NEUROLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

38

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2010

przygotowany do tej oceny, tym większą
ma szansę, by zbliżyć się choć trochę
do… obiektywnej prawdy o bólu.

Dodatkowo sytuację utrudnia fakt,

że aktualnie nie ma jednego właściwego
i zalecanego sposobu oceny bólu u ma-
łych zwierząt. W ostatnich latach opu-
blikowano wiele propozycji oceny bólu
opartych na skalach uwzględniających
parametry fi zjologiczne i behawioralne.
Jednak niewiele z nich ma dzisiaj uzna-
ną wartość potwierdzoną praktycznie.
Stworzenie więc jednolitego, pełnego
i uznanego systemu oceny bólu pozosta-
je nadal problemem otwartym, nad któ-
rym ciągle trwają prace i dyskusje.

Biorąc pod uwagę subiektywizm me-

tod i brak jednolitych norm postę-
powania w tym zakresie, organizacje
zawodowe poszczególnych krajów za-
lecają, by każda klinika weterynaryj-
na opracowała własny system oceny
bólu na podstawie tych metod, które
dotychczas uznano za najbardziej war-
tościowe i przydatne praktycznie. Sys-
tem ten winien być jasny i zrozumiały
dla lekarzy i personelu technicznego,
a także prosty w wykonaniu. Im dłu-
żej będzie stosowany i udoskonalany,
tym bardziej ma szansę stać się coraz
dokładniejszym i czułym narzędziem
w rękach lekarzy.

O

CENA

BÓLU

OSTREGO

Badania nad metodami oceny bólu ostre-
go, głównie pooperacyjnego, prowadzo-
ne są u psów i kotów od lat. Ich wyni-
kiem są liczne propozycje, z których
najistotniejsze przedstawiono w tabe-
li 1. Które z nich po weryfi kacji w prak-
tyce klinicznej sprawdzają się najlepiej
i można je polecać, a które mają wątpli-
wą wartość i nie powinny być brane pod
uwagę przy przygotowywaniu własnych
metod oceny? Pytania te wydają się za-

Ból jest doznaniem indywidualnym,
wielce subiektywnym. Nikt nie jest
w stanie odczuwać bólu innego osob-
nika i tym samym dokładnie go opisać.
Nawet identyczne urazy u ludzi wywo-
łują ból o różnej intensywności: jak za-
tem ocenić, choćby z pewną dozą praw-
dopodobieństwa, ból, jaki przeżywają
zwierzęta? U ludzi o bólu mówi sam pa-
cjent, u zwierząt – musi być on określo-
ny przez innych, obserwujących ludzi.
Już samo założenie takiej sytuacji niesie
w sobie ryzyko błędów, lecz zaniechanie
tego działania i niezauważanie dyskom-
fortu, jaki odczuwają zwierzęta z bólem,
czyni im krzywdę nieporównanie więk-
szą niż błędy związane z oceną bólu.

Niniejszy ar t ykuł jest kolejnym

z 4-częściowego cyklu poświęcone-
go bólowi u małych zwierząt. W części
pierwszej omówiono jego defi nicję i pa-
tofi zjologię. Aktualna część ma na celu
przedstawienie metod oceny bólu. Ko-
lejne dwie części będą poświęcone le-
czeniu bólu.

W

PROWADZENIE

Medycyna, w tym weterynaryjna, win-
na bazować w swych analizach możliwie
najczęściej na ocenach obiektywnych,
sprawdzalnych i powtarzalnych. Leka-
rze w swojej pracy starają się ów obiek-
tywizm osiągać. Wiele badanych ele-
mentów: m.in. ciepłotę, liczbę tętna,
oddechów, ciśnienie krwi, wyniki ba-
dań hematologicznych i biochemicz-
nych, wyraża się w liczbach lub kon-
kretnych jednostkach, można je zatem
porównywać, oceniać i archiwizować.
Z bólem sytuacja jest dużo trudniejsza.
Nie ma bowiem żadnych jednostek, któ-
rymi można mierzyć ból. Dlatego w oce-
nie bólu dominującym sposobem po-
zostaje subiektywizm – subiektywizm
lekarza obserwatora, który im lepiej jest

