1

OPIS PRAWNYCH PODSTAW DEFINICJI NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Niepełnosprawność w formalnych definicjach i aktach prawnych

Oprac. Renata Niecikowska, Warszawa, grudzień 2006 r.

I.

Wstęp

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne
Narodów Zjednoczonych w 1993 roku, wspominają o tym, że pod koniec lat 60-tych i w latach 70-tych
organizacje osób niepełnosprawnych w niektórych krajach zaczęły formułować nową koncepcję
niepełnosprawności. Zwrócono w niej uwagę na to, że ograniczenia dotykające osoby niepełnosprawne są
związane ze strukturą środowiska, w którym żyją oraz z postawami społeczeństwa. Od tego czasu zaczęto
coraz częściej mówić o społecznej definicji niepełnosprawności, czyli takiej, w której uznaje się, że
niepełnosprawność to wynik barier, jakie napotyka osoba niepełnosprawna

.

Przyczyna niepełnosprawności

tkwi nie w jednostce – w jej chorobie, ale w barierach społecznych, ekonomicznych. Po raz pierwszy
zdefiniowano niepełnosprawność w kategoriach relacji pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a środowiskiem,
w którym żyją, w Światowym Programie Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, przyjętym przez

Zgromadzenie Ogólne w 1982 roku

1

. Później zdefiniowano niepełnosprawność w ten sposób także np. w

klasyfikacjach Światowej Organizacji Zdrowia (2001 r.).

W Polsce również można zaobserwować stopniowe odchodzenie od medycznego podejścia w definiowaniu
niepełnosprawności na rzecz dostrzegania aspektów społecznych niepełnosprawności, choć nie zawsze jest
to realizowane konsekwentnie. Przed pojawieniem się pojęcia niepełnosprawności w języku polskim używano
takich słów jak np. inwalidztwo, kalectwo, ułomność, a potocznie także wielu innych, zdecydowanie
negatywnych. W prawie określenia „osoba niepełnosprawna” po raz pierwszy użyto w uchwale Sejmu Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 16 września 1982 r. w sprawie inwalidów i osób niepełnosprawnych (M. P. Nr
22, poz. 188). W uchwale tej użyto słowa niepełnosprawność, ale go nie zdefiniowano. Dopiero późniejsze lata
przyniosły bardziej szczegółowe i rzeczowe przepisy regulujące kryteria formalne bycia osobą
niepełnosprawną. Trzeba tu wymienić przede wszystkim ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 1997 r. (choć definicja w tej ustawie nie do końca jest społeczna). Od
1997 r. mamy w Polsce system orzekania o niepełnosprawności w postaci orzecznictwa rentowego

(prowadzone przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, oraz komisje lekarskie ZUS

2

)

i

orzecznictwa pozarentowego (prowadzone przez zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności). Różnie
ocenia się ten system podwójnego orzecznictwa. Jednak zadaniem tego pracowania nie jest wgłębianie się w
te oceny (choć i o nich wspomniano), ale skupienie się na opisie sposobu definiowania niepełnosprawności w
różnych aktach prawnych. Ciekawe okazuje się prześledzenie historii pojęcia niepełnosprawność w oficjalnych
dokumentach i najważniejszych polskich ustawach. Sprawa definiowania niepełnosprawności jest niebłaha, bo
przyjęte i zastosowane definicje decydują o tym, jak dużo osób będzie mogło uzyskać stosowne orzeczenie

1

Informacje na podstawie tłumaczenia Standardowych Zasad na język polski dostępnego na stronie www.mpips.gov.pl.

2

Oprócz ZUS orzecznictwo rentowe prowadzą także: lekarze rzeczoznawcy i komisje lekarskie Kasy Rolniczego

Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), komisje lekarskie podległe MON lub MSWiA.

2

formalnie potwierdzające niepełnosprawność, a w konsekwencji jak wiele osób trafi do różnych systemów
wsparcia realizowanych przez państwo.

Prześledźmy więc losy tych definicji w Polsce i Europie, od początków definiowania podejścia społecznego do
definicji niepełnosprawności dominujących w czasach obecnych.

II.

Ogólne definicje niepełnosprawności w oficjalnych dokumentach

Spośród wielu podziałów stosowanych w definiowaniu niepełnosprawności należy wspomnieć, na wstępie,
przede wszystkim o medycznym i społecznym podejściu do niepełnosprawności. Jest ono widoczne także w
opisywanych w dalszej części tekstu klasyfikacjach WHO, ONZ itp.

•

W modelu medycznym problemy, jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością to bezpośrednia

konsekwencja choroby lub uszkodzenia. Niepełnosprawność jest więc osobistą tragedią konkretnej osoby. Od
takiego rozumienia odchodzi się już w oficjalnych opracowaniach.

•

O modelu społecznym mówi się wtedy, gdy uznamy, że niepełnosprawność powstaje wskutek

ograniczeń doświadczanych przez osoby nią dotknięte, takich jak indywidualne uprzedzenia, utrudniony
dostęp do budownictwa użyteczności publicznej, niedostosowany system transportu, rozwiązania na rynku
pracy wyłączające z niego osoby niepełnosprawne. Przyczyna niepełnosprawności tkwi nie w jednostce, ale w
barierach społecznych, ekonomicznych. Niepełnosprawność jest właśnie wynikiem barier, jakie napotyka

osoba niepełnosprawna

3

. Społeczny model widzenia niepełnosprawności wyraźnie dominuje od wielu lat w

aktach międzynarodowych i stopniowo przejmują go, z różnym skutkiem, prawa krajowe.


Prace nad ujednoliceniem pojęcia niepełnosprawność w Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
W „Międzynarodowej klasyfikacji uszkodzeń, niepełnosprawności i upośledzeń” opracowanej przez WHO w
1980 roku, na podstawie aspektów biologicznych, funkcjonalnych i społecznych, rozróżniono:

•

uszkodzenie (ang. impairment) – oznacza jakąkolwiek stratę lub wadę psychiczną, fizjologiczną lub

anatomiczną struktury albo czynności; może być trwałe lub okresowe, wrodzone lub nabyte etc.;

•

niepełnosprawność (ang. disability) – wszelkie ograniczenie lub brak – wynikający z uszkodzenia –

możliwości wykonywania czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka; niepełnosprawność
jest następstwem uszkodzenia;

•

upośledzenie (ang. handicap) – oznacza niekorzystną (gorszą) sytuację danej osoby będącą

wynikiem uszkodzenia lub niepełnosprawności polegającą na ograniczeniu lub uniemożliwieniu wypełniania
ról, które uważane są za normalne biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne;
upośledzenie jest następstwem uszkodzenia i niepełnosprawności.

