Mienie w KC komentarz

str. 1

Bednarek Małgorzata
komentarz
Zakamycze 1997
Komentarz do ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.64.16.93), [w:] M. Bednarek,
Mienie. Komentarz do art. 44-55(3) Kodeksu cywilnego, Zakamycze, 1997.
Stan prawny: 1997.08.31

Wykaz skrótów

Skróty czasopism

AUŁ - Acta Universitatis Lodziensis

AUMCS - Annales Universitatis Mariae Curie-

Skłodowska

AUNC - Acta Universitatis Nicolai Copernici
AWr. - Acta Universitatis Wratislaviensis
Biul.RL - Biuletyn Rady Legislacyjnej
KPP - Kwartalnik Prawa Prywatnego
KSP - Krakowskie Studia Prawnicze
Mon.Prawn. - Monitor Prawniczy
NP - Nowe Prawo
ONSA -

Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego

OSN -

Orzecznictwo Sądu Najwyższego (tzw. "zielony" zbiór)

OSPiKA -

Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych

OSP -

Orzecznictwo Sądów Polskich

OTK -

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego

Pal. - Palestra
PiP -

Państwo i Prawo

PPH -

Przegląd Prawa Handlowego

PPHZ - Problemy Prawne Handlu Zagranicznego
Pr.N.

UŚl. - Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Pr.Sp. -

Prawo Spółek

PS -

Przegląd Sądowy

Prz.Sejm. -

Przegląd Sejmowy

PUG -

Przegląd Ustwodawstwa Gospodarczego

Rej. - Rejent
RPEiS - Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
RPr. - Radca Prawny
St.Iur. - Studia Iuridica
SP - Studia Prawnicze
SPE - Studia Prawno-Ekonomiczne
ST -

Samorząd Terytorialny

SC - Studia Cywilistyczne
ZN IBPS -

Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego

ZNUJ -

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z wynalazczości i ochrony własności

intelektualnej

Skróty aktów prawnych

k.c. - ustawa z 23.04.1964 - Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.
k.c. Nap. - Kodeks cywilny Napoleona
k.h. -

rozporządzenie Prezydenta RP z 27.06.1934 - Kodeks handlowy, Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze

zm.

k.k. - ustawa z 19.04.1969 - Kodeks karny, Dz.U. Nr 13, poz. 94 ze zm.
k.m. - ustawa z 1.12.1961 - Kodeks morski, j.t. Dz.U. z 1986 r. Nr 22, poz. 112 ze zm.
Konstytucja PRL - Konstytucja z 22.07.1952, j.t. Dz.U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 ze zm.
Konstytucja RP 1997 - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997, Dz.U. Nr 78, poz. 483
k.p. - ustawa z 26.06.1974 - Kodeks pracy, Dz.U. Nr 24, poz. 141 ze zm.

str. 2

k.p.c. - ustawa z 17.11.1964 -

Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.

k.r.o. - ustawa z 25.02.1964 -

Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.

Mała Konstytucja - ustawa konstytucyjna z 17.10.1992 o wzajemnych stosunkach między władzą

ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym, Dz.U. Nr 84,
poz. 426 ze zm.

nowela do k.c. z 1990 - ustawa z 28.07.1990 o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 55, poz.

321

p.p.m. - ustawa z 12.11.1965 -

Prawo prywatne międzynarodowe, Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.

pr. aut. - ustawa z 4.02.1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. Nr 24, poz. 83 ze

zm.

pr. bank. - ustawa z 31.01.1989 - Prawo bankowe, Dz.U. Nr 4, poz. 21 ze zm.
pr. budowl. - ustawa z 7.07.1994 - Prawo budowlane, Dz.U. Nr 89, poz. 414 ze zm.
pr. celne - ustawa z 28.12.1989 - Prawo celne, j.t. Dz.U. z 1994 r. Nr 71, poz. 312 ze zm.
pr. czek. - ustawa z 28.04.1936 - Prawo czekowe, Dz.U. Nr 37, poz. 283
pr. dewiz. - ustawa z 2.12.1994 - Prawo dewizowe, Dz.U. Nr 136, poz. 703 ze zm.
pr. geodez. i kartogr. - ustawa z 17.05.1989 - Prawo geodezyjne i kartograficzne, Dz.U. Nr 30, poz.

163 ze zm.

pr. geol. i górn. - ustawa z 4.02.1994 - Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U. Nr 27, poz. 96 ze zm.

pr. lotn. - ustawa z 31.05.1962 - Prawo lotnicze, Dz.U. Nr 32, poz. 153 ze zm.

pr. łowieckie - ustawa z 13.10.1995 - Prawo łowieckie, Dz.U. Nr 147, poz. 713 ze zm.

pr. spółdz. - ustawa z 16.09.1982 - Prawo spółdzielcze, j.t. Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm.

pr. upadł. - rozporządzenie Prezydenta RP z 24.10.1934 - Prawo upadłościowe, j.t. Dz.U. z 1991 r.

Nr 118, poz. 512 ze zm.

pr. weksl. - ustawa z 28.04.1936 - Prawo wekslowe, Dz.U. Nr 37, poz. 282
pr. wodn. - ustawa z 24.10.1974 - Prawo wodne, Dz.U. Nr 38, poz. 230 ze zm.
p.w.k.c. - ustawa z 23.04.1964 -

przepisy wprowadzające Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze

zm.

p.w.pr.rzecz. z 1946 - dekret z 11.10.1946 -

przepisy wprowadzające Prawo rzeczowe i Prawo o

księgach wieczystych, Dz.U. Nr 57, poz. 321 ze zm.

p.w.u.s.t. - ustawa z 10.05.1990 -

przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i

ustawę o pracownikach samorządowych, Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm.

rozp. ewid. -

rozporządzenie MGPiB oraz MRiGŻ z 17.12.1996 w sprawie ewidencji gruntów i

budynków, Dz.U. Nr 158, poz. 813

rozp. wyk. kw. i hip. -

rozporządzenie MS z 18.03.1992 w sprawie wykonania przepisów ustawy o

księgach wieczystych i hipotece, Dz.U. Nr 29, poz. 128 ze zm.

u.d.g. -

ustawa z 23.12.1988 o działalności gospodarczej, Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.

u.g.n.r. SP -

ustawa z 19.10.1991 o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa,

j.t. Dz.U. z 1995 r. Nr 57, poz. 299 ze zm.

u.k.p. -

ustawa z 30.08.1996 o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Dz.U. Nr

118, poz. 561 ze zm.

u.n.k. - ustawa z 16.04.1993 o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Dz.U. Nr 47, poz. 211 ze zm.
u.n.l. - ustawa z 2.07.1994 o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, Dz.U. Nr 105,

poz. 509 ze zm.

u.s.t. -

ustawa z 8.03.1990 o samorządzie terytorialnym, j.t. Dz.U. z 1996 r. Nr 13, poz. 74 ze zm.

ustawa kompetencyjna -

ustawa z 17.05.1990 o podziale zadań i kompetencji określonych w

ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie
niektórych ustaw, Dz.U. Nr 34, poz. 198 ze zm.

ustawa kompetencyjna II -

ustawa z 24.11.1995 o zmianie zakresu działania niektórych miast oraz

o miejskich strefach usług publicznych, j.t. Dz.U. z 1997 r. Nr 36, poz. 224

ustawa o g.g. -

ustawa z 29.04.1985 o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, j.t.

Dz.U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.

ustawa o j.v. -

ustawa z 14.06.1991 o spółkach z udziałem zagranicznym, j.t. Dz.U. z 1997 r. Nr 26,

poz. 143

ustawa o kw. i hip. -

ustawa z 6.07.1982 o księgach wieczystych i hipotece, Dz.U. Nr 19, poz. 147

ze zm.

ustawa o lasach - ustawa z 28.09.1991 o lasach, Dz.U. Nr 101, poz. 444 ze zm.

str. 3

ustawa o NBP - ustawa z 31.01.1989 o Narodowym Banku Polskim, j.t. Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz.

360 ze zm.

ustawa o n.f.i. - ustawa z 30.04.1993 o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji,

Dz.U. Nr 44, poz. 202 ze zm.

ustawa o ochronie gruntów - ustawa z 3.02.1995 o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Dz.U. Nr

16, poz. 78 ze zm.

ustawa o ochronie środowiska - ustawa z 31.01.1980 o ochronie i kształtowaniu środowiska, j.t.