dr hab. n. wet. Jacek Madany

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

Abstract

The assessment of pain among small
animals is diffi cult to diagnose. It is per-
formed by a practitioner in an indirect
manner, through the analysis of the ani-
mal’s behaviour. Acute pain can be as-
sessed by a variety of measures and
observations methods. Observation
methods are a more valuable diagno-
stic tool than measurement methods.
Among thesewe may choose asimple
but subjective method, or on the other
hand, and multiple measurement me-
thod, complex but more precise. Chronic
pain can be assessed by the the comple-
tion of a questionnaire – for examination
by doctors and owners as observers.

Key words

pain, small animals, pain assessment
methods

Streszczenie

Ocena bólu u małych zwierząt jest dia-
gnostycznie trudna. Dokonuje jej czło-
wiek w sposób pośredni, analizując za-
chowania zwierzęcia. Ból ostry można
oceniać metodami pomiarowymi i obser-
wacyjnymi. Metody obserwacyjne mają
większą wartość kliniczną. Są jednowy-
miarowe, proste, a także subiektywne
i wielowymiarowe, złożone, ale tym sa-
mym bardziej precyzyjne. Ból przewle-
kły można oceniać, wykorzystując roz-
budowane kwestionariusze badania
przy pomocy właściciela zwierzęcia
– obserwatora.

Słowa kluczowe

ból, małe zwierzęta, metody oceny
bólu

Ból

i małe zwierzęta

Cz. II. Metody oceny bólu

PAIN AND SMALL ANIMALS.
PART II. METHODS USED FOR ASSESSMENT OF PAIN

NEUROLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

39

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2010

sadne, gdyż każdy system lub metoda
oceny powinny być wiarygodne, czułe
i powtarzalne.

Metody pomiarowe
Po pierwsze, w dążeniu do obiektywi-
zacji wyników starano się w pewnych
badaniach „mierzyć” ból. W tym celu
badano związek pomiędzy natężeniem
bólu a łatwymi do policzenia klinicz-
nymi parametrami fi zjologicznymi, ta-
kimi jak:

• wartość ciepłoty,

• tętno,

• oddechy,

• ciśnienie krwi,

• średnica źrenicy.
Jednak w żadnym z przeprowadzonych
badań klinicznych nie stwierdzono sta-
łych, wiarygodnych i obiektywnych wy-
znaczników bólu spośród badanych ele-
mentów (1, 2, 10). I mimo przypuszczeń,
iż bólowi towarzyszą zmiany tych para-
metrów, okazały się one wielce zawod-
nymi wskaźnikami bólu. Wyniki te nie
powinny jednak tak bardzo dziwić, zwa-
żywszy na fakt, że wpływ na badane pa-
rametry ma bardzo wiele czynników
poza bólem, m.in. stan układu oddecho-
wego i krążenia, rodzaj anestezji, oty-
łość, wiek, a nawet rasa zwierzęcia.

Badano również korelację stężeń kor-

tyzolu i beta-endorfi n z natężeniem bólu.
Wykazano jednak, że stężenie kortyzo-
lu we krwi nie jest użytecznym wyznacz-
nikiem bólu u psów (4) i okazało się za-
wodnym wskaźnikiem u kotów (1, 16).

Po drugie, przy użyciu aparatury sta-

rano się również „mierzyć” próg pobu-
dliwości dla bodźców bólowych. Wy-
korzystywano w tym celu mechaniczny
algometr, którym zwiększano stopnio-
wo siłę ucisku na ranę i na odległe miej-
sca. Na podstawie uzyskanych wyników
stwierdzono, że – w przeciwieństwie
do parametrów fi zjologicznych – meto-
da ta jest skuteczna w ocenie zarówno
pierwotnej (rana), jak i wtórnej (odle-
głej) nadwrażliwości na ból u psów i ko-
tów (2, 15), a wyniki korelują z wynikami
oceny bólu uzyskiwanymi innymi meto-
dami (15). Okazuje się zatem, że ocena
wrażliwości rany jest dobrym pojedyn-
czym wskaźnikiem pomiarowym, który
może i powinien być włączany do bar-
dziej rozbudowanych systemów oceny
bólu u małych zwierząt.