Definicji tej zarzucano zbytnią medykalizację niepełnoprawności (szczególnie w definiowaniu upośledzenia),
kosztem niezauważenia aspektów społecznych. WHO zdefiniowała więc pojęcie niepełnosprawności jeszcze
raz w 2001 r., w „Międzynarodowej klasyfikacji funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia” (ang. w skrócie
– ICF). Tym razem uwzględniono społeczny aspekt niepełnosprawności i ograniczenia związane z udziałem w
życiu społecznym.

3

Wapiennik E., Piotrowicz R., Niepełnosprawny – pełnoprawny obywatel, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, UKiE,

Warszawa 2002, str. 20.

3

W ICF przez niepełnosprawność (ang. disability) rozumie się „wielowymiarowe zjawisko wynikające ze

wzajemnych oddziaływań między ludźmi a ich fizycznym i społecznym otoczeniem”

4

. Według ICF

niepełnosprawność to szeroki termin, obejmujący także uszkodzenia, ograniczenia aktywności i ograniczenia
uczestnictwa. Definicja niepełnosprawności w ICF jest obecnie bardzo często przyjmowana jako punkt
wyjścia do tworzenia definicji niepełnosprawności w niektórych krajach europejskich (np. w Hiszpanii,
we Francji).
W klasyfikacji ICF podano też szczegółowe definicje niepełnosprawności, np. osoby niepełnosprawne

fizycznie, osoby z niepełnosprawnością sensoryczną oraz zdefiniowano takie pojęcia jak, np.

5

:

•

aktywność – wykonywanie zadań lub czynności przez daną osobę;

•

ograniczenie aktywności – oznacza trudności, których człowiek może doświadczać podczas

podejmowania aktywności;

•

uczestnictwo – zaangażowanie człowieka w sytuacje życiowe;

•

ograniczenia uczestnictwa – problemy, których dana osoba może doświadczać, angażując się w

sytuacje życiowe.

Tak więc niepełnosprawność w ICF nie jest widziana jako efekt stanu zdrowia, ale jest wynikiem barier
napotykanych w otoczeniu. Tym samym definicja WHO z 2001 r. najbardziej odzwierciedla to, co jest mocno
akcentowane w podejściu do niepełnosprawności – nacisk na funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ich
środowisku.

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych

6

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych przyjęto podczas 48 sesji
Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 1993 roku. Celem Zasad jest
zagwarantowanie niepełnosprawnym (…) członkom swoich społeczności, możliwości korzystania z tych
samych praw i obowiązków przysługujących pozostałym obywatelom. To poszczególne państwa odpowiadają
za podejmowanie odpowiednich działań w celu usunięcia takich przeszkód w swoim kraju. Osoby
niepełnosprawne i ich organizacje powinny być w tym procesie aktywnymi partnerami.

•

Termin niepełnosprawność obejmuje wiele ograniczeń funkcjonalnych występujących w każdym

społeczeństwie i w każdym kraju na świecie. Niepełnosprawność może być fizyczna, intelektualna lub polegać
na dysfunkcji zmysłów; może wynikać z choroby somatycznej lub choroby umysłowej. Wymienione
zaburzenia, sytuacje lub choroby mogą mieć charakter stały lub przejściowy.

•

Termin upośledzenie (handicap) oznacza utratę lub ograniczenie możliwości uczestniczenia w życiu

społeczeństwa w tym samym stopniu, co inni obywatele. Termin ten wskazuje na konflikt pomiędzy osobą
niepełnosprawną a jej środowiskiem. Celem tego terminu jest zwrócenie uwagi na braki w środowisku i w wielu
zorganizowanych działaniach społecznych, dotyczących na przykład informacji, komunikacji międzyludzkiej i
edukacji, które uniemożliwiają osobom niepełnosprawnym uczestnictwo na równych zasadach.

4

Wapiennik E., Piotrowicz R., Niepełnosprawny…, str. 22.

5

Udoskonalenie systemu funkcjonowania służb orzekających o niepełnosprawności. Nowe kryteria kwalifikujące do

niepełnosprawności oraz procedury postępowania – propozycje zmian, materiały szkoleniowe dla lekarzy, red.
Węgrowska-Koski E., Walasiuk J., Wdówik P., Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, Warszawa 2006, str. 11-12.

6

Informacje na podstawie tłumaczenia Standardowych Zasad na język polski dostępnego na stronie www.mpips.gov.pl.

4

„Wyrównywanie szans" to proces, dzięki któremu różne systemy i instytucje istniejące w społeczeństwie i
środowisku, takie jak usługi, różne formy działań, informacja i dokumentacja, są powszechnie dostępne dla
wszystkich, a zwłaszcza dla osób niepełnosprawnych.

Zasada „równych praw” oznacza, że potrzeby każdej jednostki są jednakowo ważne, że muszą one być
podstawą planowania życia w społeczeństwie oraz że wszystkie zasoby muszą być wykorzystane w taki
sposób, aby zapewnić każdej jednostce równe szanse udziału.


Definicja Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych
W 1994 r. Europejskie Forum Osób Niepełnosprawnych, utworzone przez przedstawicieli 24 europejskich
organizacji osób niepełnosprawnych, odniosło się do problemów dotyczących tej grupy ludzi w świetle
Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych ogłoszonych przez ONZ. Forum
uznało, że nie może wyrazić poparcia dla Klasyfikacji Uszkodzeń, Upośledzeń i Niepełnosprawności
opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia i przedstawiło też propozycję własnej definicji:

Osobą niepełnosprawną jest jednostka w pełni swych praw, znajdująca się w sytuacji upośledzającej ją na
skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących u niej
uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększane przez
deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa.