Dz.U. z 1994 r. Nr 49, poz. 196 ze zm.

ustawa o p.p. -

ustawa z 25.09.1981 o przedsiębiorstwach państwowych, j.t. Dz.U. z 1991 r. Nr 18,

poz. 80 ze zm.

ustawa o ub.społ.roln. - ustawa z 20.12.1990 o ubezpieczeniu społecznym rolników, j.t. Dz.U. z

1993 r. Nr 71, poz. 342 ze zm.

ustawa o VAT -

ustawa z 8.01.1993 o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym,

Dz.U. Nr 11, poz. 50 ze zm.

ustawa o zagosp. przestrz. - ustawa z 7.07.1994 o zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. Nr

89, poz. 415 ze zm.

ustawa o zastawie rejestrowym - ustawa z 6.12.1996 o zastawie rejestrowym i rejestrze

zastawów, Dz.U. Nr 149, poz. 703

ustawa wypadkowa -

ustawa z 12.06.1975 o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób

zawodowych, j.t. Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.

u.wł.lok. - ustawa z 24.06.1994 o własności lokali, Dz.U. Nr 85, poz. 388

u.wyn. - ustawa z 19.10.1972

o wynalazczości, j.t. Dz.U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117

u.zn.tow. - ustawa z 31.01.1985 o znakach towarowych, Dz.U. Nr 5, poz. 17 ze zm.
ustawa z 1920 -

ustawa z 24.03.1920 o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, j.t. Dz.U. z

1996 r. Nr 54, poz. 245

ustawa z 29.09.1990 - ustawa z 29.09.1990 o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i

wywłaszczaniu nieruchomości, Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze zm.

Inne skróty

art. -

artykuł

cyt. - cytowany
Dz.U. - Dziennik Ustaw
gl. apr. -

glosa aprobująca

gl. kr. - glosa krytyczna
in. - inny, inni
j.t. - jednolity tekst
MF -

Minister Finansów

MGPiB - Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa
MP - Monitor Polski

MRiGŻ - Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej

MS -

Minister Sprawiedliwości

MSWiA -

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji

n. -

następna

nt. - na temat
NBP - Narodowy Bank Polski
nin. - niniejszy
NSA -

Naczelny Sąd Administracyjny

orz. - orzeczenie
PGR -

Państwowe Gospodarstwo Rolne

p.p. -

przedsiębiorstwo państwowe

pr. zbior. - praca zbiorowa
RM -

Rada Ministrów

rozp. -

rozporządzenie

RP - Rzeczpospolita Polska
SN -

Sąd Najwyższy

TK -

Trybunał Konstytucyjny

UP -

Urząd Patentowy

str. 4

uw. - uwaga
wyk. - wykonawczy
zarz. -

zarządzenie

Tytuł III

Literatura

System prawa cywilnego, t. I, Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985 (w skrócie:

System I);

System prawa cywilnego, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. J. Ignatowicz,

Ossolineum 1977 (w skrócie: System II ); System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań - część
ogólna, red. Z. Radwański, Ossolineum 1981 (w skrócie: System III/1); System prawa cywilnego, t. III, cz.
2, Prawo zobowiązań - część szczegółowa, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1976 (w skrócie: System
III/2); Kodeks cywilny. Komentarz

, Warszawa 1972 (w skrócie: K.c. Komentarz 1972 ); Kodeks cywilny z

komentarzem, t. I i II

, red. J. Winiarz, Warszawa 1989 (w skrócie: K.c. Komentarz 1989); Kodeks cywilny.

Komentarz, t. I, red. K. Pietrzyk

owski, Warszawa 1997 (w skrócie: K.c. Komentarz 1997); B. Barłowski, U

podstaw odrębnej własności budynków i lokali, NP 1/1983; M. Bednarek, Przemiany własności w Polsce.
Podstawowe koncepcje i konstrukcje normatywne, Warszawa 1994; M. Bednarek, M. Jamka, B.
Kordasiewicz, Hipoteka

, Warszawa 1991 (w skrócie: M. Bednarek i in., Hipoteka); G. Bieniek, Z. Marmaj,

Ustawa o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości. Komentarz, Warszawa-Zielona Góra
1995 (w skrócie: G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g. Komentarz); S. Breyer, Przeniesienie własności
nieruchomości, Warszawa 1975; R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego w prawie polskim,
Poznań 1992; P. Czechowski, M. Korzycka-Iwanow, S. Prutis, A. Stelmachowski, Polskie prawo rolne na
tle ustawodawstwa Unii Europejskiej

, Warszawa 1994 (w skrócie: Polskie prawo rolne); G. Domański,

Prawo o inwestycjach zagranicznych w Polsce. Komentarz do ustawy o spółkach z udziałem
zagranicznym, Warszawa 1991; E. Drozd,

Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa-Kraków

1974; E. Drozd, Z. Truszkiewicz,

Gospodarka gruntami i wywłaszczenie nieruchomości. Komentarz,

Kraków 1995 (w skrócie: Komentarz do ustawy o g.g.); T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie
cywilnym (rei vindicatio - actio negatoria), Warszawa 1969; E. Gniewek,

Obrót nieruchomościami

państwowymi i komunalnymi, Kraków 1994; E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Poznań-Kluczbork 1996 (w
skrócie: Prawo rzeczowe 1996); E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 1997 (w skrócie: Prawo
rzeczowe 1997); J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, Warszawa 1994; J. Ignatowicz, Zmiany wprowadzone
do księgi I kodeksu cywilnego przez nowelę z 28 lipca 1990 r., PS 1-2/1991; E. Janeczko, Zasiedzenie,
Warszawa-

Zielona Góra 1996; W. J. Katner, Rozważania nad pojęciem rzeczy ruchomej, SPE

XXXIV/1985; T. Kurowska,

Upowszechnienie prawa własności nieruchomości, Pr.N. UŚl. nr 1443,

Katowice 1994; A. Lichorowicz, Stosowanie przepisu art. 526 k.c. w obrocie rolnym, SP 3-4/1982; A.
Łabno-Jabłońska, Nowa konstytucyjna regulacja prawa własności w Polsce (w:) Zagadnienia prawa
cywilnego, samorządowego i rolnego, Księga pamiątkowa ku czci prof. W. Pańki, Pr.N.UŚl. nr 1381,
Katowice 1993; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993; Z. Niewiadomski, W.
Grzelczak, Ustawa o sa

morządzie terytorialnym z komentarzem, Warszawa 1990 (w skrócie: Komentarz

do u.s.t

.); M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w kodeksie cywilnym, PiP

6/1991;

Prawo obrotu nieruchomościami , red. S. Rudnicki, Warszawa 1995; M. Ptaszyk, Nowe zasady

obrotu nieruchomościami rolnymi inter vivos, PiP 7/1991; Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna,
Warszawa 1994; S. Rudnicki,

Zagadnienia cywilistyczne ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, Pal.

10-11/1987; A. Stelmachowski, Istota i funkcja posiadania, Warszawa 1958; A. Stelmachowski,
Przedmiot własności w prawie cywilnym, St.Iur. XXI/1994; J. Strzępka, Problematyka cywilnoprawna
przenoszenia własności gospodarstwa rolnego na następcę (w:) Obrót nieruchomościami w praktyce
notarialnej

, Kraków 1997; S. Surowiec, W. Tarasiewicz, T. Zwięglińska, Prawo wodne. Komentarz,

Warszawa 1981 (w skrócie: Prawo wodne. Komentarz); R. Sztyk, Nowe zasady nabywania
nieruchomości przez cudzoziemców, Rej. 7-8/1996; J. Wasilkowski, Prawo własności w PRL. Zarys
wykładu, oprac, przy współudziale M. Madeya, Warszawa 1969; A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części
ogólnej, Warszawa 1979; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej,
Warszawa 1996 (w skrócie: A. Wolter i in., Prawo cywilne ); S. Wójcik, Nowe uregulowania - nowe
koncepcje, postęp czy? (w:) Rozprawy z prawa cywilnego i ochrony środowiska, Księga pamiątkowa ku
czci prof. A. Agopszowicza

, Pr.N. U.Śl. nr 1298, Katowice 1992; S. Wójcik, Obrót nieruchomościami i

gospod

arstwami rolnymi między osobami fizycznymi - próba oceny i wnioski de lege ferenda (w:) Księga

str. 5

pamiątkowa I Kongresu Notariuszy RP, Wyd. Stowarzyszenia Notariuszy RP 1993.

Art. 44.

Literatura: E. Drozd, Numerus clausus praw rzeczowych (w:) Problemy kodyfikacji prawa

cywilnego, Księga pamiątkowa ku czci prof. Z. Radwańskiego, red. S. Sołtysiński, Poznań 1990; A.
Dyoniak,

Pojęcie majątku w prawie cywilnym , PiP 11-12/1985.

1. Definicja mienia

Przepis - zredagowany w noweli do k.c. z 1990 (art. 1 pkt 9) - zawiera tzw.

definicję ustawową

(legalną). Termin: mienie jest zbiorczą nazwą dla ogółu podmiotowych praw majątkowych
(bezwzględnych i względnych), tak cywilnych, jak i pozostałych. Mienie jest więc pojęciem nadrzędnym
(ogólnym) wobec poszczególnych praw majątkowych.