Metody obserwacyjne
(subiektywne)
To metody, którymi winien posługiwać
się personel kliniczny, by oceniać ból
ostry, oglądając zwierzęta hospitalizo-
wane. Subiektywizmu tych metod nie
da się uniknąć, lecz należy podejmować

starania, by przestrzegać coraz większej
precyzyjności i staranności w wykony-
waniu tych procedur.

Jednowymiarowe metody
oceny bólu
Służą do oceny natężenia bólu przez
wydanie opinii na podstawie ogląda-
nia zwierzęcia z uwzględnieniem łącz-
nie jego reakcji, ruchu oraz zachowań.
Podstawowe skale służące do oceny na-
tężenia bólu to proste skale opisowe lub
liczbowe (5).

Skala opisowa (lub skala słowna)

– VRS (Verbal Rating Scale) – polega
na zastosowaniu przez obserwatora jed-
nej z czterech lub pięciu stopni oceny:

• „brak bólu”,

• „słaby ból”,

• „umiarkowany ból”,

• „silny ból”,

• „bardzo silny ból”.

Dla łącznego opisu badanych zacho-

wań zwierzęcia, monitorowano także
m.in. jego aktywność i zainteresowanie
otoczeniem. Skala opisowa jest prosta
do zastosowania, ale niezwykle subiek-
tywna i nieczuła na niewielkie zmiany
w natężeniu bólu.

Skala liczbowa NRS (Number Rating

Scale) różni się od skali opisowej tym,
że różnym stopniom natężenia bólu
przypisane są liczby, co ułatwia wpro-
wadzanie danych do tabel i statystyczną
analizę danych. Przykładowo brak bólu
oznacza się cyfrą „0”, a bardzo silny ból
cyfrą „5”. I ta metoda jest wielce subiek-
tywna, jest tzw. skalą nieciągłą, dopusz-
czającą zbyt szerokie możliwości inter-
pretacji oceny zachowań zwierząt przez
obserwatora.

Doskonaląc skalę liczbową, zaczęto

stosować w weterynarii (zaczerpniętą
z pediatrii) wizualną skalę analogową
VAS (Visual Analoque Scale). Jest to pro-

sta metoda służąca do oceny zmiennej
cechy (jaką jest ból), która może przy-
bierać wartości ciągłe i nie daje się pre-
cyzyjnie mierzyć znanymi urządzeniami.
Ocena natężenia bólu polega na zazna-
czeniu przez badającego punktu na linii
o długości 10 cm, pomiędzy skrajny-
mi punktami oznaczającymi: „0 – brak
bólu” i „10 – najsilniejszy wyobrażalny
ból”. Zaznaczonemu miejscu na skali
przypisuje się wartość liczbową, mie-
rząc jego odległość od punktu zero. Tak
dokonana ocena bazująca na obserwacji
zwierzęcia z pewnej odległości (biernie
– nieinteraktywnie) pozwala porówny-
wać wyniki na przestrzeni czasu zarów-
no w odniesieniu do bólu ostrego, jak
i przewlekłego.

Jako rozwinięcie klasycznego systemu

VAS zaczęto wykorzystywać skalę ana-
logową w wersji dynamicznej i interak-
tywnej – DIVAS (Dynamic Interacive Vi-
sual Analoque Scale). Polega to na tym,
że po okresie obserwacji zwierzęcia
z dystansu obserwator nawiązuje z nim
kontakt, przemawia do niego po imie-
niu, zbliża się, zachęca do chodzenia,
a następnie omacuje chore miejsce (lub
ranę chirurgiczną), jego okolicę i do-
piero wówczas dokonuje ostatecznej
oceny natężenia bólu. W badaniach
klinicznych system DIVAS okazał się
czuły i przydatny praktycznie szczegól-
nie w ocenie bólu u kotów (14).