Społeczeństwo ma eliminować/zmniejszać te bariery, aby każda jednostka mogła korzystać z dóbr
publicznych i aby respektowano jej prawa i przywileje. Definicja ta ukazuje przede wszystkim obowiązek
świadczenia pomocy osobom, które mogą mieć trudności w samodzielnym jej uzyskiwaniu; wskazuje na to jak
powinna być postrzegana jednostka mająca mniejsze od innych szanse zaspokajania swoich podstawowych

potrzeb życiowych

7

.

III.

Przykłady różnych szczegółowych definicji niepełnosprawności stosowanych w
Polsce i w innych krajach

W Unii Europejskiej nie ma jednej, uniwersalnej, ogólnej definicji niepełnosprawności i każdy kraj używa
własnej klasyfikacji. Bywa ona na tyle różna, że czasem ktoś uznany za niepełnosprawnego w jednym kraju w

drugim już mógłby nie zostać za niego uznany

8

. Obrazują to poniższe przykłady. W wielu krajach UE używa

się też różnych definicji niepełnosprawności, np. do celów różnych rodzajów rehabilitacji, opieki medycznej,
edukacji

. O

pracowane przez WHO klasyfikacje, co prawda bardzo szerokie i ogólne, ale miały duże znaczenie,

bo zaproponowały pewien ład w sposobach definiowania niepełnosprawności, a już na pewno potwierdziły i
wyznaczyły pewne trendy w tym względzie. Oprócz definicji zaproponowanych przez WHO czy ONZ – bardzo
przecież ogólnych i służących de facto temu, by nadawać pewne kierunki w myśleniu o niepełnosprawności,
można mówić również o różnych innych, szczególnych rodzajach definicji. Oto niektóre z nich.

Dla określenia konkretnych rodzajów niepełnosprawności, stosuje się podział np. na:

•

osoby niepełnosprawne psychicznie (czyli z niepełnosprawnością intelektualną i chorobami

psychicznymi);

7

prof. Gałkowski T., Wokół definicji pojęcia ,,osoba niepełnosprawna” – doświadczenia europejskie, tekst dostępny na

stronie: http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm.

8

Wapiennik E., Piotrowicz R., Niepełnosprawny…, str. 19.

5

•

osoby niepełnosprawne fizycznie (czyli z dysfunkcjami motorycznymi – z uszkodzeniem narządów

ruchu);

•

z niepełnosprawnością sensoryczną (osoby z uszkodzeniem narządów zmysłowych – osoby

niewidome i słabowidzące oraz osoby głuche i słabosłyszące);

•

z niepełnosprawnością złożoną

9

.

Stosując kryteria służące określaniu konkretnych rodzajów niepełnosprawności można tu wyróżnić także
osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych, np. chodzi o choroby układu krążenia.

Jeśli kryterium podziału jest okres życia, w którym dana niepełnosprawność wystąpiła, wyróżnia się:

•

osoby niepełnosprawne od urodzenia lub bardzo wczesnego dzieciństwa;

•

osoby z niepełnosprawnością nabytą w różnych okresach życia, wśród których są osoby

niepełnosprawne z powodu różnych chorób, z powodu chorób zawodowych i wypadków przy pracy, z powodu
wypadków (urazów) pozazawodowych, z powodu działań wojennych oraz z powodu zmian spowodowanych

starzeniem się organizmu i schorzeniami wieku starczego

10

.

Rozróżnia się też niepełnosprawność biologiczną i prawną. Nie każda osoba, która ma ograniczenia,
spowodowane uszkodzeniem lub obniżeniem sprawności organizmu, jest za taką uznana przez prawo.
Oznacza to tzw. niepełnosprawność biologiczną, a więc odczuwaną przez kogoś, choć nie została ona
usankcjonowana prawnie. Z drugiej strony może też być tak, że nie każda osoba z orzeczeniem

niepełnosprawności/grupą inwalidzką, musi rzeczywiście czuć się osobą niepełnosprawną

11

.

W tym kontekście

istotne wydają się definicje niepełnosprawności używane przez Główny Urząd Statystyczny, nawiązujące do
definicji biologicznej i prawnej. W spisie powszechnym z 2002 r. osobę niepełnosprawną określano jako
osobę, „która posiada odpowiednie orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osobę, która
takiego orzeczenie nie posiada, lecz odczuwa ograniczenie sprawności w wykonywaniu czynności
podstawowych dla swojego wieku (zabawa, nauka, praca, samoobsługa)”. Użyte przez GUS definicje
pokazują, że w praktyce badawczej nie jest możliwe i sensowne wyłączenie spośród osób niepełnosprawnych
tych, którzy nie mają formalnego orzeczenia o swojej niepełnosprawności. Dla GUS posiadanie takiego
orzeczenia nie jest ważne. Wystarczającym powodem dla uznania kogoś za osobę niepełnosprawną jest
„odczuwanie ograniczenia sprawności”. Dlatego też liczba osób niepełnosprawnych biologicznie jest w Polsce
większa niż liczba osób niepełnosprawnych prawnie.

Z Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) z 2002 r. wynika, że w Polsce jest prawie 5 mln 457 tys. osób
niepełnosprawnych, w tym około 4 mln 450 tys. to osoby niepełnosprawne prawnie, czyli mające aktualne
orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony. Pozostałe osoby wśród niepełnosprawnych to osób
niepełnosprawnych tylko biologicznie – w 2002 r. było ich ponad 1 mln. W NSP 1988 r. osób
niepełnosprawnych tylko biologicznie było 477 tys., a więc liczba osób niepełnosprawnych, które nie mają
orzeczenia o swojej niepełnosprawności wzrosła dwukrotnie. Można zastanawiać się, co wpłynęło na tak duży
wzrost liczby osób niepełnosprawnych, choć nieposiadających formalnego orzeczenia o swojej
niepełnosprawności.

9

Centrum Informacji Europejskiej UKIE, Unia Europejska – osoby niepełnosprawne, tekst dostępny pod adresem:

http://www.rcie.lodz.pl/dokumenty/broszury/cie/informator_osoby_niepelnosprawne.pdf.

10

Kirenko

J.,

Wprowadzenie

w

problematykę

niepełnosprawności,

tekst

dostępny

pod

adresem:

http://www.mdk2.lublin.pl/njs/index.php?a=1&b=1.

11

System wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, red. Otrębski W., Fundacja Między Nami, Lublin

1999, str. 19.

