie odpornoœci ekosystemów leœnych przez
zachowanie i zwiêkszenie ró¿norodnoœci biologicznej. Warunkiem osi¹gniêcia
dobrych efektów przy stosowaniu tej metody jest prawid³owa lokalizacja po-
99
a
b
Ryc. 9. Schematy dwóch typów skrzynek dla nietoperzy: a) Issela, b) Stratmanna
wierzchni i staranne wprowadzenie i utrzymanie w ogniskach gradacyjnych
podstawowych elementów biologicznych.
Podstawowe elementy ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu,
maj¹ce istotny wp³yw na wzrost odpornoœci drzewostanów w stosunku do
szkodników liœcio¿ernych sosny obejmuj¹:
q
zak³adanie remiz sk³adaj¹cych siê z licznych gatunków drzew i krzewów
o du¿ym znaczeniu biocenotycznym – dobór gatunków drzew i krzewów po-
winien zapewniæ korzystne warunki bytowania licznej grupie stawonogów
i krêgowców,
q
przebudowê drzewostanów i wprowadzanie podszytów przez dobór gatun-
ków drzew i krzewów w³aœciwych dla danego siedliska, zabiegi pielêgnacyj-
ne, nawo¿enie oraz inne, w istotny sposób zwiêkszaj¹ce liczebnoœæ organi-
zmów antagonistycznych wzglêdem foliofagów sosny,
q
ochronê i zanêcanie dzików – wstrzymanie odstrza³ów oraz zanêcanie dzi-
ków do miejsc masowego wystêpowania foliofagów,
q
ochronê nietoperzy przez wywieszanie w pierwotnych ogniskach gradacyj-
nych skrzynek – schronów,
q
czynn¹ ochronê ptaków owado¿ernych – przez zapewnienie im bazy po-
karmowej i lêgowej,
q
ochronê mrowisk,
q
tworzenie korzystnych warunków bytowania owadów paso¿ytniczych przez
wprowadzanie do remiz roœlin nektarodajnych,
q
tworzenie korzystnych warunków bytowania p³azów i drobnych ssaków
owado¿ernych – sadzenie drzew i krzewów zacieniaj¹cych remizy, tworze-
nie sztucznych zbiorników wodnych.
14.1. Powierzchnie ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu
§ 241.
Powierzchnie metody ogniskowo-kompleksowej powinny byæ lokalizowa-
ne w borach sosnowych w wieku od 30 do 60 lat, w miejscach, w których naj-
czêœciej i najgwa³towniej w ostatnich dziesiêcioleciach wybucha³y gradacje fo-
liofagów. W celu dok³adnego okreœlenia miejsc ognisk gradacyjnych nale¿y
wykorzystaæ dane z jesiennych poszukiwañ szkodników pierwotnych sosny.
Wielkoœæ powierzchni metody ogniskowo-kompleksowej nie powinna byæ
mniejsza ni¿ 10 ha. W celach edukacyjnych nale¿y przy powierzchniach meto-
dy ogniskowo-kompleksowej ustawiæ tablice informuj¹ce o podstawowych za-
daniach prowadzonych zabiegów. Lokalizacja powierzchni powinna byæ nanie-
siona na mapê nadleœnictwa.
§ 242.
W nowo zak³adanych uprawach sosnowych nale¿y tworzyæ ogniska bioce-
notyczne: jedna powierzchnia 15-arowa na 5 ha upraw. W tym celu, na wyzna-
100
czonym i ogrodzonym terenie wprowadza siê rodzime gatunki drzew i krze-
wów liœciastych. Powierzchnie te bêd¹ w przysz³oœci pierwszym elementem
remizy w ogniskowo-kompleksowej metodzie ochrony lasu.
14.2. Remizy na powierzchniach ogniskowo-kompleksowej metody
ochrony lasu
§ 243.
Zadaniem remizy jest stworzenie lub poprawa warunków egzystencji en-
tomofagów nale¿¹cych do ró¿nych grup systematycznych œwiata zwierz¹t: od
stawonogów (owadów, paj¹ków), przez p³azy i gady, do ptaków i drobnych
ssaków.
§ 244.
W œrodku wyznaczonej powierzchni metody ogniskowo-kompleksowej,
najlepiej w pobli¿u ma³o uczêszczanej drogi lub linii podzia³u powierzchnio-
wego, nale¿y wytyczyæ obszar oko³o 10 arów w kszta³cie kwadratu lub prosto-
k¹ta. Remizy powinny byæ zak³adane przede wszystkim wokó³ otwartych wód
i cieków oraz zag³êbieñ terenu, gdzie mo¿na wykonaæ zbiornik wodny dla pta-
ków i zwierzyny.
§ 245.
W remizie nale¿y silnie przerzedziæ drzewostan, pozostawiaj¹c drzewa
dziuplaste, daj¹ce schronienie nie tylko nietoperzom i ptakom, ale tak¿e po-
¿ytecznej entomofaunie.
§ 246.
Kolejn¹ czynnoœci¹ w remizie jest przygotowanie gleby, polegaj¹ce na wy-
konaniu orki i intensywnego nawo¿enia organicznego, z ograniczeniem nawo-
¿enia mineralnego do niezbêdnego minimum.
§ 247.
Remizê nale¿y ogrodziæ w taki sposób, aby by³a zabezpieczona przed na-
wiedzaniem jej przez zwierzynê. Sposób grodzenia zale¿y od liczebnoœci i sk³a-
du gatunkowego zwierzyny oraz lokalnych mo¿liwoœci pozyskania materia³u,
z którego ma byæ zbudowane ogrodzenie.
§ 248.
Po wykonaniu wymienionych prac przygotowawczych nale¿y przyst¹piæ do
zakrzewienia remizy. Docelowym zamierzeniem jest stworzenie w remizie
g¹szczu, daj¹cego schronienie i korzystne warunki egzystencji ró¿nym gatun-
kom zwierz¹t entomofagicznych. Do po¿¹danych w³aœciwoœci gatunków krze-
wów (lub drzew) wprowadzanych do remiz nale¿¹: bujne uga³êzienie, obfite
101
kwitnienie (nektarodajnoœæ), obradzanie jadalnych owoców (owocodajnoœæ),
zasiedlanie przez mszyce i czerwce (spadziodajnoœæ). Zale¿nie od lokalnych
warunków glebowych, sposobu nawo¿enia, warunków mikroœrodowiskowych,
nale¿y zaplanowaæ odpowiedni i urozmaicony sk³ad gatunków krzewów jago-
dodajnych i melitodajnych (tabela 36). Przy doborze krzewów, krzewinek i by-
lin nale¿y bazowaæ wy³¹cznie na gatunkach rodzimych.
14.3. Ochrona po¿ytecznej fauny na powierzchniach metody
ogniskowo-kompleksowej
§ 249.
W miejscu pozbawionym krzewów i krzewinek nale¿y usytuowaæ pojnik
dla ptaków. W okresie póŸnojesiennym pojnik powinien byæ oczyszczony
z opad³ych ga³êzi i liœci oraz substancji nieorganicznych.
§ 250.
1. Na ca³ej powierzchni metody ogniskowo-kompleksowej nale¿y zawiesiæ
skrzynki lêgowe dla ptaków, do 10 szt./ha. Nale¿y preferowaæ skrzynki typu A,
A
1
oraz B (ryc. 7, tab. 35). Skrzynki typu D powinny byæ stosowane na obrze-
¿ach powierzchni metody ogniskowo-kompleksowej. W remizie powinno siê
zawiesiæ 2–3 schrony dla nietoperzy.
2. W trakcie usuwania starych gniazd ze skrzynek lêgowych nale¿y zapisy-
waæ informacje o ich zasiedleniu przez ptaki, nietoperze lub drobne ssaki.
§ 251.
W bezpoœrednim s¹siedztwie remizy nale¿y pozostawiæ 1–2 stosy ga³êzi,
które bêd¹ wykorzystane jako lêgowiska dla ptaków, a tak¿e jako miejsca
schronienia dla drobnych ssaków, owadów i paj¹ków. Na obszarach o szczegól-
nym zagro¿eniu po¿arowym nale¿y zrezygnowaæ z wyk³adania stosów ga³êzi.
§ 252.
W okresie od po³owy listopada do koñca marca, w remizie oraz w promie-
niu do kilometra od remizy, nale¿y systematycznie wyk³adaæ pokarm w dwóch
karmnikach dla ptaków.
15. Wykorzystanie wskaŸnika œredniej biomasy osobniczej
(SBO) biegaczowatych (Carabidae) jako bioindykatora
stanu ekosystemu leœnego
Decyzjê o stosowaniu wskaŸnika SBO podejmuje nadleœniczy.
WskaŸnik SBO (œrednia biomasa osobnicza biegaczowatych) jest bioindy-
katorem ekologicznej sprawnoœci gleb i zaburzeñ w biocenozach leœnych. Jego
102
analiza pozwala oceniæ funkcjonowanie ekosystemów leœnych, zw³aszcza ich
stabilnoœæ, odpornoœæ na czynniki zewnêtrzne, a tak¿e mo¿liwoœci regeneracji.
Wartoœæ SBO jest najmniejsza w uprawach powsta³ych po wyciêciu drzewo-
stanów rêbnych i mechanicznym przygotowaniu gleby, po czym wzrasta z wie-
kiem drzewostanów rosn¹cych na dawnych powierzchniach zrêbowych. SBO wy-
kazuje tak¿e tendencje wzrostowe w wypadku wyciêcia drzewostanów rêbnych
pod warunkiem zachowania rosn¹cych pod ich okapem odnowieñ naturalnych.
Wartoœæ wskaŸnika jest pozytywnie skorelowana z biomas¹ makrofauny
œció³kowej odpowiedzialnej za rozk³ad œció³ki. Z tych powodów uznano za uza-
sadnione przyjêcie wartoœci SBO jako wskaŸnika stanu rozwoju biocenoz bo-
rów sosnowych. Im wiêksza jest wartoœæ SBO, tym bardziej ¿yzne (sprawniejsze
biologicznie) s¹ gleby leœne i tym wy¿szy jest stan rozwoju tych biocenoz.
Ma³a wartoœæ wskaŸnika SBO wynika z du¿ego udzia³u osobników gatun-
ków o ma³ych rozmiarach cia³a, du¿ej sile dyspersji (zdolnych do lotu), szero-
kim rozmieszczeniu geograficznym, obcych œrodowisku leœnemu i nie objêtych
ochron¹ gatunkow¹. Wraz ze wzrostem wartoœci SBO zwiêksza siê udzia³
osobników gatunków o du¿ych rozmiarach cia³a, ma³ej sile dyspersji (niezdol-
nych do lotu), w¹skim rozmieszczeniu geograficznym i w naszym kraju podle-
gaj¹cych ochronie prawnej.
§ 253.
Ze wzglêdu na umieszczenie biegaczowatych z rodzaju biegacz – Carabus spp.
i têcznik – Calosoma spp. na liœcie zwierz¹t rodzimych dziko wystêpuj¹cych objê-
tych œcis³¹ ochron¹ gatunkow¹ (Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 26
wrzeœnia 2001 r., Dz.U. Nr 130, poz. 1456), przed rozpoczêciem prac zmierzaj¹-
cych do okreœlenia wartoœci wskaŸnika SBO nale¿y uzyskaæ zezwolenie G³ówne-
go Konserwatora Przyrody na ich od³owy. O tak¹ zgodê powinny staraæ siê RDLP.
§ 254.
W praktyce leœnej wskaŸnik SBO mo¿e byæ pomocny przy:
1) okreœlaniu biologicznego wieku rêbnoœci drzewostanów przeznaczonych
do wyciêcia,
2) wyznaczaniu potencjalnych pierwotnych ognisk gradacyjnych,
3) wyznaczaniu drzewostanów odpowiednich do stosowania odnowieñ natu-
ralnych,
4) wskazaniu drzewostanów nie nadaj¹cych siê do wprowadzenia podszytów.
§ 255.
Okreœlanie wskaŸnika SBO wykonuje siê od po³owy lipca do po³owy sierp-
nia, za pomoc¹ pu³apek ¿ywo³ownych, które nie zabijaj¹, ani nie uszkadzaj¹
od³owionych chrz¹szczy. W badanym œrodowisku, na nizinach, od³owiæ nale¿y
co najmniej 50, a w górach – 100 osobników biegaczowatych. Koniecznoœæ za-
stosowania pu³apek ¿ywo³ownych wynika z tego, ¿e biegaczowate z rodzaju
biegacz i têcznik nale¿¹ do owadów prawnie chronionych.
103
§ 256.
Najprostsz¹ pu³apk¹ jest plastikowy p³otek o d³ugoœci 1–3 m i wysokoœci
30 cm zakopany pionowo w glebie na g³êbokoœæ 10 cm, wzd³u¿ którego z prawej
i lewej strony oraz na koñcach umieszczone s¹ w glebie plastikowe pojemniki
o pojemnoœci 200 ml i górnej œrednicy otworu 6,5 cm (ryc. 10). Zaleca siê, aby
plastikowe pojemniki nakryæ, opartymi skoœnie o p³otek, kwadratowymi daszka-
mi wykonanymi z dykty lub p³yty pilœniowej twardej. Zabezpiecza to pojemniki
przed wod¹ opadow¹, która jest niebezpieczna dla od³owionych organizmów.
§ 257.
Zbiór od³owionych owadów wykonuje siê rano. Wybrane z pu³apek biega-
czowate wa¿y siê za pomoc¹ wagi elektronicznej z dok³adnoœci¹ do 1 mg. Dzie-
l¹c uzyskan¹ biomasê od³owionych chrz¹szczy przez liczbê od³owionych osobni-
ków, otrzymuje siê wartoœæ œredniej biomasy osobniczej SBO. Zwa¿one chrz¹sz-
cze wypuszcza siê do œrodowiska w odleg³oœci co najmniej 5 m od koñca p³otka.
Od³owy do pu³apek nale¿y kontynuowaæ w ci¹gu nastêpnych dni, a¿ do momen-
tu, gdy zostanie od³owione wymagane co najmniej 50 lub 100 osobników.
§ 258.
W przypadku braku mo¿liwoœci zwa¿enia od³owionych biegaczowatych
w terenie, nale¿y przewieŸæ chrz¹szcze w miejsce, w którym znajduje siê odpo-
wiednia waga. Od³owione chrz¹szcze nale¿y w³o¿yæ do pojemnika (np. s³oika
typu twist) z zawartoœci¹ œció³ki, mchu lub innego substratu roœlinnego, gdy¿
w pustych pojemnikach biegacze atakuj¹ siê nawzajem, co mo¿e koñczyæ siê
uszkodzeniem lub œmierci¹ osobników. Po przewiezieniu, owady nale¿y na-
tychmiast zwa¿yæ i w miarê mo¿liwoœci w tym samym dniu odwieŸæ i wypuœciæ
w miejscu z³owienia.
§ 259.
Wartoœci wskaŸnika SBO obliczonego dla ka¿dego wydzielenia (oddzia³u)
nale¿y nanieœæ na mapê. Mapy tego typu bêd¹ cenn¹ pomoc¹ w podejmowa-
niu racjonalnych decyzji gospodarczych z zakresu hodowli i ochrony lasu.
104
1 m
2 m
3 m
Ryc. 10. Schemat usytuowania plastikowych pojemników przy p³otkach o ró¿nej d³ugoœci
§ 260.
W borach sosnowych, zagro¿onych przez foliofagi, wskazane jest wstrzy-
manie lub ograniczenie zrêbów zupe³nych, jeœli wartoœæ œredniej biomasy
osobniczej epigeicznych biegaczowatych wynosi mniej ni¿ 270 mg, poniewa¿
tempo regeneracji biocenozy bêdzie powolne i nie osi¹gnie ona poprzedniej
wartoœci SBO przy kolejnym wieku rêbnoœci.
§ 261.
Foliofagi sosny (brudnica mniszka, strzygonia choinówka, poproch cety-
niak, barczatka sosnówka i boreczniki) wystêpuj¹ na ogó³ w drzewostanach,
w których wartoœæ wskaŸnika SBO wynosi mniej ni¿ 150 mg. Zmniejszenie
stopnia zagro¿enia tych drzewostanów mo¿na osi¹gn¹æ przez wprowadzenie
podszytów, jak równie¿ zwiêkszenie wieku rêbnoœci i wykorzystanie odnowieñ
naturalnych.
§ 262.
Ze wzglêdu na ma³¹ udatnoœæ i du¿e „wypady”, nie nale¿y wprowadzaæ
podszytów w drzewostanach, w których wartoœæ wskaŸnika SBO wynosi mniej
ni¿ 100 mg. W takich biocenozach nie udaj¹ siê równie¿ odnowienia natural-
ne. Jedynie zwiêkszenie wieku rêbnoœci mo¿e przyczyniæ siê do zwiêkszenia
biologicznej odpornoœci drzewostanów.
C. Metody ochrony lasu
16. Zabiegi ochronne w drzewostanach zagro¿onych
chorobami
Strategia ochrony lasu przed chorobami powinna byæ oparta na zasadach
metody zintegrowanej. Wymaga ona stosowania nastêpuj¹cych etapów postê-
powania:
q
identyfikacja choroby – okreœlenie objawów i rodzaju choroby, oznaczenie
sprawców do gatunku,
q
okreœlenie jednostki manipulacyjnej, tzn. wielkoœci powierzchni, wieku
i sk³adu gatunkowego drzew z objawami choroby, stopnia nasilenia choroby,
q
ustalenie progu ekonomicznej szkodliwoœci choroby,
q
opracowanie strategii ochrony – plan dzia³ania, wybór metod i œrodków,
rodzajów potrzebnego sprzêtu i urz¹dzeñ,
q
opracowanie technik monitorowania choroby,
q
staranne i terminowe wykonanie zabiegów ochronnych,
q
opracowanie prognostycznych modeli i wykonanie analizy systemowej –
w celu udoskonalenia wiedzy i umiejêtnoœci dla utrudnienia ponownego
wyst¹pienia choroby oraz sprawniejszego przeprowadzenia zabiegów
ochronnych w przysz³oœci.
105
W profilaktycznych i ratowniczych zabiegach w szkó³kach i uprawach le-
œnych stosuje siê œrodki ochrony roœlin zalecane do stosowania przez Instytut
Badawczy Leœnictwa, a dopuszczone do obrotu i stosowania przez Ministra
Rolnictwa i Rozwoju Wsi i og³oszone w Dzienniku Urzêdowym RP „Monitor
Polski”.
16.1. Ochrona owoców i nasion
16.1.1. Zapleœnienie owoców i nasion
Do zapleœnienia owoców i nasion mo¿e dochodziæ podczas dojrzewania na
drzewie, transportu oraz przechowywania. Silne zapleœnienie powoduje
zmniejszenie energii i zdolnoœci kie³kowania nasion, ich gnicie i znacz¹cy roz-
k³ad, co ostatecznie dyskwalifikuje materia³ siewny.
§ 263.
Aby nie dopuœciæ do zapleœnienia nasion, nale¿y maksymalnie skróciæ czas
miêdzy zbiorem a przechowywaniem we w³aœciwych warunkach lub miêdzy
zbiorem szyszek a ich wy³uszczeniem. Nale¿y czêsto kontrolowaæ stan nasion
i w razie potrzeby stwarzaæ korzystniejsze warunki ich przechowywania; do
przechowywania przeznaczaæ tylko nasiona bez objawów chorobowych
i uszkodzeñ mechanicznych; przechowywaæ nasiona i owoce zgodnie z zasada-
mi zawartymi w obowi¹zuj¹cych normach i specjalistycznych opracowaniach.
§ 264.
Nasiona wszystkich gatunków drzew i krzewów wykorzystywanych w danej
szkó³ce, jak równie¿ przeznaczonych do odnowieñ i zalesieñ, powinny byæ
obowi¹zkowo zaprawiane. Nale¿y stosowaæ preparaty wielosk³adnikowe
o dzia³aniu uk³adowym, najnowszej generacji, a w przypadku nasion gatunków
iglastych stosowaæ preparaty barwione na czerwono, w celu odstraszenia pta-
ków przed wydziobywaniem wschodów. Bezpoœrednio przed siewem, w przy-
padku ¿o³êdzi przechowywanych w ch³odniach, stosuje siê tak¿e termoterapiê.
16.1.2. Zgnilizna ¿o³êdzi
§ 265.
W celu zapobiegania zgniliŸnie ¿o³êdzi (czarnej, brunatnej i ¿ó³tej) oraz
innym chorobom ¿o³êdzi powodowanym przez ró¿ne gatunki grzybów, powin-
no siê pozyskiwaæ tylko zdrowy materia³ i przechowywaæ go w warstwach nie
grubszych ni¿ 20 cm, w warunkach dobrego przewietrzania oraz w³aœciwej
temperatury i wilgotnoœci, czêsto sprawdzaæ stan ¿o³êdzi. Zaprawiaæ przed
106
przechowywaniem. Mo¿na stosowaæ termoterapiê o w³aœciwej temperaturze
i czasie trwania k¹pieli w gor¹cej wodzie, a nastêpnie obsuszenie i z³o¿enie ¿o-
³êdzi do przechowania. Partie ¿o³êdzi z objawami chorobowymi nale¿y wybie-
raæ i odrzucaæ (paliæ).
16.1.3. Plamistoœci owoców i nasion
§ 266.
W przypadku wyst¹pienia plamistoœci skrzydlaków (klonu, jaworu, jesio-
nu), orzeszków (grabu, lipy, buka) oraz owoców i nasion innych gatunków
drzew i krzewów liœciastych – wywo³ywanej przez ró¿ne gatunki grzybów (rza-
dziej bakterii), objawiaj¹cej siê przebarwieniami o ró¿nych rozmiarach, zabar-
wieniu, strukturze, materia³ siewny nale¿y eliminowaæ z dalszego stosowania.
16.2. Ochrona siewek i sadzonek gatunków iglastych
16.2.1. Zgorzel siewek
§ 267.
Ochrona siewek iglastych przed zgorzel¹ powodowan¹ przez grzyby Cylin-
drocarpon spp., Fusarium spp., Rhizoctonia spp. i inne, wymaga stosowania
metod hylotechnicznych i chemicznych. Wa¿ny jest w³aœciwy wybór miejsca
pod szkó³kê, zapewniaj¹cego w³aœciwe ocienienie oraz os³onê przed wiatrem.
Nale¿y unikaæ zbyt wczesnych, g³êbokich i gêstych siewów, nadmiernego desz-
czowania, zbyt du¿ych dawek azotu oraz niedoboru potasu w glebie.
§ 268.
1. W razie potrzeby glebê w szkó³ce nale¿y zdezynfekowaæ. Dezynfekcjê
wykonuje siê na co najmniej 2–3 tygodnie przed siewem, w okresie, gdy tem-
peratura powietrza osi¹ga w dzieñ minimalnie 5–10
O
C.
2. Przedsiewne zaprawianie nasion w szkó³kach leœnych jest zabiegiem
obowi¹zkowym.
§ 269.
Zalecane jest równie¿ profilaktyczne opryskiwanie wschodów. Pierwszy
zabieg powinien byæ wykonywany przed pojawieniem siê wschodów, w mo-
mencie pêkania powierzchni gleby. Nastêpne zabiegi powinny byæ wykonywa-
ne w odstêpach 5–14 dni, w miarê rozwoju choroby. W przypadku siewek ga-
tunków iglastych zabiegi powinny byæ wykonywane do po³owy lipca. Zaleca siê
stosowanie przemiennie ró¿nych œrodków grzybobójczych, z uwagi na zdolno-
œci uodporniania siê sprawców choroby na fungicydy.
107
§ 270.
Pod³o¿a w inspektach, mno¿arkach, szklarniach i namiotach foliowych na-
le¿y odka¿aæ termicznie, par¹ wodn¹ o temperaturze 70–90
O
C przez 20 minut,
lub chemicznie (wed³ug wskazañ IBL). Nale¿y równie¿ dezynfekowaæ glebê
w pryzmach oraz odka¿aæ kompost. Bardzo dobre efekty w ochronie przed
zgorzel¹ daje produkcja materia³u sadzeniowego w ró¿nego typu pojemni-
kach, z zakrytym systemem korzeniowym, z zastosowaniem substratów torfo-
wych, wolnych od grzybów zgorzelowych.
16.2.2. Choroby osutkowe
§ 271.
1. Ochrona szkó³ek sosnowych przed wiosenn¹ osutk¹, powodowan¹ przez
Lophodermium seditiosum Minter, Staley et Millar, wymaga stosowania metod
chemicznych. Zabiegi rozpoczyna siê w po³owie lipca i w razie koniecznoœci
koñczy w paŸdzierniku–listopadzie. Pierwsze dwa zabiegi zaleca siê wykonaæ
fungicydami o dzia³aniu kontaktowym, a dopiero potem (w momencie inten-
sywnego wysypu zarodników workowych) œrodkami o dzia³aniu uk³adowym
w odstêpach 3–4-tygodniowych.
2. W przypadku zagro¿enia szkó³ek przez choroby osutkowe rodzimych
gatunków drzew iglastych (œwierka, jod³y, modrzewia, cisa, ja³owca) oraz
drzew introdukowanych i obcego pochodzenia (daglezji, choiny, ¿ywotnika,
ró¿nych obcych gatunków sosen, jode³, œwierków i innych) na ogó³ nale¿y sto-
sowaæ metody chemiczne analogiczne do metod ochrony przed osutk¹ sosny
lub skonsultowaæ siê z ZOL, IBL b¹dŸ specjalistami wydzia³ów leœnych szkó³
wy¿szych.
16.2.3. Rdze
§ 272.
Zagro¿enie siewek i sadzonek drzew iglastych chorobami powodowanymi
przez rdze rzadko wystêpuje w szkó³kach. Je¿eli wyst¹pi zagro¿enie rdz¹ pê-
cherzykowat¹ igie³ sosny – Coleosporium tussilaginis Lev., rdz¹ œwierka – Chry-
somyxa spp., rdz¹ igie³ jod³y – Pucciniastrum goeppertianum (Kühn) Kleb. i P.
epilobii (Pers.) Otth., nale¿y stosowaæ opryskiwanie przy u¿yciu œrodków grzy-
bobójczych rekomendowanych do zwalczania grzybów rdzawnikowych. Rdzê
modrzewia (na ogó³ o ma³ym znaczeniu gospodarczym) zwalcza siê wykonu-
j¹c zabiegi chemiczne na drugim gospodarzu tej choroby (na brzozach, wierz-
bach i topolach).
108
16.2.4. Szara pleϖ
§ 273.
1. Zwalczanie szarej pleœni powodowanej przez Botrytis cinerea Pers. pole-
ga na stosowaniu metod hylotechnicznych i chemicznych. Nale¿y unikaæ zbyt
gêstych siewów, zgodnie z zasadami produkcji materia³u sadzeniowego. Zale-
ca siê staranne wietrzenie namiotów foliowych i inspektów, dok³adne i czêste
kontrolowanie stanu zdrowotnego siewek i sadzonek przy podlewaniu i desz-
czowaniu oraz w okresie upalnej i wilgotnej wiosny. W razie stwierdzenia po-
ra¿enia, nale¿y jak najszybciej usun¹æ i spaliæ pora¿one roœliny. W namiotach
foliowych i szklarniach nale¿y wykonaæ dezynfekcjê pod³o¿y przed ka¿dym sie-
wem – termicznie lub chemicznie.
2. W sytuacji pojawienia siê silnego pora¿enia nale¿y bezzw³ocznie, tu¿ po
zauwa¿eniu choroby, wykonaæ 3–4 zabiegi opryskiwania ca³ych poletek, na-
miotu i obszaru zasiewu, w odstêpach co 3–7 dni, ze wzglêdu na wyj¹tkowo
szybkie tempo rozwoju choroby.
16.2.5. Opadzina modrzewia
§ 274.
1. W przypadku opadziny modrzewia powodowanej przez Meria laricis
Vuill. wykonuje siê profilaktyczne zabiegi opryskiwania œrodkami grzybobój-
czymi. Du¿¹ skutecznoœæ ochrony uzyskuje siê wykonuj¹c pierwszy zabieg na
pêkaj¹ce p¹ki modrzewia, czyli wczesn¹ wiosn¹. Nastêpne 2–3 zabiegi powin-
ny byæ wykonane w odstêpach 10–14-dniowych w okresie nasilonej infekcji,
czyli na prze³omie kwietnia i maja oraz w maju. Dalsze zabiegi wykonuje siê
w odstêpach 2–3-tygodniowych, a¿ do pocz¹tku sierpnia.
2. Pod koniec sezonu wegetacyjnego nale¿y wykonaæ zabieg opryskiwania
pêdów pozbawionych igie³ oraz gleby z opad³ym igliwiem. Bardzo skuteczne
jest staranne zagrabienie igie³ na kwaterach w szkó³ce, a nastêpnie ich spale-
nie, w celu zlikwidowania materia³u infekcyjnego.
16.2.6. Skrêtak sosny
§ 275.
Skrêtak sosny – Melampsora pinitorqua Rostr. pora¿a tylko tegoroczne pê-
dy sosen. Infekcja zarodnikami podstawkowymi (basidiosporami) odbywa siê
w maju i czerwcu, wówczas nale¿y wykonaæ zabieg opryskiwania siewek oraz
dwulatek sosny œrodkami zalecanymi do zwalczania chorób powodowanych
przez rdzê. Korzystne jest usuniêcie topoli osiki z s¹siedztwa szkó³ki, czyli wy-
eliminowanie drugiego gospodarza sprawcy skrêtaka sosny.
109
16.2.7. Zamieranie pêdów sosny
§ 276.
Zamieranie pêdów sosny powoduj¹ ró¿ne gatunki grzybów, ale najwiêksze
znaczenie w szkó³kach leœnych ma Gremmeniella abietina (Lagerb.) Morelet.
W szkó³kach, w okresie od pocz¹tku rozwoju pêdów do po³owy wrzeœnia, sto-
suje siê zabiegi z u¿yciem œrodków grzybobójczych zalecanych do zwalczania
wiosennej osutki. Zabiegi nale¿y rozpocz¹æ w maju. Najpierw nale¿y wykonaæ
trzy zabiegi w odstêpie 2–3 tygodni, a nastêpnie dwa zabiegi co 3–4 tygodnie.
16.3. Ochrona siewek i sadzonek gatunków liœciastych
16.3.1. Zgorzel siewek i sadzonek
§ 277.
Ochrona siewek drzew liœciastych przed zgorzel¹ powodowan¹ przez Phy-
tophthora spp., Pythium spp., Rhizoctonia spp. i inne grzyby, wymaga stosowa-
nia metod hylotechnicznych i chemicznych, podobnie jak w przypadku zgorze-
li siewek drzew iglastych. Zalecana jest dezynfekcja gleby, zaprawianie nasion
i profilaktyczne zabiegi opryskiwania, które powinny byæ wykonane przed po-
jawieniem siê wschodów, w momencie pêkania gleby na kwaterach w szkó³ce.
Nastêpne 2–3 zabiegi nale¿y wykonaæ w miarê rozwoju choroby, w odstêpach
5–14-dniowych. W póŸniejszym okresie, w miarê potrzeby, zabiegi nale¿y wy-
konywaæ co 2 tygodnie, do koñca sierpnia.
16.3.2. M¹czniak prawdziwy dêbu i innych gatunków
drzew i krzewów
§ 278.
1. W celu ograniczenia mo¿liwoœci pora¿enia siewek i sadzonek dêbowych
przez m¹czniaka prawdziwego dêbu – Microsphaera alphitoides Griff. et
Maubl., szkó³ki gatunków liœciastych nale¿y zak³adaæ z dala od drzewostanów
dêbowych, mog¹cych byæ Ÿród³em zagro¿enia.
2. Pierwszy zabieg opryskiwania nale¿y wykonaæ po pe³nym rozwiniêciu li-
œci siewek, a na wielolatkach – w fazie pêkaj¹cych p¹czków (w okresie bezlist-
nym). Nastêpny zabieg nale¿y wykonaæ po 2 tygodniach, a kolejne – w miarê
potrzeb wynikaj¹cych z rozwoju choroby, z czêstotliwoœci¹ co 3–4 tygodnie.
3. W przypadku wyst¹pienia m¹czniaków prawdziwych na innych gatun-
kach drzew i krzewów liœciastych (np. na klonie, buku, grabie, olszy, jesionie,
leszczynie, berberysie i in.), powodowanych przez liczne gatunki grzybów z ro-
dzajów Uncinula, Phyllactinia, Microsphaera, Sawadea, nale¿y stosowaæ zabie-
gi opryskiwania, jak w przypadku m¹czniaka prawdziwego dêbu.
110
16.3.3. Przewê¿enie podstawy ³odygi
§ 279.
Sadzonki drzew liœciastych (buk, lipa, jesion, d¹b, klon, brzoza, olsza)
i drzew iglastych (g³ównie jod³a i œwierk, rzadziej modrzew i sosna) z objawa-
mi przewê¿enia podstawy ³odygi, spowodowanymi przez Pestalotia hartigii
Tub., Pestalotiopsis funerea (Desm.) Stey., Pezicula eucrita (P. Karst) P. Karst
i inne grzyby, nale¿y bezzw³ocznie wyrwaæ i zniszczyæ przez spalenie. Nie sto-
suje siê w tym przypadku chemicznych metod ochrony.
16.3.4. Pleœnienie dêbu
§ 280.
Sadzonki dêbów, a niekiedy buków i klonów z objawami choroby pleœnie-
nia dêbu – Rosellinia quercina Hartig, nale¿y wyjmowaæ (³¹cznie z egzempla-
rzami rosn¹cymi w najbli¿szym s¹siedztwie) i niszczyæ przez spalenie. Glebê
w miejscach wyst¹pienia choroby nale¿y zdezynfekowaæ œrodkiem grzybobój-
czym, po wczeœniejszym g³êbokim przekopaniu lub zaoraniu.
16.3.5. Rdze
§ 281.
Rdze wystêpuj¹ce na liœciach topól i wierzb – Melampsora spp. oraz na li-
œciach brzóz – Melampsoridium betulinum (Desm.) Kleb. w szkó³kach leœnych
zwalczamy œrodkami grzybobójczymi. Zabiegi opryskiwania rozpoczynamy
w momencie pojawienia siê pierwszych zauwa¿alnych symptomów choroby,
które wystêpuj¹ zazwyczaj po pe³nym rozwiniêciu siê liœci na siewkach i sa-
dzonkach. W koñcu sezonu wegetacyjnego (o ile rozmiar szkó³ki na to pozwa-
la) korzystne jest wygrabienie opad³ych liœci i spalenie ich.
16.3.6. Plamistoœci liœci
§ 282.
Plamistoœci liœci obejmuj¹ zespó³ chorób charakteryzuj¹cych siê bardzo
ró¿norodnymi sprawcami, objawami i skutkami. Zalicza siê do nich m.in.: an-
traknoza (plamistoœæ zgorzelowa), parch, zgorzel liœci, brunatnienie, cerko-
sporoza, smo³owa plamistoœæ (czerniak) liœci klonu i wierzby, septorioza,
szpetki (szpeciaki). Skuteczn¹ metod¹ ochrony s¹ zabiegi z u¿yciem œrodków
grzybobójczych. Pierwsze zabiegi opryskiwania wykonuje siê wiosn¹ na pêka-
j¹ce p¹ki, nastêpne w odstêpach 2–3-tygodniowych, w miarê potrzeb wynika-
j¹cych z rozwoju choroby. Jesieni¹ zaleca siê staranne zgrabienie opad³ych li-
111
œci, gdy¿ s¹ one w du¿ej czêœci rezerwuarem materia³u zakaŸnego, który wy-
twarza siê wiosn¹, nastêpnego roku.
16.3.7. Wiêdniêcie drzew liœciastych
§ 283.
Wiêdniêcie drzew liœciastych, powodowane przez Verticillium spp., które
mo¿e wyst¹piæ w szkó³kach, ogranicza siê przez usuwanie chorych sadzonek
i dezynfekcjê gleby. We wczesnej fazie rozwoju choroby, w chwili wyst¹pienia
objawów na pojedynczych roœlinach, mo¿na czêœciowo zahamowaæ dalszy jej
rozwój przez podlewanie zasiewów œrodkami zalecanymi przez IBL.
16.4. Ochrona szkó³ek oraz mateczników topolowych
i wierzbowych
§ 284.
W szkó³kach oraz matecznikach topolowych i wierzbowych, w celu ograni-
czenia wystêpowania chorób, stosuje siê 5–6-krotne zabiegi opryskiwania
œrodkami grzybobójczymi w ci¹gu ca³ego sezonu wegetacyjnego. Pierwszy za-
bieg nale¿y wykonaæ na pocz¹tku czerwca, nastêpne w odstêpach oko³o trzy-
tygodniowych. Ostatni zabieg wykonuje siê jesieni¹ na pêdy ju¿ bezlistne.
W trakcie pozyskiwania prêtów na zrzezy z karp topolowych i wierzbowych,
powierzchnie ciêæ na karpach nale¿y posmarowaæ preparatami do dezynfekcji
ran. Pozyskane zrzezy topolowe i wierzbowe przed posadzeniem poddaje siê
dezynfekcji za pomoc¹ œrodków grzybobójczych.
16.5. Ochrona upraw, m³odników i starszych drzewostanów
16.5.1. Choroby sosny
16.5.1.1. Wiosenna osutka sosny
§ 285.
W przypadku wiosennej osutki sosny, powodowanej przez Lophodermium
seditiosum (Schrad.) Chévall, zaleca siê nastêpuj¹ce dzia³ania o charakterze
profilaktycznym:
1) unikanie hodowli siewek sosny w szkó³kach otoczonych przez uprawy
i m³odniki sosnowe,
2) utrzymywanie dobrego stanu sanitarnego w starszych drzewostanach so-
snowych otaczaj¹cych szkó³ki i m³ode uprawy, a zw³aszcza usuwanie z dna
lasu ga³êzi pozostawionych po œcince drzew,
112
3) sadzenie w uprawach jedynie egzemplarzy dobrze wykszta³conych, w du-
¿ym stopniu wolnych od pora¿enia,
4) stosowanie chemicznej ochrony siewek sosny w szkó³kach i ewentualnie
w najcenniejszych uprawach.
16.5.1.2. Jesienna osutka sosny
§ 286.
W przypadku jesiennej osutki sosny, powodowanej przez grzyb Cyclaneu-
sma minus (Butin) di Cosmo, Peredo et Minter lub inne czynniki, zaleca siê:
1) przy corocznym wystêpowaniu ustaliæ przyczyny choroby,
2) w przypadku niedoboru sk³adników od¿ywczych, zw³aszcza potasu, fosfo-
ru i ¿elaza, wykonaæ nawo¿enie.
16.5.1.3. Czerwona plamistoœæ igie³ sosny
§ 287.
W przypadku czerwonej plamistoœci igie³ sosny, powodowanej przez Do-
thistroma septospora (Dorog.) M. Morelet, zaleca siê nastêpuj¹ce dzia³ania:
1) ustaliæ rezerwuary materia³u zakaŸnego i podj¹æ próby ich zredukowania
lub likwidacji,
2) nie sadziæ w uprawach siewek pora¿onych w szkó³ce,
3) chroniæ chemicznie siewki w szkó³kach w celu wyhodowania wolnego od
pora¿enia materia³u sadzeniowego.
16.5.1.4. Szara osutka sosny
§ 288.
W przypadku wyst¹pienia szarej osutki sosny powodowanej przez Lopho-
dermella sulcigena (Rostr.) zaleca siê usuwanie z upraw i m³odników egzem-
plarzy rokrocznie silnie pora¿onych.
16.5.1.5. Zamieranie pêdów sosny
§ 289.
1. Gremmeniella abietina (Lagerb.) Morelet powoduje groŸne zamieranie
pêdów, g³ównie sosny pospolitej i sosny czarnej, w uprawach, m³odnikach
i dr¹gowinach, a niekiedy tak¿e w starszych drzewostanach. W celu zapobie-
gania zamieraniu pêdów spowodowanego t¹ chorob¹ zaleca siê nastêpuj¹ce
dzia³ania:
1) przy zak³adaniu upraw, uwzglêdnianie odmian drzew znanych jako bar-
dziej odporne oraz preferowanie lokalnych ekotypów,
2) wprowadzanie podatnych gatunków drzew obcego pochodzenia jedynie
w sytuacjach szczególnie uzasadnionych. W Polsce dotyczy to przede
113
wszystkim sosny czarnej, wprowadzanej zw³aszcza w rejonach przemys³o-
wych,
3) wykonywanie mo¿liwie wczeœnie intensywnych zabiegów pielêgnacyjnych
(czyszczenia, trzebie¿e), powoduj¹cych rozluŸnienie zwarcia m³odych drze-
wostanów; dzia³anie to powinno byæ traktowane jako jedno z najwa¿niejszych
w ochronie drzewostanów przed masowym pora¿eniem przez G. abietina,
4) podkrzesywanie drzew, zw³aszcza w m³odnikach sosny czarnej, gdy¿ na
dolnych ga³êziach tego gatunku utrzymuje siê permanentnie rezerwuar
materia³u zakaŸnego,
5) unikanie wprowadzania podatnych gatunków drzew w miejscach stwarza-
j¹cych potencjalne zagro¿enie, tj. pod okapem drzewostanów sosnowych,
w pasach przylegaj¹cych do starszych drzewostanów sosnowych (zw³aszcza
od strony pó³nocno-wschodniej), w obni¿eniach terenowych o charakterze
zmrozowisk, na gruntach porolnych, w wy¿szych po³o¿eniach nad pozio-
mem morza lub na pó³nocnych stokach gór,
6) usuwanie rezerwuarów materia³u zakaŸnego (zamar³e drzewa, ga³êzie po
œciêtych drzewach), szczególnie w otoczeniu szkó³ek, w których hodowana
jest sosna,
7) w³aœciwa identyfikacja sprawców chorób sosny w szkó³kach i niewprowa-
dzanie do upraw sadzonek nawet w najmniejszym stopniu pora¿onych
przez G. abietina.
2. W ochronie drzewostanów przed zamieraniem pêdów sosny powodo-
wanym przez Cenangium ferruginosum Fr. mo¿e mieæ zastosowanie wiele
wskazañ podanych w odniesieniu do G. abietina. W zwi¹zku z tym, ¿e C. ferru-
ginosum jest patogenem s³aboœci, nale¿y stwarzaæ drzewom dobre warunki
wzrostu i rozwoju oraz w miarê mo¿liwoœci chroniæ je przed czynnikami powo-
duj¹cymi ich os³abienie lub uszkodzenie. Szczególnie wa¿ne w tym zakresie
wydaje siê byæ niedopuszczenie do masowego wyst¹pienia ig³ówki sosnowej.
3. W celu unikniêcia zamierania pêdów sosny powodowanego przez Spha-
eropsis sapinea (Fr.) Dyko et Sutton zaleca siê nastêpuj¹ce dzia³ania:
1) monitorowanie choroby,
2) ochronê chemiczn¹ materia³u sadzeniowego w szkó³kach,
3) niewprowadzanie do upraw sadzonek z objawami pora¿enia pêdów.
16.5.1.6. Przewê¿enia podstawy strza³ki
§ 290.
W celu zapobiegania chorobie powodowanej przez Pezicula spp., Phomop-
sis spp., Alantophomopsis spp., Pestalotia spp. zaleca siê:
1) unikanie zbyt g³êbokiego sadzenia,
2) unikanie obsypywania nasad strza³ek ziemi¹ w czasie zabiegów pielêgna-
cyjnych,
3) usuwanie wraz z korzeniami obumar³ych egzemplarzy.
114
16.5.1.7. Skrêtak sosny
§ 291.
1. W celu ochrony sosny przed skrêtakiem nale¿y usuwaæ drugiego gospo-
darza, jakim dla Melampsora pinitorqua Rostr. s¹ topole z sekcji Leuce. Przede
wszystkim powinny byæ eliminowane topole (zw³aszcza osika) rosn¹ce w obrê-
bie upraw oraz w ich bezpoœrednim s¹siedztwie. Za stosunkowo bezpieczn¹
uwa¿a siê odleg³oœæ powy¿ej 300 metrów. W zwi¹zku z tym, ¿e osika wytwarza
doœæ czêsto pêdy odroœlowe, zaleca siê, by przed usuniêciem topól doprowa-
dziæ do obumarcia drzewek przez obr¹czkowanie pni lub zastosowanie odpo-
wiednich preparatów chemicznych.
2. Je¿eli nie ma mo¿liwoœci usuniêcia topól rosn¹cych w niedalekim oto-
czeniu upraw, zaleca siê zak³adanie pasów izolacyjnych z³o¿onych z drzew
gatunków nie pora¿anych przez patogena. Jest to szczególnie wa¿ne, gdy upra-
wa sosnowa znajduje siê od strony nawietrznej wzglêdem topól.
3. Na terenach silnie zagro¿onych chorob¹, szczególnie wa¿ne jest unika-
nie du¿ych powierzchni zrêbowych. Korzystne mo¿e siê tak¿e okazaæ zanie-
chanie wykaszania traw w najm³odszych uprawach, które mog¹ byæ przeszko-
d¹ w rozprzestrzenianiu siê zarodników grzyba, zw³aszcza gdy egzemplarze
osiki s¹ niskie.
4. W przypadku zagro¿enia najm³odszych upraw, mo¿e zaistnieæ koniecz-
noœæ wykonania zabiegów opryskiwania. W odniesieniu do sosny zabiegi mu-
sz¹ byæ wykonane w okresie rozwoju pêdów (maj, czerwiec), zaœ w odniesieniu
do topól – w okresie lata.
5. W dotkniêtych chorob¹ starszych uprawach, pracownicy ZOL powinni
opracowaæ indywidualny sposób postêpowania, zale¿ny od nasilenia i stopnia
deformacji drzewek. Na ogó³ istnieje koniecznoœæ wyciêcia drzewek obumar-
³ych oraz stopniowego usuwania z upraw egzemplarzy krzaczasto rozwijaj¹-
cych siê i tych, u których strza³a uleg³a znacznemu zniekszta³ceniu.
16.5.2. Choroby jod³y
16.5.2.1. Osutki igie³ jod³y
§ 292.