Podział na prawa majątkowe i niemajątkowe

Znaczenie prawne podziału. Podział na prawa majątkowe i niemajątkowe zalicza się - obok

podziału na prawa względne i bezwględne - do najbardziej zasadniczych podziałów praw podmiotowych.
Rozróżnienie praw na majątkowe i niemajątkowe stanowi fundament dla konstruowania podstawowych
instytucji prawnych, np. konstrukcja praw rzeczowych i zobowiązań wiąże się z koncepcją praw
majątkowych; identycznie jest w przypadku dziedziczenia (art. 922 k.c.). Z kolei konstrukcja dóbr
osobistych łączy się z koncepcją praw niemajątkowych; podobnie (co do zasady) rzecz się przedstawia w
prawie rodzinnym, autorskim czy wynalazczym; S. Grzybowski (w:) System I, s. 233.

Do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb postępowania cywilnego,

właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądowych; dla praw niemajątkowych przewiduje się w prawie
procesowym wiele szczególnych uregulowań; Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 85 i 86.

Dokonanie zatem prawidłowej kwalifikacji praw podmiotowych (jako majątkowych bądź

niemajątkowych) stanowi podstawę ustalenia właściwego reżimu prawnego, tak w aspekcie
materialno-prawnym, jak i procesowym.

Kryterium podziału na prawa majątkowe i niemajątkowe nie jest ostre. Zazwyczaj ujmuje się je

jako typowy interes ekonomiczny

, jaki prawa te realizują; Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 85; E.

Łętowska, Podstawy, s. 152. Czasami podkreśla się, że chodzi o prawa uwarunkowane bezpośrednio lub
nie bezpośrednio ekonomicznym interesem uprawnionego podmiotu; A. Wolter, Prawo cywilne, s. 126.

C. Klasyfikacja praw podmiotowych.

Co do zasady prawa podmiotowe są albo majątkowe, albo

niemajątkowe. Nie można wszakże mówić o podziale dychotomicznym (czyli zupełnym i rozłącznym) tych
praw. Istnieje bowiem grupa praw podmiotowych "mieszanych"

, na które składają się elementy

(uprawnienia) tak o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym (osobistym), np. prawo do udziału
czy akcji w spółkach handlowych, które poza uprawnieniami majątkowymi (np. prawo do dywidendy)
zawiera także elementy niemajątkowe, tj. tzw. prawa korporacyjne; zob. bliżej A. Szajkowski, Prawo
spółek handlowych, Warszawa 1995, s. 118 i n.

Podobnie jest w przypadku prawa do grobu

, na którego treść składają się zarazem uprawnienia

majątkowe i osobiste, tak SN 13.02.1979, OSN 10/1979/195; SN (7) 11.12.1990 (nie publ.); SN
2.12.1994, OSN 3/1995/52; zob. też S. Rudnicki, Zagadnienia cywilistyczne.

Uwzględniając ową trzecią ("mieszaną") kategorię praw podmiotowych na ogół przyjmuje się, że

prawami majątkowymi są:

a) prawa rzeczowe -

własność, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe (art. 244 §

1 k.c.): użytkowanie, służebności gruntowe i osobiste, zastaw, w tym zastaw rejestrowy (zob.
ustawę o zastawie rejestrowym. Ustawa ta wejdzie co do zasady w życie 1.01.1998. Instytucję
zastawu rejestrowego omawiają m.in. Z. Strus, M. Strus-Wołos, Komentarz do ustawy o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów, Warszawa 1997; E. Niezbecka, J. Mojak, Ustawa o zastawie
rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Lublin 1997; T. Stawecki, M. Tomaszewski, F.
Zedler,

Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Komentarz, Warszawa 1997; T.

Stawecki, Zastaw rejestrowy -

nowy sposób zabezpieczenia wierzytelności, Pr.Sp. 3/1997; B.

Niemirka, R. Troicka-

Sosińska, Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Mon.Prawn.

2/1997), hipoteka, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo
do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej.

str. 6

Niejednoznaczny jest charakter posiadania. Według dominującego stanowiska posiadanie jest

stanem faktycznym (tak SN 26.03.1958, OSN IV/1959/106; SN 15.11.1968, OSN 9/1969/153;
SN (7) 31.03.1993, OSN 1

0/1993/170; tak też np. J. Ignatowicz, Ochrona posiadania, Warszawa

1963, s. 108 i n.), a nie majątkowym prawem podmiotowym (tak A. Stelmachowski, Istota i funkcja
posiadania, s. 54).

b) inne prawa:

aa)

wierzytelności, czyli prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych (obligacyjnych), np.

najem, dzierżawa, lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu, wierzytelności z weksla lub czeku,
wierzytelności z tytułu udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółce akcyjnej.

Do kategorii wierzytelności należą również roszczenia pieniężne, w tym odszkodowawcze,

choćby służyły do ochrony dóbr niemajątkowych.

Do praw majątkowych (obligacyjnych) zalicza się też prawo związane z abonamentem

telefonicznym, tak SN 27.09.1989, OSN 7-

8/1990/96, a także SN (7) 30.04.1991, OSP

11-

12/1991/271 (pogląd ten podziela L. Stecki, Abonament telefoniczny a małżeńska

wspólność majątkowa, NP 10-12/1990); wcześniej SN zajmował przeciwne stanowisko, zob.
SN 18.04.1986, OSN 7/1987/104;

bb) prawa na dobrach niematerialnych o c

harakterze majątkowym, np. prawa autorskie,

wynalazcze, prawa do znaków towarowych, wzorów użytkowych i zdobniczych, prawo do firmy
i nazwy przedsiębiorstwa, określane łącznie jako prawo własności intelektualnej.

W grupie praw na dobrach niematerialnych u

mieszcza się niekiedy prawo do przedsiębiorstwa -

art. 55

k.c. (tak np. M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34); stanowisko to nie

jest wszakże powszechnie akceptowane; zob. o tym niżej - pkt ee) oraz uw. 6. pkt b), a także
uw. 2.F. pkt e) do art. 45 oraz uw. do art. 55

i art. 55

;

cc)

prawa rodzinne o charakterze majątkowym, np. prawa majątkowe małżonków, prawo do

świadczeń alimentacyjnych;

dd) prawa spadkowe

, w tym prawo do spadku (prawo dziedziczenia) oraz prawa związane z

zachowkiem

i zapisem; zagadnienie praw spadkowych jako odrębnej pozycji klasyfikacyjnej

jest sporne, zob. J. St. Piątowski (w:) System prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, red. J.
St. Piątowski, Ossolineum 1986, s. 16 i n. oraz S. Grzybowski (w:) System I, s. 238;

ee)

prawa majątkowe o charakterze bezwzględnym, których przedmiotem są dobra

materialne, nie będące rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym, tj. prawa górnicze,
wodne, prawo polowania i rybołówstwa oraz prawa dotyczące energii.

W grupie tej (niejednor

odnej) umieszcza się również - zgodnie z dominującym poglądem - prawo

do przedsiębiorstwa; pogląd ten stanowi alternatywę wobec traktowania prawa do
przedsiębiorstwa jako dobra niematerialnego - zob. wyżej - pkt bb).

Do kategorii

praw niemajątkowych zalicza się:

a) prawa osobiste

(lub prawa osobistości), służące osobie fizycznej lub prawnej do ochrony jej dóbr

osobistych (art. 23 i 43 k.c.);

prawa na dobrach niematerialaych o charakterze niemajątkowym, chroniące tzw. dobra
osobiste twórcy;

c) n

iemajątkowe prawa rodzinne, wynikające ze stosunków rodzinnych (małżeństwo,

pokrewieństwo, przysposobienie) lub ze stosunków ukształtowanych na wzór stosunków
rodzinnych (opieka, kuratela).

Prawa osobiste i niemajątkowe prawa rodzinne określa się niekiedy łącznie jako prawa osobowe.
Prawem osobowym

nazywa się czasami także prawa korporacyjne, wypływające z tytułu

członkostwa w organizacji (np. w stowarzyszeniu, spółce), uprawniające np. do uczestniczenia wraz z
prawem głosu w organach stanowiących organizacji (np. w zgromadzeniu wspólników) czy do
zaskarżania uchwał podjętych przez organ stanowiący.

Przedmiot praw majątkowych

Są nim: dobra materialne, tj. rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym (art. 45 k.c.) oraz

przedmioty materialne nie będące rzeczami , np. wody, kopaliny czy też (choć zależy to od przyjętej
koncepcji) przedsiębiorstwo. Przedmiotem praw majątkowych są również dobra niematerialne (np. utwór
literacki, naukowy, muzyczny, program komputerowy, wynalazek, znak towarowy).

str. 7

Źródła praw majątkowych

Źródło praw majątkowych stanowią przede wszystkim stosunki cywilno- czy (szerzej)

prywatnoprawne

. Rzadziej źródłem praw majątkowych są stosunki publicznoprawne . Dotyczy to

głównie należności celnych i podatkowych przypadających Skarbowi Państwa lub gminie (tej ostatniej
głównie co do podatków i opłat lokalnych).