6

Definiowanie niepełnosprawności dla celów rentowych, ubezpieczeniowych, jest także istotne w tym
opracowaniu, ponieważ związane jest z systemem orzekania o niepełnosprawności, czyli tym momentem,
kiedy dana osoba zostaje uznana przez specjalistów, w sposób zgodny z przepisami, za osobę
niepełnosprawną, choć chodzi w tym przypadku o definicję tylko dla konkretnych celów.
Oczywiście kryterium najważniejszym w definiowaniu niepełnosprawności (niezdolności do pracy) do celów
rentowych jest możliwość podjęcia pracy, ale bywa ona różnie określana. Jak stwierdza S. Golinowska
definicje inwalidztwa stosowane dla celów związanych z ubezpieczeniami (do celów rentowych)
odzwierciedlają tradycje filozofii społecznej danego państwa opiekuńczego. Np. w Anglii brana jest pod uwagę
ogólna sprawność w codziennym życiu z czysto medycznego punktu widzenia. Z kolei w USA mówi się o
niezdolności do zarobkowania, czyli z czysto ekonomicznego punktu widzenia. W Niemczech bierze się pod
uwagę niezdolność do pracy na konkretnym rynku i w wykonywanym zawodzie, co bardziej zbliża to podejście
do podejścia społecznego.

Oto przykładowe definicje inwalidztwa w niektórych krajach

12

:

•

Holandia – niezdolność do zatrudnienia pozwalającego zarobić tyle ile zarobiłaby osoba sprawna, o

tym samym doświadczeniu, kwalifikacjach i na tym samym terenie;

•

Szwecja – ograniczona możliwość zarabiania na skutek utraty zdrowia (utratę zdrowia określa się w

% i wynosi ona odpowiednio: 25%, 50%, 75% lub 100%);

•

Wielka Brytania – niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa, która ma znaczny lub ujemny wpływ na

zdolność wykonywania normalnych, codziennych czynności;

•

Niemcy – niezdolność do pracy zarobkowej w powodu utraty życiowego potencjału do tego stopnia,

że nie jest możliwe wykonywanie pracy zawodowej co najmniej 3 godziny dziennie;

•

Francja – utrata zdolności do zarabiania z powodu utraty zdrowia;

•

USA – niezdolność, z powodów medycznych, do jakiejkolwiek aktywności przynoszącej dochód w

ciągu co najmniej roku;

•

Węgry – niezdolność do pracy zarobkowej co najmniej przez rok

.

Definicje inwalidztwa uprawniającego do otrzymania renty zmieniają się w konkretnych krajach, ale wyraźnie
tam, gdzie najważniejsze było to, czy dana osoba może podjąć pracę zaczyna się od pewnego momentu
bardziej zwracać uwagę na ograniczenia związane ze zdrowiem. I odwrotnie – tam gdzie ważniejszy był stan
zdrowia i ogólna aktywność, później zaczyna przeważać zdolność do pracy zarobkowej.

IV.

Wybrane oficjalne dokumenty i akty prawne w Polsce – opis zakresu regulacji i
cechy charakterystyczne stosowanych w nich definicji

Prześledźmy teraz jak wyglądały i wyglądają obecnie definicje niepełnosprawności w różnych polskich aktach

prawnych

13

. Bardzo często mają one w swojej podstawie definicje ogólne niepełnosprawności, choć zdarzają

się wyjątki i uściślenia tych definicji, konstruowane jako, de facto, definicje szczegółowe stosowane wobec
niepełnosprawności dla konkretnych celów.

12

Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych w Polsce i w innych krajach, red. Golinowska S., MPiPS,

Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2001, str. 160.

13

Pośród aktów prawnych obowiązujących na grudzień 2006 roku, w tym opracowaniu nie zostały omówione ustawy

dotyczące orzecznictwa prowadzonego przez komisje KRUS, MON i MSWiA.

7

Poniżej wymieniamy najważniejsze akty prawne

14

, które obrazują zmiany w oficjalnie stosowanych definicjach

oraz bezpośrednio wpływają na to, jak duża może być grupa osób niepełnosprawnych, które mają formalne
potwierdzenie swojej niepełnosprawności w postaci właściwego orzeczenia. Czasem definicje te odwołują się
do definicji szczegółowych, czasem do ogólnych i trudno je porównywać, jeśli są na różnym poziomie
ogólności. Na pewno jednak, w ramach jednego systemu prawnego, te szczegółowe definicje nie mogą być
sprzeczne z definicją ogólną.

1. Dekret z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i

ich rodzin (Dz. U Nr 30, poz. 116)

Dekret wprowadził w powojennej Polsce nowy system rentowy – wyodrębniono renty inwalidzkie z ogólnego
ubezpieczenia społecznego i ustalono trzy grupy inwalidzkie. O inwalidztwie orzekały działające przy ZUS
komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (tzw. KIZ). Pojęcie inwalidztwa z tego dekretu zostało
przejęte przez ustawę z 1982 r., o której mowa w kolejnym punkcie.

2.

Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.
U. Nr 40, poz. 267 z późn. zm.)

W ustawie tej wyróżniono I, II i III grupę inwalidzką. Głównym kryterium uznania kogoś za inwalidę było
kryterium zatrudnienia, a podstawą orzeczenia o inwalidztwie niemożność pełnego zatrudnienia, zatrudnienia
w pewnym okresie lub zatrudnienia w ogóle. „Inwalidztwo było pojęciem stopniowalnym: I i II grupa inwalidów
oznaczała całkowitą niezdolność do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, grupa III – niezdolność
częściową. Określenie inwalidztwa III grupy nie było jednolite i nie dość konsekwentnie odpowiadało ogólnej
definicji inwalidztwa. Do III grupy inwalidów można było bowiem zaliczyć osoby dotknięte tzw. szczególnym
naruszeniem sprawności organizmu (np. całkowity brak kończyny lub jej znacznej części, brak gałki ocznej lub
całkowita głuchota), pomimo iż nie ograniczało ono w przypadku konkretnej osoby zdolności do wykonywania

zatrudnienia”

15

.