W celu unikniêcia choroby powodowanej przez Hypodermella nervisequia
(DC.) Lagerb. i Herpotrichia parasitica (Hartig) Rostrup zaleca siê:
1) rozluŸnianie zwarcia w odnowieniach naturalnych,
2) niezbyt póŸne ods³anianie odnowieñ naturalnych.
115
16.5.2.2. Rdza igie³ jod³y
§ 293.
W celu unikniêcia wyst¹pienia rdzy igie³ jod³y, powodowanej przez Pucci-
niastrum epilobii (Pers.) Otth., zaleca siê:
1) usuwanie drugiego gospodarza (wierzbówki kiprzycy) wokó³ szkó³ek i cen-
nych nalotów oraz podrostów jod³owych,
2) ochronê chemiczn¹ siewek jod³y w szkó³kach w celu hodowli zdrowego
materia³u sadzeniowego.
16.5.3. Choroby modrzewia
16.5.3.1. Opadzina modrzewia
§ 294.
W celu zapobiegania opadzinie modrzewia, powodowanej przez Meria la-
ricis Vuill., zaleca siê:
1) unikanie wprowadzania modrzewia na stanowiska o du¿ej wilgotnoœci,
2) w miejscach powtarzaj¹cego siê wystêpowania choroby nale¿y rozwa¿yæ
wprowadzenie mieszañców modrzewia europejskiego i japoñskiego.
16.5.3.2. Szara pleϖ
§ 295.
W celu zapobiegania chorobie zaleca siê:
1) unikanie zbytniego ocienienia sadzonek,
2) unikanie terenów zmrozowiskowych.
16.5.3.3. Rak modrzewia
§ 296.
W celu zapobiegania powstawaniu raka modrzewia, powodowanego przez
Lachnellula willkommii (Hahn et Ayers) Dharne, zaleca siê:
1) unikanie wprowadzania modrzewi na tereny zmrozowiskowe,
2) usuwanie zamar³ych i zamieraj¹cych egzemplarzy z objawami raka na strzale.
16.5.4. Choroby œwierka
16.5.4.1. Osutki œwierka
§ 297.
W celu zapobiegania chorobie, powodowanej przez Lophodermium piceae
(Fckl.) v. Höhn. i Lirula macrospora (Hartig) Darker, zaleca siê:
116
1) wczesne rozluŸnianie zwarcia w odnowieniach naturalnych i m³odnikach,
2) ochronê chemiczn¹ siewek w szkó³kach.
16.5.4.2. Zamieranie pêdów œwierka
§ 298.
W celu zapobiegania chorobie, powodowanej przez Sirococcus conigenus
(DC.) Cannon & Minter i Gremmeniella abietina (Lagerb.) Morelet, zaleca siê:
1) unikanie sadzenia œwierka na stanowiskach o zbyt du¿ej wilgotnoœci,
2) ochronê chemiczn¹ siewek w szkó³kach,
3) redukcjê rezerwuarów materia³u zakaŸnego (owocniki rozwijaj¹ siê m.in.
na szyszkach),
4) ograniczenie wystêpowania mszycy œwierkowo-modrzewiowej Adelges lari-
cis Vallot.
16.5.5. Choroby dêbu
16.5.5.1. M¹czniak prawdziwy dêbu
§ 299.
W celu zapobiegania chorobie zaleca siê ochronê chemiczn¹ sadzonek
w szkó³kach.
16.5.5.2. Zamieranie pêdów dêbu
§ 300.
W celu zapobiegania chorobie, powodowanej przez Colpoma quercinum
(Fr.) Wallr. i Fusicoccum quercus Oudem., zaleca siê:
1) unikanie hodowli dêbów w zbyt du¿ym ocienieniu,
2) unikanie uszkadzania drzew,
3) usuwanie drzew zamieraj¹cych i obumar³ych.
16.5.6. Choroby jesionu
§ 301.
W celu zapobiegania zamieraniu jesionu, powodowanego przez Diplodia
spp., Cytospora spp. i in., zaleca siê:
1) unikanie wprowadzania jesionu na stanowiska wzmo¿onego wystêpowania
choroby,
2) ochronê chemiczn¹ sadzonek w szkó³kach.
117
16.6. Choroby korzeni
16.6.1. Huba korzeni
16.6.1.1. Stosowanie na gruntach porolnych biologicznej metody
ochrony drzewostanów przed hub¹ korzeni
§ 302.
W drzewostanach iglastych rosn¹cych na gruntach porolnych wskazane
jest stosowanie biologicznej metody ochrony drzew przed hub¹ korzeni, powo-
dowan¹ przez korzeniowca wieloletniego Heterobasidion annosum (Fr.) Bref.
§ 303.
Zabieg polega na sztucznym zaka¿eniu zawiesin¹ zarodników grzyba kon-
kurencyjnego Phlebiopsis gigantea (Fr.) Jülich. (zgodnie z etykiet¹ bioprepara-
tu) czó³ pniaków powstaj¹cych w okresie czyszczeñ i trzebie¿y:
1) pniaki powstaj¹ce podczas czyszczeñ wczesnych i czyszczeñ póŸnych s¹
miejscem tzw. infekcji pierwotnych H. annosum „od strony czo³a pniaka”.
Na terenach szczególnie zagro¿onych chorob¹ zabiegi biologiczne nale¿y
wykonaæ ju¿ w trakcie czyszczeñ wczesnych, podczas pierwszych zabiegów
œcinki drzew. Je¿eli nie jest to mo¿liwe, zalecane jest w czasie czyszczeñ
œcinanie drzewek na wysokoœci oko³o 20 cm nad ziemi¹ w celu szybszego
przeschniêcia pozostawionej czêœci, a przez to powstania warunków mniej
sprzyjaj¹cych zasiedlaniu przez patogena,
2) pniaki powsta³e w okresie czyszczeñ póŸnych powinny byæ zabezpieczane
grzybem Ph. gigantea. Postêpowanie takie ma na celu wprowadzenie do
œrodowiska drzewostanu na gruncie porolnym korzystnego grzyba sapro-
troficznego, w celu samorzutnej kolonizacji pniaków powstaj¹cych w póŸ-
niejszym okresie.
§ 304.
W uprawach i m³odnikach, w których drzewa rosn¹ od pocz¹tku w luŸniej-
szej wiêŸbie i nie stwierdza siê wzmo¿onego ich zamierania wywo³anego hub¹
korzeni, nale¿y raczej opóŸniæ wykonywanie ciêæ pielêgnacyjnych, ni¿ pozosta-
wiaæ pniaki niezabezpieczone.
§ 305.
W przypadku powstawania pierwszych ognisk infekcyjnych w wyniku pora-
¿enia H. annosum, nale¿y usuwaæ drzewka przez wyrywanie, zaœ w wieku tycz-
kowiny i dr¹gowiny celowe jest wykonywanie zabiegu ochronnego okreœlane-
go jako zak³adanie „sztucznych luk” (patrz rozdzia³ 16.6.1.2).
§ 306.
W drzewostanie, w którym ju¿ wystêpuje huba korzeni i powstaj¹ce luki
stale siê powiêkszaj¹, wykonywanie trzebie¿y bez zabezpieczania pniaków bio-
118
preparatem Ph. gigantea prowadzi do utrwalenia siê ognisk chorobowych
i stwarza du¿e k³opoty przy odnowieniu lasu.
§ 307.
W drzewostanach z dynamicznie przebiegaj¹cym procesem chorobowym,
które przeznaczono do przebudowy, miêdzy innymi z wprowadzaniem domie-
szek biocenotycznych i podszytów, nale¿y zaniechaæ wyorywania bruzd, gdy¿
powoduje to uszkodzenia korzeni znajduj¹cych siê blisko powierzchni gleby
i powiêksza zagro¿enie chorobowe. Zranienia staj¹ siê miejscami infekcji dla
patogena, zaœ grzybnia obecna w korzeniu wytwarza w tym miejscu owocnik,
zwiêkszaj¹c tym samym obecnoœæ zarodników podstawkowych H. annosum
w drzewostanie.
§ 308.
Na s³abszych siedliskach, gdzie dobór sk³adu gatunkowego drzew do prze-
budowy jest ograniczony, celowe jest wprowadzanie potomstw drzew (sosna,
œwierk) uznanych za bardziej odporne na hubê korzeni (a równoczeœnie po-
chodz¹cych z populacji rodzimych), przez:
1) uzupe³nienie luk hubowych nalotem (samosiewkami) z drzew pozostaj¹-
cych wewn¹trz innych luk hubowych, w s¹siaduj¹cych drzewostanach,
2) stosowanie sztucznie mikoryzowanych sadzonek produkowanych z zakry-
tym systemem korzeniowym.
§ 309.
1. W okresie trzebie¿y drzew i ich zrywki, zw³aszcza w drzewostanach
œwierkowych, Ÿród³em zagro¿enia przez hubê korzeni s¹ uszkodzenia korzeni
i szyi korzeniowej drzew na trasie zrywki. Zrywkê nale¿y zatem prowadziæ
szczególnie starannie, zaœ powstaj¹ce rany nale¿y zabezpieczaæ w³aœciwymi
preparatami.
2. Na szlakach zrywkowych pniaki powinny byæ zabezpieczane bioprepara-
tem Ph. gigantea, gdy¿ niewykonywanie tego zabiegu sprzyja licznym infek-
cjom pierwotnym, zaœ rozwijaj¹ca siê w korzeniach grzybnia patogena mo¿e
spowodowaæ „liniowe” zamieranie drzew w s¹siaduj¹cych rzêdach. Powstaj¹-
ce na pniakach wzd³u¿ szlaku zrywkowego owocniki patogena zwiêkszaj¹ po-
tencja³ infekcyjny sprawcy.
§ 310.
Stosowanie metody biologicznej na powierzchni zrêbowej jest zalecanym
zabiegiem profilaktyczno-ochronnym, maj¹cym na celu biologiczne niszczenie
pniaków pozostaj¹cych po usuniêciu, z powodu huby korzeni, drzewostanu
pierwszego pokolenia, ograniczaj¹c przez to rozmiar infekcji pierwotnych
i wtórnych patogena oraz bazy pokarmowej dla H. annosum, grzybów z rodza-
ju Armillaria, sprawców opieñkowej zgnilizny korzeni, a tak¿e bazy lêgowej
szeliniaka sosnowca.
119
§ 311.
Sposób stosowania biopreparatów Ph. gigantea ma istotny wp³yw na sku-
tecznoœæ zabiegu i powinien uwzglêdniaæ nastêpuj¹ce przes³anki:
1) najkorzystniejszym okresem wykonywania zabiegu ochronnego jest wcze-
sna wiosna (z chwil¹ zejœcia œniegu) oraz jesieñ, gdy¿ du¿a wilgotnoœæ pnia-
ków i korzeni sprzyja rozwojowi wprowadzanego grzyba,
2) pniaki powinny byæ œcinane mo¿liwie nisko przy ziemi oraz g³êboko naci-
nane – zale¿nie od œrednicy – siekier¹ lub pilark¹, w celu zwiêkszenia po-
wierzchni kontaktu z ciecz¹ u¿ytkow¹ i przyspieszenia wnikania grzybni
w g³¹b pniaka,
3) pniaki nale¿y szczepiæ prepa-
ratem nie póŸniej ni¿ do trze-
ciego dnia od œciêcia drzewa;
dopuszcza
siê
wykonanie
szczepieñ póŸniej ni¿ 3 dni od
œcinki pod warunkiem g³êbo-
kiego, wielokrotnego nacina-
nia pniaka pilark¹ a¿ do szyi
korzeniowej,
4) szczepienie (zaka¿enie) pnia-
ka polega na polaniu (spryska-
niu) powierzchni œciêcia cie-
cz¹ u¿ytkow¹ preparatu –
zgodnie z instrukcj¹-etykiet¹
jego stosowania. Zabezpieczo-
n¹ powierzchniê pniaka nale¿y
przykryæ „czapeczk¹” z mchu
lub œció³ki (ryc. 11).
16.6.1.2. Zak³adanie „sztucznych luk”
§ 312.
1. W trakcie corocznego przegl¹du drzewostanów sosnowych I klasy wie-
ku, zw³aszcza takich, w których nie wykonywano jeszcze zabiegów pielêgnacyj-
nych, nale¿y wytypowaæ i oznaczyæ tworz¹ce siê ogniska infekcyjne, którymi s¹
pojedyncze lub grupowo zamieraj¹ce z powodu huby korzeni drzewa.
2. Wiosn¹ nale¿y zweryfikowaæ ocenê oraz w miejscu tworz¹cych siê
ognisk infekcyjnych wykonaæ zabieg tworzenia sztucznych luk przez:
1) wyciêcie wszystkich drzew wokó³ drzewa (drzew) zamar³ego, w promieniu
odpowiadaj¹cym 1–1,5 jego (ich) wysokoœci (powsta³a luka nie powinna
mieæ wiêkszej powierzchni ni¿ 100 m
2
),
2) staranne, zgodnie z instrukcj¹, zabezpieczenie czó³ powsta³ych pniaków
biopreparatem Ph. gigantea.
120
Ryc. 11. Nanoszenie biopreparatu Ph. gigantea na
pniaki powstaj¹ce w czyszczeniach i trzebie¿ach (1,
2) oraz na powierzchniach zrêbowych (3): a, b, c, d
– kolejnoœæ postêpowania
§ 313.
Na s³abszych siedliskach zaleca siê wype³nienie powsta³ej sztucznie luki przez
dosadzenie sadzonek gatunków liœciastych, zgodnie z zasadami hodowli lasu.
16.6.1.3. Wykonanie „zabiegu rozproszonego”
§ 314.
Wykonanie „zabiegu rozproszonego” jest dopuszczalne jedynie po prze-
prowadzeniu przez nadleœnictwo oceny drzewostanu pod wzglêdem aktualne-
go zagro¿enia infekcyjnego i weryfikacji tej oceny przez ZOL.
§ 315.
Ocena zagro¿enia polega na przeprowadzeniu w terenie postêpowania
kwalifikacyjnego wed³ug podanej procedury i okreœleniu zgodnoœci stanu
drzewostanu z nastêpuj¹cymi kryteriami:
1) w drzewostanach sosnowych od II klasy wieku, w których wydzielanie siê
drzew z powodu huby korzeni nie wystêpuje lub jest sporadyczne,
2) zadrzewienie nie jest mniejsze niz 0,8,
3) liczba drzew zamieraj¹cych z powodu huby korzeni nie przekracza
3 szt./ha w ci¹gu roku,
4) liczba luk spowodowanych dzia³alnoœci¹ huby korzeni w przesz³oœci lub
luk, które powsta³y z nieznanych przyczyn, nie jest wiêksza ni¿ 2 szt./ha,
5) sumaryczna powierzchnia luk nie przekracza 3 arów/ha,
6) nie wystêpuj¹ pniaki z owocnikami H. annosum (jeœli tak – zaleca siê je wy-
szukaæ, od³amaæ i spaliæ).
§ 316.
Na dwa lata (jesieni¹) lub 1 rok (wczesn¹ wiosn¹) przed terminem wyko-
nania trzebie¿y, zgodnie z planem ciêæ (wykaz ciêæ u¿ytków przedrêbnych),
wyznacza siê drzewa przeznaczone do usuniêcia, spoœród których 25% drzew
zaznacza siê w inny sposób. Usytuowanie tych drzew powinno byæ równomier-
nie rozproszone i obejmowaæ ca³¹ powierzchniê trzebie¿ow¹.
§ 317.
Wiosn¹ wycina siê zaznaczone drzewa (25%), zaœ powsta³e pniaki nacina
siê g³êboko i szczególnie starannie zabezpiecza biopreparatem Ph. gigantea.
Zaleca siê stosowanie podwójnej dawki preparatu i 2–3-krotnie wiêkszej daw-
ki cieczy roboczej na pniak oraz polewanie œció³ki wokó³ pniaków w odleg³o-
œci oko³o 20 cm (pniaki nale¿y przykryæ œció³k¹). Tak przygotowane pniaki za-
biegowe s¹ „matecznikami” grzyba; na nich wytwarzaj¹ siê w ci¹gu bie¿¹cego
roku i w roku nastêpnym owocniki Ph. gigantea, z których wysypuj¹ce siê za-
rodniki podstawkowe bêd¹ samorzutnie zasiedlaæ pniaki powstaj¹ce w póŸ-
niejszym okresie.
121
§ 318.
Pniaki mateczne powinny byæ jesieni¹ oraz wiosn¹ nastêpnego roku oce-
nione przez nadleœnictwo pod wzglêdem obecnoœci na nich pow³oczkowatych
owocników grzyba Ph. gigantea.
§ 319.
W roku wykonywania trzebie¿y (rok po powstaniu pniaków matecznych)
wycina siê pozosta³e 75% drzew przewidzianych do usuniêcia. Gdy na pnia-
kach matecznych stwierdzono wystêpowanie owocników Ph. gigantea, pozosta-
³ych pniaków trzebie¿owych nie zabezpiecza siê biopreparatem Ph. gigantea –
zabieg biologicznej ochrony w drzewostanie mo¿e byæ w tym roku zaniechany.
Jeœli na pniakach matecznych nie stwierdza siê obecnoœci owocników (warun-
ki pogodowe roku poprzedniego mog³y byæ niesprzyjaj¹ce dla rozwoju grzyba
Ph. gigantea), powsta³e pniaki trzebie¿owe nale¿y bezwzglêdnie zabezpieczyæ
biopreparatem Ph. gigantea.
16.6.2. Opieñkowa zgnilizna korzeni
§ 320.
W celu zapobiegania chorobie, powodowanej przez Armillaria spp., zale-
ca siê:
1) unikanie zrêbowego sposobu zagospodarowania lasu oraz wykorzystywa-
nie w maksymalnym stopniu odnowienia naturalnego,
2) w³aœciwe sadzenie, zabezpieczaj¹ce przed deformacj¹ korzenia g³ównego,
3) unikanie nawo¿enia organicznego w postaci kompostu korowego lub torfu,
4) eliminowanie potencjalnych baz pokarmowych patogena,
5) wyrywanie zamieraj¹cych i obumar³ych drzewek wraz z korzeniami, stoso-
wanie biopreparatu opartego na Trichoderma harzianum Rifai lub dezyn-
fekcjê miejsc wokó³ zamar³ych drzewek i pniaków,
6) w miejscach specjalnego przeznaczenia (np. szkó³ki, plantacje) karczowa-
nie wszystkich pniaków po³¹czone z g³êbok¹ ork¹ wraz z usuwaniem resz-
tek korzeni, drewna i ryzomorf.
16.6.3. Nekroza korzeni drzew iglastych
§ 321.
W celu zapobiegania chorobie powodowanej przez Rhizina undulata Fr.
zaleca siê nastêpuj¹ce dzia³ania:
1) odnowienie po¿arzysk po up³ywie dwóch lat od powstania po¿aru,
2) zwiêkszenie udzia³u drzew liœciastych w uprawach na terenach popo¿aro-
wych oraz na zrêbach po drzewostanach iglastych,
122
3) pe³na, g³êboka orka na terenach popo¿arowych, po³¹czona z karczowa-
niem pniaków,
4) wykorzystanie w wiêkszym stopniu samosiewów sosnowych,
5) wyjmowanie z korzeniami i niszczenie zamieraj¹cych i obumar³ych sadzo-
nek.
16.7. Choroby bakteryjne
§ 322.
Za jedn¹ z najgroŸniejszych chorób ziarnkowych drzew owocowych uzna-
wana jest choroba bakteryjna – zaraza ogniowa powodowana przez Erwinia
amylovora (Burrill) Winslow et Al., która jest te¿ chorob¹ kwarantannow¹,
podlegaj¹c¹ prawnie obowi¹zkowi zwalczania. W lasach mog¹ byæ ni¹ pora¿a-
ne dzikie jab³onie, grusze oraz g³ogi i jarzêbina. Z chwil¹ pojawienia siê symp-
tomów chorobowych, ca³e egzemplarze drzew i krzewów nale¿y bezzw³ocznie
usun¹æ i zniszczyæ.
16.8. Inne choroby
§ 323.
1. W uprawach i m³odnikach, lokalnie lub na rozleg³ych obszarach, mog¹
siê pojawiaæ w niektórych latach choroby powodowane przez inne, ni¿ wymie-
nione, czynniki chorobotwórcze. W takich przypadkach nale¿y zasiêgn¹æ opi-
nii ZOL, IBL lub jednostek zajmuj¹cych siê fitopatologi¹, dzia³aj¹cych w ra-
mach wydzia³ów leœnych wy¿szych uczelni.
2. W przypadku wielkoobszarowego wyst¹pienia chorób, wskazuj¹cych na
du¿e zagro¿enie dla ekosystemów leœnych, DGLP powinna powo³aæ interdy-
scyplinarny zespó³ specjalistów.
17. Zabiegi ochronne w drzewostanach zagro¿onych
przez owady
W ochronie lasu przed owadami stosowane s¹ g³ównie trzy rodzaje metod:
q
metody biotechniczne – polegaj¹ce na wykorzystaniu, w ró¿nego typu pu-
³apkach, zwi¹zków chemicznych wystêpuj¹cych w œrodowisku i wp³ywaj¹-
cych na owady, jak np. feromony, kairomony, repelenty,
q
metody biologiczne – polegaj¹ce na stosowaniu ¿ywych organizmów (np.
bakterii Bacillus thuringiensis Berliner) w celu ograniczania liczebnoœci
szkodliwych owadów,
q
metody chemiczne – polegaj¹ce na redukcji liczebnoœci populacji owadów
przy u¿yciu œrodków owadobójczych.
123
17.1. Stosowanie feromonów i kairomonów w ochronie lasu
§ 324.
W praktyce leœnej feromony i kairomony mog¹ byæ wykorzystywane do:
1) monitoringu owadów leœnych oraz w integrowanej metodzie ochrony eko-
systemów leœnych,
2) zmniejszania liczebnoœci populacji owadów w wyniku masowych od³owów
do pu³apek (ryc. 12–14),
3) zak³ócania informacji chemicznej pomiêdzy samcami i samicami, co pro-
wadzi do dezorientacji i utrudnienia w odnalezieniu partnera w celu kopu-
lacji,
4) bezpoœredniego zwalczania owadów danego gatunku przez koncentracjê
samców i samic w okolicach pu³apek (lub d³u¿yc), a nastêpnie niszczenie
ich jednym ze znanych sposobów (chemicznie, mechanicznie),
124
Pu³apka Zoëcon-1C
Pu³apka PL-1
Pu³apka PL-2
Pu³apka bezlepowa IBL-1
Ryc. 12. Pu³apki feromonowe do od³owu motyli
Ryc. 13. Pu³apki feromonowe do od³owu korników
5) ustalania optymalnych terminów wykonywania zabiegów skierowanych
przeciw niektórym szkodnikom.
§ 325.
1. Monitoring motyli i korników przy u¿yciu pu³apek feromonowych jest
systemem ci¹g³ego zbierania informacji o stanie populacji wybranych gatun-
ków owadów, maj¹cym na celu:
1) stwierdzenie obecnoœci monitorowanych owadów w terenie,
2) wczesne wykrycie obszarów (kompleksów leœnych) o zwiêkszonej liczebno-
œci monitorowanych owadów,
3) okreœlenie rozk³adu przestrzennego ró¿nych gatunków korników i motyli
oraz zmian dynamiki ich populacji,
4) œledzenie przebiegu rójki i d³ugoterminowych trendów zmian liczebnoœci
populacji,
5) zwiêkszenie skutecznoœci tradycyjnych metod walki ze szkodnikami.
2. Stosowanie pu³apek feromonowych, zw³aszcza do od³owu korników
(kornika drukarza, drwalnika paskowanego, cetyñca wiêkszego i in.), pozwala
oceniæ liczebnoœæ ich populacji i stopieñ zagro¿enia drzewostanów.
3. W pewnych przypadkach, pu³apki feromonowe mo¿na wykorzystywaæ
do wczesnego wykrywania obecnoœci gatunków owadów znajduj¹cych siê na li-
œcie kwarantannowej.
§ 326.
Efektywny system monitoringu szkodliwych owadów powinien kierowaæ
siê nastêpuj¹cymi zasadami:
1) wyznaczona sieæ sta³ych punktów obserwacyjnych monitoringu owadów powin-
na obejmowaæ przede wszystkim potencjalne ogniska gradacyjne szkodników,
2) rodzaje pu³apek i chemiczny sk³ad syntetycznego feromonu nie powinny
byæ zmieniane w okresie trwania monitoringu,
3) pu³apki feromonowe powinny byæ co roku wywieszane w tych samych miej-
scach, przed rozpoczêciem rójki owadów,
125
Pu³apka IBL-4
Ryc. 14. Pu³apka z syntetycznym atraktantem
pokarmowym do od³owu szeliniaków
4) we wszystkich punktach obserwacyjnych nale¿y kontrolowaæ pu³apki w tych
samych terminach ustalonych dla poszczególnych gatunków szkodników,
5) dane z od³owów do poszczególnych pu³apek feromonowych powinny byæ
uzupe³nione charakterystyk¹ drzewostanu i informacjami o warunkach
pogodowych.
§ 327.
1. Skuteczn¹ metod¹ redukcji liczebnoœci niektórych gatunków owadów
jest stosowanie syntetycznych feromonów agregacyjnych (skupiaj¹cych), które
charakteryzuj¹ siê zdolnoœci¹ zwabiania samców i samic szkodnika. Cechê tê
wykorzystuje siê do od³owów chrz¹szczy za pomoc¹ pu³apek feromonowych
oraz drzew chwytnych.
2. Do masowych od³owów chrz¹szczy korników zaleca siê nastêpuj¹ce pu-
³apki feromonowe:
1) trójk¹tn¹ pu³apkê ekranow¹ z folii z pojemnikiem na chrz¹szcze (IBL-2),
2) pu³apkê szczelinow¹ Theysona lub rurow¹ typu Borregaarda,
3) pu³apkê segmentow¹ (IBL-3).
3. Pu³apki ekranowe s¹ na ogó³ bardziej efektywne ni¿ rurowe, te ostatnie
natomiast maj¹ wiele zalet, jak na przyk³ad ³atwy i szybki monta¿, wieloletni¹
trwa³oœæ, selektywnoœæ od³owów itp. Z tego wzglêdu pu³apki rurowe nadaj¹ siê
do stosowania w miejscach trudno dostêpnych i nara¿onych na dzia³anie sil-
nych wiatrów, np. w drzewostanach górskich.
4. Pu³apki feromonowe nale¿y wyk³adaæ wed³ug nastêpuj¹cych wskazañ:
1) pu³apki nale¿y wywieszaæ na wysokoœci od 0,5 do 3 m nad ziemi¹,
2) przy lokalizacji pu³apek ekranowych nale¿y unikaæ miejsc nara¿onych na
intensywny opad igliwia i ga³¹zek, które powoduj¹ zanieczyszczenie rynie-
nek; nie nale¿y równie¿ umieszczaæ pu³apek przy drogach wywozowych
oraz szlakach turystycznych, gdzie s¹ nara¿one na uszkodzenie lub znisz-
czenie,
3) wyk³adanie pu³apek z feromonami powinno byæ zakoñczone przed rozpo-
czêciem rójki szkodnika,
4) wszystkie pu³apki wy³o¿one w lesie powinny byæ ponumerowane, a ich lo-
kalizacja naniesiona na szkic (mapê),
5) termin umieszczenia feromonów w pu³apkach ustala siê na podstawie co-
dziennych obserwacji warunków pogodowych. Najczêœciej przypada on
przed 15 marca na drwalnika paskowanego, a przed 15 kwietnia na korni-
ka drukarza,
6) opakowania z torebkami feromonów nale¿y otwieraæ tu¿ przed ich umiesz-
czeniem w pu³apce, aby zapobiec wczeœniejszemu ulatnianiu siê substancji
wabi¹cej. Opakowañ nie nale¿y pozostawiaæ w lesie,
7) feromony nale¿y umieszczaæ poni¿ej
1
/
3
wysokoœci pu³apki, mierz¹c od
do³u,
8) przed zim¹ pu³apki feromonowe nale¿y zebraæ i zabezpieczyæ przed uszko-
dzeniem.
126
5. W czasie kontroli pu³apek, wykonywanej przynajmniej raz w tygodniu,
nale¿y:
1) sprawdziæ ich stan techniczny i wykonaæ ewentualne naprawy,
2) usun¹æ z pu³apek od³owione owady oraz zanieczyszczenia (ga³¹zki, ig³y,
szyszki, itp.); wybrane z pojemników od³owione chrz¹szcze nale¿y znisz-
czyæ. Pu³apki, z których systematycznie wybiera siê od³owione chrz¹szcze,
s¹ o ponad 50% bardziej efektywne ni¿ pu³apki nie oczyszczane.
3) sprawdziæ stan feromonu – w przypadku stwierdzenia zaniku w³aœciwoœci
wabi¹cych feromonu (brak od³owów chrz¹szczy, zmiana zabarwienia dys-
pensera) nale¿y go wymieniæ.
§ 328.
1. Drzewa chwytne s¹ to d³u¿yce, stosy lub inne drewno (wa³ki o d³ugoœci
1–2 m odciête z dolnych partii strza³) potraktowane œrodkiem owadobójczym,
do których przyczepiono feromon wabi¹cy chrz¹szcze korników.
2. Drzewa chwytne mo¿na wyk³adaæ pojedynczo lub w grupach. Przyjmuje
siê, ¿e efektywnoœæ jednego drzewa chwytnego jest zbli¿ona do efektywnoœci
pu³apki feromonowej. Przy ustalaniu lokalizacji i liczby drzew chwytnych
w poszczególnych kompleksach leœnych, nale¿y opieraæ siê na zasadach przy-
jêtych dla pu³apek feromonowych (§ 327.4. oraz rozdzia³y 17.3.8., 17.3.9
i 17.3.10.). Drzewa chwytne nale¿y ponumerowaæ, a ich lokalizacjê zaznaczyæ
na szkicu.
3. Drzewa chwytne powinny byæ wy³o¿one i potraktowane œrodkiem owa-
dobójczym przed rozpoczêciem rójki zwalczanego gatunku kornika. Drzew
chwytnych nie nale¿y stosowaæ do zwalczania drwalnika paskowanego.
4. Feromon umieszcza siê na drzewie chwytnym w tym samym terminie co
w pu³apkach feromonowych. Jedn¹ torebkê feromonu stosuje siê na jedn¹
d³u¿ycê lub stos chwytny. Umieszcza siê j¹ w po³owie d³ugoœci le¿¹cego drze-
wa chwytnego, na zacienionej dolnej stronie.
5. W nadleœnictwach stosuj¹cych zatapianie drewna mo¿na, na sk³adowi-
sku przy bindugach, umieszczaæ feromony na zgromadzonym surowcu w ocie-
nionej czêœci d³u¿yc, po 1 torebce z feromonem na oko³o 5 m
3
drewna.
17.2. Stosowanie œrodków owadobójczych i pu³apek mechanicznych
w ochronie lasu
17.2.1. Ogólne zalecenia dotycz¹ce stosowania œrodków
owadobójczych
§ 329.
Skutecznoœæ zabiegów ratowniczych wykonywanych w lasach zale¿y od:
1) aktywnoœci owadobójczej i dawki u¿ytych œrodków owadobójczych,
127
2) dawki technicznej cieczy u¿ytkowej,
3) rozdrobnienia cieczy u¿ytkowej,
4) gêstoœci pokrycia ulistnienia opryskiwanych drzew.
§ 330.
Do ograniczania liczebnoœci owadów liœcio¿ernych stosuje siê œrodki ochro-
ny roœlin zalecane przez Instytut Badawczy Leœnictwa, dopuszczone do obrotu
i stosowania, znajduj¹ce siê w wykazie œrodków ochrony roœlin, zamieszczonym
w obwieszczeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, og³oszonym w danym ro-
ku w Dzienniku Urzêdowym RP „Monitor Polski”.
§ 331.
Œrodki owadobójcze stosuje siê w zró¿nicowanych dawkach, wy³¹cznie do
celów okreœlonych w etykiecie-instrukcji stosowania i œciœle wed³ug podanych
w niej zaleceñ. Nale¿y je stosowaæ w taki sposób, aby nie dopuœciæ do zagro-
¿enia zdrowia ludzi, zwierz¹t i ska¿enia œrodowiska, uwzglêdniaj¹c przede
wszystkim hodowlane i profilaktyczne metody ochrony lasu, które pozwalaj¹
ograniczyæ stosowanie œrodków chemicznych do niezbêdnego minimum.
§ 332.
W celu zwiêkszenia skutecznoœci zabiegów zwalczania szkodliwych owa-
dów, w przypadku œrodków owadobójczych rozcieñczanych wod¹, nale¿y do
zbiornika opryskiwacza dodaæ adiuwanty, które u³atwiaj¹ pokrycie roœlin cie-
cz¹ u¿ytkow¹ i zwiêkszaj¹ przyczepnoœæ preparatów.
§ 333.
Na terenach uzdrowisk i otulin parków narodowych oraz w strefach ochro-
ny poœredniej Ÿróde³ i ujêæ wody mo¿na stosowaæ wy³¹cznie œrodki wskazane
w corocznym wykazie ministra w³aœciwego do spraw rolnictwa.
§ 334.
1. Pracownicy zatrudnieni przy transporcie, przechowywaniu i stosowaniu
œrodków owadobójczych powinni byæ przeszkoleni przez jednostki organiza-
cyjne upowa¿nione przez wojewódzkiego inspektora ochrony roœlin. Powinni
mieæ tak¿e zaœwiadczenia lekarskie o braku przeciwwskazañ do pracy przy
œrodkach ochrony roœlin.
2. Podczas pracy nale¿y zachowaæ szczególne œrodki ostro¿noœci, u¿ywaj¹c
odpowiednich rêkawic i ubrañ ochronnych. Zabronione jest jedzenie, picie
i palenie tytoniu.
§ 335.
Opakowania po œrodkach ochrony roœlin podlegaj¹ postêpowaniu wynika-
j¹cemu z ustawy o opakowaniach i odpadach opakowaniowych.
128
§ 336.
1. Zabiegi ratownicze w m³odnikach, plantacjach i przerzedzonych drze-
wostanach iglastych na mniejszych powierzchniach oraz zabiegi uzupe³niaj¹ce
w ni¿szych drzewostanach z podszytami wykonuje siê przy u¿yciu opryskiwa-
czy plecakowych lub zamg³awiaczy zamontowanych na ci¹gnikach. Informacja
o zabiegu wykonanym sprzêtem naziemnym zapisywana jest w protokóle (for-
mularz nr 35).
2. Zabiegi ratownicze w starszych drzewostanach wykonuje siê przy u¿yciu
ultraniskoobjêtoœciowej (ULV) aparatury opryskuj¹cej z atomizerami bêbno-
wymi lub tarczowymi, z napêdem mechanicznym typu AU-5000 lub innych ty-
pów o podobnych parametrach (zabudowanych na samolotach PZL M-18
„Dromader” lub An-2R) lub z napêdem elektrycznym typu AR-470.04 (zabu-
dowanych na œmig³owcach Mi-2R).
§ 337.
W zale¿noœci od d³ugoœci koron opryskiwanych drzew, w zabiegach ultra-
niskoobjêtoœciowych (ULV) stosuje siê dawki cieczy u¿ytkowej podane w ta-
beli 37.
§ 338.
1. W celu zapewnienia dobrego przenikania cieczy u¿ytkowej w g³¹b koron
drzew nale¿y stosowaæ opryskiwanie o widmie kropel 50–150 µm, w których
œrednia œrednica objêtoœciowa wynosi oko³o 80 µm.
2. Dla wiêkszoœci œrodków owadobójczych stosowanych w zabiegach ultra-
niskoobjêtoœciowych wymagana jest gêstoœæ pokrycia w granicach 15–20 kro-
pli opadaj¹cych na 1 cm
2
ulistnienia drzew w opryskiwanym drzewostanie.
§ 339.
Zespo³y Ochrony Lasu lub TSOL we wspó³pracy z pracownikami RDLP
i w³aœciwego terytorialnie nadleœnictwa, na podstawie opracowanej przez IBL
krótkoterminowej prognozy wystêpowania wa¿niejszych szkodników i chorób
infekcyjnych drzew leœnych oraz na podstawie wyników uzupe³niaj¹cej oceny
zagro¿enia i oceny defoliacji koron, kwalifikuj¹ drzewostany do zabiegów
ochronnych (formularz nr 36).
17.2.2. Ograniczanie liczebnoœci szkodliwych owadów
¿yj¹cych w glebie
§ 340.
W uzasadnionych przypadkach, gdy kontrola populacji owadów ¿yj¹cych
w glebie (pêdraki, drutowce, rolnice) wskazuje, ¿e ich liczebnoœæ przekracza
liczby krytyczne (tabela 1 i 2), wykonuje siê dezynsekcjê gleby przy u¿yciu
œrodków owadobójczych w formie preparatów granulowanych lub p³ynnych.
129
§ 341.
Preparaty granulowane stosuje siê na ca³ej powierzchni gleby, rzêdowo lub
punktowo pod poszczególne sadzonki:
–
w zabiegach dezynsekcji o charakterze powierzchniowym lub rzêdowym
stosuje siê preparaty o dzia³aniu kontaktowym, przy u¿yciu siewników lub
gleboopylaczy. Ze wzglêdu na wysok¹ toksycznoœæ granulatów dla zwie-
rz¹t, a zw³aszcza dla ptaków, konieczne jest dok³adne zmieszanie prepara-
tu z 10–20 cm warstw¹ gleby;
–
przy wykonywaniu zabiegów punktowych stosuje siê granulowane prepara-
ty o dzia³aniu systemicznym, które pobrane przez korzenie wnikaj¹ do tka-
nek roœlinnych i chroni¹ je przed uszkodzeniami wyrz¹dzanymi przez owa-
dy. Zalecan¹ dawkê preparatu umieszcza siê przy u¿yciu wyskalowanych
pojemników lub aplikatorów w jamkach podczas sadzenia lub obok posa-
dzonych roœlin na g³êbokoœci 8–10 cm.
§ 342.
Preparaty p³ynne rozcieñczone w du¿ej iloœci wody (450–2000 l/ha) stosu-
je siê przy u¿yciu opryskiwaczy na wilgotn¹ glebê lub przed deszczem.
§ 343.
Zabiegów dezynsekcji nie nale¿y wykonywaæ jesieni¹ w okresie przemiesz-
czania siê pêdraków w g³¹b gleby, ani wczesn¹ wiosn¹, kiedy znajduj¹ siê one
na g³êbokoœci poni¿ej 20 cm. Zabiegi dezynsekcji nie s¹ skuteczne wobec star-
szych stadiów rozwojowych pêdraków.
§ 344.
Na terenach masowego wystêpowania chrab¹szczy mo¿na przeprowadziæ
zwalczanie chrz¹szczy w czasie rójki. Zabiegi przy u¿yciu œrodków owadobój-
czych o dzia³aniu kontaktowym, w dawkach zalecanych do zwalczania owadów
liœcio¿ernych, wykonuje siê wzd³u¿ dróg i linii podzia³u powierzchniowego wy-
sadzonych drzewami liœciastymi oraz w odosobnionych kêpach drzew liœcia-
stych, gdzie chrab¹szcze gromadz¹ siê w celu ¿eru uzupe³niaj¹cego.
17.2.3. Ochrona szkó³ek i upraw przed szeliniakami
§ 345.
1. Szkó³ki i uprawy zagro¿one przez chrz¹szcze szeliniaka nale¿y otaczaæ
rowkami zabezpieczaj¹cymi przed inwazj¹ szkodników.
2. Rowki pu³apkowe o pionowych œcianach, szerokoœci i g³êbokoœci 25–30 cm,
ze studzienkami co 10 m, wykopuje siê w przypadkach, gdy mo¿liwe jest czê-
ste (co 2–3 dni) wykonywanie kontroli. Podczas kontroli, wybrane ze studzie-
nek szkodliwe chrz¹szcze nale¿y niszczyæ, natomiast drapie¿ne owady, gady,
p³azy i ssaki owado¿erne nale¿y uwalniaæ.
130
3. Jeœli nie ma mo¿liwoœci wykonywania czêstych kontroli, nale¿y wykopaæ
rowki izolacyjne (bez studzienek) o pionowej œcianie od strony powierzchni
chronionej i ukoœnej œcianie, o nachyleniu 45
O
, od strony zewnêtrznej.
§ 346.
1. Do od³awiania chrz¹szczy szeliniaka na uprawach stosuje siê nastêpuj¹-
ce pu³apki przygotowane z materia³ów naturalnych:
1) wa³ki pu³apkowe d³ugoœci 1m i gruboœci 10–15 cm, lekko ostrugane od
spodu i u³o¿one na wyrównanym pod³o¿u,
2) p³aty œwie¿ej kory œwierkowej lub sosnowej, o wymiarach 30×30 cm, u³o-
¿one ³ykiem ku ziemi i obci¹¿one darni¹,
3) wi¹zki œwie¿ego chrustu iglastego, d³ugoœci oko³o 30 cm i gruboœci do 10 cm,
4) kr¹¿ki drewna w korze w do³kach chwytnych.
2. W celu ochrony zagro¿onych upraw wyk³ada siê od kilkudziesiêciu do
100 pu³apek na hektar. Kontrolê pu³apek wykonuje siê co 2–3 dni (w przy-
padkach masowego wystêpowania) lub raz w tygodniu (w przypadku mniej-
szej liczebnoœci chrz¹szczy), niszcz¹c od³owione szkodniki. Je¿eli pu³apki wy-
schn¹, nale¿y wymieniæ je na nowe. Omawiane pu³apki mo¿na potraktowaæ
wodn¹ emulsj¹ œrodków owadobójczych, co pozwala na rzadsze wykonywanie
kontroli.
3. Jedn¹ ze skutecznych mechanicznych metod od³awiania chrz¹szczy sze-
liniaka w uprawach jest wykopanie do³ków chwytnych o wymiarach 30×30 cm
i liczbie ok. 100 szt./ha z umieszczonymi w nich kr¹¿kami drewna sosnowego.
§ 347.
1. Do od³awiania chrz¹szczy szeliniaka w zagro¿onych uprawach stosuje
siê te¿ naziemne pu³apki IBL-4 z syntetycznym atraktantem pokarmowym.
2. Po spulchnieniu gleby do g³êbokoœci oko³o 20 cm uk³ada siê na niej tzw.
szablon, który po wciœniêciu do oporu, pozostawia w glebie odcisk. Atraktant
w formie dyspensera umieszcza siê wewn¹trz pu³apki, któr¹ nastêpnie wk³ada
siê w odcisk po szablonie otworami do odp³ywu wody do ziemi na takiej g³ê-
bokoœci, by rurki wejœciowe pu³apki opiera³y siê na powierzchni gleby.
3. Pu³apki wyk³ada siê w liczbie od 10 do 50 szt./ha. Kontrolê wykonuje siê
1–2 razy w tygodniu, niszcz¹c od³owione szeliniaki i uwalniaj¹c owady po¿y-
teczne.
§ 348.
1. W ochronie upraw przed chrz¹szczami szeliniaka stosuje siê chemiczne
œrodki owadobójcze w zabiegach o charakterze profilaktycznym lub ratowni-
czym.
2. W przypadku spodziewanego masowego wyst¹pienia szkodliwych
chrz¹szczy stosuje siê profilaktyczne zabezpieczanie sadzonek przed uszko-
dzeniami. W tym celu, w przygotowanej cieczy u¿ytkowej macza siê nadziem-
ne czêœci sadzonek (w wi¹zkach po oko³o 30 sztuk) przez 5–10 sek. Podczas tej
131
czynnoœci nie wolno dopuœciæ do zanieczyszczenia emulsji preparatu gleb¹,
która powoduje obni¿enie aktywnoœci owadobójczej cieczy. Po obeschniêciu
sadzonek, sadzi siê je w uprawie.
3. W przypadku stwierdzenia masowego pojawienia siê chrz¹szczy, w celu
redukcji ich liczebnoœci, w uprawach niewielkich powierzchniowo stosuje siê
opryskiwanie sadzonek ciecz¹ u¿ytkow¹ zalecanych œrodków owadobójczych,
przy u¿yciu opryskiwaczy plecakowych. W zabiegach opryskiwania wiêkszych
powierzchni upraw stosuje siê opryskiwacze ci¹gnikowe. Decyzjê w sprawie
wykonania zabiegów ochronnych podejmuje nadleœniczy.
4. Wysoka temperatura panuj¹ca wiosn¹ powoduje szybk¹ inaktywacjê
niektórych œrodków owadobójczych. W przypadku du¿ej liczebnoœci chrz¹sz-
czy w uprawie opryskiwanej przy u¿yciu np. pyretroidów, w okresie utrzymu-
j¹cej siê wysokiej temperatury, zabiegi nale¿y wykonywaæ w godzinach popo-
³udniowych.
5. Do zabezpieczania upraw przed szkodami powodowanymi przez
chrz¹szcze, podobnie jak w zabiegach ochronnych przed pêdrakami, stosuje
siê granulaty o dzia³aniu systemicznym, które pobrane przez korzenie wnika-
j¹ do tkanek roœlinnych i chroni¹ je przed uszkodzeniami. Zalecan¹ dawkê
preparatu umieszcza siê przy u¿yciu wyskalowanych pojemników lub aplikato-
rów w jamkach, podczas sadzenia, lub obok posadzonych roœlin na g³êbokoœci
8–10 cm.
17.2.4. Ochrona starszych upraw i m³odników
przed zwójkami sosnowymi, skoœnikiem tuzinkiem
i rozwa³kiem korowcem
§ 349.
1. Do rozrzedzenia populacji zwójki sosnóweczki w okresie narastania jej
liczebnoœci mo¿na stosowaæ metodê masowego od³owu samców do pu³apek
feromonowych, zak³ócania rójki lub metody „zwab i zabij” z u¿yciem feromo-
nu p³ciowego tego owada.
2. Do masowego od³owu samców s³u¿¹ pu³apki lepowe (np. typu delta)
z dyspenserem. Liczba stosowanych pu³apek powinna byæ nie mniejsza ni¿ 30
sztuk na 1 ha.
3. Efekt zak³ócenia rójki mo¿e byæ osi¹gniêty przez stosowanie du¿ej licz-
by dyspenserów zawieraj¹cych feromon zwójki sosnóweczki. Dyspensery te
mog¹ byæ stosowane równie¿ bez pu³apek, przez za³o¿enie ich bezpoœrednio
na drzewka sosnowe.