Cechy praw majątkowych

a) Majątkowy charakter praw podmiotowych jest cechą stałą, niezależną od wartości

ekonomicznej (majątkowej) konkretnego prawa. Prawo podmiotowe zaliczane do praw
majątkowych zachowuje swój charakter, choćby in concreto przedmiot tego prawa przedstawiał
się na rynku jako całkiem bezwartościowy.

b) Prawa majątkowe przybierają postać praw bezwzględnych (skutecznych erga omnes), np. prawa

rzeczowe, pra

wo do spadku, prawo do patentu, prawo do przedsiębiorstwa, albo praw

względnych (skutecznych inter partes ), np. najem, lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu,
licencja, prawa rodzinne.

Dopuszczalne jest stosowanie w drodze analogii

przepisów prawa zobowiązaniowego do praw

rzeczowych. W stosunku prawa rzeczowego da się bowiem niekiedy wyróżnić stosunki istniejące
pomiędzy oznaczonymi podmiotami o charakterze względnym (obligacyjnym), np. pomiędzy
właścicielem a użytkownikiem wieczystym czy użytkownikiem; w zakresie tzw. prawa
sąsiedzkiego; w ramach stosunku współwłasności itp. Wykluczona jest natomiast analogia
przebiegająca w przeciwnym kierunku, tj. analogiczne stosowanie przepisów prawnorzeczowych
do praw zobowiązaniowych; na temat relacji zachodzących pomiędzy przepisami prawa
zobowiązań i prawa rzeczowego zob. E. Drozd, Numerus clausus, s. 264 i 265; S. Wójcik,
Stosowanie przepisów prawa zobowiązań w zakresie prawa rzeczowego (w:) Studia z prawa
zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979; zob. też SN (7) 30.11.1994, OSN 5/1995/42.

Katalog podmiotowych praw majątkowych nie jest zamknięty. Strony stosunków prawnych -

zgodnie z zasadą autonomii woli - mogą powoływać nowe, tzw. nienazwane prawa majątkowe,
lecz tylko w zakresie praw względnych. W dziedzinie praw rzeczowych, a także innych praw
bezwzględnych obowiązuje zasada zamkniętej listy takich praw (numerus clausus). Prawa
bezwzględne, w tym zwłaszcza prawa rzeczowe, muszą mieć charakter normatywny - o ich
istnieniu decyduje wyłącznie prawo przedmiotowe; zob. E. Drozd, Numerus clausus; zob. też E.
Gniewek, Prawo rzeczowe

1997, s. 20 i n. oraz A. Szumański, Problem dopuszczalności prawnej

emisji nowych typów papierów wartościowych. Z problematyki zasady numerus clausus papierów
wartościowych w prawie polskim (w:) Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Księga
pamiątkowa ku czci prof. S. Włodyki, Kraków 1996, a także M. Michalski, Zasada numerus
clausus w prawie papierów wartościowych, PS 11-12/1995.

d) W przeciwieństwie do praw niemajątkowych prawa majątkowe są z reguły przenoszalne (inter

vivos i mortis causa -

art. 922 k.c.), chyba że przepisy stanowią inaczej, np. niezbywalne są:

użytkowanie (art. 254 k.c), służebności osobiste (art. 300 k.c), prawo odkupu i pierwokupu (art.
595 § 1 k.c. i art. 602 § 1 k.c.), prawo dożywocia (art. 912 k.c.). Zob. też art. 445 § 3 k.c. oraz art.
509 § 1 k.c.

Obrót prawami majątkowymi (możliwość nabycia i zbycia) jest co do zasady swobodny.

Wyjątkowo tylko pewne prawa majątkowe objęte są monopolem państwowym, np. własność
złóż kopalin nie stanowiących części składowych nieruchomości gruntowej przysługuje wyłącznie
Skarbowi Państwa (art. 7 ust. 1 i 2 pr. geol. i górn.). Podobnie w przypadku wód, które stanowią
własność Skarbu Państwa (zasada). Wyjątek odnosi się jedynie do powierzchniowych wód
stojących oraz wód w studniach i rowach, które są własnością właścicieli gruntów, na których się
znajdują (art. 1 i 2 pr. wodn.). Szczególny (kuriozalny) przypadek wyłączenia z obrotu praw z
zasady zbywalnych przewiduje art. 26 ust. 3 in fine

u.g.n.r. SP, w którym zakazano zbywania akcji

i udziałów objętych przez Skarb Państwa w spółkach powstałych z przekształcenia PGR-ów; na
temat tego uregulowania zob. M. Bednarek,

Przemiany własności, s. 233. Na temat ograniczeń w

obrocie zob.

też uw. 2.H. do art. 45.

f) Niekiedy nabycie prawa majątkowego uzależnione jest od uzyskania zezwolenia lub koncesji

organu administracyjnego

, np. koncesji wymaga ustanowienie użytkowania górniczego (art. 10

pr. geol. i górn.); zaś nabycie przez cudzoziemca bez zezwolenia MSWiA nieruchomości, a w

str. 8

niektórych wypadkach także udziałów (akcji) w spółce handlowej dysponującej nieruchomością
jest nieważne (art. 1 i 3e w związku z art. 6 ustawy z 1920). Zob. też art. 6 ust. 1 ustawy o j.v.

g) Ograniczeniom administracyjnoprawnym

może podlegać również sfera wykonywania

(korzystania) majątkowych praw podmiotowych (głównie prawa własności). Ograniczenia takie
wprowadza się w interesie publicznym (nie zawsze zasadnie), a reglamentacją obejmuje się
przede wszystkim t

zw. dobra rzadkie, tj. ograniczone ilościowo, niepomnażalne lub

niepowtarzalne, np. grunty rolne i leśne (zob. ustawę o ochronie gruntów), dobra kultury (zob.
ustawę z 15.02.1962 o ochronie dóbr kultury, Dz.U. Nr 10, poz. 48 ze zm.). Zob. też art. 45 u.s.t.
oraz ustawę o ochronie środowiska.

h) Prawa majątkowe, a ściślej roszczenia majątkowe (i tylko one - art. 117 § 1 k.c.) ulegają

przedawnieniu

, chyba że ustawodawca postanowi inaczej, zob. np. art. 223 § 1 k.c.

i) Prawa majątkowe są przedmiotem egzekucji, choć przepisy ustanawiają niekiedy wyjątki w tym

względzie, zob. np. art. 18 pr. aut.

6. Konwencje terminologiczne (mienie -

własność)

a) Mienie jest pojęciem zbiorczym dla ogółu podmiotowych praw majątkowych; prawo własności (art.

140 k.c.) stanowi

zaś jedno z tych praw. Prawo własności jest zatem składnikiem mienia. Niekiedy

jednak terminu:

własność (zwykle bez poprzedzającego go słowa: prawo) używa się w znaczeniu

szerszym, tj. jako synonimu mienia

(jeszcze innym określeniem mienia jest termin: stosunki

własnościowe).

Terminem:

własność dla oznaczenia ogółu praw majątkowych posługują się zwykle konstytucje

w części poświęconej systemowi gospodarczemu (rzadziej), np. Konstytucja PRL, lub w części
regulującej zagadnienie praw i wolności obywateli (przeważnie). Szerokie, konstytucyjne ujęcie
własności spełnia funkcję polityczno-ustrojową; wyznacza (głównie w zakresie udzielonych
gwarancji) kierunek działań prawodawczych oraz sposób interpretacji przepisów prawnych i
stosowania prawa.

Ponadto własność w znaczeniu szerokim (synonim mienia) występuje

zwykle w

aktach prawa międzynarodowego, np. art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie

praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175). Zob. o tym E.
Łętowska, Konstrukcja gwarancji własności w europejskiej konwencji z 1950 r. (w:) Rozprawy z
prawa cywilnego i ochrony środowiska, Księga pamiątkowa ku czci prof. A. Agopszowicza, Pr.N.
UŚ1. nr 1298, Katowice 1992; Cz. Żuławska, Glosa do orz. TK z 4.12.1990, K 12/1990, PiP
4/1991; M. Bednarek,

Przemiany własności, s. 101 i n.; A. Łabno-Jabłońska, Nowa konstytucyjna

regulacja, s. 34 i n.

Powyższe konstatacje mają znaczenie dla interpretacji terminu: własność używanego w Konstytucji

RP 1997. Termin ten występuje zarówno w części regulującej ustrój gospodarczy (art. 20 i 21), jak
i w części normującej wolności i prawa obywateli (art. 64). Zob. także art. 165, w którym mowa
jest o

prawie własności przysługującym jednostkom samorządu terytorialnego.

Analiza wymienionych przepisów sugeruje wniosek, iż w Konstytucji RP 1997 termin własność

występuje w dwóch znaczeniach:
aa) jako synonim mienia (art. 20 i 21) oraz
bb) jako składnik mienia, czyli jedno z podmiotowych praw majątkowych (art. 64 i 165).