Inwalidą była osoba, wobec której komisja lekarska ds. inwalidztwa i zatrudnienia orzekła niemożność
wykonywania pracy zawodowej na określonym poziomie, który został zakwalifikowany do jednej z trzech grup.
Już wtedy pojawiały się głosy, że w definiowaniu inwalidztwa trzeba też brać pod uwagę to, czy dana osoba
może pełnić właściwe dla niej role społeczne, a nie tylko zawodowe. W końcu kryterium orzekania o
inwalidztwie poszerzono w ustawie o aspekt tego, czy możliwe jest pełnienie, jak to określono „właściwych ról
społecznych”. Jednak z uwagi na niejasność określenia „właściwe role społeczne” pojawiały się zastrzeżenia
dotyczące orzeczeń o inwalidztwie – samej procedury przyznawania statusu inwalidy oraz kwalifikowania osób
do poszczególnych grup. Pojęcie inwalidztwa przeszło też ewolucję w odniesieniu do uszkodzeń fizycznych,
które kwalifikowano lub nie, jako podstawę orzeczenia o inwalidztwie. Najpierw utożsamiano z inwalidztwem
tylko osoby z ciężkim kalectwem fizycznym, później zaczęto też do niego włączać lżejsze uszkodzenia
fizyczne, zaburzenia psychiczne, łączono też z nim tzw. ogólny stan zdrowia człowieka. Nowe kryteria: stan
zdrowia i role społeczne podkreśliły społeczny i zdrowotny aspekt, a nie tylko aspekt zawodowy. W efekcie

14

Zestawienie aktów prawnych dotyczących regulacji rentowych/emerytalnych dla osób niepełnosprawnych i ogólne

zakresy ich regulacji od 1933 r. do lat 80-tych można znaleźć w publikacji pod red. S. Golinowskiej „Zabezpieczenie
społeczne osób niepełnosprawnych…”, Warszawa 2001, str. 46-47.

15

Wawrzyńczyk-Kaplińska G., Zmiany w procedurach orzekania w ZUS – uszczelnianie systemu, Warszawa 2006,

tekst

dostępny

na

stronie:

http://www.mps.gov.pl/_download.php?f=userfiles%2FFile%2FBON%2FDebata%2Fprezentacje%2Fwystapienie_zus.pdf

8

zmiany w określaniu inwalidztwa nie zobiektywizowały kryteriów jego przyznawania, ale odeszły od

jednoznacznego kryterium początkowego wiązanego tylko z niemożnością zatrudnienia

16

.

Od 1954 do końca 1997 roku, czyli ponad 40 lat, o inwalidztwie orzekały komisje lekarskie do spraw
inwalidztwa i zatrudnienia (KIZ). Orzeczenia KIZ są do dziś obowiązujące, jeśli zostały wydane na okres stały.

3. Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 16 września 1982 r. w sprawie

inwalidów i osób niepełnosprawnych (M. P. Nr 22, poz. 188)

W uchwale tej po raz pierwszy pojawiło się słowo niepełnosprawność, ale nie podano jego definicji. W
dokumencie tym czytamy, że „(…) inwalidom i osobom niepełnosprawnym należy zapewnić możliwość
pełnego uczestnictwa w życiu zawodowym i społecznym” – użyto więc obu tych słów obok siebie, nie
tłumacząc jednak czym się one charakteryzują.

4. Rządowy Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych (1993 r.)

Według W. Otrębskiego Program ten był przełomowym wydarzeniem, jeśli chodzi o dyskusje wokół definicji
niepełnosprawności, ponieważ znalazł się w nim zapis o powołaniu specjalnego zespołu roboczego, który miał
wypracować ogólną definicję niepełnosprawności, „stanowiącą punkt odniesienia dla określeń szczegółowych,

ważnych w działaniach legislacyjnych”

17

.

5. Ustawy o pomocy społecznej (1990 r. i 2004 r.)

W pierwszej ogłoszonej wersji Ustawy z dnia 2 listopada 1990 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 1990 r., Nr 87,
poz. 506 z późn. zm.) pojawiło się słowo niepełnosprawność (w art. 31), jako jedno z kryteriów otrzymania
zasiłku okresowego. Sama niepełnosprawność nie była kryterium udzielenia pomocy społecznej w ogóle –
jako takie kryterium wymieniono natomiast „upośledzenie fizyczne lub umysłowe”. Nie było też w tym akcie
prawnym, w pierwszej, ogłoszonej wersji, definicji niepełnosprawności. Dopiero w nowelizacji ustawy (w
Ustawie z dnia 14 czerwca 1996 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu – Dz. U. z 1996 r., Nr 100, poz. 459 z późn. zm.) pojawiła się definicja
niepełnosprawności, którą określono jako: „stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy, powodujący trwałe lub
okresowe utrudnienie, ograniczenie bądź uniemożliwienie samodzielnej egzystencji” i jako taka pozostała
zapisana z wersji jednolitej tej ustawy (Dz. U. z 1998 r., Nr 64, poz. 414 z późn. zm.).

Z kolei w najnowszej, obowiązującej Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2004 r.,
Nr 64, poz. 593 z późn. zm.) nie ma definicji niepełnosprawności. Jest za to pojęcie: „całkowita niezdolność do
pracy”, które oznacza: „całkowitą niezdolność do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych albo zaliczenie do I lub II grupy inwalidów lub legitymowanie się
znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych”. Jest to definicja wyraźnie odwołująca się jedynie do
formalnych przepisów z innych ustaw dotyczących orzekania o niepełnosprawności. Ustawa o pomocy
społecznej nie podaje własnej definicji, a niepełnosprawność sprowadza do tego, czy ktoś posiada orzeczenie
o niepełnosprawności, czy też nie.
Niepełnosprawność jest w tej ustawie wymieniona jako jedno z kryteriów udzielenia pomocy społecznej w
ogóle. Przeciwnicy widzenia w samym fakcie bycia osobą niepełnosprawną bezpośrednich podstaw do

16

Kawczyńska-Butrym Z., Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Biblioteka Pracownika Socjalnego,

„Śląsk” Sp. z o. o. Wydawnictwo Naukowe, Katowice 1999, str. 12-14.

17

System wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, red. Otrębski W., Fundacja Między Nami, Lublin

1999, str. 18.