Gdy porównuje się wyniki skali opi-

sowej, liczbowej i analogowej uzyskane
przez różnych obserwatorów w ocenie
bólu ostrego u tych samych psów, re-
zultaty nie są jednak najlepsze. Stosu-
jąc opisane skale, zaobserwowano duże
różnice w ocenie bólu między obserwa-
torami. Sięgały one nawet 36% (9). Spo-
strzeżenia te podkreślają zatem, że war-
tość metod jednowymiarowych jest
ograniczona, gdyż są trudności w ich

Metody pomiarowe

1. Fizjologiczne wskaźniki bólu:

• wartość ciepłoty wewnętrznej, częstość tętna, liczba oddechów, ciśnienie krwi,

średnica źrenicy, stężenie kortyzolu i beta-endorfi n w surowicy krwi

2. Pomiar progu bólowego:

• pomiar mechaniczny (algometr)

Metody obserwacyjne (subiektywne)

Jednowymiarowe metody oceny bólu:
1. Werbalna skala opisowa – VRS
2. Skala liczbowa – NRS
3. Wizualna skala analogowa – VAS (obserwacyjna i nieinteraktywna), wizualna skala

– DIVAS (dynamiczna i interaktywna)

Wielowymiarowe metody oceny bólu:
1. Skala oceny bólu Uniwersytetu Melbourne (UMPS)
2. Skala oceny bólu Glasgow (CMPS – SF)

Tabela 1. Wybrane metody oceny bólu ostrego u małych zwierząt

NEUROLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

40

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2010

zobiektywizowaniu i porównywaniu
wyników pomiędzy badającymi osoba-
mi i klinikami. Sugerują też, by za oce-
nę bólu w klinice odpowiadał stale ten
sam doświadczony obserwator, posłu-
gując się jedną wybraną i dobrze opa-
nowaną skalą.

Wielowymiarowe metody
oceny bólu
Metody jednowymiarowe, ze względu
na swą małą wartość diagnostyczną,
nie są dziś wystarczające. Sięga się za-
tem po metody, od których oczekuje
się większej dokładności w ocenie bólu.
Te warunki mają spełniać metody wielo-
wymiarowe. Bazują one na ocenie ściśle
zdefi niowanych elementów behawioral-
nych oraz wybranych elementów fi zjolo-
gicznych. Owymi badanymi elementami
są cechy, które uznano za czułe i swoiste
dla oceny bólu u danego gatunku zwie-
rząt. Zakłada się, że jeśli zastosuje się od-
powiednio rygorystyczną metodologię
przy tworzeniu i zatwierdzaniu wielowy-
miarowych systemów oceny bólu, zbliżą
się one do ocen obiektywnych z minimal-
ną zmiennością wyników w zależności
od obserwatora. Kluczem do ich właści-
wego stosowania jest znajomość typo-
wych i prawidłowych zachowań zwie-
rząt, by móc oceniać jakiekolwiek od nich
odchylenia. Z dotychczas zaproponowa-
nych metod wielowymiarowych co naj-
mniej dwie zasługują na bliższą uwagę.

Skala bólu Uniwersytetu Melbour-

ne (UMPS – Uniwersytet Melbourne Pain
Scale) (3). W ocenie bólu autorzy propo-
nują uwzględnić następujące elementy:

• obiektywne dane fi zjologiczne obej-

mujące:
– częstość pracy serca,
– liczbę oddechów,
– średnicę źrenicy,
– ciepłotę wewnętrzną ciała,
– możliwe ślinienie;

• zachowanie zwierzęcia uwzględniają-

ce:
– postawę,
– stan świadomości,
– aktywność,
– wokalizację,
– reakcję na dotyk okolicy rany.
Sposób oceny poszczególnych ele-

mentów pokazano w tabeli 2. Każdy
z analizowanych sześciu elementów
oceniany jest liczbowo. Każdemu przy-
pisano różną wartość ocen w zależno-
ści od sposobu reagowania zwierzęcia.
Np. ocena stanu świadomości obejmu-
je cztery możliwości:

• spokojny/uległy – 0 punktów,

• wyraźnie przyjazny – 1 punkt,

• nieufny – 2 punkty,

• agresywny – 3 punkty.