4. Metoda „zwab i zabij” polega na stosowaniu pasty zawieraj¹cej zarów-
no feromon p³ciowy, jak i insektycyd kontaktowy oraz filtr UV. Zaleca siê sto-
sowanie tej pasty w iloœci 250–1000 kropel/ha.
5. W okresie gradacji zwójki sosnóweczki zaleca siê stosowanie chemicz-
nych zabiegów ochronnych.
132
§ 350.
1. Wykonywanie chemicznych zabiegów ograniczania liczebnoœci zwójek
sosnowych i skoœnika tuzinka mo¿liwe jest w dwóch terminach:
1) wiosn¹ (zwykle w po³owie kwietnia), w okresie wgryzania siê g¹sienic
w nowe ¿erowiska w p¹czkach,
2) latem (zwykle w po³owie lipca), podczas wylêgu g¹sienic z jaj.
2. Zabiegi wykonuje siê przy u¿yciu naziemnej aparatury opryskuj¹cej,
wodnymi emulsjami zalecanych œrodków owadobójczych.
§ 351.
Zabiegi ograniczania liczebnoœci rozwa³ka korowca wykonuje siê w czasie
zimowych odwil¿y (gdy nie ma pokrywy œnie¿nej) lub na przedwioœniu. Do-
k³adne opryskiwanie szyj korzeniowych i œció³ki wokó³ pni, w promieniu
30 cm, przy u¿yciu wodnych emulsji zalecanych œrodków owadobójczych, mo¿-
na wykonywaæ w ci¹gu ca³ego dnia, przy temperaturze powietrza powy¿ej 0
O
C.
17.2.5. Ograniczanie liczebnoœci owadów liœcio¿ernych
17.2.5.1. Strategia ograniczania liczebnoœci populacji
szkodników liœcio¿ernych oparta na zasadach
metody integrowanej
Gradacje owadów liœcio¿ernych s¹ sygna³em istniej¹cych zaburzeñ w eko-
systemach leœnych. Gwa³towne narastanie liczebnoœci owadów rozpoczyna siê
w tzw. pierwotnych ogniskach gradacyjnych, których rozmieszczenie na tere-
nach masowego wystêpowania jest mniej wiêcej sta³e.
Narastanie liczebnoœci foliofagów sosny w pierwotnych ogniskach grada-
cyjnych ma charakter endogenny i jest znacznie szybsze, ni¿ na innych tere-
nach, dlatego celowe jest skoncentrowanie zabiegów ochronnych w tych ogni-
skach. Stosowane zabiegi ochronne powinny obejmowaæ wszelkie mo¿liwe
dzia³ania wynikaj¹ce z aktualnego stanu wiedzy przyrodniczej i techniki
ochrony roœlin.
Identyfikacja ognisk gradacyjnych w ka¿dym nadleœnictwie powinna byæ
wykonana na podstawie danych historycznych z przebiegu poprzednich grada-
cji oraz na podstawie analizy chemicznych zabiegów ochronnych wykonanych
w ostatnim piêædziesiêcioleciu. Ogniska te powinny byæ naniesione na mapê
i zaznaczone w operacie urz¹dzeniowym.
Do wyznaczenia potencjalnych ognisk gradacyjnych w m³odych drzewosta-
nach sosnowych lub za³o¿onych na gruntach porolnych mo¿na wykorzystaæ
wskaŸnik SBO (œredni¹ biomasê osobnicz¹ Carabidae).
Przed podjêciem ka¿dej decyzji o akcji ograniczania liczebnoœci szkodli-
wych owadów, racjonalnej z punktu widzenia gospodarczego i ekologicznego,
konieczna jest analiza ekonomiczna ró¿nych strategii i wariantów postêpowa-
133
nia ochronnego oraz okreœlenie powierzchni zagro¿onej przez foliofagi i gra-
nicznej (progowej) ich liczebnoœci, powy¿ej której uzasadnione jest podjêcie
zwalczania.
17.2.5.2. Ekologiczne i ekonomiczne aspekty postêpowania
ochronnego w ekosystemach leœnych zagro¿onych
przez owady liœcio¿erne sosny
Podstaw¹ oceny ekonomicznej efektywnoœci zabiegów zwalczania foliofa-
gów w drzewostanach sosnowych s¹ dane dotycz¹ce przyrodniczych aspektów
rozwoju gradacji i ich skutków gospodarczych. Podstawowe zale¿noœci zwi¹za-
ne z wp³ywem ¿erowania owadów liœcio¿ernych na drzewostany sosnowe
przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co:
q
Liczba drzew obumar³ych po ¿erowaniu owadów wzrasta wraz ze zmniej-
szaniem siê udzia³u procentowego igliwia pozostaj¹cego na drzewach i po-
garszaniem siê stanowiska biosocjalnego drzew, tj. w kierunku od drzew
góruj¹cych, przez panuj¹ce do przyg³uszonych.
q
IntensywnoϾ procesu obumierania drzew po jednokrotnym uszkodzeniu
aparatu asymilacyjnego maleje w kolejnych sezonach wegetacyjnych bez
¿eru szkodnika. Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e okres obumierania drzew
zale¿y od stopnia uszkodzenia ich aparatu asymilacyjnego. Im bardziej jest
on uszkodzony, tym okres obumierania jest krótszy.
q
Wielokrotne ¿erowanie foliofagów (w kolejnych sezonach wegetacyjnych)
powoduje liniowy wzrost obumierania drzew uszkodzonych, a¿ do ca³ko-
witej destrukcji drzewostanu.
q
W drzewostanach sosnowych uszkodzonych przez foliofagi w miarê polep-
szania siê jakoœci siedliska (od Bœw do LMœw) wzrasta liczba drzew ob-
umar³ych.
q
Wraz ze wzrostem wieku drzew uszkodzonych zmniejsza siê liczba ob-
umar³ych osobników, a prze¿ywalnoœæ m³odszych drzewostanów jest
mniejsza ni¿ starszych.
q
Przyrost wysokoœci, gruboœci i mi¹¿szoœci drzew i drzewostanów w okresie
gradacji maleje wraz ze zmniejszaniem siê udzia³u procentowego igliwia
pozostaj¹cego na drzewach oraz pogarszania siê stanowiska biosocjalnego
drzew, tj. od drzew góruj¹cych, panuj¹cych do przyg³uszonych.
q
W okresie pogradacyjnym przyrost wysokoœci, gruboœci i mi¹¿szoœci drzew
wzrasta w kolejnych sezonach wegetacyjnych. Czêsto wystêpuje przy tym
zjawisko ponownej kulminacji przyrostu wymienionych parametrów.
Jak wynika z przedstawionych informacji, w miarê wzrostu stopnia defo-
liacji zwiêkszaj¹ siê straty w drzewostanach sosnowych. Ich wielkoœæ jest uza-
le¿niona g³ównie od liczby i koncentracji drzew obumar³ych wp³ywaj¹cych
w najwiêkszym stopniu na strukturê drzewostanu oraz jego sumaryczn¹ pro-
dukcjê.
134
Pod pojêciem potencjalnych strat nale¿y rozumieæ straty w produkcji su-
rowca drzewnego. Brak ogólnie przyjêtych (zalecanych) metod wyceny poza-
produkcyjnych funkcji lasu uniemo¿liwia w³¹czenie równie¿ tych elementów do
analizy ekonomicznej postêpowania ochronnego w drzewostanach sosnowych.
§ 352.
Procedura o charakterze decyzyjnym, maj¹ca na celu ekonomiczn¹ opty-
malizacjê zabiegów ochronnych w drzewostanach, powinna obejmowaæ nastê-
puj¹ce etapy:
1) okreœlenie powierzchni ogniska gradacyjnego, a tak¿e powierzchni, na któ-
rej istnieje potencjalne niebezpieczeñstwo dalszego rozwoju populacji
szkodników poza ogniskiem gradacyjnym,
2) okreœlenie w ogniskach gradacyjnych rzeczywistych strat powsta³ych przed
wykonaniem zabiegów zwalczania oraz potencjalnych maksymalnych strat,
których uniknie siê dziêki zabiegom (S
1
),
3) okreœlenie potencjalnych maksymalnych strat w drzewostanach zagro¿o-
nych poza ogniskiem gradacyjnym (S
2
),
4) okreœlenie sumy potencjalnych strat na powierzchniach zagro¿onych, ja-
kich uda siê unikn¹æ dziêki przeprowadzeniu zabiegów ochronnych,
5) obliczenie kosztów zabiegów ochronnych,
6) okreœlenie wskaŸnika efektywnoœci nak³adów na ochronê lasu.
17.2.5.2.1. Okreœlenie powierzchni ogniska gradacyjnego, a tak¿e
powierzchni, na której istnieje potencjalne niebezpieczeñstwo
dalszego rozwoju populacji szkodników poza ogniskiem
gradacyjnym
§ 353.
1. Wielkoœæ powierzchni zagro¿onych w ró¿nym stopniu w danym roku
ustala siê podczas corocznych kontroli liczebnoœci poszczególnych szkodników
wed³ug metod zawartych w I czêœci IOL. Oprócz identyfikacji drzewostanów
najbardziej zagro¿onych (tzw. ognisk gradacyjnych), wa¿nym elementem jest
okreœlenie potencjalnej powierzchni drzewostanów zagro¿onych w bie¿¹cym
oraz w kolejnych sezonach wegetacyjnych, w przypadku rezygnacji z zabiegów
ochronnych w ognisku gradacyjnym. W tym celu nale¿y okreœliæ liczbê ognisk
gradacyjnych oraz ich rozk³ad przestrzenny.
2. Kolejnym krokiem jest okreœlenie tzw. potencja³u gradacyjnego popula-
cji szkodnika. Zale¿y on m.in. od fazy gradacji. Dobrym wskaŸnikiem poten-
cja³u gradacyjnego jest wspó³czynnik wzrostu powierzchni zagro¿onej (
∆P
z
)
wyra¿ony jako iloraz powierzchni zagro¿onej w danym stopniu w bie¿¹cym ro-
ku (p
t
) do analogicznej powierzchni w roku poprzednim (p
t –1
).
[3]
∆P
z
=
p
t
p
t – 1
135
3. W fazie wstêpuj¹cej (progradacji) wspó³czynnik ten przyjmuje wartoœci
>1, natomiast w fazie zstêpuj¹cej (retrogradacji) – wartoœci w przedziale od
0 do 1. Wraz ze wzrostem wspó³czynnika roœnie liczebnoœæ populacji szkodni-
ka oraz zwiêksza siê prawdopodobieñstwo wyst¹pienia gradacji w s¹siednich
drzewostanach.
17.2.5.2.2. Okreœlenie w ogniskach gradacyjnych rzeczywistych strat
powsta³ych przed wykonaniem zabiegów zwalczania
oraz potencjalnych maksymalnych strat, których uniknie siê
dziêki zabiegom (S
1
)
Okreœlenie rzeczywistych strat zaistnia³ych w ogniskach gradacyjnych do
momentu wykonania zabiegów ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze, jest ko-
nieczne przy obliczaniu wielkoœci strat ju¿ istniej¹cych w ognisku gradacyjnym
(jako stan wyjœciowy do dalszych obliczeñ). Po drugie, jest wa¿nym elemen-
tem, który trzeba wzi¹æ pod uwagê przy rozpatrywaniu koniecznoœci wykona-
nia zabiegu w danym drzewostanie, gdy¿ zaistnienie tych strat wp³ywa w istot-
ny sposób na jego stabilnoœæ i podatnoœæ na zniszczenie. Oczywiœcie, straty te
s¹ wiêksze od zera w przypadku gdy ju¿ wczeœniej drzewostan by³ pod presj¹
szkodnika. Gdy rozpatrujemy sytuacjê bez wczeœniejszego wp³ywu szkodnika,
straty te s¹ równe zero.
WartoϾ potencjalnych strat w ognisku gradacyjnym przyjmujemy na po-
ziomie maksymalnym, czyli adekwatnym do przewidywanej liczebnoœci szkod-
nika i defoliacji.
Porównanie wartoœci potencjalnych strat z kosztami zabiegów ochronnych
wymaga, aby obie wielkoœci zosta³y przedstawione w tych samych jednostkach,
np. w z³otówkach.
W Polsce sposoby obliczania odszkodowañ (strat) za szkody wyrz¹dzone
w lesie, lub te¿ efektów z tytu³u unikniêtych strat, polegaj¹ na ustaleniu zmian
wartoœci zasobów leœnych na skutek szkodliwego oddzia³ywania czynników
sprawczych, w tym tak¿e owadów. Podstawy wartoœciowania drzewostanów
oraz okreœlenia wielkoœci szkód i odszkodowañ, wraz z za³¹cznikiem zawiera-
j¹cym „Tablice wskaŸników wartoœci drzewostanów” na pniu wed³ug gatun-
ków, bonitacji i wieku, podane s¹ w rozporz¹dzeniu Ministra Œrodowiska
z dnia 20 czerwca 2002 r. (Dz.U. Nr 99, poz. 905).
§ 354.
W ognisku gradacyjnym potencjalna maksymalna wielkoœæ strat mo¿e byæ
obliczona nastêpuj¹co:
–
przy bardzo du¿ej liczebnoœci szkodnika (kilkakrotnie przekroczone liczby
krytyczne), dla drzewostanów sosnowych m³odszych klas wieku rosn¹cych
na bogatszych siedliskach (BMœw) – wed³ug metody szacowania strat z ty-
tu³u przedwczesnego wyrêbu drzewostanów ca³kowicie zniszczonych przez
owady, tj:
136
S
′
1
=(Wi
u
–Ws
i
)×Z
i
×H×C
[4]
gdzie:
S
′
1
– wysokoœæ potencjalnych strat w z³otych,
Wi
u
– wskaŸnik wartoœci spodziewanej 1 ha drzewostanu na pniu w wieku
rêbnoœci (u) odczytany z tablic wartoœci drzewostanów,
Ws
i
– wskaŸnik wartoœci 1 ha drzewostanu na pniu w wieku przedwczesne-
go wyrêbu tego drzewostanu (i) odczytany z tablic wartoœci drzewo-
stanów,
Z
i
– stopieñ zadrzewienia drzewostanu w chwili wyrêbu,
H
– powierzchnia drzewostanu (ha),
C
– aktualna cena sprzeda¿y 1 m
3
drewna w z³otych;
–
przy liczebnoœci szkodnika maksymalnie osi¹gaj¹cej wartoœæ krytyczn¹, dla
drzewostanów starszych klas wieku rosn¹cych na ubo¿szych siedliskach
(Bs, Bœw) – wed³ug metody szacowania strat z tytu³u zmniejszenia przyro-
stu mi¹¿szoœci na skutek czêœciowego uszkodzenia drzewostanów przez
owady, tj.:
S
″
1
=(Wi
u
–Wi
i
)×(Z
i
–Z
s
)×H×C
[5]
gdzie:
S
″
1
– wysokoœæ potencjalnych strat w z³otych,
Wi
u
– jak we wzorze [4],
Wi
i
– wskaŸnik wartoœci spodziewanej 1 ha drzewostanu na pniu w wieku
obecnym (i) odczytany z tablic wartoœci drzewostanów,
Z
i
– stopieñ zadrzewienia przed szkod¹,
Z
s
– szacowany stopieñ zadrzewienia po gradacji obliczony wed³ug
wzoru:
Z
s
=Z
i
×(1–m
p
)
[6]
gdzie:
m
p
– u³amkowy wskaŸnik mi¹¿szoœci drzew, które obumar³yby na skutek
¿eru owadów,
H
– powierzchnia drzewostanu (ha),
C
– jak we wzorze [4].
17.2.5.2.3. Okreœlenie potencjalnych maksymalnych strat w drzewostanach
zagro¿onych poza ogniskiem gradacyjnym (S
2
)
§ 355.
Przy za³o¿eniu, ¿e liczebnoœæ populacji szkodnika poza ogniskiem grada-
cyjnym nie osi¹gnie wartoœci krytycznych, w zwi¹zku z czym równie¿ potencjal-
na defoliacja bêdzie odpowiednio mniejsza, wartoœæ strat potencjalnych mak-
symalnych mo¿na okreœliæ, podobnie jak w przypadku potencjalnych maksy-
malnych strat w ognisku gradacyjnym (S
1
″), wed³ug metody szacowania strat
z tytu³u zmniejszenia przyrostu mi¹¿szoœci na skutek czêœciowego uszkodzenia
drzewostanów przez owady.
137
17.2.5.2.4. Okreœlenie sumy potencjalnych strat na powierzchniach
zagro¿onych, jakich uda siê unikn¹æ dziêki wykonaniu zabiegów
ochronnych
§ 356.
Ostatecznie ca³kowita wielkoœæ potencjalnych strat (S
c
) wyniesie:
S
c
=S
′
1
+S
″
1
+S
2
[7]
17.2.5.2.5. Obliczenie kosztów zabiegów ochronnych
§ 357.
1. W przypadku zabiegów ochronnych dotycz¹cych foliofagów, mamy do
czynienia prawie wy³¹cznie z zabiegami lotniczymi realizowanymi przy u¿yciu
samolotów lub helikopterów. Koszty (K) tych zabiegów obejmuj¹ tzw. koszty
sta³e i zmienne, których wielkoœæ mo¿na okreœliæ za pomoc¹ wzoru:
K=K
s
+k
z
×H
[8]
gdzie:
K
s
– koszty sta³e,
k
z
– koszty zmienne przypadaj¹ce na 1 ha drzewostanu,
H – powierzchnia objêta akcj¹ ograniczania liczebnoœci populacji foliofagów.
2. Przez koszty sta³e zabiegów ograniczania liczebnoœci owadów nale¿y ro-
zumieæ nak³ady na przeprowadzenie akcji, lecz niezale¿ne od jej skali (po-
wierzchni zabiegów). Pojawiaj¹ siê one w momencie podjêcia dzia³añ i obej-
muj¹ nak³ady na przygotowanie akcji oraz jej zakoñczenie. Do kosztów sta³ych
lotniczych zabiegów ochronnych, na etapie przygotowania akcji, zalicza siê na-
k³ady na:
–
przygotowanie l¹dowisk,
–
przygotowanie cieczy oraz zbiornika na ciecz,
–
sprawdzenie aparatury opryskowej samolotów.
Natomiast po przeprowadzonych zabiegach koszty sta³e obejmuj¹ nak³ady na:
–
œcinkê drzew kontrolnych,
–
mycie sprzêtu oraz jego dostarczenie do magazynu.
Koszty zmienne, w odró¿nieniu od sta³ych, zale¿¹ od wielkoœci powierzchni za-
biegów ochronnych. Obejmuj¹ one:
–
oflagowanie drzew w celu wyznaczenia dla samolotów granic obszaru pod-
danego zabiegowi,
–
oznaczenie terenu tablicami ostrzegawczymi,
–
wartoœæ zu¿ytych materia³ów,
–
wartoœæ œrodków chemicznych,
–
wartoœæ œwiadczonych us³ug i inne.
138
Koszty zmienne zale¿¹ wiêc od powierzchni drzewostanów zagro¿onych przez
szkodnika bêd¹cego przedmiotem zabiegów ochronnych oraz przyjêtej strate-
gii ochronnej.
17.2.5.2.6. Okreœlenie wskaŸnika efektywnoœci nak³adów na ochronê lasu
§ 358.
1. Koñcowym etapem jest okreœlenie tzw. wspó³czynnika efektywnoœci na-
k³adów na ochronê lasów (E) jako ilorazu wielkoœci potencjalnych maksymal-
nych szkód w drzewostanach (S), do poniesionych nak³adów na zabiegi
ochronne (K). Zabiegi ochronne bêd¹ ekonomicznie uzasadnione w momen-
cie, gdy obliczony w ten sposób wspó³czynnik bêdzie wiêkszy od jednoœci, czy-
li koszty poniesione na zabiegi ochronne zostan¹ co najmniej zrównowa¿one
przez wartoœæ uratowanych drzewostanów.
[9]
2. Wspó³czynnik ten nale¿y obliczyæ oddzielnie dla ka¿dego drzewostanu
wchodz¹cego w sk³ad ogniska gradacyjnego i bêd¹cego potencjalnym obiek-
tem planowanych zabiegów ochronnych, w celu okreœlenia pilnoœci (pierw-
szeñstwa) tych zabiegów (im wy¿szy wskaŸnik efektywnoœci, tym pilniejszy jest
zabieg ochronny) oraz dla drzewostanów poza ogniskiem gradacyjnym, w któ-
rych istnieje potencjalne niebezpieczeñstwo dalszego rozwoju populacji
szkodników.
3. Kolejnym krokiem bêdzie przyjêcie okreœlonej strategii postêpowania
ochronnego z uwzglêdnieniem gatunku szkodnika, fazy gradacji i stanu (sta-
bilnoœci) zaatakowanych drzewostanów oraz strategii alternatywnych uwzglêd-
niaj¹cych inne czynniki zewnêtrzne wp³ywaj¹ce na poziom potencjalnych strat
(poziom populacji szkodników wtórnych, warunki klimatyczne, np. susza i in.).
W zale¿noœci od gatunku szkodnika mo¿emy stosowaæ odmienne strategie po-
stêpowania ochronnego, polegaj¹ce na w³¹czaniu do pól zabiegowych drzewo-
stanów o ró¿nym stopniu zagro¿enia. W przypadku gatunków o pandemicz-
nym (wielkoobszarowym) charakterze gradacji (brudnica mniszka, strzygonia
choinówka, borecznik sosnowiec), nale¿y rozwa¿yæ mo¿liwoœæ objêcia zabiega-
mi ochronnymi, oprócz drzewostanów zagro¿onych w stopniu silnym (+++),
równie¿ drzewostany o œrednim stopniu zagro¿enia (++).
4. W przypadku gatunków o lokalnym charakterze gradacji (barczatka so-
snówka, osnuja gwiaŸdzista) bardziej wskazana jest strategia polegaj¹ca na
ograniczeniu zabiegów ochronnych tylko do drzewostanów zagro¿onych
w stopniu silnym (+++), gdy¿ ich gradacyjne wystêpowanie nie przyjmuje tak
ekspansywnej postaci, jak w przypadku gatunków o pandemicznym charakte-
rze gradacji.
5. Zagadnienie ekonomicznej optymalizacji postêpowania ochronnego
w drzewostanach sosnowych zagro¿onych przez szkodniki liœcio¿erne wymaga
E=
S ≥1
K
139
(z uwzglêdnieniem gatunku owada, fazy gradacji i charakterystyki drzewosta-
nów) ustalenia kilku alternatywnych strategii ochronnych, dla których okreœlo-
ne zostan¹ wspó³czynniki efektywnoœci. Do realizacji nale¿y wybraæ strategiê
charakteryzuj¹c¹ siê najwiêkszym wspó³czynnikiem efektywnoœci.
17.3. Ochrona drzewostanów przed owadami kambio-
i ksylofagicznymi (szkodnikami wtórnymi)
Zapobieganie masowemu rozmna¿aniu siê szkodników wtórnych obejmu-
je nastêpuj¹ce dzia³ania:
q
przestrzeganie zasad higieny lasu,
q
korowanie surowca drzewnego i jego terminowy wywóz z lasu,
q
zatapianie i zraszanie wod¹ nieokorowanego drewna,
q
chemiczne zabezpieczanie drewna przed zasiedleniem przez szkodniki
wtórne,
q
wyznaczanie i usuwanie z lasu drzew zasiedlonych przez szkodniki wtórne,
q
wyk³adanie drzew i stosów pu³apkowych,
q
od³awianie chrz¹szczy niektórych gatunków korników do pu³apek feromo-
nowych.
17.3.1. Zasady higieny lasu
§ 359.
1. Higiena lasu oznacza ca³okszta³t dzia³añ zmierzaj¹cych do utrzymania
korzystnego stanu zdrowotnego lasu, przy którym nie dochodzi do masowego
wystêpowania szkodników owadzich ani do pojawienia siê chorób. Przestrze-
ganie zasad higieny lasu jest obowi¹zkiem nadleœniczego.
2. W drzewostanach silnie zagro¿onych przez szkodniki wtórne, wszystkie
dzia³ania z zakresu hodowli lasu, u¿ytkowania i transportu nale¿y podporz¹d-
kowaæ sprawom ochrony lasu.
§ 360.
1. Drewno nieokorowane pochodz¹ce z wywrotów, z³omów, ciêæ jesienno-
-zimowych, odpadów pozrêbowych i drzew zamieraj¹cych nale¿y usun¹æ poza
strefê zagro¿enia powodowanego przez szkodniki wtórne w terminie:
1) przed 1 marca – na nizinach i pogórzu,
2) przed 1 kwietnia – w górach.
2. Po tym terminie nieokorowane drewno iglaste pozostaj¹ce w lesie,
w strefie zagro¿enia, nale¿y zatapiaæ, zraszaæ wod¹, korowaæ lub w wyj¹tko-
wych przypadkach zabezpieczaæ chemicznie.
3. Jeœli surowiec iglasty pozyskiwany latem nie zostanie wywieziony z lasu
w ci¹gu 2 tygodni, nale¿y korowaæ bezpoœrednio po œcince.
140
4. Wierzcho³ki i ga³êzie pochodz¹ce z ciêæ zimowych w drzewostanach so-
snowych nale¿y zrêbkowaæ, przesuszyæ na powierzchni otwartej lub usun¹æ
z lasu w terminie podanym w § 360.1, jeœli gruboœæ ga³êzi przekracza 5 cm.
W drzewostanach œwierkowych dopuszcza siê dodatkowo palenie ga³êzi
w okresie zimowym, gdy zaczyna narastaæ liczebnoœæ populacji korników za-
siedlaj¹cych wierzcho³kowe czêœci drzew.
5. Nie nale¿y pozostawiaæ w lesie, w tym tak¿e na zrêbach, wyrobionego
drewna nieokorowanego (d³u¿yc, k³ód, wa³ków, wyrzynków, szczap, tylców po
z³omach i wszelkich odpadków poeksploatacyjnych) na okres wiosny i lata. Je-
¿eli takiego drewna nie mo¿na wywieŸæ lub zabezpieczyæ chemicznie przed za-
siedleniem przez szkodniki wtórne, nale¿y je usun¹æ poza strefê zagro¿enia,
przed wylotem m³odego pokolenia szkodników.
6. Drzewa opanowane przez szkodniki wtórne nale¿y usuwaæ z lasu przez
ca³y rok w terminach dostosowanych do biologii poszczególnych gatunków.
7. Nale¿y wykorzystywaæ wszystkie mo¿liwoœci zrêbkowania drewna ma³o-
wymiarowego w pierwszej kolejnoœci zasiedlonego, a nastêpnie nadaj¹cego siê
do zasiedlenia przez szkodniki wtórne.
§ 361.
1. Przy opracowywaniu planu urz¹dzenia lasu, zadania ochrony lasu po-
winny byæ okreœlone na podstawie faktycznego stanu lasu i znajomoœci sytuacji
z ubieg³ych lat. Zadania te powinny uwzglêdniaæ dzia³ania zmierzaj¹ce do
uodpornienia drzewostanów na atak szkodników oraz klêski ¿ywio³owe (gra-
dacje owadów, po¿ary, czynniki atmosferyczne itp.).
2. Podczas czyszczeñ i trzebie¿y nale¿y usuwaæ z lasu drzewa zasiedlone
przez kambiofagi.
3. Melioracje i inne prace in¿ynieryjne powinno siê wykonywaæ w sposób
zapewniaj¹cy utrzymanie siedlisk leœnych w nale¿ytej sprawnoœci, nie dopusz-
czaj¹c do gwa³townych zmian stosunków wodnych.
4. U¿ytkowanie rêbne nale¿y prowadziæ w sposób zapewniaj¹cy zabezpie-
czenie drzewostanu przed szkodami powodowanymi przez huragany.
5. Szlaki zrywkowe nale¿y tak projektowaæ, aby podczas zrywki i wywozu
drewna nie uleg³y uszkodzeniu pnie lub korzenie starszych drzew oraz podro-
sty i naloty, a szkody w drzewostanie by³y na mo¿liwie jak najni¿szym poziomie.
17.3.2. Korowanie surowca drzewnego i jego terminowy
wywóz z lasu
§ 362.
1. Korowanie surowca drzewnego jest jednym z najskuteczniejszych sposo-
bów zabezpieczenia przed jego zasiedleniem przez szkodniki wtórne. Korowa-
nie drewna ju¿ zasiedlonego przez owady powoduje zniszczenie larw lub po-
czwarek, zw³aszcza gatunków, które ¿eruj¹ pod kor¹.
141
2. Korowanie nie chroni drewna przed uszkodzeniem przez drwalnika
paskowanego, dlatego na obszarze masowego wystêpowania tego szkodnika
nale¿y przed rójk¹ usun¹æ drewno z lasu.
§ 363.
1. Korowanie surowca iglastego w lesie (grubizny) nale¿y rozpocz¹æ w ta-
kim czasie, aby do sk³adnic i zak³adów przemys³u drzewnego po³o¿onych
w strefie zagro¿enia powodowanego przez szkodniki wtórne by³o dowo¿one
drewno bez kory w okresie wiosny i lata.
2. Korowanie surowca iglastego pochodz¹cego z ciêæ jesienno-zimowych,
a zalegaj¹cego w lesie lub na sk³adnicach po³o¿onych w strefie zagro¿enia
przez szkodniki wtórne, powinno byæ zakoñczone w terminie do 15 maja.
3. Nie podlega obowi¹zkowi korowania nastêpuj¹cy surowiec iglasty:
a) zmyg³owany w lesie lub na sk³adnicach i w tartakach po³o¿onych w strefie
zagro¿enia przez szkodniki wtórne i potraktowany profilaktycznie œrod-
kiem owadobójczym,
b) przewidziany do sp³awu przed 1 kwietnia,
c) zatopiony lub przeznaczony do zatopienia najpóŸniej do 15 maja,
d) zraszany wod¹ w okresie od kwietnia do sierpnia,
e) sosnowy przeznaczony do przetarcia w terminie do 15 maja i œwierkowy –
do 1 czerwca,
f) drobnica.
§ 364.
Surowiec iglasty (grubizna) pozyskiwany latem nale¿y wywieŸæ z lasu lub
okorowaæ w terminie podanym w § 360.3.
§ 365.
Nie podlega obowi¹zkowi korowania nastêpuj¹cy surowiec pozyskiwany
latem:
a) wywo¿ony w ci¹gu 2 tygodni od dnia œcinki do tartaków i sk³adnic po³o¿o-
nych w odleg³oœci ponad 3 km od drzewostanów iglastych i mieszanych,
b) wywo¿ony w ci¹gu 2 tygodni od dnia œcinki do tartaków po³o¿onych w od-
leg³oœci mniejszej ni¿ 3 km od drzewostanów iglastych lub mieszanych, je-
œli przeznaczony jest do bie¿¹cego przetarcia,
c) potraktowany œrodkiem owadobójczym.
17.3.3. Zatapianie i zraszanie wod¹ nieokorowanego drewna
§ 366.
1. Zatapianie nieokorowanego drewna w zbiornikach wodnych na okres co
najmniej dwóch tygodni zabezpiecza je przed zasiedleniem przez szkodniki
wtórne oraz powoduje zniszczenie larw i poczwarek znajduj¹cych siê pod ko-
142
r¹. Ponadto, w przypadku sosny, zabezpiecza te¿ drewno bielaste przed pato-
genami grzybowymi, przy czym po wyjêciu z wody drewno takie powinno byæ
szybko przesuszone lub przetarte.
2. W przypadku gdy w zbiornikach wodnych du¿e masy drewna zasiedlo-
nego przez owady kambiofagiczne wystaj¹ ponad lustro wody, nale¿y je co pe-
wien czas obracaæ, aby wszystkie ich czêœci by³y okresowo zanurzone w wodzie.
§ 367.
1. Zraszanie wod¹ nieokorowanego drewna w okresie wiosny i lata zabez-
piecza je nie tylko przed zasiedleniem przez szkodniki wtórne, ale równie¿
uniemo¿liwia lub utrudnia ich rozwój pod kor¹ i w drewnie.
2. Do zraszania drewna mo¿na u¿ywaæ ró¿nego rodzaju deszczowni i in-
nych urz¹dzeñ rozpryskuj¹cych wodê na odleg³oœæ od kilku do kilkunastu me-
trów. Zainstalowane urz¹dzenia powinny umo¿liwiæ pokrycie drewna w ci¹gu
doby p³aszczem wodnym o gruboœci oko³o 5 mm, co po oko³o 30 dniach opry-
skiwania niszczy 95–100% szkodników wtórnych œwierka i oko³o 85% – sosny.
3. Nie wolno zraszaæ drewna opryskanego œrodkami owadobójczymi.
17.3.4. Chemiczne zabezpieczanie drewna przed zasiedleniem
przez szkodniki wtórne
§ 368.
1. Nale¿y unikaæ stosowania w lesie œrodków chemicznych do zabezpiecza-
nia drewna przed zasiedleniem przez szkodniki wtórne. Do chemicznego za-
bezpieczania drewna mo¿na przeznaczaæ nieokorowany surowiec iglasty z po-
zyskania zimowego, znajduj¹cy siê w lesie lub na sk³adnicach po³o¿onych
w strefie zagro¿enia, je¿eli nie mo¿e on byæ:
a) wywieziony z lasu w terminie podanym w § 360.1,
b) okorowany, przetarty, zatopiony lub zraszany wod¹ w terminach podanych
w § 363.2. i 363.3.
2. Dopuszcza siê równie¿ chemiczne zabezpieczenie okorowanego drewna
iglastego oraz liœciastego, jeœli jest ono nara¿one na zasiedlenie przez owady
rozwijaj¹ce siê w drewnie (np. drwalniki, rozwiertki, trzpienniki, miazgowce).
3. Przeznaczone do chemicznego zabezpieczenia drewno nie zasiedlone
nale¿y u³o¿yæ w wielowarstwowe myg³y lub stosy (oddzielnie dla ka¿dego ga-
tunku), tak aby d³u¿yce szczelnie do siebie przylega³y, a ich koñce nie wysta-
wa³y wiêcej ni¿ 1 m od czo³a mygie³.
4. Opryskiwanie nale¿y wykonaæ przed zasiedleniem lub zaraz po zaobser-
wowaniu pierwszych wgryzieñ szkodników do kory („na nalatuj¹ce chrz¹sz-
cze”), przy bezdeszczowej i bezwietrznej pogodzie, stosuj¹c 5–8 l/m
3
drewna,
przy u¿yciu preparatów zalecanych przez IBL.
5. Jeœli na zrêbie znajduje siê kilka mygie³, opryskiwanie nale¿y rozpo-
cz¹æ od tych, które znajduj¹ siê najbli¿ej œciany lasu, zw³aszcza od strony po-
³udniowej.
143
6. W czasie wykonywania zabiegu chemicznego, drewno u³o¿one w my-
g³ach lub stosach powinno byæ dok³adnie opryskane ze wszystkich stron, ³¹cz-
nie z wystaj¹cymi koñcami d³u¿yc, przy u¿yciu opryskiwaczy ciœnieniowych tak,
aby preparat przenikn¹³ jak najg³êbiej do œrodka myg³y (stosu).
7. Na chemicznie zabezpieczony surowiec u³o¿ony w myg³ach nie nale¿y
k³aœæ d³u¿yc dowo¿onych w póŸniejszym terminie. Nie nale¿y równie¿ rozbie-
raæ mygie³, o ile ca³y surowiec nie jest przeznaczony do niezw³ocznego wywie-
zienia. W razie zabierania z myg³y pojedynczych d³u¿yc, ods³oniête miejsca na-
le¿y natychmiast opryskaæ œrodkiem owadobójczym.
§ 369.
1. Zabezpieczone myg³y nale¿y systematycznie kontrolowaæ.
2. W razie stwierdzenia, ¿e opryskiwany surowiec jest zasiedlony przez
szkodniki wtórne, myg³ê nale¿y rozebraæ, a drewno okorowaæ lub wywieŸæ po-
za strefê zagro¿enia.
17.3.5. Wyk³adanie drzew i stosów pu³apkowych
§ 370.
Ograniczenie liczebnoœci szkodników wtórnych mo¿na osi¹gn¹æ za pomo-
c¹ drzew i stosów pu³apkowych. Na pu³apki wybiera siê przede wszystkim z³o-
my i wywroty zimowe, po ich odciêciu oraz inne drewno œwie¿e pozyskane
w tym samym okresie z ciêæ planowych, np. trzebie¿y.
§ 371.
W m³odszych drzewostanach, w których populacja szkodników wtórnych
jest bardzo liczna, zaleca siê wyk³adanie ca³ych stosów drewna u³o¿onych krzy-
¿owo o masie oko³o 12–15 m
3
, tak by mog³o byæ ono wywiezione jednorazowo
z lasu po zasiedleniu.
§ 372.
1. Dobre efekty w zwalczaniu szkodników wtórnych za pomoc¹ drzew
i stosów pu³apkowych uzyskuje siê w drzewostanach nieznacznie os³abionych
przez ró¿ne czynniki abiotyczne, biotyczne lub antropogeniczne.
2. Wyk³adanie pu³apek nie przynosi po¿¹danych rezultatów w drzewosta-
nach bardzo zaniedbanych pod wzglêdem higieny lasu, tzn. tam, gdzie wystê-
puj¹ œwie¿e z³omy, wywroty oraz nieokorowany surowiec iglasty.
17.3.6. Od³awianie chrz¹szczy niektórych gatunków korników
do pu³apek feromonowych
Jedn¹ ze skutecznych metod ograniczania nadmiernej liczebnoœci niektó-
rych gatunków korników jest stosowanie pu³apek feromonowych (§ 327) oraz
tzw. drzew chwytnych (§ 328).
144
17.3.7. Wyznaczanie i usuwanie drzew zasiedlonych
przez szkodniki wtórne
§ 373.
1. Jedn¹ z podstawowych metod ograniczania nadmiernej liczebnoœci
szkodników wtórnych jest wyszukiwanie w lesie drzew zasiedlonych, a nastêp-
nie ich œcinanie, korowanie lub wywóz z lasu przed pojawieniem siê nastêpnej
generacji szkodników. Jest to najbardziej skuteczny sposób zwalczania korni-
ków, zw³aszcza gatunków zak³adaj¹cych generacjê siostrzan¹ (kornik drukarz,
kornik szeœciozêbny, cetyniec wiêkszy).
2. Drewno zasiedlone rozpoznaje siê po ¿ó³kn¹cych lub przerzedzonych
koronach, po odbitych przez dziêcio³y p³atach kory na pniu oraz po gromadz¹-
cych siê na korze na nabiegach korzeniowych wiórkach lub trocinkach koloru
brunatnego, ró¿owego lub bia³ego. Drzewa z widocznymi trocinkami nazywa-
my trocinkowymi.
§ 374.
1. Wyznaczone drzewa zasiedlone powinny byæ œciête i wywiezione z lasu
poza strefê zagro¿enia najpóŸniej w ci¹gu 2–3 tygodni od wgryzienia siê pierw-
szych chrz¹szczy korników do kory.
2. Drzewa zasiedlone przez ¿erdzianki, œcigi i inne kózkowate, z larwami
wgryzionymi do bielu, nale¿y usuwaæ z lasu przed koñcem zimy.
3. Martwe drzewa stoj¹ce i le¿¹ce oraz odpady i wierzcho³ki opuszczone
przez szkodniki ¿eruj¹ce pod kor¹, ale opanowane przez owady ¿eruj¹ce
w drewnie, powinny byæ pozostawione do biologicznego rozk³adu.
17.3.8. Szkodniki wtórne sosny
Przedmiotem zwalczania s¹ szkodniki wtórne ¿eruj¹ce pod kor¹, w ³yku
i miazdze, które wykazuj¹ tendencjê do masowego wystêpowania. Mog¹ one
zasiedlaæ i dobijaæ drzewa tylko w niewielkim stopniu os³abione przez ró¿ne
czynniki abiotyczne, biotyczne lub antropogeniczne. Czêœæ z nich powoduje
te¿ g³êbokie uszkodzenia drewna.
Zwalczanie szkodników wtórnych sosny nale¿y wykonywaæ przez ca³y rok,
ze szczególnym nasileniem wiosn¹ i latem. Ze wzglêdu na okres rójki, szkod-
niki te dzieli siê na dwie grupy:
a) zasiedlaj¹ce drzewa wczesn¹ wiosn¹,
b) zasiedlaj¹ce drzewa póŸn¹ wiosn¹ i latem.
145
17.3.8.1. Szkodniki wtórne sosny zasiedlaj¹ce drzewa
wczesn¹ wiosn¹
§ 375.
Spoœród szkodników roj¹cych siê wczesn¹ wiosn¹, najwiêksze znaczenie
maj¹:
1) gatunki zasiedlaj¹ce drzewa w strefie grubej kory: cetyniec wiêkszy – To-
micus piniperda (L.), tycz cieœla – Acanthocinus aedilis (L.) i kornik szeœcio-
zêbny – Ips sexdentatus (Börn.),
2) gatunki zasiedlaj¹ce drzewa w strefie cienkiej kory oraz opanowuj¹ce ga-
³êzie: cetyniec mniejszy – T. minor (Hrtg.), smolik dr¹gowinowiec – Pisso-
des piniphilus (Herbst), kornik ostrozêbny – Ips acuminatus (Gyll.) i rytow-
nik dwuzêbny – Pityogenes bidentatus (Herbst).
§ 376.
Zwalczanie szkodników zasiedlaj¹cych drzewa wczesn¹ wiosn¹ rozpoczyna
siê zim¹ i trwa ca³¹ wiosnê, a¿ do koñca czerwca. Jest ono ukierunkowane z re-
gu³y na gatunek dominuj¹cy, którym jest cetyniec wiêkszy, pojawiaj¹cy siê
czêsto ju¿ w marcu lub na pocz¹tku kwietnia. Je¿eli na danym terenie inne ga-
tunki szkodników maj¹ wiêksze znaczenie, wówczas zwalczanie nale¿y dosto-
sowaæ do ich biologii i ekologii.
§ 377.
Skutecznym zabiegiem zwalczania szkodników wtórnych sosny jest wyk³ada-
nie drzew pu³apkowych. Ich liczba zale¿y od stopnia zagro¿enia drzewostanów:
1) w drzewostanach nie zagro¿onych przez szkodniki, w których nie obserwu-
je siê wydzielania posuszu, nie nale¿y wyk³adaæ pu³apek,
2) w drzewostanach s³abo zagro¿onych, w których posusz wystêpuje jedynie
sporadycznie, nale¿y wy³o¿yæ jedn¹ pu³apkê na 10 ha, która w tym przy-
padku ma g³ównie charakter kontrolny,
3) w drzewostanach o œrednim zagro¿eniu, w których posusz wydziela siê po-
jedynczo lub w ma³ych grupach, a przeciêtna liczba cetyny w okresie jesie-
ni nie przekracza 3 szt./m
2
, nale¿y wy³o¿yæ 1 pu³apkê na 2 ha,
4) w drzewostanach silnie zagro¿onych, gdzie posusz zasiedlony przez szkod-
niki wtórne obejmuje wiêcej ni¿ 2% drzew, a przeciêtna liczba cetyny prze-
kracza 3 szt./m
2
, liczbê pu³apek nale¿y zwiêkszyæ do 2–5 szt./ha,
5) w drzewostanach po³o¿onych w pobli¿u sk³adowisk nieokorowanego su-
rowca wyk³ada siê 3–5 drzew pu³apkowych na 100 m obrze¿a drzewostanu.
§ 378.
1. Wybór drzew przeznaczonych na pu³apki wykonuje siê wed³ug zasad po-
danych w § 370.
2. Drzewa pu³apkowe wyk³ada siê od grudnia do po³owy lutego nastêpne-
go roku w sposób nastêpuj¹cy:
146
1) drzewa przeznaczone na pu³apki nale¿y okrzesaæ,
2) pu³apki zaznacza siê na boku odziomka, w miejscu nabiegu korzeniowego,
wpisuj¹c literê oznaczaj¹c¹ szkodnika (np. C – cetyniec wiêkszy) i kolejny
numer wy³o¿onej pu³apki,
3) kontrolê drzew pu³apkowych rozpoczyna siê po zaobserwowaniu na nich
brunatnych trocinek, pojawiaj¹cych siê w miejscu wgryzieñ pod korê ce-
tyñca lub innych szkodników, co zwykle ma miejsce pod koniec marca lub
na pocz¹tku kwietnia,
4) je¿eli podczas kontroli pu³apek stwierdzi siê pe³ne ich ob³o¿enie przez ce-
tyñca wiêkszego, mo¿na je wywieŸæ z lasu (poza strefê zagro¿enia) w sta-
nie nieokorowanym w ci¹gu 1–3 tygodni po wgryzieniu siê pierwszych
chrz¹szczy w korê.
§ 379.
Korowanie pu³apek wykonuje siê wówczas, gdy d³ugoœæ chodników macie-
rzystych cetyñca wiêkszego osi¹gnie oko³o 10 cm, a larwy wylêgaj¹ce siê z naj-
wczeœniej z³o¿onych jaj rozpoczynaj¹ ¿erowanie. Odbywa siê to zgodnie z na-
stêpuj¹cymi zasadami:
1) drzewa pu³apkowe nale¿y korowaæ na ca³ej ich d³ugoœci,
2) najpierw koruje siê pu³apki le¿¹ce w miejscach silnie nas³onecznionych,
gdzie rozwój szkodników przebiega najszybciej,
3) usuwane z d³u¿ycy pasma kory powinny byæ odrzucone na œció³kê we-
wnêtrzn¹ stron¹ do góry, co u³atwia niszczenie larw i poczwarek szkodni-
ków, m.in. przez wysuszenie, owady drapie¿ne i ptaki owado¿erne,
4) korowanie nale¿y zakoñczyæ przed przepoczwarczeniem siê larw cetyñca
wiêkszego, które odbywa siê w korze.
§ 380.
Inne zasiedlone drewno znajduj¹ce siê w lesie, np. wyrobiony, ale nieoko-
rowany surowiec, z³omy, odpady, drewno opa³owe traktuje siê tak, jak pu³ap-
ki. Tam gdzie jest to mo¿liwe, nale¿y je wywieŸæ z lasu poza strefê zagro¿enia,
przed okresem odpowiednim do korowania.