9

szukania pomocy społecznej podnoszą, że umieszczenie niepełnosprawności wśród kryteriów otrzymania
pomocy z ośrodka pomocy społecznej nie jest dobrym rozwiązaniem. Może to dawać osobom
niepełnosprawnym poczucie, że sam fakt niepełnosprawności zmusza do korzystania z pomocy społecznej. Z
drugiej strony odbiór ustawy o pomocy społecznej potocznie nie jest dobry i wiele osób nie chce korzystać z
możliwości pomocy oferowanej przez ośrodki pomocy społecznej.

6. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (1997 r.)

Według Uchwały Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M.P. z 1997 r., Nr
50, poz. 475) osoby niepełnosprawne to: „osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale
lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról
społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi”.

Źródłem niepełnosprawności, według tej definicji, jest zły stan zdrowia, który ogranicza pełnienie ról
społecznych. Nie jest to więc definicja utrzymana w duchu społecznym. Warto nadmienić, że często oficjalne
dokumenty powołują się na to określenie niepełnosprawności zawarte w Karcie Praw i dla wielu jest to
definicja wzorcowa.

7. Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych

Definicję niepełnosprawności podano też w Ustawie z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji
zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 1991 r., Nr 46, poz. 201), w której zapisano, że ustawa ta
dotyczy osób niepełnosprawnych, „o istotnym ubytku zdolności fizycznych, psychicznych lub umysłowych,
ograniczającym zdolność do wykonywania pracy zarobkowej”.

Najnowsza (i obowiązująca) jest natomiast definicja w Ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.),
która mówi, że:
Niepełnosprawność oznacza „trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu
stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do
pracy”.

W art. 1 mówi się też, że ustawa ta dotyczy osób, których niepełnosprawność została potwierdzona
orzeczeniem. Nie wystarczy więc poczucie bycia osobą niepełnosprawną z powodu złego stanu zdrowia –
musi to potwierdzić odpowiednia komisja (zespół). Najważniejszym aspektem („w szczególności”) w określeniu
niepełnosprawności jest „niezdolność do pracy”. Orzeka się o stopniu niepełnosprawności (tzw. orzecznictwo
pozarentowe) dla celów związanych z korzystaniem z ulg i uprawnień. A jednak rola, jaką przypisuje się temu
orzecznictwu w definicji niepełnosprawności zawartej w tej ustawie, kładzie nacisk na możliwość zatrudnienia
(„niezdolność do pracy”) i niby mówi się o „rolach społecznych”, ale z punktu widzenia pracy. Widać to także w
definicjach wprowadzonych przez ustawę trzech stopni niepełnosprawności:

•

stopień znaczny – osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy

albo zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagająca, w celu pełnienia ról
społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do
samodzielnej egzystencji;

•

stopień umiarkowany – osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do

pracy albo zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagająca czasowej
albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych;

•

stopień lekki – osoba o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób

istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje
osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub

10

mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy
przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych lub technicznych.

Niezdolność do samodzielnej egzystencji oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu
uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życiowych (m.in.
samoobsługi, poruszania się, komunikacji).

Orzeczenia wydaje powiatowy zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności. Od 2002 r. zespoły orzekają
też o niepełnosprawności dzieci, które nie ukończyły 16 roku życia.

Osoby, które nie ukończyły 16 roku życia zaliczane są do osób niepełnosprawnych, jeżeli mają naruszoną
sprawność fizyczną lub psychiczną o przewidywanym okresie trwania powyżej 12 miesięcy, z powodu wady
wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu, powodującą konieczność zapewnienia im
całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający
wsparcie potrzebne osobie w danym wieku.

W orzeczeniu powiatowego zespołu, poza ustaleniem niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności,
powinny być zawarte wskazania dotyczące w szczególności m.in.: odpowiedniego zatrudnienia
uwzględniającego psychofizyczne możliwości, szkolenia, w tym specjalistycznego, zatrudnienia w zakładzie
aktywności zawodowej, uczestnictwa w terapii zajęciowej, korzystania z usług socjalnych, opiekuńczych,
terapeutycznych i rehabilitacyjnych.

Członkami powiatowego zespołu oraz wojewódzkiego zespołu są: 1) przewodniczący; 2) sekretarz; 3) lekarze;
4) psycholodzy; 5) pedagodzy; 6) doradcy zawodowi; 7) pracownicy socjalni. Tak rozbudowany skład zespołu
ma zapewnić właściwe rozpoznanie potrzeb zawodowych i społecznych osób ubiegających się o orzeczenie.
Specjaliści tworzący komisje oceniają niepełnosprawność zgodnie z kryteriami opracowanymi dla każdej
specjalności reprezentowanej w postępowaniu orzeczniczym. Przewodniczącym składu orzekającego jest
lekarz i to on, w przypadku niezgodności zdań, ostatecznie decyduje o tym, jaka decyzja zostanie podjęta.
Zespół orzekający ma obowiązek dokładnie wyjaśnić stan faktyczny, ustalić stan zdrowia danej osoby na
podstawie bezpośredniego badania, a nie tylko przedłożonej dokumentacji medycznej.

O zmianach planowanych w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych czytaj w następnym rozdziale.

8. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń

Społecznych (Dz. U. z 2004 r., Nr 39, poz. 353)

Ustawa zastąpiła pojęcie „inwalidztwo” nowym określeniem „niezdolność do pracy”. Z powodu niezdolności do
pracy można ubiegać się o przyznanie renty.

Niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z
powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu.

Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy.

Częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z
poziomem posiadanych kwalifikacji.

W przypadku stwierdzenia naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub
długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych orzeka się
niezdolność do samodzielnej egzystencji.

11

Przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania
zdolności do pracy uwzględnia się:
1) stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze
leczenia i rehabilitacji (a więc aspekt biologiczny, uwzględniający naruszenie organizmu);
2) możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania
zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia,
wiek i predyspozycje psychofizyczne (a więc aspekt związany ze zdolnością do pracy).

O niezdolności do pracy orzekają lekarze orzecznicy Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

V.