Własność w znaczeniu szerokim (mienie) jest odpowiednikiem własności w sensie ekonomicznym.
Rozróżnienie własności w sensie ekonomicznym i prawnym (zob. o tym również E. Gniewek, Prawo

rzeczowe

1997, s. 25 i n.) najłatwiej zaobserwować na przykładzie korporacyjnych osób

prawnych, w których np. wspólnicy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością są właścicielami
majątku spółki tylko w znaczeniu ekonomicznym. Własność tego majątku (w znaczeniu prawnym,
a zarazem szerokim) przypada bowiem spółce jako odrębnemu podmiotowi prawnemu. Zob. w
kwestii tego rozróżnienia SN 20.05.1993, OSP 1/1994/10 (z gl. apr. K. Kruczalaka, Mon.Prawn.
5/1994, s. 141 i n. oraz S. Łagodzińskiego, PiP 1/1994, s. 112 i n.), w którym stwierdzono, iż
mienie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest dla jej wspólników mieniem cudzym w
rozumieniu art. 120 § 7 k.k.

Termin: własność występuje w jeszcze innym znaczeniu.

Z jego pomocą określa się uprawnienia majątkowe do:

aa) dóbr niematerialnych, np. własność przemysłowa, własność intelektualna;
bb) przedmiotów majątkowych nie będących rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym, np.

własność wód, własność górnicza, przy czym są to terminy ustawowe (art. 7 pr. geol. i górn.,

str. 9

art. 1 i 2 pr. wodn.);

cc) zbiorów rzeczy (universitas rerum) lub praw (universitas iuris), np. własność biblioteki,

własność przedsiębiorstwa, własność gospodarstwa rolnego (art. 213 k.c. - verba legis :
zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego; art. 52 ust. 2 pkt 1 i ust. 3 u.k.p. - verba legis
: prawo własności przedsiębiorstwa i własność przedsiębiorstwa).

W wymienionych przypadkach (pkt aa-

cc) termin: własność używany jest dla oznaczenia

poszczególnych praw majątkowych, i to o charakterze bezwzględnym, a nie dla określenia
wszelkich praw majątkowych (czyli jako synonim mienia), co zbliża omawiane ujęcie do prawa
własności w znaczeniu ścisłym (art. 140 k.c.). Różnica (w stosunku do art. 140 k.c.) polega na
tym, że przedmiotem praw nazywanych jako "własność", np. wód czy przedsiębiorstwa, nie są
rzeczy sensu stricto (ar

t. 45 k.c.), lecz inne dobra. Owych praw "własności" nie należy więc

utożsamiać z prawem własności rzeczy (art. 140 k.c.).

Przyczyny wieloznaczności terminu: własność leżą w wąskim ujęciu rzeczy w znaczeniu

techniczno-prawnym (art. 45 k.c.) oraz w niedost

atkach terminologii prawniczej. Wybór padł na

słowo: własność z uwagi na istotne podobieństwo analizowanych praw do własności sensu stricto
w aspekcie rodzaju i charakteru uprawnień przysługujących ich podmiotom.

Niezaakceptowaną próbą uporządkowania bezwzględnych praw majątkowych była koncepcja praw

do rzeczowych podobnych.

Zaliczano do nich prawa, których przedmiotem były dobra

materialne nie będące rzeczami oraz prawa na dobrach niematerialnych. Praktyczne znaczenie
tej koncepcji polegało na podkreśleniu dopuszczalności analogicznego stosowania przepisów o
własności rzeczy do innych, niż rzeczowe, bezwzględnych praw majątkowych; koncepcję tę
opracował F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie, t. II, Prawo rzeczowe, Kraków 1947; zob. o tym także
S. Grzybowski (w:) System I, s. 236-

237; M. Poźniak-Niedzielska, Kodeks cywilny a prawo na

dobrach niematerialnych, ZN IBPS 19-20/1983, s. 224-225; A. Stelmachowski,

Wstęp do teorii

prawa cywilnego

, Warszawa 1984, s. 270 i n.; tenże, Przedmiot własności, St.Iur. XXI/1994, s.

106 i n. Współcześnie możliwości stosowania analogii dowodzi np. art. 555 k.c., art. 8 pr. geol. i
górn. Z możliwości takiej można wszakże korzystać dopiero w razie stwierdzenia istnienia luki.

Mienie a majątek

Mienie

to pojęcie obejmujące ogół majątkowych praw podmiotowych; majątek zaś oznacza co do

zasady ogół praw majątkowych (aktywów) przysługujących danemu podmiotowi.

Niekiedy jednak termin: mienie

stosowany jest w połączeniu z określonymi kategoriami podmiotów

(art. 44

k.c. -

mienie państwowe, art. 43 u.s.t. - mienie komunalne).

Poprawny jest również zwrot: "mienie spółki XYZ", używany dla określenia ogółu praw majątkowych

(aktywów) przysługujących konkretnemu podmiotowi; terminologię taką dopuszcza np. Z. Radwański,
Prawo cywilne, s. 1

20. Wówczas termin: mienie ma identyczny zakres jak termin: majątek. Normatywny

przykład takiego ujęcia znajduje się w pr. upadł.: "mienie wchodzące w skład masy upadłości" (art. 60).

W odróżnieniu od "mienia" termin: majątek zawsze występuje w powiązaniu z oznaczonym

podmiotem.

Pojęcie majątku i jego przydatność

a) W przeciwieństwie do terminu: mienie, które obejmuje wyłącznie same aktywa (nigdy pasywa),

pojęcie: majątek występuje (także w przepisach prawnych) w dwóch znaczeniach:
aa) węższym - dla oznaczenia ogółu aktywów przysługujących określonej osobie (bez

pasywów). Długi (pasywa) nie wchodzą w skład tak rozumianego majątku, lecz ciążą na nim,
obniżając wartość ekonomiczną majątku z uwagi na to, iż mogą być z niego zaspokojone;

bb) szerszym -

dla określenia ogółu aktywów i pasywów, czyli praw i obowiązków majątkowych

danego podmiotu.

Zatem in concreto

znaczenie terminu: majątek (ujęcie węższe lub szersze) można ustalić dopiero po

przeprowadzeniu wykładni przepisów; tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 118. Nieco inaczej
podchodzi do problemu A. Dyoniak (

Pojęcie majątku, s. 123), dla którego wąskie ujęcie terminu:

majątek stanowi regułę, od której ustawodawca może przewidywać jedynie wyjątki.

Posługiwanie się węższym pojęciem majątku postuluje się w doktrynie; tak np. Z. Radwański, Prawo

cywilne, s. 118.

b) Co do zasady obowiązuje reguła: jeden podmiot - jeden majątek. Skład majątku danego

str. 10

podmiotu może wszakże ulegać (i zwykle ulega) zmianom wskutek czynności prawnych
uprawnionego i innych zdarzeń. Przez majątek danego podmiotu należy zatem rozumieć prawa
majątkowe przysługujące temu podmiotowi w określonym momencie.

c) Pojęcie majątku pojawia się i wykazuje swą przydatność przy regulacji takich kwestii, jak:

aa) sukcesja uniwersalna, tj. przede wszystkim dziedziczenie (art. 922 k.c.);
bb) zarząd majątkiem, np. zarząd majątkiem osób prawnych, zarząd majątkiem wspólnym

małżonków, zarząd majątkiem spółki cywilnej, zarząd majątkiem dziecka;

cc) odpowiedzialn

ość za zobowiązania; regułą jest ponoszenie odpowiedzialności za

zobowiązania (długi) całym majątkiem. Dotyczy to tak osób fizycznych, jak i prawnych.
Niekiedy jednak ustawodawca przewiduje ograniczenie odpowiedzialności, które przybiera
dwojaką postać, tj.:
* ograniczenia przedmiotowego (cum viribus haereditatis) -

odpowiedzialność ogranicza się do

określonej masy majątkowej (art. 1030 zd. 1 k.c., art. 14 ust. 3a u.g.n.r. SP) albo

* ograniczenia rachunkowego (pro viribus haereditatis) -

odpowiada się całym majątkiem, lecz

w ograniczonej wysokości (art. 40 § 2, art. 526 czy art. 1031 § 2 k.c.).

Majątki odrębne i zasada surogacji

Reguła: jeden podmiot - jeden majątek doznaje wyjątków. Ma to miejsce wówczas, gdy przepisy

przewidują możliwość istnienia tzw. majątków odrębnych. Chodzi o składniki majątkowe wydzielone w
określonych sytuacjach z ogólnego majątku konkretnego podmiotu, np. majątek spółki cywilnej, który jest
odrębny od majątków osobistych jej wspólników (art. 863 k.c.), majątki małżonków - odrębne od majątku
wspólnego (art. 31 k.r.o.), spadek do chwili jego przyjęcia przez spadkobierców (art. 1030 k.c.). Owe
majątki odrębne (wydzielone masy majątkowe) podlegają szczególnemu reżimowi prawnemu; bliżej zob.
A. Dyoniak,

Pojęcie majątku, s. 124 i n.

Z pojęciem majątków odrębnych wiąże się instytucja surogacji, która pozwala na zastępowanie

jednych składników majątkowych innymi, przez co zapewniona jest trwałość istnienia majątków odrębnych
oraz ochrona ich globalnej wartości, np. art. 33 pkt 3 k.r.o.