§ 381.
1. W drzewostanach, w których obserwuje siê wzmo¿one wydzielanie po-
suszu, a zasiedlenie drzew pu³apkowych jest bardzo intensywne, wyznacza siê
i usuwa drzewa opanowane w ci¹gu ca³ego roku.
2. W drzewostanach os³abionych dzia³aniem imisji przemys³owych, waha-
niami poziomu wód gruntowych, wystêpowaniem patogenicznych grzybów,
silnymi ¿erami foliofagów gradacyjnych i innymi czynnikami, nale¿y usuwaæ
wy³¹cznie drzewa zasiedlone przez szkodniki wtórne, natomiast bardzo os³a-
bione sosny mo¿na wykorzystywaæ na drzewa pu³apkowe.
3. Drzewa zasiedlone, wyznaczone do usuniêcia w okresie wiosennym, po-
winno siê korowaæ w tym samym czasie co pu³apki. Korê nale¿y zniszczyæ,
147
je¿eli znajduj¹ siê w niej poczwarki i chrz¹szcze korników lub przyp³aszczka
granatka.
17.3.8.2. Szkodniki wtórne sosny zasiedlaj¹ce drzewa
póŸn¹ wiosn¹ i latem
§ 382.
Spoœród szkodników roj¹cych siê póŸn¹ wiosn¹ i latem, najwiêksze znacze-
nie maj¹:
1) gatunki zasiedlaj¹ce drzewa w strefie grubej kory: przyp³aszczek granatek
– Phaenops cyanea (F.), smolik sosnowiec – Pissodes pini (L.), kornik sze-
œciozêbny (generacja druga) i cetyniec wiêkszy (generacja siostrzana),
2) gatunki zasiedlaj¹ce drzewa w strefie cienkiej kory: ¿erdzianka sosnówka
– Monochamus galloprovincialis (Oliv.), smolik dr¹gowinowiec, kornik
ostrozêbny (generacja druga) i rytownik dwuzêbny (generacja druga).
§ 383.
1. Ograniczanie liczebnoœci tej grupy szkodników wtórnych nale¿y rozpo-
cz¹æ na pocz¹tku maja. Wy³o¿one w tym czasie drzewa pu³apkowe s³u¿¹ do
zwalczania przyp³aszczka granatka, kornika szeœciozêbnego oraz generacji sio-
strzanej cetyñca wiêkszego.
2. Pu³apki wyk³ada siê w miejscach nas³onecznionych, bez okrzesywania,
a na zaciosach wpisuje siê literê oznaczaj¹c¹ gatunek szkodnika (np. C – cety-
niec wiêkszy, ¯ – ¿erdzianka sosnówka, P – przyp³aszczek granatek).
3. Na generacjê siostrzan¹ cetyñca wiêkszego pu³apki nale¿y wyk³adaæ tylko
w drzewostanach, w których wystêpuje on bardzo licznie. Liczbê pu³apek (na
1 ha) zmniejsza siê o po³owê w stosunku do generacji podstawowej (pierwszej).
4. W drzewostanach œrednich i starszych klas wieku, œrednio zagro¿onych,
liczba pu³apek na pozosta³e gatunki szkodników wtórnych powinna wynosiæ:
1 szt./ha lub 2 szt. na 100 m obrze¿a luki. W przypadku licznego pojawienia siê
szkodnika nale¿y wy³o¿yæ wiêcej pu³apek.
5. W drzewostanach zagro¿onych przez przyp³aszczka granatka i ¿erdzian-
kê sosnówkê, drzewa pu³apkowe nale¿y wyk³adaæ w dwóch lub trzech seriach:
q
I seriê
– w pierwszej po³owie maja, z pocz¹tkiem kwitnienia lilaka i kasz-
tanowca (koruje siê je w koñcu czerwca),
q
II seriê – w po³owie czerwca (koruje siê je w koñcu lipca),
q
III seriê – w po³owie lipca (koruje siê je z regu³y w koñcu sierpnia).
§ 384.
1. Drzewa pu³apkowe le¿¹ce s¹ bardziej efektywne w odniesieniu do przy-
p³aszczka granatka przy zachowaniu nastêpuj¹cych warunków:
–
wyk³ada siê je tylko w drzewostanach zagro¿onych przez przyp³aszczka,
w wymienionych terminach,
148
–
wyk³ada siê je na obrze¿u drzewostanu, przy œcianie po³udniowej lub za-
chodniej, a je¿eli w lukach (gniazdach), to w ich pó³nocnej lub wschodniej
czêœci,
–
œciête drzewa pu³apkowe nie mog¹ le¿eæ w ocienieniu (nawet trzcinnika),
gdy¿ nie s¹ wówczas zasiedlane przez przyp³aszczka.
2. Do ograniczania populacji przyp³aszczka granatka mo¿na wykorzysty-
waæ tak¿e stoj¹ce drzewa pu³apkowe, os³abione przez zdarcie kory do ³yka
w szyi korzeniowej na ca³ym obwodzie lub te¿ z pozostawieniem pasa ¿yciowe-
go szerokoœci
1
/
4
obwodu. Drzewa takie nale¿y przygotowaæ w okresie letnim
lub wczesn¹ jesieni¹ roku poprzedzaj¹cego przewidywane od³owy imagines
przyp³aszczka.
§ 385.
1. Obserwacje drzew pu³apkowych nale¿y prowadziæ od momentu ich wy-
³o¿enia w drzewostanie, zwracaj¹c uwagê zarówno na pojawiaj¹ce siê na nich
gatunki szkodników, jak i na nasilenie ich wystêpowania.
2. Termin korowania pu³apek uzale¿niony jest od gatunku i stadium roz-
wojowego szkodnika. Drzewa pu³apkowe powinny byæ okorowane najpóŸniej
wtedy, gdy nastêpuje wgryzanie siê ¿erdzianki sosnówki do drewna, a przy-
p³aszczka granatka do kory lub drewna.
§ 386.
Zasiedlone przez ¿erdziankê sosnówkê i towarzysz¹ce jej gatunki szkodni-
ków wa³ki opa³owe, ¿erdzie, a tak¿e inne drewno pozostaj¹ce na zrêbie, powin-
no byæ traktowane jak pu³apki. Ze wzglêdu na mo¿liwoœæ szybkiego rozwoju
tych szkodników drewno takie powinno byæ starannie kontrolowane, okorowa-
ne i bardzo szybko wywiezione z lasu.
§ 387.
W drzewostanach, gdzie omawiane grupy szkodników wystêpuj¹ w stopniu
wzmo¿onym i silnym, wykonuje siê ponadto wyszukiwanie drzew zasiedlonych.
§ 388.
W razie spóŸnionego znalezienia i œciêcia drzew zasiedlonych przez szkod-
niki wtórne przepoczwarczaj¹ce siê w drewnie (¿erdzianka sosnówka, smolik
sosnowiec), nale¿y je wywieŸæ poza strefê zagro¿enia przed nastaniem zimy.
§ 389.
1. Przyp³aszczek granatek najczêœciej wystêpuje w przerzedzonych drze-
wostanach sosnowych:
1) uszkodzonych przez ¿erowanie foliofagów,
2) os³abionych chorobami powodowanymi przez grzyby patogeniczne,
3) uszkodzonych przez wiatr i okiϾ,
4) uszkodzonych i os³abionych przez po¿ar,
149
5) os³abionych oddzia³ywaniem imisji przemys³owych,
6) os³abionych gwa³townymi zmianami poziomu wód gruntowych.
2. Jako gatunek wybitnie ciep³o- i œwiat³olubny, przyp³aszczek pojawia siê
przede wszystkim na ods³oniêtych œcianach lasu o po³udniowej wystawie, na
obrze¿ach luk, w drzewostanach przerzedzonych oraz w drzewostanach nagle
pozbawionych podszytów i po zbyt silnych ciêciach.
§ 390.
1. Do wykrywania obecnoœci przyp³aszczka granatka, obserwacji przebiegu
jego rójki, oceny nasilenia wystêpowania i prognozowania zagro¿enia drzewo-
stanów, mo¿na wykorzystaæ pu³apki sztuczne (opaski z czarnej folii szerokoœci
60 cm i d³ugoœci 100 cm pokryte lepem, owijane wokó³ drzewa na wysokoœci
pierœnicy).
2. Opaski lepowe s¹ szczególnie przydatne do ograniczania liczebnoœci po-
pulacji szkodnika w silnie zagro¿onych drzewostanach i du¿ych lukach (wia-
tro³omy, œniego³omy, du¿e po¿arzyska). W zale¿noœci od nasilenia wystêpowa-
nia szkodnika wyk³adamy od 5 do 10 opasek na 100 mb. po³udniowej œciany
zagro¿onego drzewostanu.
3. Stopieñ zagro¿enia drzewostanu okreœlamy licz¹c od³owione chrz¹szcze
w okresie od 15 maja do 15 sierpnia, na wszystkich opaskach. Zagro¿enie
okreœla siê wed³ug nastêpuj¹cej skali:
–
drzewostan zagro¿ony w stopniu silnym – 10 lub wiêcej osobników na opaskê,
–
drzewostan zagro¿ony w stopniu œrednim – 3–10 osobników na opaskê,
–
drzewostan zagro¿ony w stopniu s³abym – 1–2 osobników na opaskê.
§ 391.
Przy wyznaczaniu drzew zasiedlonych przez przyp³aszczka granatka nale¿y
kierowaæ siê nastêpuj¹cymi symptomami:
1) zmian¹ barwy igliwia z normalnej – szarozielonej, na jasnozielon¹, seledy-
now¹, ¿ó³t¹, a¿ do rdzawej (ocenê barwy igliwia nale¿y wykonywaæ tylko
przy pe³nym oœwietleniu),
2) wyciekami ¿ywicy w postaci srebrzystych smu¿ek, widocznych w stykach
p³ytek korowiny po ich zestruganiu,
3) zrzucaniem starszych roczników igliwia, z równoczesnym zmniejszeniem
przyrostu pêdów i skróceniem igie³,
4) wystêpowaniem pod kor¹, w ³yku i w kambium, nitkowatych, zygzakowa-
tych chodników barwy bia³okremowej, szerokoœci oko³o 2 mm, wype³nio-
nych trocinkami, które s¹ wygryzane przez larwy m³odociane,
5) wystêpowaniem na wewnêtrznej stronie kory chodników o przebiegu fali-
stym, barwy ¿ó³toszarej lub brunatnej, szerokoœci od 3 do 10 mm, wype³-
nionych charakterystycznie ³ukowato u³o¿onymi trocinkami, które s¹ wy-
gryzane przez larwy starsze,
6) odstawaniem kory od drewna (dudni¹cy dŸwiêk przy uderzeniu obuchem
siekiery),
150
7) odbijaniem kory przez dziêcio³y na drzewie o zielonej koronie,
8) soczewkowatymi otworami wylotowymi wygryzionymi przez chrz¹szcze
w korze.
§ 392.
1. Drzewa zasiedlone przez przyp³aszczka granatka wyznacza siê w drze-
wostanie przez ca³y rok, a zw³aszcza w okresie od wrzeœnia do listopada.
2. Drzewa z objawami podanymi w § 391 wyszukuje siê, wykonuj¹c prze-
gl¹d drzewostanów na równoleg³ych pasach szerokoœci 50 m, poczynaj¹c od
strony pó³nocnej.
3. W razie w¹tpliwoœci co do zasiedlenia drzewa, z miejsca na pniu, znaj-
duj¹cego siê na wysokoœci oczu, zeskrobuje siê korê a¿ do ³yka (nie uszkadza-
j¹c go) na powierzchni 10×10 cm i sprawdza siê obecnoœæ chodników larwal-
nych szkodnika.
4. Wszystkie wyznaczone drzewa zaznacza siê zaciosami.
§ 393.
Sposób postêpowania z drzewami wyznaczonymi jest nastêpuj¹cy:
1) drzewa z larwami starszymi lub poczwarkami nale¿y bezzw³ocznie usun¹æ,
a korê zniszczyæ,
2) je¿eli poczwarki znajduj¹ siê w drewnie, wówczas opanowany surowiec na-
le¿y wywieŸæ z lasu poza strefê zagro¿enia.
§ 394.
W celu ograniczenia liczebnoœci przyp³aszczka granatka, nale¿y w okresie
jesienno-zimowym bezwzglêdnie usuwaæ (z kilkakrotnym nawrotem) drzewa
zasiedlone i wskazane przez dziêcio³y, przy czym musi byæ równie¿ zebrana
i zniszczona kora „poprzyp³aszczkowa”, bezpoœrednio po œciêciu i zrywce za-
siedlonych drzew.
17.3.9. Szkodniki wtórne œwierka
17.3.9.1. Informacje ogólne
§ 395.
Przedmiotem zwalczania s¹ przede wszystkim szkodniki wtórne ¿yj¹ce pod
kor¹, w ³yku i w miazdze, które wykazuj¹ tendencjê do masowego wystêpowa-
nia, a tak¿e gatunki uszkadzaj¹ce i niszcz¹ce drewno.
§ 396.
1. Ze wzglêdu na okres rójki szkodniki wtórne œwierka dzieli siê na dwie
grupy: roj¹ce siê i zasiedlaj¹ce drzewa na wiosnê oraz w lecie.
151
2. Spoœród szkodników roj¹cych siê na wiosnê, najwiêksze znaczenie maj¹:
kornik drukarz – Ips typographus (L.), kornik drukarczyk – I. amitinus
(Eichh.), rytownik pospolity – Pityogenes chalcographus (L.), czterooczak
œwierkowiec – Polygraphus poligraphus (L.) i drwalnik paskowany – Xyloterus
lineatus (Oliv.), a lokalnie równie¿ œciga lœni¹ca – Tetropium castaneum (L.),
œciga matowa – Tetropium fuscum (F.), smolik harcyñski – Pissodes harcyniae
(Herbst) i kornik zros³ozêbny – Ips duplicatus (Sahlb.).
3. Spoœród szkodników maj¹cych rójkê na pocz¹tku lata, najwiêksze zna-
czenie maj¹: kornik drukarz (generacja siostrzana, generacja druga), kornik
drukarczyk (generacja siostrzana), rytownik pospolity (generacja siostrzana),
czterooczak œwierkowiec (generacja siostrzana), drwalnik paskowany (genera-
cja siostrzana), a lokalnie te¿ œciga lœni¹ca i matowa, ¿erdzianka szewc – Mo-
nochamus sutor (L.), ¿erdzianka krawiec – Monochamus sartor (F.), smolik
harcyñski (generacja siostrzana).
§ 397.
Jednym z najgroŸniejszych szkodników wtórnych œwierka jest kornik dru-
karz. Je¿eli zagêszczenie jego populacji jest ma³e, wówczas atakuje on drzewa
silnie os³abione. Natomiast wraz ze wzrostem liczebnoœci szkodnika zwiêksza
siê równie¿ jego agresywnoœæ i wówczas opanowuje on i zabija drzewa zupe³-
nie zdrowe.
§ 398.
1. Zwalczanie szkodników wtórnych œwierka nale¿y dostosowaæ do biolo-
gii i ekologii kornika drukarza, a w wyj¹tkowych przypadkach – do biologii in-
nego, najliczniej wystêpuj¹cego szkodnika.
2. Przed przyst¹pieniem do zwalczania kornika drukarza nale¿y szacunko-
wo oceniæ zagro¿enie poszczególnych drzewostanów powy¿ej II klasy wieku,
na podstawie wczeœniejszego rozeznania, a tak¿e obecnej sytuacji zdrowotnej
danego obiektu (II czêœæ IOL, rozdzia³ 2.5).
17.3.9.2. Wyk³adanie drzew pu³apkowych
§ 399.
1. Drzewa pu³apkowe s³u¿¹ zarówno do prognozowania pojawienia siê,
kontroli przebiegu rozwoju, jak i do zwalczania kornika drukarza i gatunków
mu towarzysz¹cych.
2. Drzewa pu³apkowe wyk³ada siê po 3 sztuki, okrzesuj¹c tylko pu³apki wy-
k³adane jesieni¹. Na wiosnê pu³apki wyk³ada siê w miejscach ods³oniêtych
i oœwietlonych (œcinanie „na lukê”), latem – w bardziej ocienionych (œcinanie
„do wnêtrza drzewostanu”). Pu³apki nale¿y wyk³adaæ w trzech seriach:
1) I seriê (na pierwsz¹ generacjê) – w marcu (wyj¹tkowo jesieni¹),
152
2) II seriê (na generacjê siostrzan¹) – w 3 tygodnie po rozpoczêciu zasiedla-
nia przez korniki pu³apek I serii,
3) III seriê (na drug¹ generacjê) – po stwierdzeniu pojawienia siê poczwarek
(czerwiec, lipiec).
3. Liczba pu³apek powinna byæ uzale¿niona od sytuacji:
1) w lukach i na p³azowinach o powierzchni do 3 ha, dwie lub trzy grupy pu-
³apek (po 3 sztuki ka¿da) rozmieszczone równomiernie; przy œcianach
drzewostanu – 1 grupa na 100 do 300 m obrze¿a drzewostanu,
2) liczba pu³apek II serii stanowi
1
/
3
, a III serii – oko³o
1
/
2
liczby pu³apek I serii,
3) w przypadku masowego wystêpowania szkodników wtórnych, liczbê pu³a-
pek mo¿na podwoiæ, ale wykorzystuj¹c wy³¹cznie z³omy, wywroty i drewno
pozostaj¹ce w lesie,
4) przy s³abym zasiedleniu pu³apek I serii (jedno wgryzienie na 2 dm
2
i mniej)
nie nale¿y wyk³adaæ drzew pu³apkowych nastêpnych serii.
4. Obserwacje drzew pu³apkowych I serii nale¿y rozpocz¹æ w drugiej po³o-
wie kwietnia, a nastêpnych serii – w momencie ich wy³o¿enia.
§ 400.
1. Korowanie drzew pu³apkowych nale¿y rozpocz¹æ, gdy pod kor¹ pojawi¹
siê wyraŸnie widoczne chodniki larwalne. D³ugoœæ chodników macierzystych
wynosi wówczas 8–10 cm, a ich koñcowe odcinki d³ugoœci 1–2 cm nie maj¹ wy-
gryzionych ny¿ jajowych. Korowanie nale¿y zakoñczyæ przed pojawieniem siê
poczwarek.
2. Inne zasiedlone przez szkodniki wtórne drewno le¿¹ce (surowiec, z³o-
my, wywa³y, odpady) traktuje siê tak jak drzewa pu³apkowe.
17.3.9.3. Wyznaczanie i usuwanie drzew zasiedlonych
przez szkodniki wtórne
§ 401.
1. Podstawow¹ metod¹ ograniczania nadmiernej liczebnoœci szkodników
wtórnych œwierka, a zw³aszcza kornika drukarza, jest usuwanie z lasu zasiedlo-
nych drzew stoj¹cych i le¿¹cych przed wylotem nowego pokolenia chrz¹szczy.
Metoda ta jest najbardziej efektywna wtedy, gdy zasiedlony surowiec zostanie
wywieziony z lasu poza strefê zagro¿enia w ci¹gu 2–3 tygodni po wgryzieniu siê
pierwszych chrz¹szczy rodzicielskich do kory.
2. Drzewa zasiedlone nale¿y wyszukiwaæ przede wszystkim w otoczeniu
czynnych gniazd kornikowych, wzd³u¿ nagle ods³oniêtych œcian drzewostanów
i obrze¿y luk, na pasie szerokoœci do 30 m oraz we wnêtrzu silnie przerzedzo-
nych drzewostanów œwierkowych.
153
17.3.9.4. Wyk³adanie pu³apek feromonowych
i drzew chwytnych
§ 402.
1. Do od³owów kornika drukarza i rytownika pospolitego nale¿y stosowaæ
pu³apki feromonowe (§ 327), a ich liczba powinna byæ ustalona w zale¿noœci
od stopnia zagro¿enia drzewostanu:
1) w drzewostanach nie zagro¿onych nie nale¿y wyk³adaæ pu³apek feromono-
wych, a postêpowanie ochronne ograniczyæ do wyszukiwania i usuwania
drzew trocinkowych,
2) w drzewostanach s³abo zagro¿onych nale¿y wy³o¿yæ jedn¹ pu³apkê na 4 ha,
3) w drzewostanach œrednio zagro¿onych nale¿y wy³o¿yæ 1 lub 2 pu³apki
(w grupach po 2–3 szt. na 1 ha),
4) w drzewostanach silnie zagro¿onych wyk³ada siê 2–3 pu³apki na 1 ha,
5) w drzewostanach bardzo silnie zagro¿onych wyk³ada siê 3–4 pu³apki
(w grupach po 4–6 szt.) na 1 ha.
2. Odleg³oœæ miêdzy poszczególnymi pu³apkami wy³o¿onymi w grupie po-
winna wynosiæ oko³o 5 m.
3. W gniazdach kornikowych, w których zasiedlone drzewa nie zosta³y lub
nie bêd¹ usuniête w odpowiednim terminie, nale¿y wy³o¿yæ grupê 4–6 pu³apek
na 1 ha.
4. Na wiêkszych powierzchniach powsta³ych luk i p³azowin oraz wzd³u¿
tzw. œcian kornikowych nale¿y wy³o¿yæ grupy pu³apek (4–6 szt.) w odstêpach
nie wiêkszych ni¿ 200 m wzd³u¿ œciany drzewostanu.
5. Drewno zasiedlone przez kornika drukarza, które jest sk³adowane w po-
bli¿u drzewostanów œwierkowych lub mieszanych z udzia³em œwierka i nie mo-
¿e byæ wywiezione lub okorowane w odpowiednim terminie, nale¿y otoczyæ
pierœcieniem pu³apek feromonowych. Odleg³oœæ miêdzy pu³apkami nie po-
winna przekraczaæ 10–20 m. Dotyczy to równie¿ pohuraganowego surowca
zmyg³owanego w lesie, le¿¹cego na zrêbach lub w drzewostanie.
§ 403.
1. Nie wolno umieszczaæ pu³apek feromonowych w pobli¿u ¿ywych œwier-
ków, gdy¿ czêœæ zwabionych chrz¹szczy mo¿e je atakowaæ i zabijaæ.
2. Je¿eli pu³apki musz¹ byæ wy³o¿one we wnêtrzu drzewostanu lub na po-
wierzchniach otwartych, wówczas ich odleg³oœæ od najbli¿szych ¿ywych œwier-
ków nie powinna byæ mniejsza ni¿ 25 m.
3. W górach pu³apki powinny byæ oddalone o co najmniej 30 m od tzw.
œcian kornikowych.
4. W drzewostanach z domieszk¹ innych gatunków iglastych i liœciastych,
zalecane jest lokalizowanie pu³apek w pobli¿u drzew tych gatunków.
5. Przy wyk³adaniu pu³apek feromonowych nale¿y wybieraæ w miarê mo¿-
liwoœci nawietrzne i silnie nas³onecznione œciany drzewostanu.
154
§ 404.
1. Drzewa chwytne, tj. d³u¿yce z przyczepionym feromonem i potraktowa-
ne insektycydem, nale¿y wyk³adaæ pojedynczo lub w grupach, uwzglêdniaj¹c
odleg³oœci podane w § 403. Przy s³abym zagro¿eniu drzewostanu drzewa
chwytne nale¿y wyk³adaæ pojedynczo, przy œrednim – w grupach po 3 szt.,
a przy silnym i bardzo silnym – po 4–6 sztuk.
2. Je¿eli jako drzewa chwytne zosta³y wykorzystane œwie¿e z³omy, wywroty
lub drewno z powierzchni zrêbowych, wówczas zasada wyk³adania drzew,
przedstawiona w poprzednim punkcie, nie obowi¹zuje.
3. Zamiast drzew chwytnych mo¿na wykorzystywaæ wa³ki opa³owe d³ugo-
œci 1–2 m, odciête z dolnych partii pni.
4. Drzewa i wa³ki chwytne powinny byæ wy³o¿one i potraktowane insekty-
cydem przed rójk¹ kornika drukarza. W chwili pojawienia siê na nich œwie¿ych
brunatnych trocinek, zabieg chemiczny nale¿y powtórzyæ. W przypadku wyko-
rzystania tej samej d³u¿ycy na drug¹ generacjê kornika drukarza, nale¿y opry-
skaæ j¹ po raz trzeci na prze³omie lipca i sierpnia oraz ewentualnie umocowaæ
na niej now¹ torebkê z feromonem.
17.3.9.5. Stosowanie metody rotacyjnej
§ 405.
1. Metodê rotacyjn¹ stosuje siê do zwalczania korników (zw³aszcza korni-
ka drukarza) zarówno w lasach górskich, jak i nizinnych, w drzewostanach
œwierkowych i mieszanych z udzia³em œwierka.
2. Metodê rotacyjn¹ nale¿y stosowaæ w drzewostanach np. dotkniêtych
klêsk¹ huraganu, gdzie zalega surowiec zasiedlony przez szkodniki wtórne, ze-
rwany do dróg wywozowych. Mo¿e byæ ona równie¿ stosowana na sk³adnicach
i w zak³adach przemys³u drzewnego.
3. Drewno znajduj¹ce siê na sk³adnicy nale¿y obserwowaæ w ci¹gu wiosny
i lata.
4. W okresie pojawienia siê m³odych chrz¹szczy nale¿y dowieŸæ i umieœciæ
w pobli¿u œwie¿o pozyskane i nie zasiedlone drewno œwierkowe w korze.
5. Po zasiedleniu drewno nale¿y okresowo kontrolowaæ. Przed wylêgiem
chrz¹szczy nale¿y drewno wywieŸæ z lasu poza strefê zagro¿enia lub okorowaæ
na miejscu. Mo¿na równie¿ ponownie dowieŸæ pozyskane drewno i pozostawiæ
do kolejnego zasiedlenia.
6. W miejscu œwie¿o dowo¿onego drewna nale¿y wyk³adaæ pu³apki z fero-
monami na kornika drukarza i rytownika pospolitego.
7. Metody rotacyjnej nie nale¿y stosowaæ w drzewostanach, w których
stwierdzono wzmo¿one wystêpowanie drwalnika paskowanego.
155
17.3.10. Szkodniki wtórne jod³y
§ 406.
Przedmiotem zwalczania s¹ szkodniki wtórne ¿eruj¹ce g³ównie pod kor¹,
w ³yku i w miazdze, niektóre równie¿ w drewnie, wykazuj¹ce tendencjê do ma-
sowego wystêpowania.
§ 407.
1. Ze wzglêdu na okres rójki szkodniki wtórne jod³y dzieli siê na dwie gru-
py: zasiedlaj¹ce drzewa na wiosnê oraz w lecie.
2. Spoœród szkodników roj¹cych siê na wiosnê najwiêksze znaczenie maj¹:
smolik jod³owiec – Pissodes piceae (Ill.), jod³owiec krzywozêbny – Pityokteines
curvidens (Germ.), jod³owiec kolcozêbny – Pityokteines spinidens (Reitt.), jo-
d³owiec Woroncowa – Pityokteines vorontzovi (Jacobs.), wgryzoñ jod³owiec –
Cryphalus piceae (Ratz.), bruzdkowiec zachodni – Pityophthorus pityographus
(Ratz.) oraz owady uszkadzaj¹ce drewno: drwalnik paskowany i rytel pospoli-
ty – Elateroides dermestoides (L.).
3. Spoœród szkodników roj¹cych siê na pocz¹tku lata najwiêksze znaczenie
maj¹: generacje siostrzane smolika jod³owca, wgryzonia jod³owca i bruzdkow-
ca zachodniego, generacje siostrzane i/lub II generacje jod³owca krzywozêb-
nego, jod³owca kolcozêbnego i jod³owca Woroncowa.
§ 408.
1. Ze wzglêdu na powszechny rozwój szkodników wtórnych jod³y na wszel-
kiego rodzaju odpadach du¿e znaczenie w ograniczaniu ich liczebnoœci ma
utrzymanie dobrego stanu higieny lasu (§ 359).
2. Drewno pozyskane w okresie jesienno-zimowym nale¿y wywieŸæ, okoro-
waæ, zabezpieczyæ chemicznie lub w inny sposób, stosownie do przepisów i ter-
minu podanego w § 360. Natomiast drewno wyrabiane w lesie nale¿y korowaæ
lub wywoziæ na bie¿¹co zgodnie z przepisami podanymi w § 363.
3. Podczas trzebie¿y i ciêæ czêœciowych nale¿y wyznaczaæ do usuniêcia
przede wszystkim drzewa najbardziej os³abione.
4. Nie nale¿y usuwaæ drzew:
1) ze smu¿kami lub kroplami zakrzep³ej ¿ywicy na korze,
2) o igliwiu zesz³orocznym, uszkodzonym przez nisk¹ temperaturê, które
zwykle czêœciowo czerwienieje na prze³omie zimy i wiosny,
3) o igliwiu tegorocznym, uszkodzonym ¿erami zwójek jod³owych, które czer-
wienieje na prze³omie wiosny i lata,
4) o pojedynczo usychaj¹cych ga³êziach, których igliwie czerwienieje w ci¹gu
ca³ego sezonu wegetacyjnego.
§ 409.
1. Zasadniczym okresem zwalczania szkodników wtórnych jod³y jest wio-
sna i pocz¹tek lata.
156
2. Objawami wskazuj¹cymi na zasiedlenie drzew stoj¹cych s¹:
1) przerzedzenie koron i zmiana barwy igliwia z ciemnozielonej na brunatno-
zielon¹ i czerwonobrunatn¹,
2) brak rozwoju p¹czków na wiosnê,
3) rozwój pêdów silnie skróconych,
4) wysypywanie siê trocinek, widocznych miêdzy p³ytkami kory,
5) obecnoœæ grzybni opieñki pod kor¹ lub w pêkniêciach kory u nasady pnia,
6) odbijanie p³atów kory i drewna przez dziêcio³y.
3. Oznaki zasiedlenia przez szkodniki wtórne drzew stoj¹cych pojawiaj¹
siê w ci¹gu ca³ego roku, g³ównie jednak w pierwszej po³owie wiosny i na po-
cz¹tku lata.
4. Oznak¹ zasiedlenia drzew le¿¹cych s¹ trocinki wysypuj¹ce siê w pierw-
szej po³owie wiosny.
§ 410.
1. Zwalczanie szkodników wtórnych jod³y wykonuje siê przez:
1) wyszukiwanie zasiedlonych drzew stoj¹cych, a nastêpnie ich œcinanie, ko-
rowanie lub wywo¿enie z lasu poza strefê zagro¿enia,
2) wywo¿enie zasiedlonego surowca i przeznaczenie go do niezw³ocznego
przetarcia,
3) zniszczenie pozosta³ych w lesie odpadów i ga³êzi,
4) dok³adne okorowanie szyi i nabiegów korzeniowych przed œcink¹ drzewa,
a tak¿e okorowanie pniaków,
5) opryskiwanie zasiedlonego drewna na sk³adnicach przy u¿yciu insektycy-
dów w sposób podany w § 368, w razie masowego pojawienia siê szkodni-
ków wtórnych.
2. Drzewa le¿¹ce, wywroty i z³omy, które nie zosta³y wyrobione i wywiezio-
ne zim¹, mo¿na wykorzystaæ na wiosnê jako pu³apki, które jednak wyk³ada siê
tylko w uzasadnionych sytuacjach i w porozumieniu z ZOL.
17.3.11. Szkodniki wtórne drzew liœciastych
§ 411.
1. Przedmiotem zwalczania s¹ szkodniki wtórne dêbu, buka, brzozy, jesio-
nu i wi¹zu ¿eruj¹ce g³ównie pod kor¹, w ³yku i w miazdze, niektóre równie¿
w drewnie, wykazuj¹ce tendencjê do masowego wystêpowania.
2. Do najwa¿niejszych szkodników wtórnych dêbu nale¿¹ gatunki preferuj¹ce:
1) drzewostany o luŸnym zwarciu, luki, obrze¿a i sk³adnice leœne: paœnik pa-
³¹czasty – Plagionotus arcuatus (L.), paœnik niszczyciel – Plagionotus detri-
tus (L.), opiêtek dwukropkowy – Agrilus biguttatus (F.), opiêtki ¿eruj¹ce na
ga³êziach – Agrilus spp. i og³odek dêbowiec – Scolytus intricatus (Ratz.),
2) drzewostany o wiêkszym zwarciu: rzemlik plamisty – Saperda scalaris (L.)
i capoñ mglisty – Leiopus nebulosus (L.). G³êbokie uszkodzenia drewna
157
powoduj¹: rozwiertek nieparek – Xyleborus dispar (F.), rozwiertek wiêkszy
– Xyleborus monographus (F.), rozwiertek mniejszy – Xyleborus dryographus
(Ratz.), drwalniczek Saksesena – Xyleborinus saxeseni (Ratz.), wyrynnik
dêbowiec – Platypus cylindrus (F.), miazgowiec parkietowiec – Lyctus line-
aris (Goeze), drwionek okrêtowiec – Lymexylon navale (L.).
3. Do najwa¿niejszych szkodników wtórnych buka nale¿¹: opiêtek zielony
– Agrilus viridis (L.), zr¹bieñ dêbowiec – Chrysobothris affinis (F.), capoñ mgli-
sty – Leiopus nebulosus (L.) i roztoczek bukowiec – Taphrorychus bicolor
(Herbst). Szkodnikami drewna s¹: wyschlik grzebykoro¿ny – Ptilinus pectini-
cornis (L.), drwalnik bukowiec – Xyloterus domesticus (L.) i rytel pospolity –
Elateroides dermestoides (L.).
4. Do najwa¿niejszych szkodników wtórnych pozosta³ych gatunków drzew
liœciastych nale¿¹: og³odek brzozowiec – Scolytus ratzeburgi Jans., drwalnik bu-
kowiec – Xyloterus domesticus (L.) na brzozie; jesionowiec rdzawy – Hylesinus
orni Fuchs, jesionowiec zmienny – H. varius (F.) i jeœniak czarny – H. crenatus
(F.) na jesionie; og³odek wi¹zowiec – S. scolytus (F.), og³odek wielorzêdowiec
– S. multistriatus (Marsh.) i og³odek karze³ek – S. pygmaeus (F.) na wi¹zie.
§ 412.
Drzewa liœciaste zasiedlone przez szkodniki wtórne rozpoznaje siê na pod-
stawie:
1) œladów, w postaci ciemnych plam wyciekaj¹cego soku, pozosta³ych na ko-
rze w miejscach sk³adania przez samice jaj,
2) wysypuj¹cych siê trocinek z otworów wygryzanych w korze przez samice
korników w celu z³o¿enia jaj,
3) zmian w ulistnieniu: przerzedzenie korony, zawijanie siê blaszek liœcio-
wych, wytwarzanie mniejszych liœci, przedwczesne ¿ó³kniêcie, usychanie
i opadanie liœci,
4) stopniowego usychania ca³ej korony lub jej czêœci, pocz¹wszy od najwy¿-
szych i najbardziej zewnêtrznych ga³êzi,
5) odbijania p³atów kory i drewna przez dziêcio³y.
§ 413.
Zwalczanie szkodników wtórnych drzew liœciastych nale¿y wykonywaæ przez:
1) szybkie usuwanie z lasu poza strefê zagro¿enia lub okrzesanie i dok³adne
okorowanie na miejscu zasiedlonych drzew obumieraj¹cych i œwie¿o za-
mar³ych,
2) korowanie przed œcink¹ drzew szyi korzeniowej wraz z nabiegami korze-
niowymi, a tak¿e pniaków,
3) szybkie przecieranie i przesuszenie zasiedlonego drewna,
§ 414.
1. W przypadku znacz¹cego os³abienia drzewostanów liœciastych i bardzo
licznego wystêpowania szkodników wtórnych, powinny zostaæ, w porozumie-
158
niu z ZOL, wy³o¿one drzewa pu³apkowe, wed³ug ogólnych zasad podanych
w § 370.
2. Drzewa przeznaczone na pu³apki œcina siê w miejscach o ró¿nym na-
œwietleniu, zale¿nie od gatunku zwalczanego szkodnika. Pu³apki wyk³ada siê
razem z ga³êziami, na grubych podk³adach, z regu³y w trzech terminach:
I
– w po³owie kwietnia,
II – w po³owie czerwca,
III – w lipcu.
3. Przy silnym zagro¿eniu drzewostanu przez szkodniki wtórne wyk³ada siê
3 drzewa/ha, a przy bardzo silnym 4–5 pu³apek na 1 ha.
4. Jako pu³apki mog¹ byæ wykorzystane œwie¿e wa³ki i szczapy u³o¿one
w stosy wysokoœci 1 m.
5. Kontrolê zasiedlenia pu³apek i rozwoju szkodników wykonuje siê po-
cz¹wszy od po³owy maja, obserwuj¹c wysypywanie siê trocinek i ods³aniaj¹c
¿erowiska.
6. Pu³apki zasiedlone przez korniki koruje siê, gdy pod kor¹ pojawi¹ siê
chodniki larwalne, a pu³apki opanowane przez inne szkodniki, gdy larwy osi¹-
gaj¹ d³ugoœæ 0,5–1 cm.
§ 415.
Zwalczanie szkodników drewna drzew liœciastych polega na:
1) œcinaniu i okrzesywaniu drzew zasiedlonych,
2) okorowaniu œciêtych drzew i zestrugiwaniu wierzchnich warstw drewna,
ale tylko w przypadku szkodników przepoczwarczaj¹cych siê w p³ytko po-
³o¿onych w drewnie kolebkach poczwarkowych,
3) wywiezieniu z lasu drewna u¿ytkowego oraz szybkim jego przetarciu
i przesuszeniu tarcicy,
4) wywiezieniu zasiedlonego drewna opa³owego z lasu i zu¿yciu go do koñca
zimy,
5) opryskiwaniu, w szczególnych przypadkach, zasiedlonego drewna insekty-
cydami, wed³ug wskazañ podanych w § 368.
18. Zabiegi ochronne w szkó³kach i uprawach zagro¿onych
przez roztocze i nicienie
18.1. Ochrona szkó³ek i upraw przed przêdziorkiem sosnowcem
§ 416.
Podstaw¹ podjêcia decyzji o zabiegu ograniczania liczebnoœci roztoczy jest
ocena zagro¿enia, wykonana w okresie od paŸdziernika do koñca listopada.
§ 417.
1. Ograniczanie liczebnoœci przêdziorka zaleca siê w przypadku gdy na ba-
danej powierzchni wystêpuje ponad 100 jaj na 1 m ga³êzi.
159
2. Zabieg ochronny nale¿y wykonaæ wczesn¹ wiosn¹ w okresie wylêgu
larw. Zabieg zaleca siê powtórzyæ w przypadku du¿ej liczebnoœci populacji
roztocza. Zwalczanie kolejnych pokoleñ jest ma³o efektywne.
18.2. Ochrona szkó³ek przed nicieniami
§ 418.
W przypadku stwierdzenia, ¿e szkody w szkó³ce spowodowane s¹ przez pa-
so¿ytnicze nicienie, wykonuje siê zabiegi zwalczania przy u¿yciu rozsiewanych
rzêdowo granulowanych œrodków nicieniobójczych wymienionych w zalece-
niach IBL. Ze wzglêdu na du¿¹ toksycznoœæ tych œrodków dla ludzi i zwierz¹t,
nale¿y je starannie zmieszaæ z gleb¹ na g³êbokoœæ co najmniej 5 cm.
19. Technika stosowania œrodków ochrony roœlin
19.1. Ogólne zasady dotycz¹ce stosowania œrodków technicznych
Œrodki ochrony roœlin nale¿y stosowaæ z wykorzystaniem sprzêtu sprawne-
go technicznie, a zabiegi ochrony roœlin mog¹ wykonywaæ tylko osoby prze-
szkolone, które posiadaj¹ œwiadectwa ukoñczenia szkolenia.
Sprzêt do stosowania œrodków ochrony roœlin powinien byæ przebadany
przez wyspecjalizowane jednostki organizacyjne upowa¿nione przez woje-
wódzkiego inspektora ochrony roœlin. Wyniki badania dokumentuje siê w pro-
tokole kontroli, a posiadacz otrzymuje zaœwiadczenie potwierdzaj¹ce jego
sprawnoœæ techniczn¹. Sprawny sprzêt musi byæ oznaczony znakiem kontrol-
nym. Badania powinny byæ powtarzane co dwa lata.
W przypadku stwierdzenia przez inspektorów ochrony roœlin niesprawno-
œci technicznej sprzêtu, który ma wa¿ne zaœwiadczenie oraz znak kontrolny,
sprzêt ten mo¿e byæ skierowany do badañ w terminie wczeœniejszym.
Uproszczony, obecnie powszechnie stosowany podzia³ na trzy podstawowe
rodzaje opryskiwania (drobnokropliste, œredniokropliste i grubokropliste) przed-
stawia siê nastêpuj¹co:
q
opryskiwanie grubokropliste – gdy krople mniejsze ni¿ 100 mikronów zaj-
muj¹ mniej ni¿ 5% objêtoœci wagowej wszystkich kropel wytwarzanych
przez rozpylacze,
q
opryskiwanie œredniokropliste – gdy krople o wielkoœci 100 mikronów zaj-
muj¹ 5–10% objêtoœci wagowej wszystkich wytwarzanych kropel,
q
opryskiwanie drobnokropliste – gdy krople o wielkoœci 100 mikronów zaj-
muj¹ ponad 10% objêtoœci wagowej wszystkich wytwarzanych kropel.
160
19.2. Œrodki techniczne i wykonywanie zabiegów ochronnych
19.2.1. Zaprawianie nasion
§ 419.
1. Zaprawianie nasion wykonuje siê w zaprawiarkach, stosuj¹c preparaty
w formie proszków do suchego zaprawiania nasion, proszków do sporz¹dzania
zawiesin wodnych, roztworów, emulsji, p³ynnych koncentratów lub past.
2. Zaprawianie polega na pokryciu œrodkami chemicznymi nasion w celu
ochrony wschodów lub siewek przed chorobami infekcyjnymi i owadami. Na
jakoœæ zaprawiania, oprócz techniki, ma wp³yw równie¿ jakoœæ zaprawianego
materia³u siewnego. Du¿¹ rolê odgrywa te¿ czystoœæ nasion; drobne zanie-
czyszczenia, kurz i fragmenty nasion o wiele lepiej wi¹¿¹ ze sob¹ zaprawê ni¿
same nasiona.
3. Nie nale¿y przekraczaæ zalecanych dawek zaprawy. Zwiêkszanie dawki
zaprawy powoduje przedawkowanie masy zaprawy przypadaj¹cej na pojedyn-
cze nasiono, co zwiêksza koszt zaprawiania i jednoczeœnie mo¿e zmniejszaæ si-
³ê i energiê kie³kowania.
4. Do suchego zaprawiania nasion stosuje siê zaprawiarki rêczne lub me-
chaniczne. Do bardzo ma³ych porcji nasion zaprawianych na sucho przydatne
s¹ niewielkie, szczelnie zamykane pojemniki z tworzywa lub szk³a, którymi po-
trz¹sa siê przez oko³o 5 minut, powoduj¹c równomierne naniesienie odwa¿o-
nej porcji zaprawy do nasion.
19.2.2. Zabiegi opryskiwania
19.2.2.1. Rozpylacze
§ 420.
Przy doborze w³aœciwych rozpylaczy do poszczególnych zabiegów ochrony
roœlin, nale¿y kierowaæ siê nastêpuj¹cymi zaleceniami:
1) do zwalczania chorób zaleca siê rozpylacze szczelinowe zapewniaj¹ce
opryskiwanie drobnokropliste lub œredniokropliste w warunkach ciœnienia
roboczego 0,3– 0,5 MPa i iloœci cieczy u¿ytkowej 200– 400 l/ha,
2) do zwalczania chwastów – rozpylacze szczelinowe zapewniaj¹ce opryski-
wanie grubokropliste lub œredniokropliste w warunkach ciœnienia robocze-
go 0,15– 0,3 MPa i 200– 400 l/ha cieczy u¿ytkowej,
3) do zwalczania szkodliwych owadów – rozpylacze zapewniaj¹ce opryskiwa-
nie œredniokropliste i dawkê 150– 300 l/ha cieczy u¿ytkowej przy ciœnieniu
ok. 0,3 MPa.
§ 421.
1. Rozpylacze ró¿ni¹ siê intensywnoœci¹ wyp³ywu cieczy w jednostce czasu
w warunkach tego samego ciœnienia. Intensywnoœæ wyp³ywu cieczy oznacza siê
161
odpowiednimi kolorami oraz liczbami: 015 (zielony), 02 (¿ó³ty), 03 (niebieski),
04 (czerwony), 05 (br¹zowy). Wartoœæ tego wskaŸnika oznacza, jaka czêœæ ga-
lonu (3,78 litra) wyp³ywa przez dany rozpylacz pod ciœnieniem 0,28 MPa w cza-
sie 1 minuty.
2. Rozpylacze charakteryzuj¹ siê ró¿nym k¹tem rozpylania cieczy, np. roz-
pylacze szczelinowe (obecnie powszechnie stosowane): 80, 110 lub 120
O
. K¹t
rozpylania cieczy, oznaczony na ka¿dym rozpylaczu, ma istotne znaczenie
podczas ustawiania odleg³oœci belki polowej opryskiwacza od opryskiwanych
roœlin (powierzchni gleby). Przy du¿ym k¹cie rozpylania belka powinna byæ
ustawiona ni¿ej, w przypadku mniejszego k¹ta – wy¿ej od opryskiwanej po-
wierzchni lub wierzcho³ków roœlin.
3. Rozpylacze maj¹ bezpoœredni wp³yw na skutecznoœæ dzia³ania œrodków
ochrony roœlin. Wielkoœæ i liczba wytwarzanych przez nie kropel decyduje
o skutecznoœci zabiegów oraz mo¿liwoœci stosowania optymalnych dawek
œrodków w ró¿nych warunkach meteorologicznych.
4. Uzyskanie odpowiedniej wielkoœci kropli w du¿ym stopniu zale¿y od ty-
pu rozpylaczy oraz ciœnienia roboczego. Podczas doboru rozpylaczy nale¿y
uwzglêdniaæ fakt, ¿e ten sam rozpylacz mo¿e wytwarzaæ krople ró¿nej wielko-
œci w warunkach ró¿nego ciœnienia.