Różne rodzaje orzecznictwa (do celów rentowych i pozarentowych) –
podnoszone wady i zalety oraz propozycje zmian

Podsumowując wcześniejsze opisy ustaw, w których definiowana była niepełnosprawność trzeba też
wspomnieć o tym, że obowiązujący system (systemy) ma swoje zalety i wady, a w związku z tym zarówno
obrońców, jak i przeciwników. Z całą pewnością nie służą integracji osób niepełnosprawnych z resztą
społeczeństwa, określenia w rodzaju „niezdolność do samodzielnej egzystencji”, „niezdolność do pracy”. Dla
jednych to, że nie ma jednego systemu orzekania jest wadą, a dla innych zaletą obowiązującego systemu,
ponieważ oddziela się orzekanie do celów ubezpieczeniowych od zatrudnienia. Wytłumaczenie w prostych
słowach, o co chodzi w tych różnych systemach i po co są one osobie niepełnosprawnej też jest dość trudnym
zadaniem. Złożoność obowiązujących przepisów obrazuje poniższa tabela o odpowiadających sobie
orzeczeniach o niepełnosprawności.

SYSTEM ORZECZNICTWA obowiązujący od 1 września 1997 roku

Dawny system orzecznictwa
(orzeczenia komisji lekarskich ds.
inwalidztwa i zatrudnienia

orzeczenie lekarza orzecznika ZUS orzeczenie powiatowego zespołu

do spraw orzekania o
niepełnosprawności

I grupa inwalidzka

=>

całkowita niezdolność do pracy
oraz samodzielnej egzystencji =>

znaczny stopień
niepełnosprawności

II grupa inwalidzka

=>

Całkowita niezdolność do pracy

=>

umiarkowany stopień
niepełnosprawności

III grupa inwalidzka

=>

częściowa niezdolność do pracy
lub celowość przekwalifikowania
zawodowego =>

lekki stopień niepełnosprawności

12

Orzeczenia lekarza orzecznika ZUS oraz zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności nie są względem
siebie równorzędne. Czyli np. orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy równa się orzeczenie o
umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, ale ten znak równości działa tylko w jedną stronę. Dzieje się tak
dlatego, że orzeczenia wydane przez zespół ds. orzekania o niepełnosprawności, traktuje się na równi z
orzeczeniami wydanymi przez ZUS, bez konieczności ponownego orzekania, ale tylko do celów poza
świadczeniami rentowymi. Taki znak równości stawia np. ustawa o świadczeniach rodzinnych i ustawa o
pomocy społecznej. W przypadku świadczeń z tych ustaw (np. w przypadku zasiłku stałego i zasiłku
pielęgnacyjnego) orzeczenia ZUS i zespołów traktowane są tak samo. Jednak na podstawie orzeczenia

wydanego przez zespół nie można ubiegać się o rentę. W tym przypadku znak równości nie działa

18

.

Orzecznictwo do celów rentowych – co należałoby poprawić
Zakład Ubezpieczeń Społecznych stoi na stanowisku, że wskazanie jednolitych kryteriów, standardów i
procedur w zakresie ocen medycznych ma ogromne znaczenie dla jakości systemu orzeczniczego. Zasady
orzekania o niezdolności do pracy określają obowiązujące przepisy, jednakże ZUS ma opracować jednolite
kryteria i standardy orzecznicze. Wynik tych prac powinien ułatwić orzekanie lekarzom zatrudnionym w
instytucji ubezpieczenia społecznego, wskazując sposób podejścia i metodę jak prawidłowo ocenić stan
zdrowia, stopień naruszenia sprawności organizmu oraz zdolność do wykonywania pracy zarobkowej. Tym

samym przyczyni się do zwiększenia tzw. czynnika obiektywności w procesie orzekania

19

.

Orzecznictwo do celów pozarentowych – co należałoby poprawić, różne propozycje i opcje

Przykład myślenia o orzecznictwie pozarentowym – propozycje zmian w definicji niepełnosprawności w duchu
ICF
Zgodnie z obszernym opracowaniem Instytutu Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w obowiązującym
orzecznictwie prowadzonym przez zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności trzeba położyć nacisk

m.in. na następujące kwestie

20

:

•

Za mało uwagi poświęca się aktywizacji zawodowej niepełnosprawnych. Orzecznictwo powinno

zwracać uwagę na aktywizację zawodową niepełnosprawnych, tak aby tę osobę można było przywrócić do
życia w społeczeństwie – model orzekania nastawiony na takie cele dominuje w innych krajach europejskich,
także pewnie z powodu braku siły roboczej na rynku.

•

Orzecznicy powinni skupiać się na ujawnieniu i podkreśleniu możliwości osoby niepełnosprawnej, a

nie tylko na jej chorobie i zaburzeniach aktywności. Jeśli by przyjąć takie podejście to w zespole orzekającym
powinni znaleźć się specjaliści medycyny pracy i doradcy zawodowi i to oni powinni być najważniejsi w
systemie orzekania nastawionym na aktywizację zawodową niepełnosprawnych.

•

Konieczna jest standaryzacja zasad i kryteriów oceny niepełnosprawności, np. we Francji i Hiszpanii

zespoły orzecznicze używają szczegółowych przewodników, w których znajdują się kryteria oceny stopnia
niepełnosprawności zarówno pod względem medycznym, jak i pozamedycznym. Stosuje się też w tych krajach
klasyfikacje ICF, obejmującą charakterystykę zaburzeń aktywności i uczestnictwa. Pozwala to położyć w
orzecznictwie nacisk na ocenę skutków niepełnosprawności, a nie jej przyczyn.

•

Trzeba rozdzielić orzekanie do celów zatrudnieniowych od orzekania do celów ulg i uprawnień.

18

Siemaszko A., Kowalski R., Niepełnosprawni – orzecznictwo rentowe i pozarentowe, seria „Poznaj Swoje Prawa”

(PSP), Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2003; z tej publikacji pochodzi też przedstawiona tabela.

19

Wawrzyńczyk-Kaplińska G., Zmiany w procedurach orzekania w ZUS…, Warszawa 2006, tekst dostępny na stronie:

http://www.mps.gov.pl/_download.php?f=userfiles%2FFile%2FBON%2FDebata%2Fprezentacje%2Fwystapienie_zus.pdf

20

Udoskonalenie systemu funkcjonowania służb orzekających o niepełnosprawności…, str. 37-38.

13

•

Ważna jest też zmiana w sposobie myślenia członków zespołu orzekającego – najważniejsza dla nich

powinna być nie ocena uszczerbku na zdrowiu, ale ocena ograniczeń w pełnieniu ról społecznych,
zawodowych. Trzeba też dokonać redefinicji stopni niepełnosprawności i samego pojęcia niepełnosprawności
w oparciu o ICF.