Instytucja surogacji nie ma jednolitego charakteru. Poza przypadkiem surogacji w składzie majątku

odrębnego ustawodawca stosuje tę instytucję w wielu różnorodnych sytuacjach nie pozostających w
żadnym związku z kategorią majątków odrębnych, zob. np. art. 332, 406, 475 § 2 czy art. 1054 § 1 k.c.

Niejednorodność instytucji surogacji sprawia, iż każdy przypadek jej zastosowania wymaga

oddzielnego omówienia; bliżej na temat zasady surogacji zob. S. Grzybowski (w:) System I, s. 472 i n.

Art. 44(1).

Literatura: T. Dybowski, Mienie komunalne, ST 1-

2/1991; S. Wójcik, Problem pojęcia "własność

prywatna" w III Rzeczypospolitej, Rej. 7-8/1991.

Kryterium wyodrębnienia kategorii mienia państwowego

Art. 44

k.c. - dodany w noweli do k.c. z 1990 (art. 1 pkt 10) -

wprowadza (w § 1) do porządku

prawnego kategorię mienia państwowego. Elementem wyróżniającym jest nie rodzaj praw
majątkowych wchodzących w skład mienia państwowego, lecz okoliczność, iż prawa te przysługują
określonemu typowi podmiotów. O wyodrębnieniu decyduje zatem kryterium podmiotowe. Przepis art.
44

§ 1 k.c. stanowi bowiem, że prawa majątkowe, których podmiotami są państwowe osoby prawne,

uznaje się za mienie państwowe. Zarazem przepis wyraża myśl, że państwowe osoby prawne mogą
być podmiotami wszelkich praw majątkowych, chyba że uregulowania szczegółowe przewidują w tym
względzie wyjątki. W skład mienia państwowych osób prawnych nie mogą np. wchodzić służebności
osobiste (przeznaczone dla osób fizycznych - art. 296 k.c.); inne niż Skarb Państwa państwowe osoby
prawne nie mogą być podmiotami własności złóż kopalin nie będących częściami składowymi
nieruchomości gruntowych (art. 7 ust. 1 pr. geol. i górn.).

Zasada podzielności mienia państwowego

Statuowana w art. 44

§ 1 k.c. (podstawowy sens przepisu) oznacza, że własność i inne prawa

majątkowe przysługują albo Skarbowi Państwa, albo innym państwowym osobom prawnym. Regułę tę
wspiera

zasada wzajemnej nieodpowiedzialności fiskusa i państwowych osób prawnych za

str. 11

zobowiązania (art. 40 § 1 k.c.), która może wszakże doznawać wyjątków (np. art. 40 § 2 k.c.).

Geneza zasady podzielności mienia państwowego

W obrębie własności państwowej (rozumianej szeroko) aż do 1.02.1989 obowiązywała w Polsce

reguła przeciwna do zasady podzielności, tj. zasada jedności (jednolitego funduszu) własności
państwowej (mienia ogólnonarodowego) - art. 128 k.c. w pierwotnym brzmieniu. Zgodnie z nią
własność ogólnonarodowa (państwowa) przysługiwała niepodzielnie państwu, zaś państwowe osoby
prawne

jedynie wykonywały w imieniu własnym względem zarządzanych przez nie części mienia

ogólnonarodowego uprawnienia płynące z własności państwowej. Państwowym osobom prawnym nie
przysługiwał więc atrybut właściciela, i to nie tylko w sensie ekonomicznym, lecz także w rozumieniu
prawa cywilnego; bliżej na temat zasady jednolitego funduszu mienia ogólnonarodowego zob. M.
Bednarek,

Przemiany własności, s. 105 i n. wraz z cyt. tam literaturą i orzecznictwem.

Zasadę jedności własności państwowej uchylono dopiero w 1989 r. (ustawa z 31.01.1989 o zmianie

ustawy -

Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 3, poz. 11; weszła w życie 1.02.1989), zastępując ją zasadą

podzielności mienia państwowego (art. 128 k.c. w nowym brzmieniu). Powtórzeniem art. 128 w brzmieniu
z 1989 r. jest norma art. 44

§ 1 k.c.

"Uwłaszczenie" państwowych osób prawnych

Zastąpienie zasady jedności zasadą podzielności mienia państwowego otworzyło przed

państwowymi osobami prawnymi (innymi niż Skarb Państwa) możność nabywania praw majątkowych we
własnym imieniu i na własny rachunek. Nie regulowało natomiast na nowo statusu mienia (majątku)
znajdującego się w dyspozycji państwowych osób prawnych w chwili uchylenia zasady jedności własności
państwowej. Majątek ten w dalszym ciągu stanowił przedmiot własności Skarbu Państwa (w sensie
szerokim).

"Uwłaszczenie" państwowych osób prawnych nastąpiło dopiero na podstawie ustawy z

29.09.1990. "Uwłaszczenie" polegało na przyznaniu państwowym osobom prawnym prawa użytkowania
wieczystego gruntów i własności wzniesionych na nich budynków (art. 2 ustawy z 29.09.1990) oraz prawa
własności rzeczy ruchomych (arg. a maiori ad minus z art. 2 ustawy z 29.09.1990).

Konsekwencje jurydyczne uchylenia zasady jedności własności państwowej były przedmiotem

licznych kontrowersji; zob. stre

szczenie poglądów doktryny i orzecznictwa - M. Bednarek, Przemiany

własności, s. 115 i n.; ponadto zob. E. Skowrońska, Charakter uprawnień państwowych osób prawnych do
posiadanego przez nie majątku w świetle ostatnich zmian ustawodawczych , PS 1-2/1991; T. Kurowska,
Upowszechnienie prawa własności, s. 116 i n.; T. Kurowska, M. Stańko, Uprawnienia państwowych osób
prawnych do mienia będącego w ich zarządzie (w:) Zagadnienia prawa cywilnego, samorządowego i
rolnego, Księga pamiątkowa ku czci prof. W. Pańki, Pr.N.UŚL. nr 1381, Katowice 1993, s. 41 i n. oraz SN
(7) 18.06.1991, OSN 10-

12/1991/118 z gl. kr. W. J. Katnera, PiP 10/1992. Na temat "uwłaszczenia"

państwowych osób prawnych zob. również E. Drozd, Z. Truszkiewicz, Komentarz do ustawy o g.g.; G.
Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g. Komentarz; E. Gniewek,

Obrót nieruchomościami; G. Bieniek (w:)

Prawo obrotu nieruchomościami; M. Bednarek, Przemiany własności. Zob. także SN 11.10.1990, PUG
6/1991, s. 90; SN (7) 18.04.1989, OSN 11/1989/168; SN 29.01.1993, OSN 6/1993/109; SN 19.05.1992,
OSP 2/1993/32.

Pozycja prawna Skarbu Państwa wobec państwowych osób prawnych

Przewidziana w art. 44

§ 1 k.c. alternatywa wskazuje, że stosunki prawne pomiędzy Skarbem

Państwa a państwowymi osobami prawnymi poddano regułom prawa cywilnego. W obrocie
cywilnoprawnym zatem wszystkie państwowe osoby prawne (łącznie ze Skarbem Państwa) występują
jako autonomiczne i równorzędne względem siebie podmioty. Dopuszczalne jest także - nie istniejące
poprzednio, tj. w czasie obowiązywania zasady jedności własności państwowej - nabywanie przez
państwowe osoby prawne od fiskusa i zbywanie na jego rzecz prawa własności nieruchomości, w tym
gruntów (art. 4 ust. 1 ustawy o g.g.).

Skarb Państwa pozostaje wszakże właścicielem (w sensie ekonomicznym) całego mienia

państwowego (art. 44

§ 2 k.c.). Stąd sygnalizowana w art. 44

§ 2 k.c. potrzeba uregulowania

majątkowych uprawnień Skarbu Państwa wobec państwowych osób prawnych.