19.2.2.2. Kalibracja opryskiwaczy
§ 422.
1. Sporz¹dzenie odpowiedniej iloœci cieczy u¿ytkowej wymaga wczeœniej-
szego ustalenia wydatkowania cieczy na hektar przez dany opryskiwacz. Jest to
tzw. kalibracja opryskiwacza. Wykonuje siê j¹ w nastêpuj¹cej kolejnoœci:
1) na podstawie etykiety – instrukcji stosowania œrodka, ustala siê jego daw-
kê na hektar, zalecan¹ iloœæ wody oraz rodzaj opryskiwania (drobnokropli-
ste, œredniokropliste lub grubokropliste);
2) ustala siê prêdkoœæ opryskiwacza na wybranym biegu ci¹gnika przy ustalo-
nych obrotach silnika, mierz¹c czas przejazdu ci¹gnika z opryskiwaczem
na odcinku 50 lub 100 m w sekundach. Prêdkoœæ (w km/h) wylicza siê
z wzoru:
[10]
gdzie:
d
– droga w metrach,
t
– czas w sekundach;
3) oblicza siê wydatek cieczy z jednego rozpylacza, który zapewni uzyskanie
zaplanowanej dawki cieczy u¿ytkowej na hektar z wzoru:
V =
3,6 × d
t
162
[11]
gdzie:
q
– wydatek cieczy jednego rozpylacza (intensywnoœæ wyp³ywu)
w dm
3
/min,
Q
– zaplanowana dawka cieczy w dm
3
/ha,
V
– prêdkoœæ ci¹gnika w czasie opryskiwania w km/h,
s
РszerokoϾ robocza opryskiwacza w metrach,
n
– liczba rozpylaczy na belce polowej;
4) spoœród dostêpnych rozpylaczy wybiera siê taki komplet, który zapewnia
w warunkach ustalonego ciœnienia w³aœciwy rodzaj opryskiwania i wydatek
cieczy „q” zbli¿ony do obliczonego (na podstawie tabel, instrukcji, pro-
spektów);
5) montuje siê wybrane rozpylacze na belce polowej opryskiwacza i wyko-
nuje pomiar intensywnoœci wyp³ywu wody z poszczególnych rozpylaczy
do naczyñ miarowych. Odchylenie w wydatkowaniu miêdzy poszczegól-
nymi rozpylaczami nie mo¿e byæ wiêksze ni¿ 5% od œredniej. Je¿eli œred-
ni wynik ró¿ni siê od przyjêtego wydatku cieczy z jednego rozpylacza
„q”, nale¿y wykonaæ korektê, zmieniaj¹c ciœnienie i ponownie zmierzyæ
intensywnoœæ wyp³ywu dla przynajmniej 4 rozpylaczy. Pomiary wykonu-
je siê do czasu uzyskania wyniku zapewniaj¹cego przyjêt¹ iloœæ cieczy na
hektar.
2. Iloœæ preparatu chemicznego przypadaj¹c¹ na zbiornik opryskiwacza
oblicza siê, dziel¹c pojemnoœæ zbiornika opryskiwacza przez dawkê cieczy na
hektar i mno¿¹c wynik przez iloœæ preparatu zalecanego na hektar.
3. Czynnoœæ regulacji opryskiwacza nale¿y powtarzaæ ka¿dorazowo przy
zmianie parametrów opryskiwania. Z ka¿dej regulacji opryskiwacza powinien
byæ sporz¹dzony protokó³, zawieraj¹cy wykaz wszystkich wykonanych czynno-
œci oraz ustalone parametry techniczne.
19.2.2.3. Opryskiwacze
§ 423.
Do ochrony m³odych upraw leœnych oraz w szkó³kach wykorzystuje siê
opryskiwacze z belk¹ polow¹, takie jak w zabiegach ochronnych w rolnictwie.
§ 424.
Do ochrony m³odników i dojrza³ych drzewostanów stosuje siê opryskiwa-
cze plecakowe z pomocniczym strumieniem powietrza (np. Armitsu, Solo),
ci¹gnikowe (np. opryskiwacz do drzewostanów L-105, zamg³awiacz L-142
z rozpylaczem rotacyjnym) oraz wytwornice aerozoli (np. Pulsopyl, Pulsfog).
q =
Q × V × s
600 × n
163
§ 425.
Belka polowa podczas opryskiwania musi znajdowaæ siê na wysokoœci
35–60 cm ponad wierzcho³kami roœlin, w zale¿noœci od typu rozpylacza i k¹ta
rozpylania. Prawid³owa wysokoœæ ustawienia belki polowej opryskiwacza za-
pewnia równomierne naniesienie œrodków chemicznych na ca³¹ opryskiwan¹
powierzchniê. Wszystkie rozpylacze zamontowane na belce musz¹ byæ tego sa-
mego typu i wielkoœci, powinny charakteryzowaæ siê tym samym k¹tem rozpy-
lania cieczy i odznaczaæ siê jednakowym natê¿eniem wyp³ywu.
§ 426.
1. Stosowane do zabiegów ratowniczych w lasach opryskiwacze ci¹gnikowe
L-105 i zamg³awiacze L-142/1 powinny byæ wyposa¿one w manometry do kon-
troli ciœnienia cieczy u¿ytkowej o zakresie ciœnienia 0–1,5 MPA i w przep³ywo-
mierze z rejestratorem wydatkowanej cieczy w zakresie 0,3–15 dm
3
/min.
2. £adowanie cieczy u¿ytkowej do zbiorników opryskiwaczy lub zamg³a-
wiaczy ci¹gnikowych nale¿y wykonywaæ na polu zabiegowym, przy u¿yciu
pompy, w obecnoœci operatora zamg³awiacza.
3. Przy wykonywaniu zabiegów opryskiwaczem lub zamg³awiaczem ci¹gni-
kowym nale¿y przemieszczaæ siê wzd³u¿ linii oddzia³owych i wyciêtych wizurek.
4. Prêdkoœæ przemieszczania siê opryskiwaczy i zamg³awiaczy ci¹gniko-
wych podczas wykonywania zabiegów powinna wynosiæ 1,5–2,5 km/h, przy wie-
trze bocznym 0–2 m/s.
5. Dojazd opryskiwaczy ci¹gnikowych z pustym zbiornikiem, w zale¿noœci
od rodzaju drogi, powinien siê odbywaæ z prêdkoœci¹ transportow¹ 5–15 km/h.
§ 427.
Do ochrony drewna sk³adowanego w nieregularnych myg³ach przydatne s¹
belki specjalnej konstrukcji, umo¿liwiaj¹ce odwzorowanie kszta³tu myg³y. Do
ochrony ma³ych mygie³ mo¿na wykorzystywaæ opryskiwacze ci¹gnikowe z po-
jedyncz¹ lanc¹ lub opryskiwacze z pomocniczym strumieniem powietrza.
19.2.2.4. Ciecz u¿ytkowa
§ 428.
Poza okreœleniem parametrów opryskiwania (prêdkoœci, ciœnienia w belce
opryskowej i wydatku cieczy z rozpylacza) nale¿y zmierzyæ powierzchniê prze-
widzian¹ do opryskiwania i obliczyæ iloœæ preparatu i cieczy u¿ytkowej nie-
zbêdn¹ do wykonania zabiegu.
§ 429.
1. Ciecz u¿ytkow¹ nale¿y zawsze sporz¹dzaæ bezpoœrednio przed zabie-
giem, poniewa¿ jej przetrzymywanie w zbiornikach nawet przez kilka godzin
mo¿e doprowadziæ do wytr¹cania siê poszczególnych sk³adników lub powsta-
nia innych zwi¹zków, które mog¹ byæ toksyczne dla chronionych roœlin.
164
2. Œrodki w formie proszku do sporz¹dzania zawiesiny wodnej, koncentra-
tu zawiesinowego, czy te¿ pasty nale¿y wstêpnie rozprowadziæ w ma³ej iloœci
wody, a nastêpnie gêst¹ papkê rozcieñczyæ do konsystencji p³ynnej. Tak przy-
gotowane œrodki wlewa siê przez sito wlewowe do zbiornika opryskiwacza,
nape³nionego czêœciowo wod¹, a nastêpnie dope³nia zbiornik do ¿¹danego po-
ziomu. Ewentualne odstêpstwa od techniki sporz¹dzania cieczy u¿ytkowej
podane s¹ na etykiecie – instrukcji stosowania danego œrodka ochrony roœlin.
§ 430.
Po zakoñczeniu zabiegów ochronnych i usuniêciu resztek cieczy u¿ytkowej
zgodnie z zaleceniem podanym na etykiecie – instrukcji stosowania danego
œrodka ochrony roœlin – opryskiwacz nale¿y przep³ukaæ czyst¹ wod¹, urucha-
miaj¹c go pocz¹tkowo bez rozpylaczy, a nastêpnie po ich pod³¹czeniu. Po ka¿-
dym dniu pracy lub w tym samym dniu, w przypadku stosowania innych œrod-
ków ochrony, dodatkowo nale¿y umyæ opryskiwacz specjalnym œrodkiem do
czyszczenia opryskiwaczy. Nie wolno pozostawiaæ w opryskiwaczu niewykorzy-
stanej cieczy u¿ytkowej.
19.2.3. Aplikatory granulatów
§ 431.
Œrodki ochrony roœlin w formie granulatu mo¿na stosowaæ na ca³¹ po-
wierzchniê, pasowo, rzêdowo oraz punktowo pod poszczególne roœliny, wyko-
rzystuj¹c do tego celu specjalne aplikatory. S¹ to urz¹dzenia wspó³pracuj¹ce
z siewnikiem punktowym do wysiewu nasion lub sadzark¹. Najczêœciej prepa-
raty granulowane przeznaczone s¹ do zwalczania szkodników ¿yj¹cych w gle-
bie, jak równie¿ do zabezpieczania roœlin we wczesnej fazie rozwoju przed
szkodnikami ¿eruj¹cymi na czêœciach nadziemnych.
19.3. Zabiegi agrolotnicze
19.3.1. Organizacja l¹dowisk
§ 432.
1. W ramach przygotowañ do zabiegów lotniczych zwalczania szkodników
liœcio¿ernych, nadleœnictwa powinny zapewniæ l¹dowiska dla samolotów lub
œmig³owców. Nale¿y przy tym uwzglêdniæ mo¿liwoœæ wykorzystania lotnisk
przedsiêbiorstw lotniczych, lotnisk aeroklubowych lub l¹dowisk bazowych
i operacyjnych Leœnych Baz Lotniczych.
2. W przypadku gdy w pobli¿u kompleksów leœnych zakwalifikowanych do
agrolotniczych zabiegów ratowniczych nie ma mo¿liwoœci wykorzystania ist-
niej¹cych miejscowych lotnisk lub l¹dowisk, w³aœciwe nadleœnictwo organizuje
l¹dowisko tymczasowe.
165
§ 433.
Miejsce pod l¹dowisko tymczasowe powinien wyznaczyæ upowa¿niony
pracownik firmy wykonuj¹cej zabiegi agrolotnicze wraz z pracownikiem w³aœ-
ciwego nadleœnictwa i RDLP przynajmniej na dwa tygodnie przed rozpoczê-
ciem akcji zwalczania. L¹dowiska powinny byæ zlokalizowane na gruntach ³a-
two przepuszczalnych, w miejscach nie zalewanych przez wody opadowe.
§ 434.
1. Do l¹dowiska tymczasowego musi prowadziæ przynajmniej jedna droga
dojazdowa po³¹czona z sieci¹ dróg publicznych. Droga ta powinna byæ prze-
jezdna w okresie prowadzenia akcji i umo¿liwiaæ dojazd œrodków transporto-
wych i sprzêtu. Przy drodze nale¿y wyznaczyæ miejsce na parking.
2. Kszta³t i wymiary powierzchni przeznaczonej pod l¹dowisko tymczaso-
we dla samolotów powinny umo¿liwiaæ wyznaczenie pasa startowego szeroko-
œci 30 m i d³ugoœci 800 m dla samolotu M-18 oraz 500 m dla samolotu An-2R.
Wymiary powierzchni l¹dowisk tymczasowych dla œmig³owców powinny wyno-
siæ 30×30 m.
3. Kierunek (d³u¿szy bok) pasa startowego powinien pokrywaæ siê z kie-
runkiem przewa¿aj¹cych lokalnie wiatrów. Pas startowy powinien nadawaæ siê
do startów i l¹dowañ w obydwu przeciwnych kierunkach. Powierzchnia pasa
startowego powinna byæ równa, bez zapadlin, rowów i bruzd, a przejœcia miê-
dzy powierzchni¹ pasa startowego i powierzchni¹ s¹siaduj¹cego terenu powin-
ny byæ ³agodne. Nawierzchnia pasa startowego powinna byæ utwardzona lub
zadarniona roœlinnoœci¹ o dobrze rozwiniêtym systemie korzeniowym i wyso-
koœci czêœci naziemnej nie wiêkszej ni¿ 20 cm.
§ 435.
Powierzchnie szerokoœci 30 m, przylegaj¹ce do bocznych granic pasa, mu-
sz¹ byæ ca³kowicie oczyszczone z roœlinnoœci drzewiastej i krzewów oraz wy-
równane. Obszar na przed³u¿eniu pasa startowego powinien byæ pozbawiony
wysokich obiektów, mog¹cych stanowiæ przeszkodê dla samolotów.
§ 436.
Granice pasa startowego na l¹dowisku tymczasowym nale¿y oznakowaæ
za pomoc¹ kontrastuj¹cych z kolorem pod³o¿a chor¹giewek o wymiarach
40×60 cm, rozstawionych co 100 m wzd³u¿ obu bocznych granic pasa starto-
wego. Sposób oznakowania pasa startowego nale¿y uzgodniæ z przedstawicie-
lem wykonawcy.
§ 437.
L¹dowisko nale¿y wyposa¿yæ w tzw. rêkaw lub wskaŸnik wiatru w formie
flagi o wymiarach 2,5×1,5 m zamocowanej na drzewcu wysokoœci oko³o 3 m,
umieszczonym w miejscu dobrze widocznym ze wszystkich kierunków podej-
œcia do l¹dowiska.
166
§ 438.
Na l¹dowisku tymczasowym, w miejscu, gdzie mo¿liwe jest swobodne
i bezpieczne ko³owanie samolotu, nale¿y wyznaczyæ sta³e miejsce postojowe,
tzw. stojankê, która powinna byæ oflagowana czerwonymi chor¹giewkami. Lo-
kalizacjê miejsca postojowego wyznaczy przedstawiciel wykonawcy.
§ 439.
1. L¹dowisko tymczasowe musi byæ wyposa¿one w sta³e lub przewoŸne po-
mieszczenia w postaci baraków lub barakowozów (wzglêdnie namiotów) dla
pracowników RDLP, za³ogi samolotów, zatrudnionych robotników i dla do-
zorców. W pomieszczeniach tych powinien siê znajdowaæ stó³ i krzes³a dla
okreœlonej liczby osób. Pomieszczenia dla za³ogi samolotów lub œmig³owców,
robotników i dozorców nale¿y wyposa¿yæ w szafki ubraniowe i odgrodzon¹
przebieralniê.
Pomieszczenie dla dozorców (stró¿ówka) powinno byæ tak usytuowane,
aby by³a zapewniona mo¿liwoœæ obserwacji samolotów na miejscach postojo-
wych.
2. L¹dowisko tymczasowe nale¿y wyposa¿yæ w radiotelefon, potrzebne
mapy, wykaz miejscowych telefonów oraz apteczkê zawieraj¹c¹ leki i niezbêd-
ne œrodki opatrunkowe, a tak¿e sprzêt gaœniczy.
§ 440.
1. Na l¹dowisku tymczasowym nale¿y wyznaczyæ i ogrodziæ miejsca do
sk³adowania paliwa. Magazyn paliwa nale¿y urz¹dziæ zgodnie ze wskazaniami
us³ugodawcy.
2. Na l¹dowisku nale¿y wyznaczyæ i ogrodziæ miejsca do sk³adowania œrod-
ków owadobójczych, adiuwantów i rozcieñczalnika (wody) do sporz¹dzania
cieczy u¿ytkowej. W miejscu sk³adowania paliwa i preparatów oraz w miej-
scach postojowych samolotu nale¿y ustawiæ tablice ostrzegawcze o zakazie pa-
lenia tytoniu i u¿ywania ognia.
§ 441.
Na l¹dowisku tymczasowym nale¿y urz¹dziæ prowizoryczn¹ umywalniê za-
opatrzon¹ w beczkê z wod¹, miednicê, myd³o, proszek lub pastê do mycia
i rêczniki. Przy umywalni powinien byæ wykopany dó³ na zlewanie wody po my-
ciu. W ustronnym miejscu, na peryferiach l¹dowiska, nale¿y ustawiæ prowizo-
ryczn¹ ubikacjê (szalet).
§ 442.
Wyposa¿enie l¹dowiska tymczasowego nale¿y do obowi¹zku nadleœnictwa,
na którego terenie zosta³o ono zlokalizowane. Sprzêt gaœniczy do gaszenia
statków powietrznych (samolotów lub œmig³owców) zapewnia us³ugodawca.
167
19.3.2. Œrodki techniczne na l¹dowiskach
§ 443.
1. L¹dowiska nale¿y wyposa¿yæ w urz¹dzenia do przewozu preparatów
i rozcieñczalnika (wody) oraz do przygotowania cieczy u¿ytkowej i jej za³adun-
ku do zbiorników pok³adowych statków powietrznych.
2. Nale¿y zapewniæ transport œrodków owadobójczych i adiuwantów umo¿-
liwiaj¹cy bie¿¹cy dowóz wymaganej iloœci preparatów na l¹dowiska.
3. Do transportu rozcieñczalnika (wody) nale¿y u¿ywaæ samochodowych
cystern wyposa¿onych w pompy z uk³adem filtrów, przyczep asenizacyjnych
ró¿nych typów lub beczkowozów wyposa¿onych w pompy, mieszad³a i filtry.
4. Do mieszania i przepompowywania cieczy u¿ytkowej do zbiorników
urz¹dzeñ opryskuj¹cych stosuje siê beczkowozy wyposa¿one w mieszad³a
i pompy (w miarê mo¿liwoœci równie¿ – w przep³ywomierze) lub motopompy
z napêdem spalinowym b¹dŸ elektrycznym, wyposa¿one w filtry do filtrowania
cieczy roboczej tankowanej do statków powietrznych.
§ 444.
Dostawê paliwa dla statków powietrznych oraz jego tankowanie zapewnia-
j¹ przedsiêbiorstwa œwiadcz¹ce us³ugi agrolotnicze.
§ 445.
Warunki zakwaterowania i wy¿ywienia pilotów, mechaników i lotniczego
personelu pomocniczego bior¹cego udzia³ w akcji zwalczania okreœla umowa
z us³ugodawc¹.
19.3.3. Ochrona l¹dowisk, ³¹cznoœæ telekomunikacyjna,
pomoc lekarska
§ 446.
L¹dowiska oraz znajduj¹ce siê w ich wyposa¿eniu urz¹dzenia, materia³y
i sprzêt pomocniczy musz¹ byæ chronione przez ca³¹ dobê przed dostêpem
osób postronnych, kradzie¿¹, po¿arem itp. Stra¿nicy lub dozorcy, którzy bêd¹
pe³niæ dy¿ur na l¹dowisku, musz¹ znaæ zasady postêpowania w przypadku po-
wstania po¿aru, awarii lub kradzie¿y oraz umieæ pos³ugiwaæ siê podrêcznym
sprzêtem gaœniczym.
§ 447.
1. W zainteresowanych nadleœnictwach, w czasie trwania akcji zwalczania
szkodliwych owadów liœcio¿ernych, powinny byæ zapewnione dy¿ury przy tele-
fonach i radiotelefonach.
2. Personelowi us³ugodawcy, bior¹cemu udzia³ w akcji, nale¿y umo¿liwiæ
odp³atnie ³¹cznoœæ telefoniczn¹ ze s³u¿b¹ ruchu lotniczego i meteorologiczn¹.
168
3. Wszystkie statki powietrzne wykonuj¹ce zabiegi agrolotnicze musz¹ po-
siadaæ radiotelefony, pracuj¹ce w paœmie Lasów Pañstwowych, do ³¹cznoœci
z ekipami naziemnymi.
§ 448.
Nadleœnictwo, na którego terenie bêd¹ wykonywane zabiegi ratownicze,
ma obowi¹zek ustaliæ przed rozpoczêciem akcji adresy i numery telefoniczne
najbli¿szych szpitali i lekarzy oraz uzgodniæ ze s³u¿b¹ zdrowia mo¿liwoœæ ko-
rzystania z jej pomocy.
19.3.4. Oznakowanie granic pól zabiegowych i tras przelotu statków
powietrznych
§ 449.
1. Po ostatecznym zakwalifikowaniu zagro¿onych drzewostanów do zabie-
gów ratowniczych, wyznacza siê granice pól zabiegowych. Przy wyznaczaniu
granic pól zabiegowych nale¿y wykorzystywaæ naturalne warunki terenowe,
np. drogi, linie oddzia³owe, rzeki itp., które s¹ dobrze widoczne z góry i u³a-
twiaj¹ pilotowi orientacjê terenow¹.
2. Oznakowanie flagami lub balonami sta³ymi granic pól zabiegowych na-
le¿y stosowaæ wy³¹cznie przy stosowaniu innych ni¿ balony ruchome metod
naprowadzania samolotów.
§ 450.
Granice pól zabiegowych nale¿y oznakowaæ w terenie za pomoc¹ flag lub
balonów w sposób widoczny dla pilota z wysokoœci 50 m.
§ 451.
Flagi lub balony powinny byæ umieszczone na wysokoœci 2–3 m ponad ko-
ronami drzew, w miejscach uzgodnionych z przedstawicielem us³ugodawcy.
§ 452.
Flagi lub balony powinny byæ zawieszane przez zespó³ przeszkolonych pra-
cowników, sk³adaj¹cy siê z 2–3 osób, posiadaj¹cych uprawnienia do pracy na
wysokoœciach, nadzorowany przez leœniczego lub upowa¿nionego pracownika.
Zespó³ zawieszaj¹cy flagi powinien byæ wyposa¿ony w sprzêt zapewniaj¹cy
bezpieczn¹ pracê.
19.3.5. Naprowadzanie statków powietrznych
§ 453.
Do naprowadzania statków powietrznych na trasy kolejnych przelotów na
wyznaczonych polach zabiegowych nale¿y stosowaæ GPS lub nape³nione he-
169
lem kolorowe balony na uwiêzi (sterowane przez tzw. ekipy balonowe). Ekipy
balonowe powinny byæ wyposa¿one w zapasowe balony i butlê z helem do ich
nape³niania.
§ 454.
1. Zabiegi agrolotnicze przy zastosowaniu systemów nawigacji satelitarnej
nale¿y przeprowadzaæ zgodnie z instrukcj¹ stosowania i obs³ugi systemów. Ka-
meralne projektowanie pól roboczych oraz analizê wykonania zabiegów pro-
wadz¹ przeszkoleni pracownicy Lasów Pañstwowych, zaœ zabiegi agrolotnicze
– przeszkoleni cz³onkowie personelu lataj¹cego.
2. Kameralne projektowanie pól roboczych oraz obszarów wy³¹czonych
z zabiegu mo¿na wykonywaæ za pomoc¹ mapy numerycznej nadleœnictwa lub
przez terenowy pomiar za³amañ granic pola zabiegowego œredniej klasy od-
biornikiem GPS (o dok³adnoœci do kilku metrów).
3. Zaprojektowane obszary, o za³o¿onej odpowiedniej szerokoœci smugi
i kierunku przejœæ roboczych zapisane na dyskietkach, przekazuje siê cz³on-
kom personelu lataj¹cego wykonawcy us³ugi, wraz z mapami w skali 1:25 000
lub 1:50 000. Wykonuj¹cy zabieg maj¹ prawo zmieniæ zaplanowany kierunek
przejϾ roboczych.
4. Podczas wykonywania zabiegów niezbêdna jest obecnoœæ na polu zabie-
gowym osoby, która bêdzie kontrolowaæ warunki meteorologiczne przed przy-
lotem samolotu, w trakcie i po zabiegu.
5. Po zakoñczeniu prac, pilot kopiuje z komputera pok³adowego samolotu
wszystkie pliki poszczególnych lotów i oddaje pracownikowi Lasów Pañstwo-
wych dyskietkê zawieraj¹c¹ pe³n¹ dokumentacjê wykonanej pracy.
6. Maksymalny dopuszczalny b³¹d przejœcia (zejœcia z trasy lotu) nie mo¿e
przekraczaæ po³owy szerokoœci smugi. Obszary, gdzie b³¹d przejœcia oscyluje
w granicach 30–50% szerokoœci smugi, nale¿y obj¹æ szczegó³owymi obserwa-
cjami, a na obszarach, gdzie b³¹d przekracza 50% szerokoœci smugi, nale¿y wy-
konaæ zabieg poprawkowy.
7. W przypadku gdy system nawigacyjny jest sprzê¿ony z aparatur¹ opry-
skuj¹c¹, okreœlenie parametrów opryskiwania (iloœæ zu¿ytego œrodka, dawka)
nastêpuje na podstawie danych systemu.
8. W przypadku gdy system nawigacyjny nie jest sprzê¿ony z aparatur¹
opryskuj¹c¹, rozliczenie iloœci zu¿ytej cieczy roboczej nastêpuje na podstawie
danych z rejestratora aparatury opryskuj¹cej, a opryskiwanej powierzchni –
z systemu nawigacyjnego.
§ 455.
W celu oznakowania tras przelotu z zastosowaniem balonów, na granicach
pola zabiegowego oraz co 2000–2500 m na liniach równoleg³ych do granic wbi-
ja siê paliki z kolejnymi numerami, w odstêpach 40 m w przypadku u¿ycia sa-
molotów i w odstêpach 30 m przy stosowaniu œmig³owców. Oznakowane trasy
przelotu nale¿y nanieœæ na mapê. Kierunek przelotów powinien byæ uzgodnio-
170
ny z przedstawicielem us³ugodawcy. Nale¿y stosowaæ zasadê wykonywania za-
biegu wzd³u¿ d³u¿szej granicy pola roboczego.
§ 456.
1. Przed rozpoczêciem zabiegu, na liniach naprowadzania, przy palikach
nr 1 i 2, powinni siê znajdowaæ pracownicy gotowi do wypuszczenia balonów.
Po uzyskaniu wiadomoœci, ¿e statek powietrzny zbli¿a siê do pola roboczego,
pracownicy stoj¹cy przy palikach oznaczonych nr. 1 powinni wypuœciæ równo-
czeœnie balony na wysokoœæ 1–2 m ponad korony drzew.
2. Po przelocie samolotu pracownicy stoj¹cy przy palikach nr 1 powinni
œci¹gn¹æ balony w dó³ oraz powiadomiæ pilota o dokonanym przelocie i spraw-
noœci sprzêtu opryskuj¹cego, po czym przechodz¹ na stanowisko nr 3.
3. W tym samym czasie pracownicy stoj¹cy przy palikach nr 2 powinni wy-
puœciæ swoje balony ponad korony drzew i czekaæ na kolejny przelot statku po-
wietrznego. Po przelocie powiadamiaj¹ pilota o wykonanym przelocie i spraw-
noœci sprzêtu opryskuj¹cego, po czym przechodz¹ na stanowisko nr 4.
4. Pracownicy wykonuj¹cy opisane czynnoœci powtarzaj¹ je kolejno, a¿ do
zakoñczenia zabiegu opryskiwania.
§ 457.
W przypadku stwierdzenia Ÿle funkcjonuj¹cych urz¹dzeñ opryskuj¹cych,
nadmiernego znoszenia preparatu przez wiatr, zbyt wysokich lotów albo pomi-
niêcia czêœci zagro¿onych drzewostanów, pracownicy natychmiast powiada-
miaj¹ pilota, który mo¿e zdecydowaæ o ponownym przejœciu danej linii.
W uzasadnionych przypadkach (zmiana kierunku wiatru) pilot mo¿e za¿¹daæ
przerwania wykonania zabiegu i wznowienia oprysków od ostatniej linii balo-
nowej. W tej sytuacji ekipy balonowe powinny niezw³ocznie przemieœciæ siê we
wskazane miejsce i zg³osiæ pilotowi gotowoœæ do rozpoczêcia zabiegu.
§ 458.
Pracownicy nadleœnictwa bior¹cy udzia³ w pracy na polach zabiegowych
powinni byæ wyposa¿eni w odzie¿ ochronn¹ zgodnie z etykiet¹ – instrukcj¹ sto-
sowania œrodka oraz w podrêczn¹ apteczkê.
19.3.6. Akcja informacyjna
§ 459.
Nadleœnictwa zobowi¹zane s¹ do:
1) pisemnego powiadomienia samorz¹dów terytorialnych, w³aœciwych s³u¿b
inspekcji ochrony roœlin i nasiennictwa oraz zwi¹zków pszczelarzy o loka-
lizacji i terminach przewidywanych zabiegów ratowniczych, a tak¿e o œrod-
kach ochrony, jakie bêd¹ stosowane,
171
2) poinformowania spo³eczeñstwa za poœrednictwem prasy, radia i telewizji
oraz w sposób miejscowo przyjêty o zamierzonych zabiegach zwalczania
szkodliwych owadów w lasach oraz niezbêdnych œrodkach ostro¿noœci.
§ 460.
Nadleœnictwa s¹ zobowi¹zane do zaopatrzenia leœnictw w tablice ostrze-
gawcze i dopilnowanie terminowego ich ustawienia w okreœlonych miejscach
oraz do wywieszenia obwieszczeñ i og³oszeñ, zawieraj¹cych informacje o ter-
minie wykonania zabiegu i okresie karencji.
19.3.7. Organizacja zabiegów ratowniczych
19.3.7.1. Przylot i zabezpieczenie statków powietrznych
na l¹dowisku
§ 461.
Regionalne Dyrekcje Lasów Pañstwowych powinny uzgodniæ z w³aœciwymi
nadleœnictwami i us³ugodawcami terminy przylotów statków powietrznych na
przygotowane l¹dowisko.
§ 462.
Po wyl¹dowaniu statków powietrznych na l¹dowisku, nale¿y zapewniæ ca-
³odobowy dozór. Stacjonowanie statków powietrznych na l¹dowisku nale¿y
zg³osiæ policji. O przylocie statku powietrznego na l¹dowisko i o gotowoœci
podjêcia lotów operacyjnych przedstawiciel us³ugodawcy zobowi¹zany jest po-
wiadomiæ RDLP.
19.3.7.2. Zapoznanie za³óg statków powietrznych z terenem
i zadaniami
§ 463.
Po przylocie statku powietrznego na l¹dowisko, nadleœniczy lub upowa¿-
niony pracownik nadleœnictwa powinien zapoznaæ personel us³ugodawcy
z przydzielonym terenem i zakresem prac, jakie s¹ przewidziane do wykona-
nia z danego l¹dowiska.
§ 464.
Je¿eli na wyznaczonych polach zabiegowych lub w ich bezpoœrednim s¹-
siedztwie (do 100 m od granicy pola) znajduj¹ siê napowietrzne linie wysokie-
go lub niskiego napiêcia oraz obiekty posiadaj¹ce odci¹gi linowe, powinny one
byæ naniesione na mapê przegl¹dow¹ i oznaczone nastêpuj¹cymi kolorami:
1) czerwonym – linie wysokiego napiêcia,
172
2) niebieskim – linie niskiego napiêcia,
3) czarnym – odci¹gi linowe.
§ 465.
Pilotom statków powietrznych nale¿y udostêpniæ mapy przegl¹dowe drze-
wostanów objêtych zabiegami, z naniesionymi l¹dowiskami i polami zabiego-
wymi oraz oznaczonymi przeszkodami. Kontury naniesionych pól musz¹ od-
powiadaæ ich rzeczywistym kszta³tom, a pola zabiegowe powinny byæ kolejno
ponumerowane z podaniem wielkoœci powierzchni w hektarach.
19.3.7.3. Warunki meteorologiczne
§ 466.
Ze wzglêdu na istotny wp³yw warunków meteorologicznych na jakoœæ
i efektywnoœæ wykonywanych zabiegów, konieczne jest sukcesywne uwzglêd-
nianie podstawowych parametrów meteorologicznych wystêpuj¹cych na tere-
nach objêtych zabiegami.
§ 467.
Zabiegi ratownicze mo¿na wykonywaæ w dni pogodne, w porze rannej, od
œwitu do oko³o godziny ósmej i wieczorem od oko³o godziny osiemnastej a¿ do
zmierzchu. W dni pochmurne mo¿na przed³u¿yæ czas opryskiwania rano do
oko³o godziny dziesi¹tej i rozpoczynaæ oko³o godziny szesnastej po po³udniu.
§ 468.
Istotny wp³yw na jakoœæ zabiegu ma prêdkoœæ wiatru, która mo¿e powodowaæ
nadmierne znoszenie i du¿e straty rozdrobnionego preparatu. Zabiegi opryski-
wania drzewostanów mog¹ byæ wykonywane przy prêdkoœci wiatru do 3 m/s.
§ 469.
Na jakoœæ i skutecznoœæ opryskiwania ma równie¿ wp³yw temperatura, któ-
ra w czasie wykonywania zabiegów mo¿e siê wahaæ w zakresie 7–20
O
C oraz
wilgotnoœæ wzglêdna powietrza, która nie powinna byæ mniejsza ni¿ 65%, je-
¿eli producenci œrodków nie zalecili innych wymagañ. Szczegó³owe warunki
meteorologiczne, umo¿liwiaj¹ce wykonywanie zabiegów, okreœla Ustawa
o ochronie roœlin.
§ 470.
Opady atmosferyczne wykluczaj¹ mo¿liwoœæ prowadzenia zabiegów
w drzewostanie. Zabiegi mo¿na rozpoczynaæ dopiero po przeschniêciu ulist-
nienia. W przypadku wyst¹pienia opadu deszczu w czasie krótszym, ni¿ 4 go-
dziny od wykonania zabiegu, obszar na którym zabieg by³ wykonywany nale¿y
poddaæ szczegó³owej kontroli i ewentualnie zakwalifikowaæ do powtórnego
173
zabiegu. Opad deszczu po up³ywie wiêcej ni¿ 6 godzin od zabiegu nie powinien
mieæ wp³ywu na jego skutecznoœæ.
19.3.7.4. Kontrola ustawienia aparatury opryskuj¹cej
§ 471.
W celu zapewnienia wymaganych parametrów zabiegu, aparatura opry-
skuj¹ca musi byæ sprawna technicznie i ustawiona zgodnie z wymaganiami
u¿ytkownika. Podstawowymi parametrami pracy aparatury opryskuj¹cej s¹:
natê¿enie przep³ywu, czyli wydatek cieczy na minutê oraz widmo kropel wy-
twarzane przez rozpryskiwacze.
§ 472.
1. W celu utrzymania w czasie zabiegu wymaganych parametrów opryski-
wania, a zw³aszcza wydatku i rozdrobnienia cieczy, niezbêdne jest wyposa¿e-
nie lotniczej aparatury opryskuj¹cej w urz¹dzenia kontrolno-pomiarowe.
2. Wydatek i dawkê cieczy mo¿na wyliczyæ na podstawie wydruku rejestra-
tora monitora kontrolnego, osi¹gane obroty poszczególnych atomizerów decy-
duj¹ce o widmie kropel mo¿na odczytaæ na monitorze kontrolnym.
§ 473.
Wykonawca zabiegu zwalczania jest zobowi¹zany do udostêpnienia pra-
cownikom nadleœnictwa wydruków aparatury kontrolno-pomiarowej. Wydruki
te musz¹ byæ do³¹czone do koñcowego sprawozdania z zabiegów zwalczania.
19.3.7.5. Przygotowanie cieczy u¿ytkowej
§ 474.
W przypadku p³ynnych œrodków owadobójczych, do zbiornika aparatury
opryskuj¹cej nale¿y wlaæ po³owê przewidzianej iloœci rozcieñczalnika (wody),
nastêpnie wlaæ odmierzon¹ za pomoc¹ wyskalowanych naczyñ lub przep³ywo-
mierzy wymagan¹ iloœæ œrodka owadobójczego oraz adiuwantu, po czym dodaæ
pozosta³¹ iloœæ rozcieñczalnika. Ca³oœæ cieczy nale¿y dok³adnie wymieszaæ
przy u¿yciu mieszade³ lub pomp w celu zapewnienia jednorodnej emulsji. Pod-
czas tankowania cieczy roboczej do statku powietrznego musi byæ ona filtro-
wana przez gêsty filtr siatkowy.
§ 475.
W przypadku cieczy ultraniskoobjêtoœciowej, tj. preparatów w formie jed-
norodnej cieczy gotowej do stosowania aparatur¹ ULV (np. niektóre œrodki
biologiczne), zaleca siê kilkuminutowe lub d³u¿sze (zgodnie z etykiet¹ – in-
strukcj¹ stosowania) mieszanie biopreparatu przed przepompowaniem go do
zbiornika statku powietrznego.
174
§ 476.
Œrodki owadobójcze w postaci sta³ej (proszki) lub pó³sta³ej (pasty i kremy)
nale¿y przygotowywaæ dwuetapowo. Najpierw odmierzon¹ lub odwa¿on¹ iloœæ
preparatu nale¿y rozprowadziæ w ma³ej iloœci rozcieñczalnika a¿ do uzyskania
konsystencji p³ynnej, a nastêpnie otrzyman¹ mieszaninê wlaæ do zbiornika
z rozcieñczalnikiem o znanej objêtoœci i dok³adnie wymieszaæ za pomoc¹ mie-
szade³ lub pomp.
§ 477.
Przygotowywanie cieczy u¿ytkowej i jej za³adunek do zbiorników urz¹dzeñ
opryskuj¹cych nale¿y wykonywaæ bezpoœrednio przed lotem, pod nadzorem me-
chanika samolotu lub œmig³owca i upowa¿nionego pracownika nadleœnictwa.
§ 478.
Przygotowan¹ ciecz u¿ytkow¹ w postaci emulsji lub mieszaniny nale¿y wy-
korzystaæ do wykonania zabiegu bezpoœrednio po jej sporz¹dzeniu, a najpóŸ-
niej w ci¹gu 24 godzin.
§ 479.
Wyznaczony pracownik nadleœnictwa powinien prowadziæ kontrolê iloœci
³adowanej i zu¿ytej cieczy u¿ytkowej.
19.3.7.6. Wykonywanie zabiegów opryskiwania
§ 480.
Przed startem statku powietrznego za³oga powinna upewniæ siê czy:
1) za³adowano prawid³ow¹ iloœæ cieczy u¿ytkowej,
2) odsuniêto na bezpieczn¹ odleg³oœæ urz¹dzenia do za³adunku,
3) robotnicy ³aduj¹cy ciecz u¿ytkow¹ i inne osoby odesz³y na bezpieczn¹ od-
leg³oœæ,
4) na linii startu nie znajduj¹ siê przeszkody.
§ 481.
1. Zabiegi opryskiwania drzewostanu nale¿y wykonywaæ od strony od-
wietrznej, tak aby przy nastêpnym nalocie i nak³adaniu smugi rozdrobnionej
cieczy statek powietrzny znajdowa³ siê na zewn¹trz widocznej jeszcze smugi
z poprzedniego nalotu.
2. Trasy kolejnych przelotów powinny przebiegaæ równolegle do siebie
w odstêpach 40 m dla samolotu i 30 m dla œmig³owca.
3. Loty robocze nale¿y wykonywaæ metod¹ „czó³enkow¹” na wysokoœci
3–10 m nad koronami drzew w zale¿noœci od stosowanego statku powietrzne-
go, rodzaju zabiegu, warunków atmosferycznych, ukszta³towania terenu
i przeszkód.
175
4. Opryskiwanie powinno siê rozpoczynaæ od granicy pola zabiegowego
i przebiegaæ równomiernie na ca³ej szerokoœci i d³ugoœci pasa opryskiwanej
powierzchni.
5. W przypadku znajdowania siê na wyznaczonym polu zabiegowym tere-
nów zabudowanych, ³¹k lub akwenów, nale¿y nad nimi wy³¹czyæ aparaturê
opryskuj¹c¹. Obszary takie nale¿y nanieœæ na mapê pól zabiegowych.
19.3.8. Ocena skutecznoœci zabiegu opryskiwania
§ 482.
Ocenê skutecznoœci zabiegu wykonuje siê na podstawie protoko³u (formu-
larz nr 37), w którym, w zale¿noœci od u¿ytego preparatu, jego dawki, stadium
rozwojowego szkodnika itp., okreœlony zosta³ sposób kontroli skutecznoœci za-
biegu zwalczania. Je¿eli liczba pozosta³ych po zabiegu w koronach drzew ¿y-
wych larw szkodnika nie przekracza 20% liczby krytycznej dla danego szkod-
nika, zabieg nale¿y uwa¿aæ za skuteczny.
§ 483.
Zabiegi uzupe³niaj¹ce nale¿y wykonaæ w drzewostanach, w których stwier-
dzono niew³aœciw¹ jakoœæ wykonania zabiegu podstawowego, du¿¹ nierówno-
miernoœæ i niedostateczn¹ gêstoœæ pokrycia.
§ 484.
Zabiegi poprawkowe wykonuje siê w przypadku niewystarczaj¹cej skutecz-
noœci zwalczania szkodników. Decyzjê o zabiegach poprawkowych podejmuje
nadleœnictwo w porozumieniu z TSOL i RDLP. Zakwalifikowanie drzewosta-
nów do takich zabiegów powinno byæ potwierdzone protoko³em. Zabiegi po-
prawkowe mog¹ byæ wykonywane aparatur¹ lotnicz¹ lub, w przypadku nie-
wielkich powierzchni – aparatur¹ naziemn¹.
19.3.9 Zakoñczenie akcji zabiegów opryskiwania
§ 485.
1. Pomieszczenia i urz¹dzenia znajduj¹ce siê na l¹dowisku, po zakoñcze-
niu akcji, nale¿y uprz¹tn¹æ i zabezpieczyæ. Wszystkie œrodki techniczne bêd¹-
ce w posiadaniu nadleœnictwa nale¿y oczyœciæ i zakonserwowaæ, zgodnie z obo-
wi¹zuj¹cymi instrukcjami obs³ugi.
2. Œrodki owadobójcze i adiuwanty nie wykorzystane w akcji ratowniczej
nale¿y przewieŸæ z l¹dowiska do magazynów œrodków chemicznych.
3. Pozosta³e po preparatach chemicznych opakowania zwrotne powinny
byæ odes³ane do nadleœnictwa i odpowiednio zabezpieczone, a nastêpnie prze-
kazane producentowi œrodków chemicznych. W przypadku opakowañ nie-
176
zwrotnych nale¿y post¹piæ zgodnie z ustaw¹ o opakowaniach i odpadach opa-
kowaniowych.
4. Po uprz¹tniêciu l¹dowiska nale¿y zasypaæ ziemi¹ dó³ po umywalni oraz
WC i przekopaæ miejsca postoju statków powietrznych oraz wszystkie miejsca,
gdzie wyst¹pi³y przecieki cieczy u¿ytkowej lub œrodków owadobójczych.
§ 486.
Zdejmowanie flag mo¿e byæ wykonywane przez przeszkolonych robotni-
ków, posiadaj¹cych uprawnienia do prac na du¿ych wysokoœciach, pod nadzo-
rem leœniczego lub upowa¿nionego pracownika. Zdjête flagi i tablice ostrze-
gawcze nale¿y przewieŸæ i zabezpieczyæ w magazynie nadleœnictwa.
20. Ochrona lasu przed zwierzyn¹ i gryzoniami
20.1. Ochrona lasu przed zwierzyn¹
§ 487.
W ochronie lasu przed zwierzyn¹ wyró¿nia siê:
1) metody podstawowe – obejmuj¹ce indywidualn¹ lub grupow¹ ochronê
drzew przy u¿yciu repelentów, os³on lub ogrodzeñ,
2) metody pomocnicze – obejmuj¹ce dzia³ania zmierzaj¹ce do utrzymania li-
czebnoœci populacji na poziomie zapewniaj¹cym najwiêksz¹ efektywnoœæ
metod podstawowych oraz do wzbogacenia lub dostosowania warunków
bytowania zwierzyny do jej potrzeb.
20.1.1. Metody podstawowe
§ 488.
Do ochrony drzew nale¿y wykorzystywaæ metody mechaniczne oraz œrod-
ki chemiczne (repelenty), których wykaz jest corocznie publikowany przez IBL.
§ 489.
Repelenty nale¿y stosowaæ œciœle wed³ug zaleceñ do³¹czonych w formie
etykiety-instrukcji stosowania do opakowañ œrodków. Z ka¿dej partii repelen-
tów nale¿y pozostawiæ niewielk¹ próbkê œrodka (ok. 0,1 litra), w celu jego
przebadania w przypadku ewentualnego niew³aœciwego zadzia³ania repelentu
(zwiêkszona fitotoksycznoœæ, ma³a skutecznoœæ). Dok³adnie oznaczon¹ prób-
kê nale¿y przechowywaæ zgodnie z zaleceniami producenta do czasu wiosen-
nej inwentaryzacji uszkodzeñ i szkód w uprawach.
§ 490.
Zaleca siê zamienne stosowanie kilku repelentów na tych samych po-
wierzchniach. Repelenty nie tworz¹ bariery mechanicznej przed uszkodze-
177
niem drzewa i jest mo¿liwe „przyzwyczajenie siê” zwierzyny do ich cech zapa-
chowych i smakowych.
§ 491.
Repelenty nale¿y nak³adaæ na najbardziej nara¿one na zgryzanie lub spa-
³owanie fragmenty drzew. W przypadku zabezpieczania przed zgryzaniem, s¹
to pêdy wierzcho³kowe drzew iglastych i liœciastych, a w przypadku ochrony so-
sny przed spa³owaniem nale¿y zabezpieczaæ pnie poni¿ej miêdzyokó³ka pokry-
tego ig³ami.
§ 492.