Kwestionariusz oceny bólu wg skali Melbourne

Parametry fi zjologiczne
a) w granicach referencyjnych

0 pkt

b) rozszerzenie źrenicy

2 pkt

c) procentowy wzrost uderzeń serca*

> 20%

1 pkt

> 50%

2 pkt

> 100%

3 pkt

d) procentowy wzrost liczby oddechów*

> 20%

1 pkt

> 50%

2 pkt

> 100%

3 pkt

e) temperatura rektalna przekracza zakres norm referencyjnych

1 pkt

f) ślinienie

2 pkt

Postawa
a) ochrona chorej części (w tym postawa płodowa)

2 pkt

b) leżąca na boku*

0 pkt

leżąca na mostku

1 pkt

siedząca/stojąca, głowa uniesiona

1 pkt

stojąca, głowa opuszczona

2 pkt

poruszanie swobodne

0 pkt

nienormalne postawy (w tym zgięta)

2 pkt

Stan świadomości*
spokojny/uległy

0 pkt

wyraźnie przyjazny

1 pkt

nieufny

2 pkt

agresywny

3 pkt

Aktywność*
odpoczynek-sen lub senność

0 pkt

odpoczynek-czuwanie

1 pkt

przyjmowanie karmy

0 pkt

niepokój (wstawanie i kładzenie)

2 pkt

chód okrężny

3 pkt

Wokalizacja*
bez wokalizacji

0 pkt

wokalizacja przy omacywaniu

2 pkt

wokalizacja przerywana

2 pkt

wokalizacja ciągła

3 pkt

Reakcja na omacywanie okolicy rany*
żadnych zmian w zachowaniu

0 pkt

ochrona rany/reakcja na dotyk

2 pkt

ochrona rany/reakcja przed dotykiem

3 pkt

*wybierz tylko jedną odpowiedź

Tabela 2. Kwestionariusz oceny bólu wg skali Melbourne

W sumie maksymalna liczba punk-

tów możliwych do otrzymania podczas
oceny zwierzęcia wynosi 27. W pro-
ponowanej skali dużą zaletą jest do-
bra selekcja badanych elementów oraz
wyraźne zaznaczenie granic pomiędzy
przyznawanymi ocenami. Ale nie jest
ona idealna, gdyż w badaniach porów-
nujących wyniki dwóch obserwatorów
tych samych psów wykryto różnice, któ-
re są znaczne (6). Przypuszcza się jed-
nak, że po modyfi kacjach umożliwiają-
cych występowanie mniejszych różnic

między ocenami podobny system oceny
bólu będzie mógł znaleźć szersze zasto-
sowanie w praktyce.

Skala bólu Glasgow – w formie

krótkiego kwestionariusza, CMPS-
SF (Composite Measures Pain Scale – Short
Form) (11, 17). Skala ta została opra-
cowana z wykorzystaniem metod psy-
chometrycznych, uznanych za swoiste
dla oceny bólu, i w swojej istocie zbli-
żona jest do skali Melbourne. W skró-
towej formie przedstawiono ją w tabe-
li 2. Obejmuje ona 30 opcji do wyboru

NEUROLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

42

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2010

w 6 kategoriach, zawierających: woka-
lizację, uwagę poświęcaną ranie, ruch,
reakcję na dotyk rany, zachowanie i re-
akcję na ludzi oraz komfort – samopo-
czucie. W każdej ocenianej kategorii
uszeregowane są odpowiednio zdefi nio-
wane możliwości do wyboru (przez ob-
serwatora), które najlepiej pasują do za-
chowań zwierzęcia. Są one punktowane
w skali od 0 do 3 lub od 0 do 5 punktów.
Ocena bólu jest sumą ocen wszystkich
kategorii. Maksymalna liczba punktów
w 6 kategoriach wynosi 24 lub 20 (gdy
ocenianych jest 5 kategorii – bez ru-
chu). Istotne i zalecane przez twórców
kwestionariusza jest częste dokony-
wanie oceny, gdyż umożliwia to lepsze
określanie korzyści ze stosowania środ-
ków przeciwbólowych. Zwięzła i prosta
forma kwestionariusza Glasgow wzbu-
dza duże zainteresowanie wśród le-
karzy z wielu krajów, którzy adaptują
go do swoich warunków (12, 13). Leka-
rzy w naszym kraju pragnących skorzy-
stać z pełnej wersji tego kwestionariusza
warto poinformować, że wraz z instruk-
cją można go pobrać na zasadzie umowy
licencyjnej ze strony internetowej: www.
gla.ac.uk/faculties/vet/painandwelfare.