Dyrektywa ta -

z uwagi na brak spójnej i precyzyjnej koncepcji wykonywania własności państwowej -

nie została jak dotąd należycie wykonana, i to mimo uchwalenia ustawy o urzędzie Ministra Skarbu

str. 12

Państwa (ustawa z 8.08.1996, Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm. Zob. też art. 218 Konstytucji RP 1997):

a) ustawa o urzędzie Ministra Skarbu Państwa - wbrew zaleceniu zawartemu w art. 44

§ 2 k.c. -

wcale nie określiła uprawnień majątkowych Skarbu Państwa względem państwowych osób
prawnych. Przeciwnie, w art. 3 ust. 1 odsyła ona w tym zakresie do uregulowań zawartych w
odrębnych przepisach;

b) zarówno z ustawy o urzędzie Ministra Skarbu Państwa, jak i z innych ustaw (np. ustawy o p.p.,

ustawy o g.g., u.g.n.r. SP) nie wynika, by w stosunkach właścicielskich pomiędzy Skarbem
Państwa a państwowymi osobami prawnymi doszło do postulowanego konsekwentnego
rozdzielenia uprawnień władczych państwa (imperium) i jego uprawnień właścicielskich (dominium
). W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera pytanie o stosunek Ministra Skarbu Państwa
jako organu państwowego do Skarbu Państwa jako osoby prawnej oraz pytanie o zakres
uprawnień właścicielskich Ministra Skarbu Państwa. W świetle ustawy o urzędzie Ministra Skarbu
Państwa minister ten nie działa jako organ osoby prawnej; pytania te postawiła T. Rabska,
Reforma centrum administracyjnego i gospodarc

zego rządu a potrzeby administracji publicznej ,

Prz.Sejm. 1/1997, s. 20; zob. też A. Całus, Problematyka prawna Skarbu Państwa, Biul.RL
6/1995; N. Gajl,

Skarb Państwa , Warszawa 1996; C. Kosikowski, W poszukiwaniu nowej

koncepcji Skarbu Państwa, PiP 6/1992; J. Szwaja, Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa.
Zagadnienia ustrojowe, SP 1-

4/1995 (Warszawa 1996); zob. również E. Gniewek, Prawo

rzeczowe 1997, s. 45.

Doktrynalne wyjaśnienie rodzaju i charakteru uprawnień majątkowych Skarbu Państwa wobec

państwowych osób prawnych (art. 44

§ 2 k.c.) opiera się - z uwagi na rozproszone i fragmentaryczne

uregulowania w tym względzie - przede wszystkim na ogólnych regułach prawniczego rozumowania:

a) pierwotny fundusz założycielski państwowych osób prawnych pochodzi z wydzielonego przez

Skarb Państwa majątku państwowego. W zamian:
aa) Skarb Państwa ma prawo do udziału w zyskach państwowej osoby prawnej;
bb) organy państwowe (tzw. założycielskie) mają prawo wpływać na funkcjonowanie

państwowych osób prawnych;

cc) majątek pozostały po likwidacji państwowej osoby prawnej przypada Skarbowi Państwa; zob.

np. Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 148; J. Ignatowicz, Zmiany, s. 30;

b) pozycja Skarbu Państwa wobec państwowych osób prawnych jest porównywalna (analogiczna) z

sytuacją występującą w spółce wyposażonej w przymiot osobowości prawnej; tak np. J.
Ignatowicz, Zmiany

, s. 30 i n. Spostrzeżenie to (zasadne) pozwala określić uprawnienia

majątkowe fiskusa wobec państwowych osób prawnych jako prawo do wkładu; tak J. Ignatowicz,
Zmiany

, s. 30; pogląd ten akceptuje co do zasady E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 44.

Twierdzi się też, że Skarb Państwa w sposób bezpośredni (jako właściciel) albo pośredni (jako
uprawniony z tytułu prawa do wkładu) dysponuje uprawnieniami majątkowymi do wszystkich
składników majątku państwowego (choćby były w gestii państwowych osób prawnych).
Konstatacja ta pozwala na wniosek (zbyt daleko idący), iż również współcześnie marny do
czynienia ze swoistą zasadą jedności własności państwowej; tak J. Ignatowicz, Zmiany, s. 31;
odmienny i trafny pogląd w tej kwestii reprezentuje T. Kurowska, Upowszechnienie prawa
własności, s. 126;

c) z uwagi na uprawnienia przysługujące fiskusowi wobec innych państwowych osób prawnych i ich

majątku Skarb Państwa uznaje się niekiedy za "niejako nadrzędną osobę prawną (podkr. - M.
B.) w stosunku do innych państwowych osób prawnych"; tak S. Wójcik, Problem pojęcia
"własność prywatna", s. 20.

Stratyfikacja własności

Rodzaje własności. Regulacja własności w Polsce w aspekcie jej dywersyfikacji przechodzi

znamienną ewolucję.

a) W okresie powojennym aż do 1989 r. unormowanie własności podporządkowane było

marksistowskiej teorii własności, która przejawiała się m.in. w specyficznej typologii własności.
Wyr

óżniano wówczas własność społeczną (tj. własność państwową, spółdzielczą i własność

innych organizacji ludu pracującego), indywidualną (z podziałem na własność kapitalistyczną i
drobnotowarową) oraz własność osobistą; zob. bliżej o tym M. Bednarek, Przemiany własności, s.
34 i n. wraz z cyt. tam literaturą; zob. też E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 30 i n.

b) Zmiana koncepcji ustroju społeczno-gospodarczego Polski, która nastąpiła w końcu lat

str. 13

osiemdziesiątych, spowodowała m.in. rezygnację z marksistowskiego podziału własności na typy i
formy (zob. zmiany wprowadzone do Konstytucji PRL w 1989 r. - Dz.U. Nr 75, poz. 444 oraz do
k.c. nowelą z 1990). W zamian nie ustanowiono jednak jednolitego, uniwersalnego modelu
własności; tak też S. Wójcik, Problem pojęcia "własność prywatna", s. 21; przeciwne stanowisko
zajął SN 8.09.1992, OSN 4/1993/53 oraz S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu nieruchomościami, s. 16,
choć zarazem (i niekonsekwentnie) autor ten przyznaje, że ze względu na osobę właściciela
wyróżnia się trzy rodzaje własności, tamże.

W literaturze wyraża się pogląd, iż najistotniejszą konsekwencją dokonanych w 1989 r. i 1990 r.

zmian w ustawodawstwie było wyeliminowanie instytucjonalnej zasady ochrony własności
społecznej; tak E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 62; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 33.

Obowiązujące (do czasu uchwalenia w 1997 r. nowej Konstytucji RP) przepisy rangi konstytucyjnej i

ustawowej upoważniały do wyróżnienia czterech rodzajów własności (tak też E. Gniewek,
Prawo rzeczowe 1997, s. 40),

w tym trzech wyraźnie, tj. normatywnie, wyodrębnionych. Były to:

własność państwowa (art. 44

k.c.), własność komunalna (art. 70 ust. 3 Małej Konstytucji, art. 43

u.s.t.) oraz własność osobista (art. 7 Konstytucji RP, utrzymany w mocy przez Małą Konstytucję),
obejmująca własność osób fizycznych, której przedmiot stanowiły środki spożycia (na temat
kategorii własności osobistej zob. S. Wójcik, Problem pojęcia "własność prywatna", s. 16; M.
Bednarek,

Przemiany własności, s. 94; A. Łabno-Jabłońska, Nowa konstytucyjna regulacja, s. 32

oraz TK 4.12.1990, OTK 1990/7; TK 11.02.1992, OTK 1/1992/7; zob. też E. Gniewek, Prawo
rzeczowe

1997, s. 41 i 51). Ponadto można było (i należało) mówić o czwartym rodzaju własności,

któremu przypadał walor kategorii ogólnej. Określano go zwykle mianem własności prywatnej.
Była to własność wszystkich osób prawnych (poza komunalnymi i państwowymi) oraz własność
osób fizycznych, której przedmiotem były środki produkcji (zob. bliżej o tym S. Wójcik, Problem
pojęcia "własność prywatna" oraz M. Bednarek, Przemiany własności, s. 91 i n.).

Do odosobnionych natomiast należy zaliczyć stanowisko (wyrażone na tle omawianego właśnie

stanu prawnego), zgodnie z którym w ówczesnym systemie prawnym dostrzegano również
kategorię własności społecznej, obejmującą własność państwową, komunalną oraz własność
takich organizacji społecznych, jak: stowarzyszenia, związki zawodowe, organizacje wyznaniowe
itp.; tak np. J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 54-

55; podobną myśl wyraża E. Gniewek, Prawo

rzeczowe 1996

, s. 72 i 73; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 32, 40 i 42.

c) Kolejne zmiany w odniesieniu do stratyfikacji własności wprowadziła nowa Konstytucja RP 1997.

Polegają one na wyeliminowaniu z porządku prawnego własności osobistej oraz na normatywnym
usan

kcjonowaniu terminu: własność prywatna (art. 20).

Rezygnacja z kategorii własności osobistej sprawia, że traci relewantność prawną podział dóbr na

środki produkcji i środki konsumpcji (spożycia). Zarazem doszło do rozszerzenia zakresu
przedmiotowego ogólnej kategorii własności; w jej skład wchodzą obecnie także środki
konsumpcji stanowiące przedmiot własności osób fizycznych.

Historyczny kontekst towarzyszący problematyce stratyfikacji własności może powodować

wątpliwości co do zakresu podmiotowego konstytucyjnego pojęcia: własność prywatna. W szczególności
chodzi o odpowiedź na pytanie, czy użyty w art. 20 Konstytucji RP 1997 zwrot: własność prywatna
obejmuje również własność państwową i własność komunalną, wyróżnione w przepisach ustawodawstwa
zwykłego (art. 44

k.c., art. 43 u.s.t.). Należy sądzić, iż stopień ogólności przepisu art. 20 Konstytucji RP

1997 oraz ratio legis

tego unormowania pozwalają na udzielenie pozytywnej odpowiedzi na postawione

pytanie. Znaczenie przymiotnika "prywatna" towarzyszącego terminowi: własność, sprowadzałoby się w
takim razie do roli polityczno-

aksjologicznej, tj. do zaakcentowania opozycji współczesnego ustrojodawcy

w stosunku do marksistowskiej teorii państwa i prawa, która opierała podstawę systemu gospodarczego
państwa na własności społecznej, w tym przede wszystkim państwowej (podobny pogląd wypowiada E.
Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 41).