1. Zabezpieczanie sosny przed zgryzaniem nale¿y wykonywaæ w warun-
kach du¿ego zagro¿enia uprawy przez zwierzynê. Nale¿y wówczas zabezpie-
czaæ od 30 do 40% drzew przez okres 3–4 lat, pocz¹wszy od za³o¿enia uprawy.
W sytuacji, gdy zgryzanie sosny kszta³tuje siê na poziomie uszkodzeñ œrednich,
zabezpieczanie upraw sosnowych nie jest konieczne.
2. Wszystkie gatunki liœciaste nale¿y chroniæ przed zgryzaniem. Ze wzglê-
du na skutki zgryzania letniego – bardziej dotkliwe dla ¿ywotnoœci drzew od
zgryzania zimowego, zaleca siê stosowanie os³on mechanicznych (tub lub
ogrodzeñ). Stosowanie repelentów na wierzcho³kowych fragmentach drzewek
nale¿y wykonywaæ w warunkach niewielkich szkód spowodowanych zgryza-
niem lub ich braku. W przypadku ochrony drzew liœciastych przed zgryzaniem
za pomoc¹ repelentów, nale¿y zabezpieczyæ wszystkie drzewa na uprawie.
§ 493.
W przypadku stosowania os³on tubowych wystarczaj¹ce jest ich za³o¿enie
na co drugie lub co trzecie drzewo. Przy du¿ym nasileniu uszkodzeñ lub szkód
wskazane jest grodzenie fragmentów upraw z gatunkami liœciastymi. W takiej
sytuacji wskazane jest grupowe sadzenie drzew liœciastych i unikanie zmiesza-
nia jednostkowego.
§ 494.
1. Nie zaleca siê grodzenia ca³ych powierzchni odnowieñ (upraw) metalo-
wymi siatkami. Pomimo i¿ s¹ one skuteczne, a koszt zabezpieczenia (uwzglêd-
niaj¹c dziesiêcioletni okres ochronnego dzia³ania) stosunkowo niewielki, to
jednak przy du¿ej skali tego rodzaju ochrony, wydatnie zubo¿ony zostaje leœny
area³ bytowania zwierzyny, a zw³aszcza dostêp do powierzchni otwartych, po-
roœniêtych dobrym jakoœciowo pokarmem, sk³adaj¹cym siê z roœlinnoœci ziel-
nej. Mo¿e to skutkowaæ wiêkszym nasileniem szkód na pozosta³ych powierzch-
niach odnowieñ.
2. Wykorzystanie ogrodzeñ powinno byæ ograniczone do najcenniejszych
fragmentów upraw, g³ównie gatunków liœciastych, których rozmieszczenie
w uprawie powinno umo¿liwiæ ich ogrodzenie przy najmniejszych nak³adach
finansowych.
178
3. Siatki wykorzystywane do ochrony upraw leœnych powinny byæ zarówno
wystarczaj¹co wysokie, aby uniemo¿liwiæ jeleniom ich przeskoczenie (co naj-
mniej 2 m), oraz na tyle gêste w dolnej czêœci, aby nie mog³y ich przekroczyæ
zaj¹ce. Zaleca siê stosowanie siatek o maksymalnie 7,5-centymetrowych od-
stêpach pomiêdzy drutami poziomymi, do wysokoœci oko³o 80 cm nad ziemi¹.
§ 495.
Na terenach o du¿ym nasileniu uszkodzeñ sosny na skutek spa³owania, za-
leca siê ochronê m³odników sosnowych samoistnie zwijaj¹cymi siê perforowa-
nymi os³onkami plastikowymi. Os³onki nale¿y zak³adaæ na dwu- i trzyletnie
miêdzyokó³ki (nie licz¹c przyrostu bie¿¹cego):
1) w jednorodnych fragmentach m³odników zaleca siê ochronê co pi¹tego lub
co szóstego drzewa,
2) w przypadku fragmentów przerzedzonych lub pochodz¹cych z poprawek
i uzupe³nieñ, na których sosny s¹ o 2 lub 3 lata m³odsze od pozosta³ych
drzew w m³odniku, zaleca siê ochronê co drugiego lub co trzeciego drzewa,
3) przy zabezpieczaniu sosen w m³odnikach o du¿ym zagêszczeniu drzew (np.
przed czyszczeniami wczesnymi) zaleca siê zak³adanie os³on na 4 lub 5 s¹-
siaduj¹cych ze sob¹ drzewach. Rozmieszczenie takich grup powinno byæ
równomierne na powierzchni ca³ego m³odnika, tak aby po wykonaniu za-
biegu pielêgnacyjnego mo¿liwy by³ wybór nie ospa³owanych sosen do dal-
szej ochrony indywidualnej.
4) skutecznym sposobem ochrony drzewek przed spa³owaniem jest ich ra-
nienie.
§ 496.
W przypadku indywidualnej ochrony œwierczyn nara¿onych na spa³owanie
nale¿y chemicznie zabezpieczyæ drzewa na zagro¿onej powierzchni:
1) gdy œwierki maj¹ mniej ni¿ 30 lat, drzew zabezpieczonych powinno byæ
trzykrotnie wiêcej ni¿ drzew w docelowym drzewostanie dojrza³ym,
2) gdy œwierki s¹ starsze ni¿ 30 lat, drzew zabezpieczonych powinno byæ dwu-
krotnie wiêcej ni¿ drzew w docelowym drzewostanie dojrza³ym.
W przypadku du¿ego nasilenia szkód w œwierczynach wskazane jest zabez-
pieczanie upraw ogrodzeniami.
20.1.2. Metody pomocnicze
§ 497.
Dzia³ania w zakresie polepszania lub dostosowywania warunków bytowych
zwierzyny do jej potrzeb obejmuj¹:
1) zagospodarowanie i utrzymywanie w dobrym stanie ³¹k œródleœnych,
2) uprawê poletek ³owieckich, na których karma dla zwierzyny jest dostêpna
w ci¹gu ca³ego roku,
179
3) zak³adanie przydro¿nych pasów (alei) drzew dostarczaj¹cych pokarmu
w postaci owoców i nasion. Szczególnie zalecane s¹ dêby, buki, kasztanow-
ce oraz drzewa owocowe cechuj¹ce siê mo¿liwoœciami wzrostu i owocowa-
nia w warunkach siedlisk leœnych,
4) zak³adanie pasów drzew i krzewów chêtnie zjadanych przez zwierzynê
i charakteryzuj¹cych siê du¿ymi zdolnoœciami odroœlowymi, na obrze¿ach
poletek i ³¹k,
5) ograniczenie dostêpu ludzi do ostoi zwierzyny,
6) w warunkach braku lub niedostatecznej liczby naturalnych wodopojów, za-
k³adanie sztucznych wodopojów z mo¿liwoœci¹ wykorzystania ich do celów
przeciwpo¿arowych,
7) zak³adanie poletek zgryzowych pod liniami wysokiego napiêcia i na pasach
ruroci¹gów.
20.2. Ochrona lasu przed gryzoniami
20.2.1. Zapobieganie szkodom powodowanym przez gryzonie
§ 498.
1. Zapobieganie szkodom powodowanym przez gryzonie polega przede
wszystkim na stosowaniu zabiegów pogarszaj¹cych warunki bytowe gryzoni,
takich jak np. niszczenie os³on daj¹cych im schronienie, zwiêkszanie liczebno-
œci naturalnych wrogów.
2. Nale¿y odchwaszczaæ zagro¿one powierzchnie i unikaæ rozsypywania
nasion w szkó³kach. W przypadku licznego wystêpowania gryzoni, nale¿y za-
niechaæ w szkó³kach okrywania grz¹dek oraz jesiennych siewów.
3. W zagro¿onym terenie nale¿y zabiegaæ o zwiêkszenie stanu liczebnego
naturalnych wrogów gryzoni, zw³aszcza ptaków drapie¿nych, m.in. przez popra-
wê warunków gniazdowania. W celu u³atwienia ³owów drapie¿com, na otwar-
tych fragmentach upraw nale¿y rozstawiaæ co 100–200 m tyczki wysokoœci 4 m
z poprzeczk¹ d³ugoœci 20–30 cm, u³atwiaj¹ce ptakom wypatrywanie zdobyczy.
4. W uprawach, gdzie szkody obserwuje siê czêœciej ni¿ na innych po-
wierzchniach, zaleca siê zabezpieczanie drzew liœciastych repelentami lub
os³onami tubowymi. W przypadku stosowania repelentu, œrodek nale¿y nano-
siæ na ca³¹ d³ugoœæ strza³ki ze szczególnym uwzglêdnieniem dolnych czêœci
drzewka, zw³aszcza szyi korzeniowej.
20.2.2. Zabiegi ograniczaj¹ce liczebnoœæ gryzoni
§ 499.
1. Zabiegi zwalczania gryzoni nale¿y wykonywaæ jesieni¹, przed wyst¹pie-
niem szkód zimowych.
180
2. W przypadku upraw wykoszonych, liczebnoœæ gryzoni ogranicza siê je-
dynie przez poprawê warunków bytowych ptaków drapie¿nych.
3. Na uprawach nie wykoszonych i zadarnionych zaleca siê stosowanie sa-
mo³ówek z przynêt¹, np. kawa³kami marchwi, któr¹ trzeba zmieniaæ codzien-
nie. Pu³apki wystawia siê w wiêŸbie 10×10 m (6 pu³apek w szeœciu rzêdach na
1 ha uprawy). Nale¿y je umieszczaæ pod os³on¹, w pobli¿u nor. Kontrolê pu³a-
pek wykonuje siê raz dziennie (np. rano). Podczas kontroli nale¿y zebraæ
i oznaczyæ z³owione gryzonie, zmieniæ przynêtê i nastawiæ pu³apki ponownie.
Od³owy prowadzi siê przez 10 dni ze wzglêdu na nisk¹ ³ownoœæ pu³apek sprê-
¿ynowych.
4. Na terenach szkó³ek, w przypadku zagro¿enia przez gryzonie, zaleca siê
stosowanie metody od³owu lub wyk³adanie œrodków gryzoniobójczych. Dobór
w³aœciwej metody i œrodka zwalczania zale¿y od gatunku gryzonia, rodzaju
szkód, stopnia, miejsca i okresu nara¿enia na szkody. Informacji dotycz¹cych
preparatów zalecanych do zwalczania gryzoni udzielaj¹ ZOL lub IBL.
5. Kontrolê skutecznoœci zabiegów zwalczania mechanicznego wykonuje
siê rejestruj¹c liczbê osobników od³owionych i okreœlaj¹c gatunek dominuj¹cy
wœród od³owionych gryzoni. Informacje te wpisuje siê do formularza nr 38.
21. Ochrona lasu przed szkodami powodowanymi
przez czynniki abiotyczne
Do czynników abiotycznych, które wyrz¹dzaj¹ najwiêksze szkody w ekosys-
temach leœnych, nale¿¹ wiatr, powodzie i okiœæ.
Wiatr. Wywo³uje on mechaniczne uszkodzenia drzew i drzewostanów.
W zale¿noœci od prêdkoœci wiatru, szkody polegaj¹ na ³amaniu wierzcho³ków
i ga³êzi, ³amaniu pni (wiatro³omy) i wywracaniu ca³ych drzew (wywroty, wywa-
³y, wiatrowa³y). Drzewa, które wytrzyma³y napór wiatru, czêsto maj¹ naderwa-
ne korzenie oraz wewnêtrzne spêkania drewna w obrêbie strza³y. Mog¹ te¿
byæ pozbawione czêœci igie³ lub liœci oraz mieæ zranienia spowodowane wza-
jemnym uderzaniem siê ga³êzi b¹dŸ ocieraniem przez s¹siednie, ³amane i wy-
wracane drzewa, co jest przyczyn¹ os³abienia drzew oraz zwiêkszonej podat-
noœæ na ataki grzybów i owadów.
Deszcz. Gwa³towne ulewy oraz d³ugotrwa³e opady i powodzie s¹ przyczy-
n¹ szkód polegaj¹cych m.in. na wyp³ukiwaniu i zamulaniu siewek i sadzonek
w szkó³kach i uprawach b¹dŸ zatapianiu ca³ych powierzchni, w tym tak¿e drze-
wostanów starszych. Uderzenia du¿ych kropel deszczu powoduj¹ odpryskiwa-
nie cz¹stek gleby osadzaj¹cych siê na siewkach i sadzonkach, co utrudnia im
oddychanie i asymilacjê. Ulewne deszcze wiosenne, zw³aszcza te po³¹czone
z silnym wiatrem, uszkadzaj¹ tak¿e kwiaty, rozwijaj¹ce siê liœcie i zawi¹zki
owoców.
Œnieg. NajgroŸniejsze szkody wyrz¹dzaj¹ opady mokrego œniegu w postaci
tzw. okiœci. Okiœæ powstaje najczêœciej póŸn¹ jesieni¹ lub wczesn¹ wiosn¹
181
w czasie bezwietrznej pogody i przy temperaturze nieco powy¿ej 0
O
C, kiedy
œnieg pada du¿ymi p³atami. Skutkiem okiœci jest ³amanie wierzcho³ków i ga³ê-
zi oraz wyginanie, ³amanie i wywracanie drzew (œniego³omy i œniegowa³y).
Inne szkody powodowane przez œnieg wystêpuj¹ zwykle wiosn¹, powodu-
j¹c wymarzanie rozwijaj¹cych siê pêdów, kwiatów i zawi¹zków owoców, b¹dŸ
jesieni¹, gdy œnieg zalega grub¹ warstw¹ na nie zamarzniêtej ziemi, powodu-
j¹c obumieranie siewek i sadzonek (szczególnie cierpi¹: sosna, œwierk i jod³a).
Grad. Jedn¹ z szkodliwych form opadów jest grad. Burze gradowe, zale¿-
nie od intensywnoœci opadu, wielkoœci gradzin, czasu trwania gradobicia oraz
si³y wiatru, mog¹ wyrz¹dziæ olbrzymie szkody, zarówno w szkó³kach, upra-
wach, jak i w drzewostanach starszych.
Go³oledŸ. Warstwa lodu pokrywaj¹ca korony i pnie drzew powstaje, gdy po
silnych mrozach nast¹pi raptowne ocieplenie i spadnie deszcz. Szkody s¹ po-
dobne do szkód powodowanych przez okiœæ.
Niska temperatura (mrozy zimowe, przymrozki wczesne na jesieni, przy-
mrozki póŸne wiosn¹). Drzewa wykazuj¹ najwiêksz¹ wra¿liwoœæ na nisk¹ tem-
peraturê w okresie póŸnej wiosny i lata (przymrozki póŸne). Czêsto powodu-
j¹ one zamieranie siewek i m³odych sadzonek, a u starszych drzew zamieranie
m³odych igie³ i liœci, rozwijaj¹cych siê p¹czków, kwiatów i pêdów. Zmro¿one
pêdy wiêdn¹, brunatniej¹ i odpadaj¹. Na pniach grubych drzew o cienkiej ko-
rze, zw³aszcza na buku i grabie, rzadziej na jodle, w nastêpstwie mrozów wy-
stêpuje zjawisko obumierania miazgi i odpadania kory. Czêstym zjawiskiem
obserwowanym po ostrych zimach jest pod³u¿ne, g³êbokie pêkanie pni, które
w przypadku ich zabliŸniania daj¹ pocz¹tek pod³u¿nym zgrubieniom, zwanym
listwami mrozowymi. Uszkodzenia tego rodzaju wystêpuj¹ najczêœciej na gru-
bych pniach jesionu, dêbu, buka, wi¹zu i jod³y, rzadziej na modrzewiu, œwier-
ku, klonie i lipie. W nastêpstwie dzia³ania mrozów, zw³aszcza u schy³ku zimy,
przy du¿ych ró¿nicach miêdzy temperatur¹ w nocy a temperatur¹ panuj¹c¹
w s³oneczne dni, wystêpuje zjawisko obumierania, czerwienienia i opadania
igie³, zwane opadzin¹ mrozow¹. Gwa³towny spadek temperatury powietrza
jest groŸniejszy w skutkach od stopniowego och³adzania siê. Wra¿liwoœæ drzew
na nisk¹ temperaturê zale¿y od gatunku, wieku i œrodowiska, m.in. od gleby,
s¹siedztwa innych gatunków drzew, ska¿enia œrodowiska. Niska temperatura
mo¿e byæ przyczyn¹ os³abienia, zw³aszcza siewek i sadzonek, które atakowane
s¹ przez paso¿ytnicze grzyby. Zmiany chorobowe siewek i sadzonek, zwi¹zane
z obecnoœci¹ grzybów, s¹ przedmiotem monitoringu fitopatologicznego.
W wyniku dzia³ania wymienionych czynników abiotycznych dochodzi czê-
sto nie tylko do zamierania drzew i drzewostanów, lecz tak¿e do okresowego
rozpadu ekosystemów. Zmniejsza siê ró¿norodnoœæ roœlin drzewiastych, krze-
wiastych i zielnych, a tak¿e fauny glebowej i naziemnej. Skutecznie zapobiegaæ
tym zjawiskom mo¿na jedynie za pomoc¹ dzia³añ gospodarczych wchodz¹cych
w zakres urz¹dzania i hodowli lasu. Do najwa¿niejszych z nich mo¿na zaliczyæ:
q
hodowlê odpornych drzewostanów dostosowanych do siedliska, z³o¿onych
z drzew o w¹skich i d³ugich koronach,
182
q
stosowanie rozrzedzonej wiêŸby przy sadzeniu,
q
intensywne, wczeœnie zaczynane i nieprzerwanie prowadzone zabiegi pie-
lêgnacyjne maj¹ce na celu wykszta³cenie silnych systemów korzeniowych
i skutecznych œcian ochronnych,
q
wprowadzanie gatunków domieszkowych i podszytów wzmacniaj¹cych
drzewostan mechanicznie i poprawiaj¹cych warunki siedliskowe,
q
zaplanowanie w istniej¹cych oraz przysz³ych drzewostanach sieci pasów
zaporowych, rozrêbów i realizacja innych zabiegów zmierzaj¹cych do
utworzenia odporniejszych œcian,
q
prowadzenie racjonalnej gospodarki ³owieckiej w celu ograniczenia szkód
powodowanych przez zwierzynê (zw³aszcza spa³owania),
q
ochronê drzewostanów istniej¹cych i œwie¿o zak³adanych przed szkodami
powodowanymi przez owady, grzyby i inne czynniki biotyczne.
21.1. Postêpowanie ochronne w drzewostanach uszkodzonych
przez wiatr i okiϾ
§ 500.
Dzia³ania ochronne w drzewostanach uszkodzonych przez wiatr i okiœæ do-
tycz¹ ochrony:
1) drewna uszkodzonego przez wiatr i okiϾ przed szkodnikami fizjologiczny-
mi (kambiofagami) i technicznymi (ksylofagami),
2) drzew i drzewostanów ¿ywych os³abionych przez wiatr lub okiœæ przed
szkodnikami fizjologicznymi (kambiofagami),
3) nowo zak³adanych upraw przed szkodnikami i chorobami drzew iglastych
i liœciastych,
4) gleby – przed zachwaszczeniem, degradacj¹ i erozj¹.
§ 501.
1. W drzewostanach uszkodzonych przez wiatr i okiϾ, licznie (a niekiedy
masowo) pojawiaj¹ siê owady kambio- i ksylofagiczne z grupy szkodników
wtórnych, które zasiedlaj¹c z³omy i wywroty, powoduj¹ deprecjacjê drewna
i dobijaj¹ uszkodzone i os³abione drzewa.
2. Wiod¹c¹ rolê odgrywaj¹ wœród nich chrz¹szcze z rodzin: kózkowatych
(Cerambycidae), ryjkowcowatych (Curculionidae), bogatkowatych (Bupresti-
dae), którym towarzysz¹ drwionkowate (Lymexylidae) oraz b³onkówki z rodzi-
ny trzpiennikowatych (Siricidae) i buczowatych (Xiphydriidae).
3. Przebieg opanowania drzewostanów poklêskowych przez szkodniki
wtórne zale¿y od wyjœciowej liczebnoœci ich populacji, stanu sanitarnego lasu
i warunków pogodowych. W drzewostanach poklêskowych (z pojedynczo wy-
stêpuj¹cymi szkodami) drzewa zasiedlane s¹ g³ównie w 1–2 roku, a na wiêk-
szych powierzchniach w 3–4 roku.
183
§ 502.
1. Ustalenie sk³adu gatunkowego szkodników oraz stopnia nasilenia ich
wystêpowania na terenie poklêskowym jest podstaw¹ opracowania optymalnej
strategii dzia³añ ochronnych.
2. Przy organizowaniu zabiegów ratowniczych nale¿y liczyæ siê z tym, ¿e
najwiêksze zagro¿enie surowca przez techniczne szkodniki wtórne (niszcz¹-
ce drewno) wystêpuje, gdy szkody powsta³y jesieni¹ i na pocz¹tku zimy. Za-
gro¿enie jest mniejsze, gdy szkody powstan¹ pod koniec zimy, na wiosnê lub
w lecie.
3. Najwa¿niejszym okresem zwalczania szkodników wtórnych drzewosta-
nów iglastych jest wczesna wiosna, a liœciastych – lato. Jeœli w tym czasie nie
zostanie drastycznie ograniczona ich populacja, to dalsze dzia³ania w tym za-
kresie bêd¹ mniej skuteczne.
§ 503.
1. W ramach dzia³añ zmierzaj¹cych do zminimalizowania rozmiaru szkód
powodowanych przez kambio- i ksylofagi nale¿y:
1) wyznaczyæ przy udziale wyspecjalizowanych pracowników (trocinkarzy)
i usun¹æ z obszaru wiatro³omów i okiœci zasiedlony posusz. Szczególn¹
uwagê nale¿y zwróciæ na pozosta³e stoj¹ce drzewa i drzewostany, w któ-
rych zasiedlony posusz bêdzie decydowa³ o wyjœciowym stanie populacji
kambio- i ksylofagów,
2) w ramach likwidacji skutków klêski, jako pierwsze, usuwaæ powalone i z³a-
mane drzewa z ma³ych powierzchni wiatro³omowych lub popowodzio-
wych, w których owady znajduj¹ dobre warunki rozwojowe oraz istnieje
znacznie wiêksze ryzyko przemieszczania siê namno¿onych owadów do
pobliskich drzew i drzewostanów. Na du¿ych zniszczonych powierzchniach
zapas odpowiedniego materia³u lêgowego jest wystarczaj¹cy, aby zatrzy-
maæ populacje w miejscu wylêgu przez d³u¿szy czas,
3) usun¹æ wy³amane i powalone œwierki z uwagi na to, ¿e na tym gatunku
wiêkszoœæ kambiofagów ma dwie lub wiêcej generacji w ci¹gu roku,
4) likwidowaæ szkody w drzewostanach sosnowych, rozpoczynaj¹c od najstar-
szych klas wieku,
5) utworzyæ strefê buforow¹ (uprz¹tniêt¹ z wiatro³omów) pomiêdzy zniszczo-
n¹ powierzchni¹ a œcianami pozosta³ego lasu. W strefie buforowej wyk³a-
daæ sztuczne pu³apki feromonowe oraz pozostawiæ czêœæ drzew na tzw. pu-
³apki naturalne z feromonami,
6) uprz¹tanie z³omów i wywrotów rozpoczynaæ w drzewostanach, gdzie jest
szczególnie du¿y udzia³ drzew z³amanych lub ca³kowicie wyrwanych z zie-
mi. Nastêpnie nale¿y uprz¹taæ drzewostany, w których przewa¿aj¹ wywro-
ty trzymaj¹ce siê korzeniami ziemi. Na koñcu wyrabia siê z³omy i wywroty
le¿¹ce pojedynczo pod okapem drzewostanów, drzewa przygiête i pochy-
lone oraz (je¿eli jest to gospodarczo uzasadnione) z³amane w obrêbie ko-
rony.
184
2. Nie nale¿y wyrównywaæ poszarpanych brzegów uszkodzonych drzewo-
stanów, ani usuwaæ zachowanych przy nich drzew pojedynczych i grup drzew,
jeœli tworz¹ one jak¹kolwiek, nawet s³ab¹, zaporê „³ami¹c¹” wiatr przed œcia-
nami drzewostanów znajduj¹cych siê dalej od brzegu.
§ 504.
1. W celu zabezpieczenia wyrobionego drewna pozostaj¹cego w lesie nale-
¿y zorganizowaæ odpowiedni¹ liczbê w³aœciwie po³o¿onych sk³adnic przejœcio-
wych i urz¹dzeñ do prawid³owego sk³adowania drewna.
2. Miejsca i sposób sk³adowania powinny zapewniæ szybkie przesychanie
drewna.
3. Nale¿y wykorzystaæ mo¿liwoœci sk³adowania drewna w wodzie.
§ 505.
1. Drewno wyrobione w okresie jesieni i zimy mo¿e pozostaæ nieokorowa-
ne, je¿eli:
1) zostanie wywiezione w terminie podanym w § 360.1,
2) zostanie starannie zmyg³owane i zabezpieczone chemicznie.
2. Inne drewno, pozostaj¹ce w lesie po zimie, powinno byæ okorowane do
15 maja. Je¿eli korowanie odby³o siê w drugiej po³owie zimy na terenach za-
gro¿onych przez drwalnika paskowanego, surowiec nale¿y zmyg³owaæ i zabez-
pieczyæ chemicznie.
§ 506.
1. Drewno nie wyrobione, wyrobione lecz nie zabezpieczone oraz œciany
lasu otaczaj¹ce wy³omiska i drzewostany silnie przerzedzone, podlegaj¹ od po-
cz¹tku wiosny do koñca lata skrupulatnej kontroli. W pierwszym roku po po-
wstaniu szkód najwiêcej uwagi wymaga kontrola drzew le¿¹cych, w drugim ro-
ku – drzew stoj¹cych.
2. Podstaw¹ lokalizacji kontroli jest aktualna mapa zagro¿enia lasu przez
szkodniki wtórne.
3. Kontrolê wykonuje siê wy³¹cznie w dni pogodne, tak jednak, aby uszko-
dzone drzewostany zosta³y przejrzane przynajmniej raz w tygodniu.
4. Kontrola polega na wyszukaniu i zaznaczeniu drzew zasiedlonych przez
szkodniki wtórne (obsypanych brunatnymi i bia³ymi trocinkami lub maj¹cych
pod kor¹ zape³nione trocinkami chodniki larwalne) oraz zanotowaniu ich liczby.
5. Zaznaczone drzewa nale¿y w odpowiednim czasie usun¹æ z lasu b¹dŸ
okorowaæ.
§ 507.
1. Gdy iloœæ zasiedlonego przez szkodniki drewna jest du¿a i nie mo¿na go
w odpowiednim czasie wywieŸæ z lasu lub okorowaæ, nale¿y wykonaæ zabieg
zabezpieczania œrodkami owadobójczymi, polegaj¹cy na dok³adnym opryska-
niu ka¿dej d³u¿ycy.
185
2. Do zwalczania drwalnika paskowanego i kornika drukarza nale¿y stoso-
waæ pu³apki feromonowe w celu skoncentrowania nalotu chrz¹szczy w wybra-
nych miejscach.
§ 508.
1. Wa¿nym zadaniem zwi¹zanym z ochron¹ nowo zak³adanych upraw przed
owadami jest ograniczenie bazy lêgowej oraz rozmiaru szkód wyrz¹dzanych
przez szeliniaka sosnowca.
2. Ochrona upraw przed szeliniakiem sosnowcem na powierzchniach prze-
znaczonych do sztucznego odnowienia powinna polegaæ na po³¹czeniu zabie-
gów mechanicznych (rowki chwytne, pu³apki od³awiaj¹ce chrz¹szcze, wy³o¿o-
ne wzd³u¿ granicy drzewostanów i zak³adanych upraw) z zabiegami chemicz-
nymi obejmuj¹cymi maczanie sadzonek w emulsjach insektycydów przed po-
sadzeniem.
3. Na terenach przeleguj¹cych zrêbów nale¿y monitorowaæ liczebnoœæ sze-
liniaka przy u¿yciu pu³apek IBL-4 w celu oceny zagro¿enia nowo zak³adanych
upraw i podjêcia decyzji o wykonaniu mechanicznych lub chemicznych zabie-
gów ochronnych.
4. Na terenach, gdzie drzewa powalone lub uszkodzone s¹ usuwane, zale-
ca siê wykonywanie od wiosny do jesieni zabiegu zabezpieczania œwie¿ych
pniaków biopreparatem Phlebia gigantea w celu redukcji bazy lêgowej szkod-
nika.
21.2. Postêpowanie ochronne w drzewostanach uszkodzonych
przez powódŸ
W drzewostanach uszkodzonych na skutek powodzi istniej¹ korzystne wa-
runki rozwoju wielu gatunków szkodliwych owadów, zw³aszcza szkodników
wtórnych z grupy kambio- i ksylofagów, które czêsto decyduj¹ o tempie zamie-
rania os³abionych drzew i drzewostanów. Po usuniêciu martwych i zamieraj¹-
cych drzew powstaj¹ nagle luki ró¿nej wielkoœci, w których znajduj¹ korzystne
warunki rozwoju szczególnie œwiat³o- i ciep³olubne szkodniki wtórne sosny,
dêbu, brzozy, jesionu i inne wystêpuj¹ce na domieszkowych gatunkach drzew.
§ 509.
1. Wœród szkodników wtórnych sosny zwyczajnej najwiêksze znaczenie
w dobijaniu drzew os³abionych przez powódŸ, a tak¿e w obni¿aniu ich warto-
œci technicznej maj¹: cetyniec wiêkszy, kornik ostrozêbny, smolik dr¹gowino-
wiec i przyp³aszczek granatek.
2. Spoœród szkodników stwierdzonych na dêbie, najwiêksze znaczenie go-
spodarcze maj¹: opiêtki (bruzdkowy i dwuplamkowy), paœniki (pa³¹czasty
i niszczyciel), rozwiertki (nieparek i wiêkszy), rêbacze, og³odek dêbowiec; na
modrzewiu – œciga, a na brzozie – og³odek brzozowiec.
186
§ 510.
W drzewostanach s¹siaduj¹cych bezpoœrednio z terenami powodziowymi
oraz w drzewostanach, w których woda stagnowa³a przez krótki okres, nale¿y
oczekiwaæ zwiêkszenia zagro¿enia infekcyjnego ze strony patogenów korzeni
(opieniek i korzeniowca wieloletniego), a tak¿e patogenów strza³ (huba sosny,
czyreñ dêbowy) i aparatu asymilacyjnego.
§ 511.
1. Likwidacjê szkód spowodowanych przez powódŸ nale¿y przeprowadziæ
najpierw w drzewostanach sosnowych i dêbowych, a póŸniej w pozosta³ych
iglastych (œwierk, jod³a, daglezja) i liœciastych (buk, brzoza itp.).
2. Usuwanie martwych i zamieraj¹cych drzew nale¿y rozpocz¹æ w drzewo-
stanach najbardziej os³abionych, nastêpnie w starszych, przechodz¹c stopnio-
wo do likwidacji szkód na coraz wiêkszych powierzchniach, w zdrowszych
i m³odszych drzewostanach.
3. W drzewostanach os³abionych i chorych nale¿y wstrzymaæ lub ograni-
czyæ zabiegi pielêgnacyjne, dopóki nie doprowadzi siê do znacz¹cego zmniej-
szenia liczebnoœci populacji najgroŸniejszych szkodników wtórnych. W takich
drzewostanach powinny byæ usuwane jedynie zasiedlone przez szkodniki mar-
twe drzewa, a obumieraj¹ce i silnie os³abione nie zasiedlone przez owady,
nale¿y usuwaæ tylko w takiej iloœci, jaka potrzebna jest do wy³o¿enia drzew pu-
³apkowych.
4. Wszystkie nowo zak³adane uprawy na terenach popowodziowych po-
winny byæ systematycznie kontrolowane w celu oceny zagro¿enia przez szko-
dliwe owady.
22. Ochrona lasu przed czynnikami antropogenicznymi
Zagro¿enia antropogeniczne powstaj¹ w wyniku negatywnej dzia³alnoœci
cz³owieka. W œrodowisku leœnym zagro¿enia te dotycz¹ wszystkich jego kom-
ponentów: wody, gleby, roœlinnoœci (runa i drzewostanu) oraz powietrza wo-
kó³ i w g³êbi lasu, zarówno na poziomie koron drzew, jak i w ni¿szych war-
stwach lasu.
Monitoring zagro¿eñ antropogenicznych powinien byæ prowadzony, zanim
skutki ich negatywnego oddzia³ywania uwidoczni¹ siê w ekosystemach leœnych.
Monitoring zagro¿eñ antropogenicznych w œrodowisku leœnym umo¿liwia:
–
okreœlenie przyczyn uszkodzenia i zamierania drzew i drzewostanów
w nadleœnictwie,
–
okreœlenie i wyznaczenie obszarów lasów w ró¿nym stopniu zagro¿onych
antropopresj¹, np. obszarów zwi¹zanych z obni¿eniem poziomu wód grun-
towych lub z niekorzystnym oddzia³ywaniem powietrza atmosferycznego
ska¿onego gazami i py³ami, itp.,
187
–
obserwacjê zmian (trendów zmian), zachodz¹cych w ekosystemach leœnych
znajduj¹cych siê pod wp³ywem ró¿nego rodzaju zagro¿eñ o charakterze
antropogenicznym,
–
u³atwienie podejmowania decyzji dotycz¹cych sposobu prowadzenia go-
spodarki leœnej w rejonach nara¿onych na oddzia³ywanie czynników antro-
pogenicznych,
–
podejmowanie prawid³owych decyzji na ró¿nych szczeblach zarz¹dzania
wspólnie z zainteresowanymi w³adzami gmin, powiatów, województw
i kraju.
Oddzia³ywanie zagro¿eñ antropogenicznych w ekosystemach leœnych mo-
¿e siê uwidaczniaæ w sposób ostry lub chroniczny, poœredni lub bezpoœredni,
wywo³uj¹c mniej lub bardziej widoczne zmiany w niektórych lub we wszystkich
komponentach z³o¿onego ekosystemu leœnego.
Powsta³e w ekosystemach leœnych zmiany dotycz¹ ró¿nych (pod wzglêdem
wielkoœci) obszarów i maj¹ charakter czasowy lub trwa³y, w zale¿noœci od si³y
natê¿enia i czasu oddzia³ywania jednego lub kilku nak³adaj¹cych siê na siebie
zagro¿eñ (czynników) antropogenicznych.
Po¿ary lasu s¹ najczêœciej skutkiem dzia³alnoœci cz³owieka sprzecznej
z przepisami przeciwpo¿arowymi. W ekosystemach leœnych zakres i nasilenie
ujemnych nastêpstw po¿arów zale¿y przede wszystkim od ich rodzaju i inten-
sywnoœci oraz od sk³adu gatunkowego i wieku drzewostanu. Oprócz po¿arów,
do najwa¿niejszych zagro¿eñ antropogenicznych wynikaj¹cych z negatywnej
dzia³alnoœci cz³owieka, zalicza siê wszystkie te, które wywo³uj¹ w œrodowisku
leœnym zmiany dotycz¹ce:
–
zak³ócenia poziomu wód gruntowych.
–
ska¿enia powietrza atmosferycznego,
–
ska¿enia gleb,
–
ska¿enia wód w lesie i w jego otoczeniu – wysypiska, wylewiska itp.
–
degradacji (niszczenia i wydeptywania) œció³ki i runa leœnego.
–
zaœmiecania lasu.
Zak³ócenia poziomu wód gruntowych w œrodowisku leœnym wynikaj¹ z:
–
dzia³alnoœci eksploatacyjnej przemys³u wydobywczego (g³êbinowego i od-
krywkowego), wywo³uj¹cej znacz¹ce przekszta³cenia terenu,
–
dzia³alnoœci zwi¹zanej z poborem wód gruntowych na cele przemys³owe,
komunalne i inne,
–
dzia³alnoœci zwi¹zanej z budow¹ uci¹¿liwych obiektów (inwestycji) w tym:
a) budow¹ lub poszerzaniem ju¿ istniej¹cych tras szybkiego ruchu i szla-
ków komunikacyjnych,
b) budow¹ podziemnych linii przesy³owych,
c) lokalizacj¹ jednej lub kilku, ró¿nego typu, inwestycji (w tym inwestycji
z „w³asnym” ujêciem wody).
Ska¿enie powietrza atmosferycznego w ekosystemach leœnych powoduj¹:
–
imisje przemys³owe o zasiêgu regionalnym, krajowym, transgranicznym,
188
–
imisje z lokalnych emitorów – zak³adów przemys³owych oraz miejscowych
kot³owni spalaj¹cych surowce kopalne,
–
oddzia³ywanie zanieczyszczeñ komunikacyjnych.
Ska¿enie gleb py³ami, metalami ciê¿kimi, odpadami, kwaœnymi deszczami, itp.
Oddzia³ywanie zanieczyszczeñ komunikacyjnych na las obserwuje siê naj-
czêœciej wzd³u¿ tras szybkiego ruchu do 200 m od pobocza. Zachodz¹ce pod
ich wp³ywem zmiany w ekosystemach leœnych uwidaczniaj¹ siê w zale¿noœci od
typu siedliskowego lasu, struktury wiekowej i gatunkowej drzewostanów.
Ska¿enie wód – na obszarach leœnych spowodowane jest czêsto odprowadze-
niem ró¿nego rodzaju lokalnych zanieczyszczeñ i œcieków o toksycznym od-
dzia³ywaniu na œrodowisko, bezpoœrednio do cieku wodnego, melioracyjnego
lub pod powierzchniê gruntu. Mo¿e to doprowadziæ np. do zasolenia terenu,
ska¿enia zwi¹zkami ropopochodnymi i in. Zmiany zaistnia³e w œrodowisku le-
œnym mog¹ uwidoczniæ siê szybko, w sposób ostry (czêsto na niewielkiej po-
wierzchni) lub w d³u¿szym czasie, w zale¿noœci od stopnia toksycznoœci i czasu
oddzia³ywania Ÿród³a zagro¿enia.
Ska¿enie wód i gleb leœnych mog¹ wywo³ywaæ równie¿ wysypiska odpadów
usytuowane na obszarach leœnych lub w ich s¹siedztwie.
Wydeptywanie i inne formy niszczenia runa i œció³ki leœnej powodowane s¹
niezorganizowan¹ lub nadmiern¹ penetracj¹ zwi¹zan¹ z turystyk¹ i wypoczyn-
kiem oraz zbiorem p³odów runa leœnego. Degradacja œrodowiska leœnego po-
lega na zubo¿eniu lub zanikaniu (czêsto rzadkich) gatunków roœlin, grzybów
i zwierz¹t. W wyniku systematycznej penetracji tych samych rejonów leœnych
tworz¹ siê miejsca trwale zdegradowane.
22.1. Postêpowanie ochronne w drzewostanach popo¿arowych
Po¿ary lasu s¹ najczêœciej skutkiem dzia³alnoœci cz³owieka sprzecznej
z przepisami przeciwpo¿arowymi. Oprócz bezpoœrednich szkód powoduj¹ one
wielokierunkowe zmiany w ca³ym uk³adzie ekologicznym, jakim jest las.
Stopieñ zaburzeñ w ekosystemach leœnych zale¿y przede wszystkim od ro-
dzaju i nasilenia po¿aru, intensywnoœci i czasu oddzia³ywania oraz od sk³adu
gatunkowego, wieku i stanu zdrowotnego drzewostanów przylegaj¹cych do
po¿arzyska. Po¿ar wierzcho³kowy w drzewostanach iglastych z regu³y powodu-
je ich œmieræ, przyziemny natomiast uszkadza nabiegi korzeniowe, a u czêœci
drzew fragmenty strza³y i korony. Szybkiemu obumieraniu ulegaj¹ tylko drze-
wa o zabitej miazdze wokó³ ca³ego pnia. Pozosta³e drzewa, w zale¿noœci od ro-
dzaju i stopnia uszkodzenia, os³abione s¹ w ró¿nym stopniu. Drzewa liœciaste
s¹ w mniejszym stopniu uszkadzane przez po¿ary ni¿ iglaste.
Ca³okszta³t zagadnieñ zwi¹zanych z zapobieganiem po¿arom, ich wykry-
waniem i gaszeniem, jak te¿ obowi¹zki pracowników Lasów Pañstwowych
i przepisy prawne w tym zakresie zawiera obowi¹zuj¹ca „Instrukcja ochrony
przeciwpo¿arowej lasu”.
189
22.1.1. Ochrona lasu przed szkodliwymi owadami
Najwa¿niejsze problemy ochrony ekosystemów leœnych na terenach wiel-
kopowierzchniowych po¿arzysk dotycz¹ trzech grup zagadnieñ:
q
ochrony drzewostanów przylegaj¹cych do po¿arzysk i ocala³ych z po¿aru,
przed szkodnikami wtórnymi;
q
ochrony drewna uszkodzonego przez po¿ar przed szkodnikami fizjologicz-
nymi (kambiofagami) i technicznymi (ksylofagami);
q
ochrony nowo zak³adanych i starych upraw, ocala³ych z po¿aru, przed sze-
liniakiem sosnowcem, sieciechem nieg³êbkiem, zmiennikami, choinkiem
szarym i innymi szkodnikami upraw i m³odników.
§ 512.
1. Os³abione drzewa charakteryzuj¹ siê zamieraj¹cym igliwiem, opalon¹
kor¹, przerzedzonymi koronami i innymi zmianami. Po usuniêciu, z du¿ych
powierzchni, spalonych i uszkodzonych drzew, powstaj¹ nagle d³ugie, ods³o-
niête œciany lasu (nawet do kilku kilometrów). Znajduj¹ tam korzystne warun-
ki rozwoju szczególnie œwiat³o- i ciep³olubne szkodniki wtórne sosny, dêbu,
œwierka, brzozy i inne wystêpuj¹ce na domieszkowych gatunkach drzew.
2. Najwiêksze szkody i najwiêksze nasilenie wystêpowania szkodników
wtórnych obserwuje siê w roku wyst¹pienia po¿aru i w nastêpnych dwóch,
trzech latach. Ich skala uzale¿niona jest od tempa porz¹dkowania, polegaj¹ce-
go na bie¿¹cym wyszukiwaniu, usuwaniu, wywozie lub korowaniu zasiedlone-
go drewna.
§ 513.
1. W drzewostanach sosnowych, w otulinie, na obrze¿ach i w enklawach,
najczêstszym i najliczniej wystêpuj¹cym gatunkiem jest cetyniec wiêkszy. To-
warzysz¹ mu czêsto smoliki i przyp³aszczek granatek. Stopniowo gatunki te s¹
wypierane w kolejnych latach przez tycza cieœlê i cetyñca mniejszego.
2. W drzewostanach œwierkowych, zaraz po po¿arze, najliczniej wystêpuj¹
nastêpuj¹ce gatunki szkodników: kornik drukarz, rytownik pospolity, kornik
zros³ozêbny, tycz mniejszy – Acanthocinus griseus (F.). Lokalnie wyraŸn¹ ten-
dencjê wzrostow¹ liczebnoœci populacji wykazuj¹: bruzdkowiec zachodni
i czterooczak œwierkowiec.
3. W drzewostanach dêbowych, zaraz po po¿arze, najliczniej i najczêœciej
pojawiaj¹ siê: rozwiertek wiêkszy, drwalniczek Saksesena, paœnik pa³¹czasty
i rêbacz szary. W nastêpnych latach zagêszczenie populacji dwóch pierwszych
szkodników czêsto siê zmniejsza, a tendencjê wzrostu nasilenia wystêpowania
wykazuj¹: paœnik pa³¹czasty, paœnik niszczyciel, og³odek dêbowiec i opiêtek
bruzdkowany – Agrilus sulcicollis Lacord.
4. G³ównymi producentami posuszu modrzewiowego na po¿arzyskach s¹:
czterooczak œwierkowiec, kurtek mniejszy – Molorchus minor (L.), œciga mo-
190
drzewiowa – Tetropium gabrieli Weise, kornik modrzewiowiec – Ips cembrae
(Heer), drwalnik paskowany i kornik ostrozêbny. Jednak zagêszczenie ich ¿e-
rowisk jest znacznie mniejsze, ni¿ w przypadku szkodników wtórnych na so-
œnie, œwierku i dêbie.
5. Wœród gatunków kambio- i ksylofagów wystêpuj¹cych na brzozie, naj-
wiêksze znaczenie gospodarcze maj¹: drwalniczek Saksesena, rozwiertek nie-
parek, bucz olchowiec – Xiphydria camelus (L.), opiêtek brzozowiec – Agrilus
betuleti (Ratz.), rytel pospolity – Elateroides dermestoides (L.) i rêbacz szary.
§ 514.
W otulinach du¿ych po¿arzysk wiele gatunków szkodników wtórnych wy-
kazuje tendencjê do przechodzenia z preferowanych roœlin rodzicielskich na
inne drzewa (na przyk³ad cetyniec mniejszy, kornik szeœciozêbny, przyp³asz-
czek granatek i przyp³aszczek Formana – Phaenops formaneki Jakob. z sosny
na œwierk, a tycz mniejszy z œwierku na sosnê). Z tego wzglêdu, na wymienio-
ne szkodniki nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê zarówno przy prognozowaniu
ich wystêpowania, jak i przy stosowaniu odpowiednich, dostosowanych do ich
biologii i fenologii metod postêpowania ochronnego.
§ 515.
W drzewostanach o du¿ym zagêszczeniu populacji szkodników wtórnych
nale¿y wykonywaæ okresowe oceny stanu sanitarnego i zdrowotnego, zw³asz-
cza pod k¹tem poznania g³ównych sprawców nadmiernego wydzielania siê po-
suszu. Przede wszystkim nale¿y 2 do 3 razy w roku kontrolowaæ œcianê lasu na
obrze¿u po¿arzyska (do 30 m w g³¹b drzewostanu) oraz te fragmenty, gdzie
zwarcie jest rozluŸnione. Kontrol¹ powinien byæ równie¿ obejmowany mate-
ria³ lêgowy pozosta³y na po¿arzysku, w tym pniaki, ze wzglêdu na mo¿liwoœæ
rozwoju w nich potencjalnych szkodników wtórnych sosny.
§ 516.