Jak w dzisiejszej rzeczywistości, po-

zostając w zgodzie z zaleceniami korpo-
racji zawodowych, przygotować i stwo-
rzyć własny system oceny bólu ostrego
na podstawie wyżej wymienionych pro-
pozycji? Doświadczenie uczy, że od-
bywa się to na zasadzie metody prób
i błędów. Wydaje się najsłuszniejszym,
iż należy wybrać taki sposób działania,
który będzie jednolity i zrozumiały dla
całego personelu oraz prosty i szybki
w wykonaniu. W tym celu można np.
do rutynowego kwestionariusza bada-
nia klinicznego (po sprawdzeniu ciepło-
ty, liczby tętna i oddechów) wprowadzić
obowiązkową rubrykę „ocena bólu” jako
analizę ewidentnego, czwartego objawu
życiowego i skorzystać w tym miejscu
np. z prostej i szybkiej skali analogo-
wej – VAS – dążąc do tego, by wszy-
scy członkowie zespołu doskonalili się
w jej stosowaniu. Jeśli zwierzę będzie
hospitalizowane, wówczas do rzetelne-
go pomiaru bólu, co podkreślają liczni
autorzy, należy zastosować więcej niż
jedno narzędzie badania. W takiej sytu-
acji można wybrać elementy skal wie-
lowymiarowych i stworzyć swoją wła-
sną, modyfi kowaną skalę lub posłużyć
się już gotowymi kwestionariuszami, jak
np. skala Glasgow.

O

CENA

BÓLU

PRZEWLEKŁEGO

Ból przewlekły wyraźnie wpływa na ob-
niżenie jakości życia zwierząt. Przejawia
się on m.in. następującymi skutkami:

• wydłużenie czasu gojenia ran i nacięć

chirurgicznych,

• hamowanie działania układu immu-

nologicznego,

• zwiększanie ryzyka zakażeń,

• wpływ na termoregulację, czynność

układu krążenia czy regulację hormo-
nalną.
Ponadto ze względu na swoją naturę

bół przewlekły wywołuje powoli postę-
pujące, trudno zauważalne na co dzień
zmiany w zachowaniu zwierząt, za-
równo w stosunku do ludzi, jak i in-
nych zwierząt. Jeśli występuje u zwie-
rząt w starszym wieku, często – niestety
– tłumaczony jest zmianami związany-
mi z wiekiem: osłabieniem narządów
zmysłów czy niechęcią do zabaw. Jako
nierozpoznany pozostaje wówczas nie-
leczony, potęgując tym samym zmia-
ny chorobowe i prowadząc do dalszych
zmian w zachowaniu zwierzęcia. Dlatego

problem rozpoznawania bólu przewle-
kłego w działalności klinicznej i w kon-
taktach głównie ze zwierzętami w śred-
nim i starszym wieku jest trudny.

Badania nad możliwościami wiary-

godnej oceny bólu przewlekłego u ma-
łych zwierząt prowadzone są od wielu
lat (8, 18, 19, 20). Ich efektem jest stwo-
rzenie różnych wersji kwestionariuszy
ocen, które bazują na szczegółowej ana-
lizie licznych elementów zachowań i ru-
chu zwierząt. Kwestionariusz wypełnia
lekarz, ale podstawą wydawanych ocen
jest rozmowa z właścicielem zwierzę-
cia, osobą, która najlepiej potrafi ocenić
nawet niewielkie zmiany w zachowaniu
i sposobie poruszania się zwierzęcia.
Skróconą wersję jednego z proponowa-
nych kwestionariuszy przygotowanego
na podstawie badań nad przewlekłym
bólem podczas osteoarthritis u psów
przedstawiono w tabeli 4 (7). Jej autorzy

Oceniana kategoria

Punkty

A. Ocena psa w klatce.

Ocena wokalizacji (i)

Uwaga poświęcana ranie (ii)

zakres ocen 0-3
zakres ocen 0-4

B. Wyjmij psa z klatki i postaw na podło-

gę. Jak pies chodzi?