Rządowe zmiany planowane w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych
W 2006 r. toczyła się debata różnych środowisk (m.in. pracodawców osób niepełnosprawnych, organizacji
pozarządowych, środowiska akademickiego oraz samorządów) nad systemem pomocy osobom
niepełnosprawnym. Jej celem ma być nowa ustawa o rehabilitacji i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Wśród ważniejszych wniosków tej debaty warto wymienić stwierdzenie konieczności zmian w systemie
orzecznictwa o niepełnosprawności. Jednym z kroków miałoby być połączenie różnych systemów
orzecznictwa (teraz orzekają: ZUS, KRUS, MON, MSWiA, zespoły ds. orzekania o stopniu
niepełnosprawności), a z drugiej strony zmiany w definiowaniu niepełnosprawności. „Obecnie system
wyszukuje i klasyfikuje bariery – określa rodzaje ułomności i stopień niedostosowania do samodzielnej
egzystencji oraz do podjęcia pracy. System orzecznictwa wychodzący od poszukiwania kompetencji, ukrytych
zdolności tkwiących w osobie niepełnosprawnej – mówiąc inaczej: wskazujący na jej w pierwszej kolejności
szanse, nie na dysfunkcje – mógłby zainicjować rzeczywistą zmianę. Szczególnie, jeśli projektując reformy,

koncentrujemy się na zwiększeniu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych”

21

.

W założeniach do ustawy o wspieraniu zatrudnienia i integracji osób niepełnosprawnych czytamy, że ma
zostać powołany Międzyresortowy Zespół do Spraw Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz
Niezdolności do Pracy, którego zadaniem będzie m.in. przygotowanie propozycji rozwiązań porządkujących
obecne systemy orzekania i opracowanie założeń i projektu nowej ustawy o orzekaniu o niepełnosprawności.
„Obecny system orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności generuje w 80% orzeczenia
dla celów pomocy społecznej. Jednocześnie orzeczenia te funkcjonują w obrocie prawnym, potwierdzając
niepełnosprawność także do celów zatrudnienia. Dzieje się tak również wówczas, gdy w odrębnym systemie
odmówiono wydania orzeczenia o niezdolności do pracy, biorąc pod uwagę kryteria medyczne a nie
formalne”.

•

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 roku liczba osób niepełnosprawnych w

naszym kraju wyniosła prawie 5,5 mln. Zdecydowana większość z nich (80%) posiada prawne potwierdzenie
faktu niepełnosprawności, czyli posiada odpowiednie orzeczenie stwierdzające niepełnosprawność.

•

Blisko ¼ osób niepełnosprawnych posiada znaczny stopień niepełnosprawności, 35,5% to osoby z

umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, a 42% - z lekkim. Relatywnie wysoki udział osób o lekkim
stopniu niepełnosprawności wśród osób niepełnosprawnych jest z jednej strony zjawiskiem pozytywnym z
biologicznego punktu widzenia, jednak z drugiej strony może wskazywać na potencjalną łatwość w uzyskaniu
orzeczenia, co wiąże się z uzyskaniem różnorodnych uprawnień.

•

Najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowią schorzenia układu krążenia, narządów ruchu,

schorzenia neurologiczne. Relatywnie niższy udział procentowy osób z uszkodzeniami narządu wzroku i
słuchu, z chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym w zbiorowości osób niepełnosprawnych ogółem w
wartościach bezwzględnych dotyczy setek tysięcy osób wymagających szczególnego podejścia w edukacji, na
rynku pracy i w życiu codziennym.

Na podstawie: założeń do ustawy o wspieraniu zatrudnienia i integracji osób niepełnosprawnych
przygotowanych przez MPiPS oraz Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych
(http://www.mps.gov.pl/bip/download/zalozenia%20do%20ustawy%20-do%20konsultacji.pdf)

21

Kowalski R., Wspieranie niepełnosprawnych: zakończenie debaty, tekst z 20 października 2006 r., odstępny w

serwisie www.pomocspoleczna.ngo.pl (http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/234854.html)

14

VI.

Podsumowanie

Pojęcie niepełnosprawności, stworzone na gruncie zdrowia i medycyny, przekształciło się w widzenie
aspektów społecznych niepełnosprawności, w którym kładzie się nacisk na rozpoznawanie różnorodnych
ograniczeń i na pełny udział niepełnosprawnych w życiu społecznym. Przyglądając się historii definiowania
niepełnosprawności można powiedzieć, że splatają się ze sobą aspekty zdrowotne, zawodowe i społeczne,
przy czym ostatnio przeważać zaczyna aspekt społeczny. Co prawda funkcjonujące w Polsce definicje nie są
jak na razie definicjami z czysto społecznego punktu widzenia, ale być może np. nowa ustawa o rehabilitacji
takie zmiany przyniesie.

W naszym kraju mamy obecnie przepisy o: niezdolności do pracy; o niepełnosprawności oraz o inwalidztwie,
każda z ustaw trochę inaczej określa kto jest osobą niepełnosprawną. Wyraźnie przyjęcie jednej, wyjściowej
definicji bardzo ułatwiłoby planowanie działań i polityki na rzecz osób niepełnosprawnych. Powstaje takie
pytanie: Czy w Polsce warto byłoby sformułować nową definicję ogólną, czy skorzystać np. z tej, którą
zaproponowała WHO w klasyfikacji ICF i zadbać, aby te szczegółowe definicje, które mogą powstać na
potrzeby niektórych ustaw, były z nią zgodne? Wydaje się, że postulat, aby w podejściu do definiowania
niepełnosprawności więcej było elementów społecznych niż medycznych, jest słuszny.

W gruncie rzeczy jednak rozważania nad tym, jakie są, a jakie powinny, być definicje niepełnosprawności są
ograniczone możliwościami wprowadzenia poważnych zmian w tym względzie, bo przecież wymagałoby to
zmiany w samym systemie zabezpieczenia społecznego – skomplikowanych kwestiach różnych rodzajów
ubezpieczeń. Definicja niepełnosprawności jest więc sprawą podstawową i jej filozofia powinna być przyjęta
dla celów rentowych i pozarentowych.