Kontrolê drzewostanów nale¿y wykonywaæ w 3 terminach:
1) w marcu, a wiêc na przedwioœniu, kiedy ujawniaj¹ siê drzewa martwe i ob-
umieraj¹ce,
2) w czerwcu, po rójkach wiosennych szkodników wtórnych,
3) we wrzeœniu, w celu ustalenia liczby, charakteru i mi¹¿szoœci drzew mar-
twych i obumieraj¹cych.
§ 517.
Ciêcia sanitarne nale¿y wykonywaæ najpierw na obrze¿ach po¿arzyska
i w drzewostanach starszych klas wieku.
§ 518.
Entomofauna zbiorowisk popo¿arowych odnawia siê g³ównie przez migra-
cjê z otaczaj¹cych terenów. W powstaj¹cych zgrupowaniach owadów zwiêksza
191
siê udzia³ gatunków œwiat³olubnych i eurytopowych oraz pojawiaj¹ siê gatunki
typowe dla po¿arzysk.
§ 519.
Uprawy, które przetrwa³y po¿ar i pozosta³y na po¿arzysku, s¹ g³ównym Ÿró-
d³em rozmno¿enia zwójki sosnóweczki, choinka szarego i innych gatunków
szkodników upraw i m³odników. Nale¿y w takich uprawach jak najszybciej wyko-
naæ zabiegi ograniczaj¹ce liczebnoœæ potencjalnych szkodliwych owadów leœnych.
§ 520.
W nowo zak³adanych uprawach na po¿arzyskach nale¿y siê spodziewaæ
masowego wystêpowania nastêpuj¹cych gatunków szkodników: szeliniaka so-
snowca, sieciecha nieg³êbka, zmienników, zwójki sosnóweczki, choinka szare-
go, borecznikowca rudego, ig³ówki sosnówki, zmró¿ki sosnowej – Cryptoce-
phalus pini (L.), naliœcicy wierzbowej – Lochmaea capreae (L.) i innych.
§ 521.
1. Najbardziej nara¿one na atak przez szeliniaki s¹ uprawy za³o¿one
w miejscu spalonych starszych drzewostanów, najmniej zagro¿one s¹ nato-
miast odnowienia po spalonych uprawach i m³odnikach. Dlatego te¿ najpierw
nale¿y odnawiaæ drzewostany po spalonych uprawach i m³odnikach.
2. Najwiêksze nasilenie szkód powodowanych przez szeliniaki na po¿arzy-
skach wystêpuje w pierwszym roku po po¿arze, w okresie letnim, kiedy wylêga-
j¹ce siê m³ode chrz¹szcze intensywnie ¿eruj¹ w nowo zak³adanych uprawach.
Ogniska masowych uszkodzeñ w drugim i trzecim roku po po¿arze pojawiaj¹ siê
g³ównie wzd³u¿ wa³ów z zepchniêtych pniaków i wierzchniej warstwy gleby. Dla-
tego te¿ nie nale¿y wa³owaæ materia³u, który jest baz¹ lêgow¹ dla szeliniaka.
3. Wiek ma istotny wp³yw na liczbê uszkadzanych przez szeliniaki drzewek
w uprawach sosnowych. Czêœciej uszkadzane s¹ dwulatki, a w uprawach z so-
sn¹ i modrzewiem dwu- i trzylatki, jednak bardzo niewielka ich czêœæ ginie na
skutek ¿erowania owadów. W okresie odnowieñ, zabezpieczenie drzewek
œrodkami owadobójczymi przed ich posadzeniem powinno byæ zabiegiem obo-
wi¹zkowym na po¿arzyskach w pierwszym roku po po¿arze (z wyj¹tkiem po-
wierzchni po spalonych uprawach).
§ 522.
Wraz z wiekiem i wysokoœci¹ drzewek zwiêksza siê ich zagro¿enie przez
zwójkê sosnóweczkê i choinka szarego. ¯aden z tych gatunków samodzielnie
nie powoduje jednak zamierania drzewek.
§ 523.
W latach masowych gradacji ryjkowców i zwójek zaleca siê stosowanie za-
biegów ochronnych w uprawach przy u¿yciu œrodków owadobójczych.
W m³odnikach dzia³ania takie s¹ niecelowe.
192
22.1.2. Ochrona lasu przed chorobami powodowanymi przez grzyby
Sposób postêpowania przy porz¹dkowaniu pogorzeliska (zrywka drewna,
zrêbkowanie, spychanie pozosta³oœci, itp.) mo¿e mieæ istotne znaczenie dla
kszta³towania siê zagro¿enia infekcyjnego zak³adanych upraw. W przypadku
miejsc znanych przed po¿arem jako tereny „opieñkowe” i „hubowe”, stosowa-
nie maszyn rozdrabniaj¹cych korzenie i mieszaj¹cych je z gleb¹ mo¿e uaktyw-
niæ rozwój chorób.
§ 524.
Zabieg szczepienia preparatami grzybowymi pniaków powsta³ych w wyni-
ku œcinki spalonych czy nadpalonych drzew w sposób istotny zmniejsza ryzyko
wyst¹pienia patogenów korzeni, zw³aszcza w przypadku odnawiania po-
wierzchni po gatunkach iglastych, ponownie iglastymi. Pniaki po usuwanych
drzewach powinny byæ szczepione biopreparatami z grzybami saprotroficzny-
mi, np. Phlebiopsis gigantea, Hypholoma fasciculare (Huds.:Fr.) Kummer, Pleu-
rotus ostreatus (Jack.:Fr.) Kummer, Tricholomopsis rutilans (Schaeff.:Fr.) Sing.
S¹ to grzyby charakteryzuj¹ce siê zdolnoœci¹ szybkiego rozk³adu drewna i rów-
noczeœnie – grzyby konkurencyjne wzglêdem patogenów korzeni.
§ 525.
Na terenach „opieñkowych”, gdzie przygotowuje siê glebê ork¹ w pasy,
du¿ym zagro¿eniem dla upraw mo¿e siê staæ w krótkim czasie opieñka. Prze-
cinanie korzeni drzew pora¿onych przed po¿arem oraz ryzomorf wystêpuj¹-
cych w glebie stymuluje wytwarzanie ryzomorf atakuj¹cych korzenie sadzonek
w uprawie, zw³aszcza na terenie, gdzie wyst¹pi³ po¿ar wierzcho³kowy lub krót-
kotrwa³y i gdzie grzybnia oraz ryzomorfy opieniek nie uleg³y termicznej dez-
aktywizacji.
§ 526.
W przypadku stwierdzenia na po¿arzysku licznie wystêpuj¹cej przyczepki
falistej Rhizina undulata Fr. na podstawie poszukiwañ owocników, zalecane
jest przesuniêcie terminu odnowienia przynajmniej o rok. Zamiennie zaleca
siê siew lub podsadzanie gatunków liœciastych, które nie s¹ atakowane przez
tego patogena.
§ 527.
Wielkopowierzchniowe, przewa¿nie jednogatunkowe (sosna) odnowienia
terenów popo¿arowych nara¿one s¹ na masowe infekcje powodowane przez
grzyby patogeniczne, atakuj¹ce aparat asymilacyjny oraz pêdy. Stwarza to ko-
niecznoϾ regularnego monitorowania stanu zdrowotnego upraw. Informacje
otrzymane z monitorowanych powierzchni pozwalaj¹ zawczasu oceniæ skalê
zagro¿enia i opracowaæ dzia³ania profilaktyczne. Obecnie, groŸn¹ chorob¹
sosny w uprawach i m³odnikach jest skrêtak, powodowany przez Melampsora
193
pinitorqua, ale nale¿y zwróciæ równie¿ uwagê na mo¿liwoœæ wyst¹pienia na so-
œnie innego patogena pêdów Gremmeniella abietina, zaœ na korzeniach – grzy-
bów z rodzaju Armillaria.
22.1.3. Ograniczanie szkód wyrz¹dzanych przez zwierzynê
§ 528.
Podstawowym warunkiem skutecznej odbudowy ekosystemów leœnych na
terenach wielkoobszarowych po¿arzysk jest radykalne zmniejszenie stanu li-
czebnego zwierzyny, wyrz¹dzaj¹cej szkody w lesie. ¯adne argumenty nie uza-
sadniaj¹ bowiem ponoszenia strat spowodowanych przez zwierzynê i nak³a-
dów na zwykle nieskuteczn¹ ochronê lasu przed zwierzyn¹ w sytuacji, gdy ist-
nieje mo¿liwoœæ ograniczenia jej liczebnoœci do racjonalnego poziomu.
§ 529.
Wieloletni plan gospodarowania populacjami zwierzyny leœnej musi byæ
integraln¹ czêœci¹ programu restytucji ekosystemów leœnych wielkoobszaro-
wych po¿arzysk.
22.2. Szkodliwe oddzia³ywanie przemys³u wydobywczego
i przetwórczego
Przemys³ oddzia³uje ujemnie na las g³ównie przez wylesienia, zmianê sto-
sunków wodnych (nadmierne osuszenie lub uwodnienie gruntu), a przede
wszystkim przez ska¿enie gleby i uszkodzenie szaty roœlinnej przez imisje prze-
mys³owe.
Podstawowym sposobem przeciwdzia³ania wymienionym szkodom jest
przestrzeganie obowi¹zuj¹cych w tym zakresie przepisów prawnych oraz
uwzglêdnianie interesów gospodarstwa leœnego przy planowaniu rozwoju ca-
³oœci gospodarki narodowej.
Poczynania podejmowane przez leœników ³agodz¹ jedynie skutki ujemne-
go oddzia³ywania przemys³u. Polegaj¹ one na podtrzymaniu biologicznej od-
pornoœci lasu przez nawo¿enie, hydro- i fitomelioracje, utrzymaniu w³aœciwe-
go stanu sanitarnego oraz przebudowie sk³adu gatunkowego drzewostanów,
zmierzaj¹cej do zast¹pienia zamieraj¹cych drzewostanów iglastych zespo³ami
leœnymi mniej wra¿liwymi na niekorzystne warunki œrodowiska.
Zmiany warunków ekologicznych powoduj¹ koniecznoœæ stosowania ró¿-
norodnych sposobów i technik zagospodarowania lasu, dostosowanych zarów-
no do rodzaju i nasilenia tych zmian, jak i do funkcji pozaprodukcyjnych lasu.
Dzia³ania z zakresu urz¹dzania lasu (miêdzy innymi okreœlenie wielkoœci po-
wierzchni zagro¿onej, wyznaczenie stref zagro¿enia, naniesienie ich na mapê
ochrony lasu, szacowanie strat, sprecyzowanie kierunków gospodarki leœnej
194
itp.) oraz hodowli lasu (przebudowa drzewostanów, zabiegi agro- i fitomelio-
racyjne, zalesienia nieu¿ytków poprzemys³owych itp.) s¹ okreœlone przez od-
rêbne, aktualnie obowi¹zuj¹ce zarz¹dzenia, instrukcje oraz zasady hodowlane.
U¿ytkowanie lasu (rozmiar ciêæ, miejsce i sposób pozyskania, zrywki i trans-
portu drewna, terminy wywozu surowca) musi byæ ca³kowicie podporz¹dkowa-
ne wymaganiom hodowli i ochrony lasu.
§ 530.
W drzewostanach uszkodzonych przez przemys³ wydobywczy i przetwór-
czy nale¿y czêœciej wykonywaæ kontrolê:
1) nasilenia wystêpowania szkodników nêkaj¹cych, a w przypadkach uzasad-
nionych podj¹æ zabiegi ograniczania ich liczebnoœci. Dotyczy to zw³aszcza
zwójek sosnowych, skoœnika tuzinka, korowca sosnowego, zasnuj, ig³ówki
sosnowej, zawodnicy œwierkowej, wskaŸnicy modrzewianeczki i zwójek jo-
d³owych,
2) liczebnoœci wystêpowania innych szkodliwych owadów i grzybów, a w przy-
padkach uzasadnionych prowadziæ chemiczn¹ ochronê upraw i m³odników
za³o¿onych w ramach przebudowy drzewostanów; dotyczy to zw³aszcza
krytoryjka olchowca i przeziernika olchowca oraz rzemlika topolowca,
3) nowo za³o¿onych upraw oraz m³odników i odnowieñ podokapowych za-
gro¿onych przez zwierzynê.
Definicje niektórych pojêæ
196
Abiotyczne czynniki – zespó³ fizykochemicznych czynników œrodowiska: tem-
peratura, œwiat³o, woda, gleba, powietrze itp.
Adiuwanty – substancje lub mieszaniny substancji dodawane do œrodków ochro-
ny roœlin w celu zmodyfikowania w³aœciwoœci biologicznych sk³adnika bio-
logicznie czynnego lub zmiany cech fizykochemicznych cieczy u¿ytkowej.
Antropogeniczne czynniki – elementy dzia³alnoœci cz³owieka wp³ywaj¹ce na
œrodowisko leœne, a zw³aszcza przemys³owe zanieczyszczenie powietrza,
obni¿enie poziomu wód gruntowych, zabiegi techniczno-gospodarcze
(rêbnia zupe³na, mechaniczna uprawa gleby na zrêbie), turystyczna pene-
tracja terenów leœnych itp.
Atraktanty – substancje chemiczne lub czynniki fizyczne (np. dŸwiêk, œwiat³o,
barwa) wabi¹ce ró¿ne zwierzêta, m.in. owady.
Biocenoza – zespó³ populacji organizmów wystêpuj¹cy w okreœlonych warun-
kach œrodowiska, zwarty wewnêtrznie dziêki wzajemnym zale¿noœciom
oraz maj¹cy tendencjê do samoregulacji stosunków iloœciowych miêdzy
sk³adnikami.
Biologiczne metody ochrony lasu – metody polegaj¹ce na wykorzystaniu jed-
nych ¿ywych organizmów do redukcji liczebnoœci innych, np. szkodliwych
owadów i chorobotwórczych grzybów. Metody te wykorzystuj¹ zwi¹zki
antagonistyczne w uk³adach: parazytoid – ¿ywiciel, drapie¿ca – ofiara,
drobnoustrój chorobotwórczy – organizm ¿ywicielski.
Biomasa osobnicza – œredni ciê¿ar jednego osobnika danej populacji.
Biotechniczne metody ochrony lasu – metody polegaj¹ce na wykorzystaniu
w sztucznych lub naturalnych pu³apkach syntetycznych zwi¹zków che-
micznych wystêpuj¹cych w œrodowisku i wp³ywaj¹cych na owady, jak np.
feromony, kairomony, repelenty itp.
Biotop – przestrzeñ ¿yciowa okreœlonej biocenozy; obszar wyodrêbniaj¹cy siê
swoistymi w³aœciwoœciami topograficznymi, edaficznymi i klimatycznymi,
warunkuj¹cymi zasiedlenie go przez okreœlony zespó³ organizmów ¿y-
wych (m.in. roœlinnych i zwierzêcych).
Biotyczne czynniki – roœliny, zwierzêta, grzyby i mikroorganizmy wp³ywaj¹ce
bezpoœrednio na rozwój poszczególnych osobników lub ich zespo³ów,
a tak¿e na œrodowisko.
Chemiczne metody ochrony lasu – metody polegaj¹ce na redukcji liczebnoœci
populacji szkodliwych owadów przy u¿yciu œrodków owadobójczych.
W stosunku do chorób – u¿ycie œrodków grzybobójczych w celu dezynfek-
cji gleby w szkó³kach, dezynfekcji pod³o¿y i substratów, zaprawiania na-
sion; ochrony ran drzew, profilaktycznego lub ratowniczego opryskiwania
wschodów oraz aparatu asymilacyjnego siewek i sadzonek.
Dezynfekcja – niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych i ich form prze-
trwalnikowych œrodkami chemicznymi lub fizycznymi.
Drzewa martwe – drzewa zamieraj¹ce lub martwe wystêpuj¹ce w drzewostanie
na skutek naturalnej œmierci.
Drzewo trocinkowe – drzewo stoj¹ce, lub le¿¹ce, z którego wysypuj¹ siê trocin-
ki z chodników macierzystych lub larwalnych wygryzanych przez niektó-
re szkodniki wtórne.
Efektywnoœæ ekonomiczna zabiegów zwalczania – iloraz potencjalnych (prze-
widywanych) szkód (strat) w drzewostanach, wywo³anych dzia³alnoœci¹
szkodnika, do nak³adów (kosztów) poniesionych na zabiegi ochronne
przeciwdzia³aj¹ce powstawaniu wspomnianych szkód.
Ekosystem – uk³ad utworzony przez wszystkie organizmy zasiedlaj¹ce dany
obszar i tworz¹ce zespó³ biotyczny wraz z ich œrodowiskiem abiotycznym;
rozumiany najczêœciej jako konkretny, dynamiczny, strukturalno-funk-
cjonalny uk³ad przestrzenny z³o¿ony z biocenozy i biotopu, wyra¿aj¹cy
jednoœæ; w ka¿dym ekosystemie zachodzi przep³yw energii i obieg mate-
rii pomiêdzy komponentami biocenozy a œrodowiskiem, dziêki istnieniu
organizmów nale¿¹cych do trzech podstawowych poziomów troficznych:
producentów, konsumentów i destruentów.
Ekoton – jedna z form strefy przejœcia miêdzy s¹siaduj¹cymi ekosystemami,
czy zbiorowiskami roœlinnymi (np. pole – las). Uk³ady ekotonowe powsta-
j¹ g³ównie wskutek skokowego gradientu zmiennoœci czynników siedli-
skowych.
Epifitoza – choroba roœlin powszechnie wystêpuj¹ca na rozleg³ym terenie
i w okreœlonym czasie, wywo³ana przez biotyczne czynniki infekcyjne; od-
powiednik epizoocji u zwierz¹t.
Fauna epigeiczna – fauna naziemna.
Feromony – zwi¹zki chemiczne lub mieszaniny zwi¹zków wydzielane przez
zwierzêta i wp³ywaj¹ce na zachowanie siê i rozwój osobników tego same-
go gatunku (np. feromony p³ciowe u motyli lub feromony agregacyjne
u korników).
Fitocenoza – strukturalna, funkcjonalna czêœæ biocenozy z³o¿ona z populacji
roœlinnych, wykazuj¹ca: swoist¹ fizjonomiê (obraz, wygl¹d) wynikaj¹c¹
z udzia³u roœlin o okreœlonym pokroju i formie ¿yciowej, wewnêtrzn¹
strukturê przestrzenn¹ poziom¹ i pionow¹, specyficzn¹ rytmikê sezono-
197
w¹ i dynamikê odnawiania siê, oraz w³aœciwy sobie przep³yw energii i pro-
duktywnoœæ ekologiczn¹.
Fitomelioracje – zabiegi melioracyjne maj¹ce na celu poprawê produktywno-
œci gleb i warunków wodnych regionu, polegaj¹ce na zak³adaniu upraw
odpowiednich roœlin drzewiastych i krzewiastych.
Fotoeklektor – urz¹dzenie do hodowli i od³awiania owadów œwiat³olubnych.
Gradacje owadów – zjawiska masowego, czêsto wielkopowierzchniowego, przy-
bieraj¹cego rozmiary klêski, wystêpowania szkodliwych owadów odznacza-
j¹cego siê stopniowym wzrostem liczebnoœci (progradacja), a po osi¹gniê-
ciu pewnego poziomu równie¿ stopniowym jej spadkiem (retrogradacja).
Higiena lasu – ca³okszta³t dzia³añ zmierzaj¹cych do utrzymania korzystnego
stanu zdrowotnego lasu przez stworzenie warunków umo¿liwiaj¹cych je-
go prawid³owy rozwój. Praktyczne wskazania higieny lasu realizowane s¹
m.in. przez: dobór gatunków lasotwórczych dostosowanych do okreœlo-
nych warunków siedliskowych; u¿ywanie wysokowartoœciowego materia-
³u sadzeniowego; usuwanie podczas czyszczeñ i trzebie¿y drzew chorych
i zasiedlonych przez szkodniki wtórne; stosowanie bezpiecznych techno-
logii w ochronie, hodowli i u¿ytkowaniu lasu.
Holistyczne podejœcie – podejœcie ca³oœciowe, pochodz¹ce od holizmu – teorii
filozoficznej g³osz¹cej, ¿e determinuj¹cymi czynnikami w naturze s¹ „ca-
³oœci”, których nie da siê sprowadziæ do sumy ich czêœci.
Homeostaza ekosystemu – zdolnoœæ do utrzymywania równowagi struktury
i powi¹zañ funkcjonalnych biocenozy i biotopu oparta na samoregulacji
i kompensacji.
Hylotechniczne metody ochrony lasu – metody polegaj¹ce na uwzglêdnianiu
postulatów ochrony lasu w hodowli, u¿ytkowaniu i urz¹dzaniu lasu, ma-
j¹cych na celu zwiêkszenie odpornoœci drzew i drzewostanów na choroby
i szkodniki.
Imago – doskona³a postaæ owada, bêd¹ca koñcowym ogniwem cyklu rozwojo-
wego.
Imisja – zanieczyszczenia gazowe i py³owe powietrza atmosferycznego oddzia-
³uj¹ce na œrodowisko.
Integrowana metoda ochrony lasu – metoda polegaj¹ca na po³¹czeniu wszyst-
kich metod i sposobów ochrony lasu w celu zminimalizowania ryzyka
strat, zarówno ekologicznych, jak i ekonomicznych. Stosowane zabiegi
nie maj¹ na celu zniszczenia populacji szkodliwych organizmów, lecz nie-
dopuszczenie do jej nadmiernego rozrodu. Osi¹ga siê to przez modyfika-
cjê œrodowiska w kierunku zmian niekorzystnych dla sprawców szkód,
a korzystnych dla ich wrogów naturalnych (parazytoidów, drapie¿ców).
Modyfikuj¹c œrodowisko, nale¿y w pe³ni wykorzystaæ mo¿liwoœci metod:
biologicznej, chemicznej, hylotechnicznej oraz innych metod i technik,
nie powoduj¹c niekorzystnych zmian w ekosystemie.
Kairomony – substancje wydzielane przez osobniki jednego gatunku i wywo-
³uj¹ce reakcje behawioralne lub fizjologiczne u osobników innego gatun-
198
ku. Reakcja ta jest korzystna dla organizmu przyjmuj¹cego, a nie dla
wydzielaj¹cego (emitora).
Kambiofagi – organizmy od¿ywiaj¹ce siê miazg¹, czyli tkank¹ twórcz¹ drzew
i krzewów.
Ksylofagi – owady od¿ywiaj¹ce siê drewnem; rozk³adaj¹ celulozê i ligninê lub
korzystaj¹ z produktów rozk³adu tych substancji przez bakterie i grzyby.
Kwarantannowe metody ochrony lasu – metody polegaj¹ce na stosowaniu od-
powiednich przepisów prawnych maj¹cych na celu niedopuszczenie do
zawleczenia szkodliwych organizmów na nie zajête przez nie tereny (sto-
sowanie kwarantanny zewnêtrznej, tzw. granicznej oraz wewnêtrznej).
Liczba krytyczna (LK) – empirycznie okreœlona liczba zdrowych osobników
szkodliwego owada przypadaj¹ca na jednostkê kontroln¹ (np. koronê
drzewa, dó³ kontrolny itp.). Ma ona charakter orientacyjny i informuje,
jaka liczba osobników szkodnika mo¿e spowodowaæ powstanie ¿eru pe³-
nego (tzn. ponad 90%) aparatu asymilacyjnego. Podawana najczêœciej
dla drzew (drzewostanu) o pe³nym ulistnieniu koron i dobrej kondycji
zdrowotnej.
Liczba ostrzegawcza – liczba zdrowych osobników szkodliwego owada przypa-
daj¹ca na jednostkê kontroln¹ (np. koronê drzewa, dó³ kontrolny itp.),
wskazuj¹ca na mo¿liwoœæ szybkiego wzrostu liczebnoœci populacji w na-
stêpnych generacjach. Orientacyjnie przyjmuje siê, ¿e liczby ostrzegaw-
cze kszta³tuj¹ siê na poziomie
1
/
10
liczb krytycznych.
£añcuch pokarmowy (³añcuch troficzny) – wspó³zale¿noœci ³¹cz¹ce ze sob¹
ró¿ne sk³adniki zespo³u biotycznego, a wynikaj¹ce ze sposobu od¿ywiania
siê organizmów i przep³ywu energii zawartej w po¿ywieniu. W tworzeniu
³añcucha pokarmowego uczestnicz¹: 1) producenci tworz¹cy z³o¿one
substancje organiczne swego cia³a z prostych zwi¹zków nieorganicznych
w procesach foto- i chemosyntezy, tj. roœliny zielone i niektóre bakterie;
2) konsumenci ¿ywi¹cy siê producentami i innymi konsumentami, tj.
zwierzêta roœlino¿erne, drapie¿ne i paso¿yty; 3) destruenci, g³ównie bak-
terie i grzyby, rozk³adaj¹ce martw¹ materiê organiczn¹ do prostych
zwi¹zków chemicznych przyswajalnych dla producentów.
Melitofagi – organizmy od¿ywiaj¹ce siê substancjami o du¿ej zawartoœci cu-
krów, np. nektarem kwiatów, spadzi¹.
Metoda fizykomechaniczna – zespó³ dzia³añ oparty na nastêpuj¹cych sposo-
bach ochrony drzew i drzewostanów: stosowanie przeszkód zagradzaj¹-
cych szkodnikom dostêp do miejsc ¿erowania, szkó³ek, upraw, koron
drzew; zbieranie ¿eruj¹cych owadów szkodliwych; wy³apywanie owadów
szkodliwych poszukuj¹cych ¿eru lub miejsc do z³o¿enia jaj.
Metoda ogniskowo-kompleksowa – wieloelementowy, otwarty i wzbogacony
w miarê postêpu wiedzy system dzia³ania, zmierzaj¹cy do mo¿liwie naj-
wiêkszego, osi¹galnego przyrodniczo i uzasadnionego ekonomicznie
podnoszenia zdolnoœci do samoregulacji stosunków iloœciowych w bioce-
nozach lasów zagospodarowanych, realizowany przez organizowanie
199
uk³adów si³ oporu œrodowiska (m.in. protegowanie naturalnych wrogów
szkodliwych owadów, np. parazytoidów i drapie¿ców).
Metoda rotacyjna – metoda ochrony drzewostanów przed owadami kambio-
i ksylofagicznymi (szkodnikami wtórnymi i technicznymi), polegaj¹ca na
dostarczaniu do zagro¿onych kompleksów leœnych œwie¿ego drewna – ba-
zy lêgowej i ¿erowej – przed okresem rójki najliczniej reprezentowanego
gatunku szkodnika. Po zasiedleniu przez owady, drewno jest wywo¿one
poza strefê zagro¿enia. W razie potrzeby (gdy rójka jest rozci¹gniêta
w czasie) dowozi siê kolejne partie drewna. Jego wabi¹c¹ rolê mo¿na sty-
mulowaæ syntetycznymi feromonami wabi¹cymi owady.
Monitoring – system ci¹g³ych lub systematycznie powtarzanych obserwacji
i pomiarów stanu wybranych cech i w³aœciwoœci œrodowiska, oparty na
systemie sta³ych punktów pomiarowych.
Ogniska biocenotyczne – powierzchnie obsadzane g³ównie gatunkami krzewia-
stymi okreœlanymi mianem domieszek biocenotycznych, zak³adane we
wszystkich uprawach na siedliskach Bs, Bœw, BMœw oraz na gruntach po-
rolnych: jedna powierzchnia 15 arowa na 5 ha upraw. Powierzchnie te ma-
j¹ byæ w przysz³oœci pierwszym elementem remizy w stosowanej ognisko-
wo-kompleksowej metodzie ochrony ró¿norodnoœci biologicznej w lesie.
Ognisko choroby – grupa co najmniej piêciu drzew s¹siaduj¹cych, zamar³ych
z powodu dzia³ania patogena, lub luka powsta³a w wyniku usuniêcia tych
drzew.
Ognisko gradacyjne – miejsce w drzewostanie lub ca³y drzewostan, gdzie inicjo-
wane jest zjawisko czêstego narastania liczebnoœci szkodliwych owadów.
Opaska lepowa, pierœcieñ lepowy – lep na³o¿ony w postaci pierœcienia na pieñ
drzewa w celu uniemo¿liwienia szkodliwym owadom wejœcie w koronê
drzewa.
Organizmy kwarantannowe – gatunki znajduj¹ce siê na liœcie kwarantanno-
wej, wobec których stosuje siê przepisy prawne polegaj¹ce na niedopusz-
czeniu do ich wprowadzania i rozprzestrzeniania siê miêdzy krajami oraz
ograniczaniu wystêpowania wewn¹trz danego kraju.
Owocostan – skupienie owoców powsta³e z przekszta³cenia kwiatostanu.
Parazytoidy – owady, które w stadium larwalnym paso¿ytuj¹ w innych owa-
dach (paso¿ytnictwo powoduj¹ce œmieræ ¿ywiciela), a w stadium owada
doskona³ego pêdz¹ inny tryb ¿ycia (przewa¿nie
→ melitofag).
Partie kontrolne – czêœci drzewostanu wytypowane i trwale oznaczone w tere-
nie w celu wykonywania cyklicznych obserwacji, np. jesiennych poszuki-
wañ szkodników sosny zimuj¹cych w œció³ce.
Patogen – biotyczny czynnik chorobotwórczy, sprawca choroby, organizm wy-
wo³uj¹cy chorobê ¿ywiciela.
Posusz czynny – obumieraj¹ce lub obumar³e drzewa w drzewostanie, opano-
wane przez szkodniki wtórne z grupy kambio- i ksylofagów, które w da-
nej chwili nie ukoñczy³y jeszcze swojego rozwoju i nie opuœci³y ¿erowisk
lub miejsc wylêgu.
200
Posusz ja³owy – drzewa martwe w drzewostanie, nie zasiedlone lub ju¿ opusz-
czone przez szkodniki wtórne z grupy kambio- i ksylofagów.
Poziomy troficzne – elementy ³añcucha pokarmowego, np. producenci, konsu-
menci, destruenci (reducenci).
Profilaktyczne dzia³ania w ochronie lasu – dzia³ania polegaj¹ce na przestrze-
ganiu zasad higieny lasu, zwiêkszaniu odpornoœci drzew i drzewostanów
na dzia³anie czynników chorobotwórczych, m.in. przez spe³nianie postu-
latów agrotechnicznych (np. dostosowanie sk³adu gatunkowego drzewo-
stanów do warunków siedliskowych) i ogniskowo-kompleksowej metody
ochrony lasu.
Pu³apka – urz¹dzenie s³u¿¹ce do od³awiania lub gromadzenia w okreœlonym
miejscu organizmów, w celu prognozowania, monitorowania lub ograni-
czania ich liczebnoœci. W ochronie lasu stosuje siê zazwyczaj pu³apki kla-
syczne (naturalne), np. wa³ki, stosy i d³u¿yce, oraz sztuczne, np. feromo-
nowe, œwietlne, ko³nierzowe i lepowe.
Proekologiczny model ochrony lasu – utrzymanie produkcyjnoœci lasów, do-
brego stanu ich zdrowotnoœci i ¿ywotnoœci, ochrony biologicznej ró¿no-
rodnoœci, ochrony gleb, wód i klimatu. Przedmiotem ochrony lasu nie jest
drzewostan, ale ca³y ekosystem leœny widziany jako element krajobrazu
i spe³niaj¹cy okreœlon¹ funkcjê w przestrzeni przyrodniczej regionu i kra-
ju oraz zapewniaj¹cy warunki do wystêpowania ró¿nych organizmów
pozostaj¹cych w zwi¹zkach biotycznych biocenozy. Model ten nak³ada
obowi¹zek odtworzenia i zachowania œródleœnych zbiorników i cieków
wodnych, poprawy ma³ej retencji wodnej, obowi¹zek biologicznej zabu-
dowy obrze¿y lasów i linii podzia³u powierzchniowego, ochrony starych
drzew, œródleœnych bagien, torfowisk, wrzosowisk, wydm, go³oborzy i in-
nych u¿ytków ekologicznych.
Program ochrony przyrody w nadleœnictwie – czêœæ planu urz¹dzenia lasu za-
wieraj¹ca kompleksowy opis stanu przyrody i jej walorów oraz zadañ z za-
kresu jej ochrony i metod ich realizacji.
Refugium (ostoja) – obszar, w którym gatunek znajduje dogodne warunki prze-
¿ycia w okresie krytycznych dla niego zmian, zw³aszcza klimatycznych.
Rewitalizacja gleby – dostarczanie glebie sk³adników pokarmowych bêd¹cych
w niedoborze, w stosunku do innych, bêd¹cych w nadmiarze, wywo³anym
np. imisjami przemys³owymi. Prowadzi do przywrócenia korzystnych pro-
porcji miêdzy sk³adnikami pokarmowymi.
Rójka owadów – pora godowa u owadów.
Ró¿norodnoœæ biologiczna – zró¿nicowanie wszystkich ¿ywych organizmów
wystêpuj¹cych na Ziemi w ekosystemach l¹dowych, morskich i s³odko-
wodnych. Mówi¹c o ró¿norodnoœci biologicznej jakiegoœ obszaru, mamy
na myœli ró¿norodnoœæ gatunków, ró¿norodnoœæ ich pul genowych oraz
ró¿norodnoœæ ekosystemów.
Stan sanitarny drzewostanu – aktualny poziom higieny lasu, okreœlany wystê-
powaniem w lesie drzew zamieraj¹cych i martwych (posusz czynny, ja³o-
201
wy, z³omy, wywroty) w wyniku dzia³ania czynników biotycznych, abiotycz-
nych i antropogenicznych, w tym równie¿ w wyniku b³êdów pope³nianych
przy wykonywaniu czynnoœci gospodarczych.
Stan zdrowotny drzewostanu – stopieñ naturalnej (biologicznej) odpornoœci,
bêd¹cy wypadkow¹ dzia³ania licznych czynników, np. pochodzenia na-
sion, sk³adu gatunkowego, wieku i struktury drzewostanu, zasobnoœci gle-
by, stosunków wodnych, warunków klimatycznych, poziomu ska¿eñ prze-
mys³owych, ¿eru owadów, chorób grzybowych i in. W praktyce leœnej do
oceny stanu zdrowotnego drzewostanu przyjmuje siê 4 stopnie: drzewa
zdrowe, os³abione, silnie os³abione i obumieraj¹ce, lub wskaŸnik ubytku
aparatu asymilacyjnego w odstopniowaniu procentowym.
Stopnie zagro¿enia lasu (s³aby, œredni, silny) – empirycznie okreœlona liczba
osobników szkodliwego owada przypadaj¹ca na jedno drzewo (stopieñ
s³aby –
1
/
5
do
1
/
3
liczby krytycznej (LK), œredni –
1
/
3
do
2
/
3
LK i silny – po-
wy¿ej
2
/
3
LK). Maj¹ one charakter orientacyjny i odnosz¹ siê do drzewo-
stanów zdrowych o pe³nym ulistnieniu. Zak³ada siê, ¿e uszkodzenie apa-
ratu asymilacyjnego nie przekracza progu szkód s³abych (ubytek ulistnie-
nia 11–30%), œrednich (31–60%), silnych (61–90%) i bardzo silnych (po-
wy¿ej 90%). Dla œwierka i jod³y przyjmuje siê, ¿e silne uszkodzenia apa-
ratu asymilacyjnego wystêpuj¹ przy redukcji powy¿ej 30%.
Strefa zagro¿enia przez szkodniki wtórne – s¹ to drzewostany iglaste i miesza-
ne z udzia³em co najmniej 20% gatunków iglastych oraz obszar do 3 km
od tych drzewostanów.
Struktura troficzna – stosunki pokarmowe gatunków w biocenozie, okreœlaj¹-
ce przep³yw energii i obieg materii od producentów przez konsumentów
do reducentów.
Suchoczub – martwa czêœæ wierzcho³kowa drzewa; uschniêcie mo¿e byæ spo-
wodowane np. przez grzyby paso¿ytnicze, brak wody w glebie, uderzenie
pioruna, itp.
Sukcesja ekologiczna – uporz¹dkowana progresywna lub regresywna kolej-
noœæ zastêpowania zespo³ów lub zgrupowañ organizmów (np. owadów)
w danym punkcie, na danym obszarze lub w innej jednostce ekologiczno-
-œrodowiskowej albo geograficznej.
Szczególne formy ochrony przyrody – okreœlone w „Ustawie o ochronie przy-
rody” obiekty objête ochron¹, tj. parki narodowe, rezerwaty przyrody,
parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, chronione gatunki
roœlin i zwierz¹t, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, u¿ytki
ekologiczne oraz zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe.
Szkodniki pierwotne – organizmy atakuj¹ce ¿ywe i zdrowe drzewa.
Szkodniki wtórne – organizmy wyrz¹dzaj¹ce szkody przez pog³êbianie stanu
chorobowego lub dobijanie drzew chorych, uszkodzonych lub os³abio-
nych, równie¿ przez szkodniki pierwotne.
Szkody bazowe – szkody wyrz¹dzone w drzewostanie przez zwierzynê ³own¹,
oceniane narastaj¹co. Oznacza to, i¿ ocena szkody wykonana w danym
202
roku, ujêta w procentach, musi uwzglêdniaæ równie¿ szkody wyrz¹dzone
przez zwierzynê w latach poprzedzaj¹cych ocenê (skorygowane po
uwzglêdnieniu regeneracji). Szkody bie¿¹ce i z lat poprzednich sumuje
siê uzyskuj¹c rzeczywisty obraz uszkodzenia drzewostanu.
Szkody gospodarczo znoœne – poziom uszkodzeñ, przy którym drzewa regene-
ruj¹ b¹dŸ s¹ usuwane w ramach ciêæ pielêgnacyjnych, a podstawowe
funkcje lasu nie s¹ zagro¿one.
Uszkodzenia istotne – poziom uszkodzeñ zak³ócaj¹cy normalny tok produkcji
lub spe³nianie przez las innych przewidzianych dla niego funkcji.
Tacki opadowe – ramki z drewnianych listew o wymiarach 50×50 lub 100×100 cm
z przymocowanym do nich bia³ym p³ótnem lub w³óknin¹.
T¹pniêcia (t¹panie) – wstrz¹sy spowodowane pracami górniczymi. W miej-
scach t¹pniêæ na powierzchni ziemi osiada grunt, powoduj¹c m.in. uszko-
dzenie lub zniszczenie drzewostanu i infrastruktury leœnej (drogi, budyn-
ki, itp.).
Terenowa Stacja Ochrony Lasu (TSOL) – nazwa czasowej siedziby zespo³u
specjalistów, powo³anego zarz¹dzeniem Dyrektora Generalnego LP lub
dyrektora regionalnej dyrekcji LP do prowadzenia prac terenowych i ka-
meralnych, zwi¹zanych z ca³okszta³tem monitorowania czynników szko-
dotwórczych, wystêpuj¹cych w drzewostanach na okreœlonym terenie,
w tym ustalenia stopnia zagro¿enia oraz wskazania w³aœciwych metod
ochrony i sposobów oceny ich skutecznoœci.
Transekt – szlak wytyczony w lesie, s³u¿¹cy do celów pomiarowych, monitoro-
wania zjawisk przyrodniczych i zbierania danych prognostycznych.
Wylêgarki – klatki drewniane o wymiarach ramy 1×1 m i wysokoœci 30 cm, na
które nak³adana jest rama z siatk¹ o wymiarach oczek 1,5×1,5 mm, s³u-
¿ace do badania przebiegu wylêgu motyli z poczwarek lub boreczników
z kokonów.
Zabiegi ratownicze – dzia³ania zwi¹zane ze zwalczaniem chorób oraz ograni-
czaniem liczebnoœci szkodników, przy u¿yciu biologicznych, fizykome-
chanicznych, chemicznych b¹dŸ zintegrowanych metod ochrony lasu.
Zagro¿enie trwa³oœci drzewostanu – du¿e prawdopodobieñstwo zaniku lub
rozpadu normalnej struktury drzewostanu w wyniku dzia³alnoœci czynni-
ków szkodotwórczych.
Zespó³ Ochrony Lasu (ZOL) – specjalistyczna komórka terenowa, funkcjonu-
j¹ca w strukturze organizacyjnej Dyrekcji Generalnej LP, której zada-
niem jest bie¿¹ca ocena stanu zagro¿enia œrodowiska leœnego przez czyn-
niki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne, doradztwo dla nadleœnictw
i RDLP z zakresu ochrony lasu, œrodowiska, przyrody i krajobrazu, w tym
równie¿ przeprowadzanie szkoleñ.
Wzory formularzy
obowi¹zuj¹cych
w Lasach Pañstwowych
207
RDLP
Nadleœnictwo
Obrêb
Leœnictwo
1 Szkoda
2 Sprawca
3 Choroba (patogen)
4
Oddzia³
5
Pododdzia³
6
Kwatera
7
Pow. uszkodzenia (ha)
8
% uszkodzenia
9
Data zauwa¿enia szkód
Formularz nr 1
KARTA SYGNALIZACYJNA
Karta sygnalizacyjna (informacyjna) o wystêpowaniu szkodników – chorób – szkód
Adres leœny SILP z dnia
dzieñ
m-c rok
Nr karty
KOD
10
Charakterystyka drzewostanu
gleba
siedliskowy typ lasu
inne:
sk³ad gatunkowy
ukszta³towanie terenu
wiek
11 Opis uszkodzenia:
12 Poprzednie szkodniki, choroby, szkody:
13 Wykonane zabiegi hodowlane i ochronne:
14 Informacje dodatkowe:
15 Data, miejsce oraz rodzaj pobranej próbki:
Leœniczy: Nadleœniczy:
Otrzymuj¹:
RDLP
Instytut Badawczy Leœnictwa*)
*) niepotrzebne skreœliæ
Zespó³ Ochrony Lasu*)
208
Formularz nr 1 c.d.
KARTA SYGNALIZACYJNA
Ekspertyza Instytutu Badawczego Leœnictwa*)
Ekspertyza Zespo³u Ochrony Lasu*)
Ekspertyza ........................................................*)
A. Numer ewidencyjny
B. Data wp³ywu karty (informacji)
C. Ekspertyza zosta³a wykonana i opisana dnia:
laboratoryjnie / na terenie wystêpowania szkód *)
D. Opis stwierdzonych szkód
E. Sprawca (sprawcy) szkód lub choroby
F.
Zalecenia i uwagi
G. Ekspertyzê wykona³(a):
porady telefonicznej udzielono dnia
Otrzymuj¹:
Nadleœnictwo
Zespó³ Ochrony Lasu*)
*) niepotrzebne skreœliæ
RDLP
209
Nr karty
z dnia
dzieñ m-c rok
1
– s³aby, œredni, silny
Wystawi³(a):
Nr adresowy:
Podpis:
Wprowadzi³(a): Nr adresowy:
Podpis:
9 Typ planu
10 Grupa czynnoœci
11 PilnoϾ
8
Opis uszkodzenia:
7
Data
obserwacji dzieñ m-c
rok
1 Szkoda
4 % uszkodzenia
2 Sprawca
5 Stopieñ uszkodzenia
1
3 Stadium rozwojowe
6 Pow. uszkodzeñ w ha
Adres leœny
RDLP
Nadl.
Obrêb
Leœn.
Oddzia³
Pododdzia³
Wydz.
Formularz nr 2
KARTA EWIDENCYJNA WYSTÊPOWANIA
SZKODNIKÓW – CHORÓB – SZKÓD (SILP)
210
Lp.
Gatunki szkodników
Powierzchnia w ha
SkutecznoϾ
zabiegu w %
œmiertelnoœci
Wystêpowania
Zwalczania
LP*
LN**
LP*
LN**
1
2
3
4
5
6
7
1 Barczatka sosnówka
2 Bawe³nica jod³owa
3 Boreczniki sosnowe
4 Borecznikowiec rudy
5 Brudnica mniszka
6 Brudnica nieparka
7 Bryzgun
8 Cetyñce
9 Choinek szary
10 Chrab¹szcze (owad doskona³y)
11 Chrab¹szczowate (pêdraki)
12 Czerwiec bukowy i dêbowy
13 Czerwiec korowinowiec
14 Czterooczak œwierkowiec
15 Dzier w³ochaty
16 Garnusznica bukowa
17 Guniak czerwczyk (owad doskona³y)
18 Hurmak olchowiec i rynnice
19 Ig³ówka sosnówka
20 Kluki
21 Komarnice
22 Kornik drukarz
23 Korowódka sosnówka
24 Krobik modrzewiowiec
25 Krótkostopka sosnowa
26 Krytoryjek olchowiec
27 Kuprówka rudnica
28 Listnik zmiennobarwny
29 Miodownica modrzewiowa
30 Misecznik dêbowy
31 Mszyca bukowa
32 Mszyce na gatunkach iglastych
33 Naliœciaki
34 Naliœcica wierzbowa
35 Namiotnik owocowy
36 Naro¿nica zbrojówka
KOD
Formularz nr 3
RDLP
Zespó³ Ochrony Lasu
KWESTIONARIUSZ WYSTÊPOWANIA I ZWALCZANIA
SZKODNIKÓW LEŒNYCH
w roku
211
1
2
3
4
5
6
7
37 Nasierszyca brzozówka
38 Niesobka
39 Obia³ka pêdowa
40 Oblot
41 Obna¿acz brzozówka
42 Ochojniki
43 Og³odek wi¹zowiec
44 Ogrodnica niszczylistka
45 Ogrodnica szkó³kówka
46 Omacnica szyszkówka
47 Opaœlik sosnowiec
48 Opaœnica œwierkowa
49 Oskrobek jesionowiec
50 Osnuja czerwonog³owa
51 Osnuja gwiaŸdzista
52 Osnuja sadzonkowa
53 Osnujka modrzewiowa
54 Paciornica bukowa
55 Piêdzik przedzimek i inne miernikowce
56 Piœmica okó³kóweczka
57 P³ast
58 Poproch cetyniak
59 Pryszczarek Baera
60 Prz¹dka pierœcienica
61 Przezierniki
62 Przêdziorki
63 Przybyszka daglezjowa
64 Przylepek wielo¿erek
65 Przyp³aszczek granatek
66 Puchownica wiœniówka
67 Rolnice
68 Rozdwojnica
69 Rozwa³ek korowiec
70 Rytownik dwuzêbny
71 Rytownik pospolity
72 Rzemliki
73 Sieciech nieg³êbek i zmienniki
74 Siwiotek borowiec
75 Skoczogonki
76 Skoczonos bukowiec
77 Skoœnik tuzinek
78 Smolik dr¹gowinowiec
79 Smolik znaczony
Formularz nr 3 c.d.