Ruch

(iii)

zakres ocen 0-4

C. Omacywanie okolicy rany. Co robi

zwierzę?

Reakcja na dotyk rany (iv)

zakres ocen 0-5

D. Ogólne samopoczucie. Jak czuje się

pies?

Zachowanie i reakcja na ludzi (v)

Komfort/samopoczucie

zakres ocen 0-4
zakres ocen 0-4

Wynik całkowity: i + ii + iii + iv + v + vi = 24/6 lub 20/5

Tabela 3. Oceniane elementy i ich punktacja w kwestionariuszu Glasgow

Oceniana kategoria

Punkty

1. Zachowania pozytywne:

nastrój, humor, samopoczucie

chęć uczestnictwa w zabawie

zakres ocen 0-4
zakres ocen 0-4

2. Zachowania negatywne:
wokalizacja

zakres ocen 0-4

3. Ruch – chęć do poruszania się:
wolno,

spokojnie

szybkim krokiem, truchtem

szybkim

biegiem

zakres ocen 0-4
zakres ocen 0-4
zakres ocen 0-4

4. Ruch – swobodny i następuje:

spokojne kładzenie się

swobodne

wstawanie

zakres ocen 0-4
zakres ocen 0-4

5. Ruch – pies często ma:

problemy w ruchu po odpoczynku

problemy w ruchu po dużej
aktywności

zakres ocen 0-4

zakres ocen 0-4

Tabela 4. Skrócony kwestionariusz oceny bólu podczas OA u psów wg H-B

NEUROLOGIA

WETERYNARIA W PRAKTYCE

43

www.weterynaria.elamed.pl

STYCZEŃ-LUTY • 1-2/2010

wyselekcjonowali 10 przydatnych cech
w 5 kategoriach: dwóch dotyczących za-
chowań – pozytywnych i negatywnych
i trzech dotyczących ruchu – jego swo-
body, zmian pozycji i trudności zwią-
zanych z ruchem. Każda badana cecha
oceniana jest w skali od 0 do 4 punktów.
Przyporządkowanie odpowiedniej liczby
punktów jest określone ściśle zdefi nio-
wanymi pojęciami dołączonymi do in-
strukcji kwestionariusza. Maksymalna
liczba punktów wynosi 40. Autorzy in-
terpretują skalę, uznając, że do 5 punk-
tów zwierzę nie wykazuje bólu, wyni-
ki 6-11 punktów wymagają ponownych
badań, a powyżej 11 punktów sugerują
obecność bólu przewlekłego.

Podobne sposoby oceny proponu-

ją i inni autorzy, m.in. z Uniwersytetu
w Glasgow (18, 19, 20).

P

ODSUMOWANIE

W ostatnich latach poczyniono postę-
py i zdobyto nowe umiejętności w oce-
nie bólu u małych zwierząt. Dużo jest
jednak jeszcze w tej kwestii do zrobie-
nia. Na pewno należy ujednolicić i po-
twierdzić badane procedury, dostosować
je gatunkowo i różnicować w zależności
od tego, czy ból jest ostry, czy przewle-
kły. Rosnąca świadomość wśród lekarzy
i właścicieli zwierząt o obecności i de-
strukcyjnej roli bólu oraz coraz większa
liczba badań dotyczących obiektywiza-
cji proponowanych metod pozwala mieć
nadzieję, że wiedza w tym zakresie bę-
dzie się stale powiększać i przyczyniać
do lepszej oceny i leczenia bólu u zwie-
rząt.



Piśmiennictwo
1. Cambridge A.: Subjective and objective

measurements of postoperative pain in cats.
„JAVMA”, 2000, 217 (5), 685-690.

2. Conzemius M.G.D. et al.: Correlation be-

tween subjective and objective measures used
to determine severity of postoperative pain
in dogs. „JAVMA”, 1997, 210 (11), 1619-
-1622.

3. Firth A., Haldane S.: Development of a sca-

le to evaluate postoperative pain in dog.
„JAVMA”, 1999, 214 (5), 651-659.

4. Fox S.M.: Changes in plasma cortisol con-

centrations in bitches in response to different
combinations of halothane and butorphanol
with or without ovariohysterectomy. „Res.
Vet. Sci.”, 1998, 65 (2), 125-133.

5. Grant D.: Pain management in small animals.

Elsevier 2006.

6. Hansen B.D.: Assessment of pain In dogs:

Veterinary Clinical Studies. ILAR Journal
Online 2003, 44 (3).

7. Hjelm-Bjorkman et al.: Evaluation of me-

thods for assessment of pain associated with
chronic osteoarthritis in dogs. „J. Am. Vet.
Med. Assoc.”, 2003, 222, (11), 1552-
-1558.

8. Hielm-Bjorkman et al.: Psychometric

testing of the Helsinki chronic pain index
by completion of a questionnaire in Finnish
by owners of dogs with chronic signs of pain
caused by osteoarthritis. „Am. J. Vet. Res.”,
2009, 70 (6), 727-734.

9. Holton L.L. et al.: Comparison of three

methods used for assessment of pain in dogs.
„JAVMA”, 1998, 212 (1), 61-66.

10. Holton L.L et al.: Relationship between phy-

siological factors and clinical pain in dogs sco-
red using a numerical rating scale. „J. Small
Anim. Pract.”, 1998, 39 (10), 469-474.

11. Holton L.L. et al.: Development of a beha-

viourbased scale to measure acute pain in dogs.
„Vet. Rec.”, 2001, 148 (17), 525-531.

12. Morton C.M. et al.: Application of a scaling

model to establish and validate an interval
level pain scale for assessment of acute pain
in dogs. „Am. J. Vet. Res.”, 2005, 66 (12),
2154-2166.

13. Murrell J.C. et al.: Application of a modifi ed

form of the Glasgow pain scale in a veterina-
ry teaching centre in the Netherlands. „Vet.
Rec.”, 2008, 162 (13), 403-408.

14. Slingsby L., Waterman-Pearson.: Com-

parison of pethidine, buprenorphine and
ketoprofen for postoperative analgesia after
ovariohysterectomy in the cat. „Vet. Rec.”,
1998, 143 (7), 185-189.

15. Sligsbz L. et al.: Use of a new fi ngermounted

device to compare mechanical nociceptive thre-
sholds in cats given pethidine or no medication
after castration. „Res. Vet. Sci.”, 2001, 70,
(3), 243-246.

16. Smith J. et al.: Changes in cortisol concen-

tration in response to stress and postoperative
pain in client-owned cats and correlation with
objective clinical variables. „AJVR”, 1999,
60 (4), 432-436.

17. Reid J., Nolan A.M., Hughes J.M.L.,

Lascalles D., Pawson P., Scott E.M.:
Development of the short form Glasgow
Composite Measure Pain Scale (CMPS-SF)
and derivation of an analgesic intervention
score. „Animal Welfare”, 2007, 16, suppl.
1, 97-104.

18. Wiseman M.L.: Preliminary study on owner-

reported behaviour changes associated with
chronic pain in dogs. „Vet. Rec.”, 2001, 149,
423-524.

19. Wiseman M.L., Nolan A.M., Reid J.,

Scott E.M.: Development of a questionnaire
to measure the effects of chronic pain on heal-
th-related quality of life in dogs. „Am. J. Vet.
Res.”, 2004, 65 (8), 1077-1084.

20. Wiseman M.L., Scott E.M., Reid J., No-

lan A.M.: Validation of a structured question-
naire as an instrument to mesaure chronic pain
In dogs on the basic of effects on health-related
quality of life. „Am. J. Vet. Res.”, 2006,
67 (11), 1826-1836.

dr hab. n. wet. Jacek Madany

Katedra i Klinika

Chorób Wewnętrznych Zwierząt

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

20-612 Lublin, ul. Głęboka 30