212
1
2
3
4
5
6
7
80 Strzygonia choinówka
81 Susówka dêbówka
82 Szarynka iwówka
83 Szczotecznica szarawka
84 Szeliniaki
85 Szerszenie
86 Szpeciel lipowy
87 Szrotówek kasztanowcowiaczek
88 Œluzownica lipowa
89 Œmietka modrzewiowa
90 Tutkarze
91 Wa³czyki
92 Wazonkowce
93 W³ochacz
94 W³ochatka
95 WskaŸnica modrzewianeczka
96 Wykrêtka jod³owa
97 Zakolnica brzozowa
98 Zakorki
99 Zasnuje œwierkowe
100 Zawodnica modrzewiowa
101 Zawodnica œwierkowa
102 Zdobniczka
103 Zdobnik tutkarz
104 Zmró¿ka sosnowa
105 Znamionek jedlicowy
106 Znamionówka tarniówka
107 Zwójka brzozóweczka
108 Zwójki dêbowe
109 Zwójki jod³owe
110 Zwójki sosnowe
111 Nicienie
112 Bóbr
113 Gryzonie (inne), podaæ gatunek:
114 Jeleniowate
115 Kret
116 £oœ
117 Wiewiórka
118 Zaj¹c
119 ¯ubr
120
– wype³nia leœniczy i zestawia Nadleœnictwo
Sporz¹dzi³(a)
Data
LP* – Lasy Pañstwowe
LN** – lasy innych form w³asnoœci
Formularz nr 3 c.d.
213
214
215
216
217
219
220
221
222
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
Formularz nr 34
INWENTARYZACJA AKTYWNYCH KOPCÓW MRÓWEK (SILP)
sporz¹dzona dnia:
dzieñ
m-c rok
RDLP Nadl.
Obrêb Leœnictwo
Adres leœny
Numer dokumentu
Podpis: Podpis:
Oddzia³,
pododdzia³
Liczba kopców
Oddzia³,
pododdzia³
Liczba kopców
Oddzia³,
pododdzia³
Liczba kopców
1
2
1
2
1
2
Sporz¹dzi³(a):
Nr adresowy
Wprowadzi³(a):
Nr adresowy
249
Formularz nr 35
PROTOKÓ£
zabiegu ochronnego: chemicznego/ biologicznego* wykonanego w szkó³kach,
uprawach, m³odnikach i plantacjach* sprzêtem naziemnym
Informacja dotycz¹ca wykonanego zabiegu:
* – niepotrzebne skreœliæ
Podpis:
Nadleœniczy
Gatunek
Powierzchnia zabiegu
Rodzaj preparatu
Noœnik
Dawka preparatu
Iloœæ noœnika
Sprzêt
Data zabiegu
Data kontroli skutecznoœci zabiegu
Uwagi:
Adres leœny
RDLP
Nadleœnictwo Obrêb
Leœnictwo
Oddzia³
Pododdzia³
250
Formularz nr 36
PROTOKÓ£
kwalifikacji drzewostanów do zabiegu wielkoobszarowego
chemicznego/biologicznego*, ograniczenia liczebnoœci:
owadów doskona³ych/g¹sienic/larw*
............................................................................................................
(gatunek szkodnika)
dla Nadleœnictwa ........................................... przeprowadzonej:
wiosn¹/latem/jesieni¹* ................ roku
I. Sk³ad komisji kwalifikacyjnej:
II. Kwalifikacji dokonano na podstawie**:
III. Obserwacje szkodnika w roku ............. (zabiegu/poprzedzaj¹cym*)
1. Szkodnika wykryto na podstawie**:
* – niepotrzebne skreœliæ
** – wstawiæ znak X w odpowiednim polu
Jesiennych poszukiwañ
Uszkodzenia koron
Fotoeklektorów
Wystêpowania szkodników
korzeni
Oprzêdów poczwarkowych
Wylêgarek
Z³ó¿ jaj
Opasek lepowych
¯eru g¹sienic/larw
Pu³apek ko³nierzowych
Lotu motyli
Opadu ekskrementów
1 Jesiennych poszukiwañ szkodników sosny
2 Jesiennej kontroli wystêpowania szkodników korzeni
3 Liczby: owadów doskona³ych/g¹sienic/larw wchodz¹cych na drzewo (lepowanie/stosy)
4 Liczby: g¹sienic/larw w koronie drzewa (œcinka drzew na p³achty)
5 Liczby jaj w koronach drzew
6 Szkód w aparacie asymilacyjnym: w roku poprzednim/w roku zabiegu
7 inne –
8 inne –
Imiê
Nazwisko
Stanowisko
251
Formularz nr 36 c.d.
2. Obserwacje w roku zabiegu:
3. Obserwacje dotycz¹ce rozwoju szkodnika:
4. Inne wa¿ne obserwacje:
Zakres obserwacji
Data
Oddzia³y
Pocz¹tek rójki
Kulminacja rójki
Zakoñczenie rójki
Pierwsze jaja
Pocz¹tek wychodzenia w korony
g¹sienic/larw/owadów doskona³ych*
Kulminacja pojawu g¹sienic/larw/owadów
doskona³ych*
Zakoñczenie wychodzenia g¹sie-
nic/larw/owadów doskona³ych* w korony
Pierwsze poczwarki
Rodzaj obserwacji
Liczba
Data wy³o¿enia
Oddzia³y
Maksymalna liczba
szkodnika
Wylêgarki
Stosy
Opaski lepowe
Pu³apki ko³nierzowe
Obserwacje lotu
Tacki opadowe na
ekskrementy
* – niepotrzebne skreœliæ
252
Formularz nr 36 c.d.
5. Obserwacje na œciêtych drzewach (na p³achty):
IV. Powierzchnia zakwalifikowana do zabiegu (w ha):
V. Pola zabiegowe:
VI. Zabieg nale¿y wykonaæ przy u¿yciu metody: chemicznej/ biologicznej
1
:
Dane dotycz¹ce zabiegu
Nazwa
Dawka [litr/ha]
Stê¿enie [%/ha]
Preparat
Noœnik
Œrodek zmniejszaj¹cy napiêcie
powierzchniowe
Inne
Ciecz robocza – ogó³em
Nr pola
zabiegowego
Obrêb
Numery oddzia³ów
Pow. [ha]
I
II
III
IV
V
VI
Ogó³em:
Lasy Pañstwowe
Inne lasy
Skarbu Pañstwa
Lasy niepañstwowe
Razem [ha]
w tym w lasach prawnie chronionych:
Obserwowane
stadium
Liczba
œciêtych drzew
Oddzia³y
Maksymalna liczba
szkodnika
Jaja
G¹sienice/larwy
1
Poczwarki
Owady doskona³e
253
Formularz nr 36 c.d.
VII. Sprzêt naziemny/lotniczy*:
1. Opryskiwacz typu ............................................
2. Rodzaj samolotu ..................................... z atomizerem typu ........................................
3. Zabieg wykonany z l¹dowiska w miejscowoœci ..............................................................
VIII. Do zabiegu przyst¹piæ od dnia .................................,
zakoñczyæ do dnia ..................................
IX. Kontrola skutecznoœci zabiegu
1. Podokapówki typu: powierzchnia wysypana piaskiem/tacka o wymiarach ............... /...............
1
wy³o¿yæ w terminie: dzieñ przed zabiegiem / ......................................
1
Obrêb ....................................................: oddzia³y: .........................................................................................
Obrêb ....................................................: oddzia³y: .........................................................................................
Obrêb ....................................................: oddzia³y: .........................................................................................
2. Obserwacje na podokapówkach wykonaæ w dniu zabiegu / po: 2/5/7/14/21/28
1
dniach od zabiegu.
3. Œcinkê drzew na p³achty wykonaæ w dniach: .................................................................................................
w Obrêbie .............................................; oddzia³ach: .....................................................................................
w Obrêbie .............................................; oddzia³ach: .....................................................................................
w Obrêbie .............................................; oddzia³ach: .....................................................................................
w wymienionych oddzia³ach opadówki u³o¿yæ pod koronami takich drzew, aby w czasie œcinki ich ko-
rony nie ociera³y siê o s¹siednie drzewa.
X. Informacje o zabiegach ograniczenia liczebnoœci owadów w roku (lub latach) poprzednim(ch) (nale¿y
podaæ powierzchniê, rodzaj zabiegu: naziemny czy lotniczy, biologiczny czy chemiczny oraz skutecznoœæ)
XI. Uwagi Nadleœnictwa
Formularz nr 36 c.d.
XII. Uwagi TSOL, ZOL i RDLP
XIII. Do protoko³u za³¹czono:
1. Mapy sytuacyjne w skali ........................................... z naniesionymi l¹dowiskami i polami zabiegowymi
...................... sztuk
2. Inne za³¹czniki:
Protokó³ zawiera:
– stron ..................; egzemplarzy ...................
XIV. Protokó³ sporz¹dzono dnia .................................. w miejscowoœci ..........................................................
Podpisy komisji kwalifikacyjnej
Nadleœnictwo
RDLP
ZOL (TSOL)
255
Formularz nr 37
PROTOKÓ£
skutecznoœci zabiegu wielkoobszarowego ograniczenia liczebnoœci owadów
doskona³ych/g¹sienic/larw
1
....................................................................................
(gatunek szkodnika)
1. Nadleœnictwo ................................................................ data spisania protoko³u ........................................
2. Zabieg wykonano w terminie .......................................................................................................................
3. Rozliczenie zu¿ycia preparatów i powierzchni wykonanego zabiegu:
4. Skutecznoœæ zabiegu okreœlono na podstawie:
a) liczby i zdrowotnoœci larw w koronach drzew (œciêto drzew na p³achty – ..................... sztuk)
b) liczby opad³ych g¹sienic i iloœci ekskrementów (opadówki o wymiarach: ........................... w liczbie
– ................. sztuk)
5. Œmiertelnoœæ (na podstawie liczby martwych larw) wynosi: ................... %
6. Zabieg oceniono jako: skuteczny/nieskuteczny
1
7. Warunki atmosferyczne w czasie trwania zabiegu:
8. Do naprowadzania samolotów u¿yto: flagi / balony / .................................
1
9. Otrzymano wydruki z komputera pok³adowego samolotu: tak / nie
1
10. Ocena pracy pilotów: bardzo dobra / dobra / œrednia / z³a
1
11. Awarie samolotów: ...................................................... lub sprzêtu naziemnego:.......................................
12. Awarie atomizerów: .......................................................................................................................................
1
– podkreœliæ w³aœciwe
Nr pola
zabie-
gowego
Preparat
(nazwa)
Noœnik
(nazwa)
IloϾ
zu¿ytego
preparatu
w litrach
IloϾ
zu¿ytego
noœnika
w litrach
Rzeczywi-
sta po-
wierzchnia
zabiegu
Powierzch-
nia zakwa-
lifikowana
do zabiegu
Skutecz-
noϾ
zabiegu
I
II
III
IV
V
VI
VII
Ogó³em
256
Formularz nr 37 c.d.
13. Uwagi TSOL, ZOL i RDLP:
14. Uwagi Nadleœnictwa:
Komisja w sk³adzie:
Protokó³ zawiera: ........................ stron; ...................... za³¹czników:
Podpisy komisji
Nadleœnictwo
RDLP
ZOL (TSOL)
Imiê
Nazwisko
Stanowisko
Formularz nr 38
Karta kontroli od³owów gryzoni
Nadleœnictwo
Leœnictwo
Oddz./pododdz.
SLT, wiek, bonitacja
Liczba pu³apek
Opis œrodowiska
Data zakoñczenia zwalczania gryzoni:
Data rozpoczêcia zwalczania gryzoni:
Kolejny dzieñ
wy³o¿enia pu³apek
Liczba i gatunek od³owionych gryzoni
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Data i podpis osoby
wykonuj¹cej zabieg
Tabele orientacyjnych liczb krytycznych
i stopni zagro¿enia
261
262
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczba motyli samic wskazuj¹ca na zagro¿enie drzewostanu w stopniu
s³abym (+)
œrednim (++)
silnym (+++)
krytycznym
ostrzegawczym
1
2
3
4
5
6
20–30
0,10–0,15
0,20–0,35
>0,35
0,45
0,05
31–40
0,15–0,20
0,25–0,40
>0,4
0
0,50
0,10
41–50
0,15–0,25
0,30–0,50
>0,5
0
0,60
0,10
51–60
0,20–0,30
0,35–0,55
>0,55
0,70
0,15
61–70
0,20–0,35
0,40–0,65
>0,65
0,85
0,15
71–80
0,20–0,40
0,45–0,70
>0,7
0
0,95
0,15
81–90
0,20–0,40
0,55–0,75
>0,75
1,10
0,15
91–100
0,20–0,55
0,60–0,85
>0,85
1,20
0,15
Tabela 3. Liczby krytyczne, stopnie zagro¿enia oraz liczby ostrzegawcze dla drzew o pe³nym uigleniu
koron i I–III bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie œredniej liczby samic brudnicy mniszki
na 1 drzewo zarejestrowanych metod¹ 20 drzew (okres progradacji)
Liczba zaobserwowanych
samic motyli
Maksymalna liczba samic na 1 drzewie z wybranych 10 drzew
1–2
3
≥4
Ogó³em samic
na 10 drzewach
4–6
+
+
+
7–10
+
++
++
11–20
++
++
+++
>20
+++
+++
Tabela 4. Stopnie zagro¿enia drzewostanu okreœlone na podstawie liczby samic brudnicy mniszki
zaobserwowanych na strza³ach 10 drzew podczas jednorazowej obserwacji metod¹ transektu
Uwaga:
+ – zagro¿enie s³abe
++ – zagro¿enie œrednie
+++ – zagro¿enie silne
Siedlisko
Klasa wieku
Liczba partii kontrolnych w kompleksie drzewostanu
borowe
IIa–IV
do 25 ha – 1 PK na 1 oddzia³
powy¿ej 25 ha – 1 PK na 1 oddzia³
V i starsze
do 50 ha – 1 PK na 1 oddzia³
powy¿ej 50 ha – 1 PK na 2 oddzia³y
lasowe
IIa–IV
1 PK na 100 ha
V i starsze
1 PK na 200 ha
Tabela 5. Liczba partii kontrolnych (PK) w zale¿noœci od siedliska i wieku drzewostanu
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczby poczwarek wskazuj¹ce na zagro¿enie drzewostanu w stopniu
s³abym (+)
œrednim (++)
silnym (+++)
krytycznym
ostrzegawczym
1
2
3
4
5
6
21–40
0
2–3
4–8
0
>8
0
11
1
41–60
0
3–4
5–9
0
>9
0
13
2
61–80
0
4–6
7–15
>15
19
3
81–100
6–8
9–17
>17
23
4
Tabela 6. Liczby krytyczne, stopnie zagro¿enia oraz liczby ostrzegawcze dla drzew o pe³nym uigleniu
koron i III klasy bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby poczwarek strzygoni choinówki
zebranych metod¹ 10 powierzchni
263
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczby poczwarek wskazuj¹ce na zagro¿enie drzewostanu w stopniu
s³abym (+)
œrednim (++)
silnym (+++)
krytycznym
ostrzegawczym
1
2
3
4
5
6
21–40
0
0
8–13
14–32
>32
42
5–7
41–60
0
0
9–15
16–36
>36
44
6–8
61–80
0
10–16
17–37
>37
46
7–9
81–100
11–17
18–38
>38
48
8–10
Tabela 7. Liczby krytyczne, stopnie zagro¿enia oraz liczby ostrzegawcze dla drzew o pe³nym uigleniu
koron i III klasy bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby poczwarek poprocha cetyniaka
zebranych metod¹ 10 powierzchni
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na zagro¿enie drzewostanu w stopniu
s³abym (+)
œrednim (++)
silnym (+++)
krytycznym
ostrzegawczym
1
2
3
4
5
6
21–40
0
20–34
0
0
35–76
0
>76
0
100
10–19
41–60
0
32–54
0
0
55–120
>120
160
16–31
61–80
0
40–66
0
0
67–150
>150
200
20–39
81–100
60–100
101–226
>226
300
30–59
Tabela 8. Liczby krytyczne, stopnie zagro¿enia oraz liczby ostrzegawcze dla drzew o pe³nym uigleniu
koron i I–III klasy bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic barczatki sosnówki
zebranych metod¹ 10 powierzchni
Tabela 9. Liczby krytyczne, stopnie zagro¿enia oraz liczby ostrzegawcze dla drzew o pe³nym uigleniu
koron i IV–V klasy bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic barczatki sosnówki
zebranych metod¹ 10 powierzchni
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na zagro¿enie drzewostanu w stopniu
s³abym (+)
œrednim (++)
silnym (+++)
krytycznym
ostrzegawczym
1
2
3
4
5
6
21–40
0
0
8–14
15–32
0
>32
0
0
42
0
5–7
41–60
0
20–34
35–76
0
>76
0
102
11–19
61–80
0
32–54
55–122
>122
162
17–31
81–100
40–68
69–152
>152
202
21–39
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczby larw wskazuj¹ce na zagro¿enie drzewostanu w stopniu
s³abym (+)
œrednim (++)
silnym (+++)
krytycznym
ostrzegawczym
1
2
3
4
5
6
21–40
0
7–12
13–29
>29
38
4–6
41–60
0
8–13
14–28
>28
36
5–7
61–80
0
9–14
15–28
>28
37
6–8
81–100
10–15
0
16–30
>30
40
7–9
Tabela 10. Liczby krytyczne, stopnie zagro¿enia oraz liczby ostrzegawcze dla drzew o pe³nym uigleniu
koron, opracowane na podstawie liczby larw osnui gwiaŸdzistej z oczami imaginalnymi zebranych me-
tod¹ 10 powierzchni
264
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczby zdrowych kokonów wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia w stopniu
s³abym (+)
œrednim (++)
silnym (+++)
krytycznym
ostrzegawczym
1
2
3
4
5
6
21–40
0
6–10
11–22
>22
30
3–5
41–60
0
6–11
12–24
>24
32
4–5
61–80
0
7–11
12–24
>24
33
5–6
81–100
8–12
13–27
>27
32
6–7
Tabela 11. Liczby krytyczne, stopnie zagro¿enia oraz liczby ostrzegawcze dla drzew o pe³nym uigleniu
koron, opracowane na podstawie liczby zdrowych kokonów boreczników zebranych metod¹ 10 po-
wierzchni
Stopieñ zagro¿enia
Stadium rozwojowe zasnui
pronimfy na 1/16 m
2
*
samice w pu³apkach
ko³nierzowych
jaja i larwy w koronach
1
2
3
4
liczba krytyczna
10
0
520
7600
silny (+++)
6
0
0
285
4000
œredni (++)
4
0
0
170
2000
s³aby (+)
0
2
0
95
1000
liczba ostrzegawcza
0
1
50
400
Tabela 12. Orientacyjne stopnie zagro¿enia drzewostanów œwierkowych przez zasnuje, opracowane na
podstawie liczby pronimf w do³kach próbnych, samic w pu³apkach ko³nierzowych lub jaj i larw w koronie
* do³ek próbny o powierzchni 0,25×0,25 m
265
Liczba samic w pu³apce ko³nierzowej
Liczba jaj w koronie drzewa
1
2
50–75
400–800
0
76–100
0
801–1200
101–125
1201–1600
126–150
1601–2000
151–175
2001–2400
176–200
2401–2800
201–225
2801–3200
226–250
3201–3600
251–275
3601–4000
276–300
4001–4400
301–325
4401–4800
326–350
4801–5200
351–375
5201–5600
376–400
5601–5800
401–425
5801–6200
426–450
6201–6600
456–475
6601–7000
476–500
7001–7400
Tabela 13. Liczba jaj zasnui w koronie drzewa w zale¿noœci od liczby samic od-
³owionych za pomoc¹ pu³apki ko³nierzowej
Stopieñ
opanowania
Stopieñ opanowania drzew
dla m³odników o silnym zwarciu
dla upraw i m³odników o s³abym zwarciu
1
2
3
s³aby
0
5–10
10–25
œredni
11–24
26–45
silny
25–30
46–60
Tabela 14. Stopieñ opanowania upraw i m³odników œwierkowych przez zawodnicê œwierkow¹
266
Uwaga: nie bierze siê pod uwagê drzew opanowanych i przyg³uszonych, uszkodzonych przez piorun itp.,
ani podrostu. Ciemne plamy na korze widoczne s¹ najwyraŸniej wczesn¹ wiosn¹ i jesieni¹ (paŸdziernik).
Symbol WU WskaŸnik uszkodzenia
Objawy
1
drzewo bez objawów
chorobowych (a) lub
o cechach os³abienia
(b)
(a) brak symptomów chorobowych, ca³a strefa wierzcho³kowa ko-
ron sk³ada siê z gêstej sieci d³ugopêdów, równomiernie wype³-
niaj¹cych jej przestrzeñ;
(b) w koronie: w górnej czêœci tworz¹ siê wyraŸne „pod³u¿ne”
struktury; mo¿liwe drobnienie liœci i ich przebarwianie na kolor
jasnozielony lub ¿ó³ty, sporadyczne usychanie koñców ga³¹zek
powoduj¹ce przerzedzenie wnêtrza korony (powstaj¹ nieliczne
luki na skutek opadania martwych ga³êzi wy³amanych przez
wiatr).
Na pniu: mo¿liwe ciemne plamy na korze
2
drzewo œrednio
uszkodzone
w koronie: na obrze¿ach powstaj¹ struktury „pêdzelkowate”, we
wnêtrzu korony luki powiêkszaj¹ siê, a wierzcho³ek ulega „sp³asz-
czeniu”, wystêpuj¹ prawie wy³¹cznie krótkopêdy; mo¿liwe liczne
przebarwienia liœci i obumieranie koñców ga³êzi.
Na pniu: mo¿liwe ciemne plamy na korze
3
drzewo silnie uszko-
dzone lub zamieraj¹-
ce (a) oraz martwe
(b)
(a) w koronie: obumieraj¹ ca³e ga³êzie, ale czêœæ ga³êzi jest jesz-
cze ¿ywa z ¿ywymi liœæmi, tzw. stadium grubych ga³êzi, korona
dzieli siê na odizolowane czêœci, a jej wierzcho³ek z regu³y zamie-
ra, powstaj¹ du¿e braki w uga³êzieniu.
Na pniu: mo¿liwe spêkania kory, czasem z wyciekiem soku; mo¿e
równie¿ odpadaæ p³atami kora;
(b) brak ¿ywych ga³êzi
Tabela 15. Skala nasilenia wystêpowania objawów chorobowych u dêbów
267
Symbol WU WskaŸnik uszkodzenia
Objawy
1
drzewo bez objawów
chorobowych (a) lub
os³abione (b)
(a) brak symptomów chorobowych, kszta³t korony kulisty za-
mkniêty bez luk, sieciowate, harmonijne uga³êzienie siêgaj¹ce do
wnêtrza korony, dominuj¹ ga³êzie w kszta³cie wachlarzy (od osi
g³ównych pêdów wierzcho³kowych i uga³êzienia bocznego odcho-
dz¹ d³ugopêdy; od osi g³ównych odchodz¹ 3 rzêdy ga³êzi bocz-
nych);
(b) w koronie: w górnej czêœci wystêpuj¹ „lancowate” ga³êzie,
a wewn¹trz korona jest gêsta, osie g³ówne utworzone ze skróco-
nych d³ugopêdów, a uga³êzienie boczne rozwija tylko krótkopêdy
(od osi g³ównych pêdów wierzcho³kowych odchodz¹ co najwy¿ej
2 rzêdy ga³êzi bocznych), liœcie mog¹ byæ drobne, czêsto zawiniê-
te, ¿ó³kn¹ce pocz¹wszy od góry korony, przedwczeœnie opadaj¹-
ce, szczególnie z koñców pêdów.
Na pniu: mog¹ wystêpowaæ spêkania kory, którym towarzysz¹
czêsto wycieki soku.
2
drzewo œrednio
uszkodzone
w koronie: wyraŸne zahamowanie przyrostu pêdów tworz¹cych
ga³êzie typu „pazury” (osie g³ówne pêdów wierzcho³kowych wy-
twarzaj¹ tylko krótkopêdy), latem tworz¹ siê pêdzelkowate
struktury zgrupowania krótkopêdów, w górnej czêœci wystêpuje
usychanie koñców lub pojedynczych ga³êzi, a od po³owy lata
mo¿e nast¹piæ masowe zrzucanie jeszcze zielonych, lecz
uschniêtych liœci powoduj¹ce wyraŸne przeœwietlenie korony,
czasami na liœciach wystêpuj¹ br¹zowe plamy.
Na pniu: mog¹ wystêpowaæ rany do szerokoœci 5 cm i wycieki
soku.
3
drzewo silnie uszko-
dzone, zamieraj¹ce
(a) oraz martwe (b)
(a) w koronie: zamieranie wierzcho³ka i wiêkszych ga³êzi, w koro-
nie dominuj¹ grube ga³êzie i ga³êzie typu „pazury” nadaj¹ce ko-
ronie kszta³t nieregularny, „szkieletowaty”; pod koron¹ tworz¹
siê struktury „biczowate”.
Na pniu: mog¹ wystêpowaæ rakowate rany szersze ni¿ 5 cm z wy-
ciekami soku, mo¿e równie¿ odpadaæ p³atami kora.
(b) brak ¿ywych ga³êzi.
Tabela 16. Skala nasilenia wystêpowania objawów chorobowych u buków
Uwaga: nie bierze siê pod uwagê drzew opanowanych i przyg³uszonych, uszkodzonych przez piorun itp.,
ani podrostu.
268
Symbol WU WskaŸnik uszkodzenia
Objawy
1
drzewo bez objawów
chorobowych (a) lub
os³abione (b)
(a) w górnej czêœci korony pêdy g³ówne d³ugie i doœæ grube, ster-
cz¹ce ku górze, dwuletnie i trzyletnie pêdy o obfitym uga³êzieniu
bocznym, korona bez luk z gêst¹ sieci¹ d³ugopêdów;
(b) w górnej czêœci pêdy g³ówne krótsze; u drzew rosn¹cych
w przerzedzonym drzewostanie widoczne wiotkie, zwisaj¹ce pêdy
po bokach korony; dwuletnie i trzyletnie pêdy wyrastaj¹ce w gór-
nej czêœci korony maj¹ liczne i krótsze uga³êzienie boczne, miê-
dzy pêdami w górnej czêœci korony wystêpuj¹ wolne przestrzenie
nadaj¹ce jej „lukowaty” wygl¹d.
2
drzewo œrednio
uszkodzone
pêdy wierzcho³kowe w górnej czêœci korony krótkie – u brzozy
brodawkowatej zwisaj¹ce zarówno w górnej, jak i bocznej czêœci
korony, a u brzozy omszonej stercz¹ce ku górze; dwu- i trzyletnie
pêdy g³ówne z ma³¹ liczb¹ krótkich, zwisaj¹cych pêdów bocznych,
liczne „luki” w ca³ej koronie.
3
drzewo silnie uszko-
dzone lub zamieraj¹-
ce
korona z pojedynczymi konarami; bardzo ma³e przyrosty roczne
pêdów, pêdy s³abo uga³êzione; du¿e „luki” w koronie; niektóre
ga³êzie martwe.
Tabela 17. Skala nasilenia wystêpowania objawów chorobowych u brzóz
Wystêpowanie uszkodzeñ
s³abe
œrednie
silne
stopieñ uszkodzenia p¹czków i pêdów (%)
1
2
3
do 10
11–30
ponad 30
WskaŸnik
Wystêpowanie szkodnika
s³abe
œrednie
silne
1
2
3
4
Procent uszkodzonych igie³
do 30
31–60
ponad 60
Tabela 18. WskaŸnik nasilenia wystêpowania owadów doskona³ych choinka szarego okreœlony stopniem
uszkodzenia igie³ na ostatnim przyroœcie wierzcho³kowym
Tabela 19. Stopnie wystêpowania uszkodzeñ p¹czków i pêdów w uprawach i m³odnikach sosnowych spo-
wodowanych przez g¹sienice zwójek sosnowych
WskaŸnik
Wystêpowanie szkodnika
s³abe
œrednie
silne
1
2
3
4
WNW
do 0,25
0,26–0,75
ponad 0,75
Tabela 20. WskaŸnik nasilenia wystêpowania (WNW) g¹sienic skoœnika tuzinka okreœlany jako stosunek
zasiedlonych igie³ do zdrowych p¹czków
269
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby larw wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
do 10
2–3
4–8
>8
0
10
11–20
4–7
0
8–15
>15
20
21–40
0
8–13
14–30
>30
40
41–60
12–20
21–45
>45
60
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby larw wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
+ + (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
do 10
3–4
0
5 –10
>10
13
11–20
5–8
0
9–18
>18
24
21–40
10–17
18–39
>39
52
41–60
16–26
27–59
>59
79
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby larw wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
+ + (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
do 10
3–5
0
6–12
>12
16
11–20
0
6–11
12–24
>24
32
21–40
14–23
24–51
>51
68
41–60
19–32
33–72
>72
96
Tabela 21a. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron oraz I i II klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby larw L
1
i L
2
opaœlika sosnowca zebranych z ca³ej
korony drzewa
Tabela 21b. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron oraz I i II klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby larw L
3
i L
4
opaœlika sosnowca zebranych z ca³ej
korony drzewa
Tabela 21c. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron oraz I i II klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby larw L
5
i owadów doskona³ych opaœlika
sosnowca zebranych z ca³ej korony drzewa
WskaŸnik
Faza rozwojowa drzewostanu
uprawa
m³odnik
dr¹gowina
1
2
3
4
Liczba okazów pod opask¹ lepow¹
10
50
100
Tabela 22. Zagro¿enie drzewostanów w ró¿nych fazach rozwojowych w zale¿noœci od liczby
rozwa³ka korowca pod opaskami lepowymi
270
Tabela 23. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i III klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby jaj borecznikowca rudego zebranych z ca³ego
drzewa*)
Wiek uprawy,
m³odnika (lat)
Liczby jaj wskazuj¹ce na stopieñ zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
0
3
10–17
18–38
0
>38
00
00
50
0
4
0
70–117
118–263
0
>263
0
0
350
0
5
150–250
251–563
0
>563
0
0
750
0
6
190–317
318–713
0
>713
0
0
950
0
7
230–383
384–863
0
>863
0
1150
0
8
260–433
434–975
0
>975
0
1300
0
9
280–467
468–1050
>1050
1400
10
300–500
501–1125
>1125
1500
Stopieñ opanowania
Procent opanowanych drzewek
Procent zasiedlonych igie³ na
najsilniej opanowanym pêdzie
1
2
3
1
1–50
0
1–50
2
1–50
51–100
3
51–100
0
1–50
4
51–100
51–100
Tabela 24. Stopnie opanowania upraw i m³odników sosnowych przez larwy ig³ówki sosnówki
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
10–17
18–38
0
>38
0
50
41–60
0
16–27
28–60
0
>60
0
80
61–80
0
20–33
34–75
0
>75
100
81–100
30–50
51–113
>113
150
Tabela 25a. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i III klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic barczatki sosnówki zebranych wiosn¹
z ca³ego drzewa
*) w starszych drzewostanach okreœla ZOL
271
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
4–7
0
8–16
>16
0
21
41–60
0
10–17
18–38
>38
0
51
61–80
0
16–27
28–61
>61
0
81
81–100
20–34
35–76
>76
101
Tabela 25b. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i V klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic barczatki sosnówk zebranych z ca³ego
drzewa
Uwaga: dla bonitacji IV i V podane liczby samic nale¿y zredukowaæ o 30%
Wiek
drzewostanu
(lat)
Liczby samic wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
ostrzegawczy
1
2
3
4
5
6
21–30
0
0,10–0,15
0,20–0,30
>0,30
0,40
0,05
31–40
0
0,15–0,20
0,25–0,35
>0,35
0,45
0,10
41–50
0
0,15–0,25
0,30–0,40
>0,40
0,55
0,10
51–60
0
0,20–0,30
0,35–0,50
>0,50
0,60
0,15
61–70
0
0,20–0,30
0,35–0,50
>0,50
0,65
0,15
71–80
0
0,20–0,35
0,40–0,60
>0,60
0,80
0,15
81–90
0
0,20–0,40
0,45–0,70
>0,70
0,95
0,15
91–100
0,20–0,40
0,45–0,75
>0,75
1,00
0,15
Tabela 26. Orientacyjne liczby krytyczne i ostrzegawcze oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym
uigleniu, bonitacji I–III, opracowane na podstawie œredniej liczby samic barczatki sosnówki na 1 drzewo
zarejestrowanych metod¹ „dwudziestu drzew” (okres progradacji)
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
0
80–133
134–300
>300
0
400
41–60
0
120–200
201–450
>450
0
600
61–80
0
160–267
268–600
>600
0
800
81–100
200–333
334–750
>750
1000
Tabela 27. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i III klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic L
1
i L
2
brudnicy mniszki zebranych z
ca³ej korony drzewa
Uwaga: – dla g¹sienic w stadium L
3
liczby nale¿y zredukowaæ o 50%
Uwaga:
– dla g¹sienic w stadium L
4
do L
6
liczby nale¿y zredukowaæ o 80%
Uwaga:
– dla IV i V klasy bonitacji liczby g¹sienic nale¿y zredukowaæ o 50%
272
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby kokonów wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
40–67
0
0
68–150
>150
200
41–60
60–100
101–225
>225
300
61–80
80–133
134–300
>300
400
81–100
100–150
0
151–400
>400
500
Tabela 29. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron, opracowane na
podstawie liczby pe³nych kokonów boreczników zebranych z ca³ego drzewa (lato)
Tabela 30a. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron oraz II i III kla-
sy bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby jaj strzygoni choinówki zebranych z ca³ej
korony drzewa
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby jaj wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
130–217
218–488
0
>488
0
0
650
41–60
0
220–367
368–825
0
>825
0
1100
61–80
0
320–533
534–1200
>1200
1600
81–100
400–667
668–1500
>1500
2000
Uwaga:
– dla g¹sienic w stadium L
1
i L
2
liczby nale¿y zredukowaæ o 20%
– dla g¹sienic w stadium L
3
liczby nale¿y zredukowaæ o 50%
– dla g¹sienic w stadium L
4
do L
6
liczby nale¿y zredukowaæ o 80%
Tabela 28. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron oraz II i III klasy
bonitacji drzewostanów, opracowane na podstawie liczby jaj boreczników zebranych z ca³ej korony
drzewa
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby jaj wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
1600–2667
2668–6000
>6000
0
0
8000
41–60
2800–4667
4668–10 500
>10 500
14 000
61–80
3800–6333
6334–14 250
>14 250
19 000
Uwaga: – dla larw w stadium L
1
i L
2
liczby nale¿y zredukowaæ o 20%
Uwaga:
– dla larw w stadium L
3
liczby nale¿y zredukowaæ o 50%
Uwaga:
– dla larw w stadium L
4
do L
6
liczby nale¿y zredukowaæ o 80%
273
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
104–173
174–390
0
>390
0
0
520
41–60
0
176–293
294–660
0
>660
0
0
880
61–80
0
256–427
428–960
0
>960
0
1280
81–100
320–533
534–1200
>1200
1600
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby jaj wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
0
60–100
101–225
>255
0
300
41–60
0
120–200
201–450
>450
0
600
61–80
0
160–267
268–600
>600
0
800
81–100
220–367
368–825
>825
1100
Tabela 30b. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i V klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby jaj strzygoni choinówki zebranych z ca³ej korony
drzewa
Uwaga:
– redukcja dla poszczególnych stadiów g¹sienic jak w tabeli poprzedniej
Tabela 30c. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i III klasy bonita-
cji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic L
1
i L
2
strzygoni choinówki zebranych z ca³ej
korony drzewa
Uwaga:
– dla g¹sienic w stadium L
3
liczby nale¿y zredukowaæ o 50%
– dla g¹sienic w stadium L
4
do L
6
liczby nale¿y zredukowaæ o 80%
Uwaga:
– redukcja dla starszych stadiów g¹sienic jak w tabeli poprzedniej
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
50–80
0
90–180
>180
240
41–60
0
0
96–160
161–360
>360
480
61–80
0
128–213
214–480
>480
640
81–100
176–293
294–660
>660
880
Tabela 30d. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i V klasy bonitacji
drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic L
1
i L
2
strzygoni choinówki zebranych z ca³ej korony
drzewa
274
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby g¹sienic wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
0
640–1067
1068–2400
>2400
3200
41–60
0
1120–1867
1868–4200
>4200
5600
61–80
0
1500–2500
2501–5625
>5625
7500
81–100
1920–3200
3201–7200
>7200
9600
Tabela 31b. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron i III klasy bonita-
cji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby g¹sienic L
1
i L
2
poprocha cetyniaka zebranych z ca³ej
korony drzewa
Uwaga:
– dla g¹sienic w stadium L
3
liczby nale¿y zredukowaæ o 50%
– dla g¹sienic w stadium L
4
do L
6
liczby nale¿y zredukowaæ o 80%
– dla IV i V klasy bonitacji liczby g¹sienic nale¿y zredukowaæ o 50%
Uwaga:
– dla larw w stadium L
1
i L
2
liczby jaj nale¿y zredukowaæ o 20%
– dla larw w stadium L
3
liczby jaj nale¿y zredukowaæ o 50%
– dla larw w stadium L
4
do L
6
liczby jaj nale¿y zredukowaæ o 80%
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby jaj wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
300–500
0
0
501–1125
>1125
1500
41–60
0
400–667
0
0
668–1500
>1500
2000
61–80
0
500–833
0
0
834–1875
>1875
2500
81–100
640–1067
1068–2400
>2400
3200
Tabela 32. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron, opracowane na
podstawie liczby jaj osnui gwiaŸdzistej zebranych z ca³ej korony drzewa
Wiek drzewostanu
(lat)
Liczby jaj wskazuj¹ce na poziom zagro¿enia
+ (s³aby)
++ (œredni)
+++ (silny)
krytyczny
1
2
3
4
5
21–40
0
0
800–1333
1334–3000
>3000
0
4000
41–60
0
1400–2333
2334–5250
>5250
0
7000
61–80
0
1900–3167
3168–7125
>7125
0
9500
81–100
2400–4000
4001–9000
>9000
12 000
Tabela 31a. Liczby krytyczne oraz stopnie zagro¿enia dla drzew o pe³nym uigleniu koron oraz II i III klasy
bonitacji drzewostanu, opracowane na podstawie liczby jaj poprocha cetyniaka zebranych z ca³ej korony
drzewa
Uwaga:
– dla g¹sienic w stadium L
1
i L
2
liczby jaj nale¿y zredukowaæ o 20%
– dla g¹sienic w stadium L
3
liczby jaj nale¿y zredukowaæ o 50%
– dla g¹sienic w stadium L
4
do L
6
liczby jaj nale¿y zredukowaæ o 80%
– dla IV i V klasy bonitacji liczby jaj nale¿y zredukowaæ o 50%
275
Tabela 33. Skala wydzielania posuszu w drzewostanach sosnowych, œwierkowych, jod³owych i dêbowych
wg wartoœci nasilenia wydzielania posuszu NPC
Gatunek drzewa
Klasa wydzielania posuszu wg wartoœci NPC [%]:
I
II
III
œwierk
0,10–0,50
0,51–2,00
>2,00
sosna
1,00–2,00
2,01–5,00
>5,00
jod³a
1,00–2,00
2,01–5,00
>5,00
d¹b
1,50–3,00
3,01–6,00
>6,00
Gatunki owadów na poszczególnych gatunkach drzew
sosna
œwierk
jod³a
d¹b
cetyniec wiêkszy Tomicus
piniperda (L.)
kornik drukarz
Ips typographus (L.)
smolik jod³owiec Pissodes
piceae (Ill.)
opiêtki
Agrilus spp.
przyp³aszczek granatek
Phaenops cyanea (F.)
rytownik pospolity
Pityogenes chalcographus
(L.)
jod³owiec krzywozêbny
Pityokteines curvidens
(Germ.)
paœniki
Plagionotus spp.
smolik dragowinowiec
Pissodes piniphilus
(Herbst)
czterooczak œwierkowiec
Polygraphus poligraphus
(L.)
jod³owiec kolcozêbny
Pityokteines spinidens
(Reitt.)
og³odek dêbowiec
Scolytus intricatus
(Ratz.)
cetyniec mniejszy
Tomicus minor (Hrtg)
œcigi
Tetropium spp.
wgryzoñ jod³owiec
Cryphalus piceae (Ratz.)
rzemlik plamisty
Saperda scalaris (L.)
Tabela 34. Dominuj¹ce gatunki owadów kambio- i ksylofagicznych w drzewostanach sosnowych,
œwierkowych, jod³owych i dêbowych
Tabela 35. Wymiary skrzynek lêgowych typu A, A
1
, B i D (wg BN-54/ML-0545)
Nr
elementu
na
ryc.
7
Nazwa elementu
Liczba
Typ A i A
1
Typ B
Typ D
d³ugoœæ
szerokoϾ
gruboϾ
d³ugoœæ
szerokoϾ
gruboϾ
d³ugoœæ
szerokoϾ
gruboϾ
0
1
Dno skrzynki
1
130
110
20
150
130
20
195
170
25
0
2
Œciana tylna
1
253
110
20
322
130
20
446
170
25
0
1
3
1
Œciana przednia
1
203
150
20
267
170
20
386
220
25
0
1
3
2
Œciana przednia
1
213
110
20
282
130
20
296
170
25
0
4
Listwa œciany przedniej
1
150
30
20
170
35
20
220
35
25
0
5
Œciany boczne
2
233/253 150
20
302/322 170
20
421/446 220
25
0
6
Listwy trójk¹tne dna
4
110
20
20
130
20
20
170
20
20
0
7
Listwy œcienne wewnêtrzne
5
110
10
10
130
10
10
170
10
10
0
8
Daszek
1
220
190
20
240
210
20
295
270
25
0
9
Listwa wieszakowa
1
473
60
20
542
60
20
671
60
25
10
Zakrêtka
1
Œrednica otworu d
Typ A-33
47
85
Typ A
1
-27
h
170
225
320
Tabela 36. Rodzaje i gatunki drzew i krzewów zalecane do sadzenia w remizach
Lp.
Gatunek
Lp.
Gatunek
1
Berberys zwyczajny – Berberis vulgaris L.
16
Jarz¹b – Sorbus spp.
2
Bez czarny – Sambucus nigra L.
17
Klon – Acer spp.
3
Bez koralowy – Sambucus racemosa L.
18
Kruszyna pospolita – Frangula alnus Mill.
4
Brzoza brodawkowata – Betula pendula Roth
19
Ligustr pospolity – Ligustrum vulgare L.
5
Buk zwyczajny – Fagus sylvatica L.
20
Lipa drobnolistna – Tilia cordata Mill.
6
Czereœnia dzika – Cerasus avium (L.) Moench
21
Leszczyna – Corylus avellana L.
7
D¹b szypu³kowy – Quercus robur L.
22
Olcha szara – Alnus incana (L.) Moench
8
D¹b bezszypu³kowy – Quercus petraea (Matt.)
Liebl.
23
Porzeczka czarna – Ribes nigrum L.
9
Dereñ – Cornus spp.
24
Rokitnik zwyczajny – Hippophaë
rhamnoides L.
10
G³óg – Crataegus spp.
25
Ró¿a – Rosa spp.
11
Grab pospolity – Carpinus betulus L.
26
Suchodrzew – Lonicera xylosteum L.
12
Grusza pospolita – Pyrus communis L.
27
Œnieguliczka bia³a – Symphoricarpos albus
(L.) S.F. Blake
13
Irga – Cotoneaster spp.
28
Œwierk pospolity – Picea abies (L.) H. Karst.
14
Jab³oñ dzika – Malus sylvestris Mill.
29
Wiciokrzew – Lonincera spp.
15
Ja³owiec pospolity – Juniperus communis L.
30
Wierzba – Salix spp.
Tabela 37. Zalecane dawki cieczy u¿ytkowej przy opryskiwaniu drzewostanów zagro¿onych przez owady
liœcio¿erne
Lp.
Przeciêtna d³ugoœæ korony (m)
Dawki cieczy u¿ytkowej (dm
3
/ha)
1
do 2
1
2
2,1–4,0
1,1–2,0
3
4,1–6,0
2,1–3,0
4
6,1–8,0
3,1–4,0
5
powy¿ej 8,0
dodaæ 0,5 dm
3
cieczy na 1 m d³ugoœci koron
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
OCH3A, Niezbędnik leśnika, WYDZIAŁ LEŚNY, Ochrona lasu, Instrukcja Ochrony Lasu - 0d 1.01.2000r
TABEL, Niezbędnik leśnika, WYDZIAŁ LEŚNY, Ochrona lasu, Instrukcja Ochrony Lasu - 0d 1.01.2000r
KW6, Niezbędnik leśnika, WYDZIAŁ LEŚNY, Ochrona lasu, Instrukcja Ochrony Lasu - 0d 1.01.2000r
SK6, Niezbędnik leśnika, WYDZIAŁ LEŚNY, Ochrona lasu, Instrukcja Ochrony Lasu - 0d 1.01.2000r
instrumenty ochrony powietrza oraz metody ich wykorzystania
Instrukcja Urządzania Lasu cz 2
Wyniki kolokwium zaliczeniowego z kompleksowej ochrony lasu dla studentów III roku OZL, Dokumenty se
Prawno-finansowe instrumenty ochrony + rodowiska, Prawo Ochrony Środowiska POŚ
KALENDARZ OCHR.LASU, LEŚNICTWO SGGW, MATERIAŁY LEŚNICTWO SGGW, Ochrona Lasu
OCHRONA PRZYRODY, Las, Ochrona lasu
ochrona lasu - opracowanie - 11str, Studia, Ochrony, Ochrona Lasu
Wykłady Ochrona lasu rozsz. - 17str, Studia, Ochrony, Ochrona Lasu
KOMPLEKSOWA OCHRONA LASU, Ochrona lasu
Ochrona lasu Cwiczenia
więcej podobnych podstron