Aktualny stan ustawodawstwa pozwala mówić o trzech rodzajach własności, tj. o ogólnej kategorii

własności oraz o dwóch szczególnych rodzajach własności, tj. własności państwowej (art. 44

k.c.) i

własności komunalnej (art. 43 u.s.t.).

Własność (mienie) państwową stanowi własność Skarbu Państwa i innych państwowych osób

prawnych (art. 44

k.c.).

Własnością (mieniem) komunalną jest własność gminy i innych komunalnych

osób prawnych (art. 43 u.s.t.).

państwową lub komunalną osobę prawną należy uważać taki podmiot, za pośrednictwem

którego nie są realizowane interesy ekonomiczne innych osób niż państwo i gmina. Zatem spółka, w

str. 14

której choćby jeden udział czy akcję obejmuje podmiot niepaństwowy lub niekomunalny, nie będzie mogła
być uznana za państwową czy też komunalną osobę prawną, tak też SN 10.01.1992, OSN 6/1992/109;
pogląd ten podziela G. Domański, Prawo o inwestycjach, s. 30, a także T. Dybowski, Mienie komunalne,
s. 7; Z. Niewiadomski, Z. Szreniawski,

Problem dopuszczalności działalności gospodarczej samorządu

terytorialnego, Rej. 5/1994; odmiennie W. Grzelczak (w:) Komentarz do u.s.t.

, s. 48, który twierdzi, że do

uznania osoby

prawnej za komunalną wystarczająca jest ponad 50% przewaga majątkowa gminy. Pogląd

ten zdaje się nawiązywać do dawnego kryterium wyróżniania jednostek gospodarki uspołecznionej,
przewidywanego w uchylonej ustawie z 1975 r. o Państwowym Arbitrażu Gospodarczym.

Pierwotnym źródłem własności komunalnej było mienie państwowe. "Wyposażenie" gmin w

majątek (nastąpiło to ex lege z dniem 27.05.1990) określa się mianem uwłaszczenia gmin bądź
komunalizacją mienia państwowego . Podstawę normatywną komunalizacji stanowią art. 5 i n.
p.w.u.s.t.; na temat pojęcia: mienie komunalne i procesu komunalizacji zob. m.in. J. Ignatowicz, Mienie
komunalne - zagadnienia podstawowe (w:)

Rozprawy z prawa cywilnego i ochrony środowiska, Księga

pamiątkowa ku czci prof. A. Agopszowicza , Pr.N. UŚl. nr 1298, Katowice 1992; tenże, Prawo rzeczowe,
s. 64 i n.; T. Dybowski, Mienie komunalne

; S. Wójcik, Zagadnienia cywilnoprawne mienia komunalnego,

ST 7-8/1991; G. Bieniek (w:)

Prawo obrotu nieruchomościami, s. 75 i n.; W. J. Katner, Mienie komunalne

jako podstawa działalności gospodarczej samorządu terytorialnego, AUŁ, Folia Iuridica 57, Łódź 1993; M.
Bednarek,

Przemiany własności, s. 142 i n.; T. Kurowska, Upowszechnienie prawa własności, s. 87 i n.

Wyróżnienie przez ustawodawcę dwóch rodzajów własności (państwowej, komunalnej) podyktowane

było (prawdopodobnie) chęcią poddania ich specjalnemu reżimowi prawnemu co najmniej w sferze
gwarancji ochronnych (odnosi się to zwłaszcza do nieruchomości państwowych i komunalnych,
podporządkowanych co do zasady specjalnej reglamentacji prawnej; zob. np.: ustawę o g.g., ustawę o
lasach, u.g.n.r. SP. Zob. też art. 43 u.s.t. O przyczynach tworzenia odrębnych reżimów prawnych zob.
dalej). Bez wątpienia, zabieg ten powoduje nadanie wyróżnionym kategoriom własności szczególnej
pozycji

w stosunku do własności w ogóle. Relację zachodzącą pomiędzy ogólną kategorią własności

a dwoma szczególnymi jej rodzajami można ująć w postaci reguły: każda postać własności, która nie
mieści się w pojęciu własności państwowej lub komunalnej, powinna zostać zakwalifikowana do ogólnej
kategorii własności (zasada exceptiones non sunt extendendae). Reguła ta działa też w drugą stronę:
skoro własność państwowa i komunalna należą do szczególnych rodzajów własności, to nie wolno
rozc

iągać ich zakresów podmiotowych na przypadki, w których własność przysługuje - obok państwowych

i komunalnych osób prawnych - także innym podmiotom. Z tego też względu np. spółka jedynie z
udziałem Skarbu Państwa (gminy) stanowi podmiot własności rozumianej w sensie ogólnym. Natomiast
prawo do udziałów (akcji) objętych przez fiskusa (gminę) pozostaje przedmiotem własności państwowej
(komunalnej).

Dyferencjacja własności - ujęcie doktrynalne. W doktrynie dominuje stanowisko, według

którego istnieje potrzeba różnicowania własności ze względu na jej przedmiot i pełnione funkcje;
tak m.in. T. Kurowska,

Upowszechnienie prawa własności, s. 81; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 52,

57, 68; S. Wójcik, Problem pojęcia "własność prywatna", s. 20; S. Wójcik, Nowe uregulowania, s. 288 i n.;
M. Bednarek,

Przemiany własności, s. 97 i n. Pogląd ten odnosi się zwłaszcza do własności Skarbu

Państwa i gmin, ale już nie do własności innych państwowych i komunalnych osób prawnych. Własność
Skarbu Państwa i gmin określa się często mianem własności publicznej. Zwraca się uwagę na
publiczne funkcje

tej własności (użytek publiczny, jakiemu służy liczna klasa dóbr stanowiących

przedmiot własności Skarbu Państwa lub gmin). Nie bez znaczenia jest również okoliczność, że
wspomnia

ne dobra nie mają realnego właściciela w sensie ekonomicznym, który z natury rzeczy byłby

zainteresowany ich ochroną. Cechą charakterystyczną jest też to, że obydwa podmioty własności, tj.
Skarb Państwa i gmina, są nosicielami zarówno imperium, jak i dominium. Z problematyką tą łączy się
również zagadnienie (nader skomplikowane) wykreowania odpowiedniego modelu wykonywania
własności publicznej (zarządzania nią). Okoliczności te powodują, że własność publiczna powinna być
poddana szczególnemu reżimowi prawnemu, w skład którego muszą wchodzić unormowania zarówno
cywilno-

, jak i administracyjnoprawne. Kwestią problematyczną jest natomiast właściwe wyznaczenie

proporcji pomiędzy obydwiema metodami regulacji oraz precyzyjne rozdzielenie uprawnień tych
podmiotów o charakterze władczym (imperium) od właścicielskich (dominium); zob. na ten temat A.
Zieliński, Zagadnienia prawa własności w orzecznictwie NSA, KPP 4/1993, s. 420-421; S. Wójcik,
Problem pojęcia "własność prywatna", s. 20; T. Kurowska, Upowszechnienie prawa własności, s. 89 i 124;
J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe

, s. 57, 63; M. Bednarek, Przemiany własności, s. 96 i n., 125 i n.; A.

Agopszowicz,

Wynajem komunalnych lokali użytkowych. Sprawa publiczna czy prywatna (w:) Rozważania

str. 15

o państwie i prawie, Księga jubileuszowa ofiarowana prof. J. Nowackiemu, Pr.N. UŚl. nr 1349, Katowice
1993.

Jedynie sporadycznie można spotkać się z poglądem kwestionującym zasadność dokonywania

jakiejkolwiek konstytucyjnej typizacji własności, choć zarazem jego zwolennicy stwierdzają, iż o zakresie
ochrony własności powinna decydować funkcja jej przedmiotu; tak A. Łabno-Jabłońska, Nowa
konstytucyjna regulacja, s. 39.

"Pozostałości" marksistowskiej typologii własności. Pomimo odstąpienia od marksistowskiej

dyferencjacji własności w obowiązujących przepisach (np. art. 32 ust. 1 ustawy wypadkowej) w dalszym
ciągu występują normy nawiązujące do dawnej dyferencjacji własności. Chodzi przede wszystkim o
terminy:

własność społeczna i jednostka gospodarki uspołecznionej.

Z reguły, choć nie zawsze, istnienie takich "przestarzałych" przepisów można wytłumaczyć za

pomocą tezy o nieuchronnych sprzecznościach okresu przejściowego (faktyczna niemożność
jednoczesnego znowelizowania wszystkich przepisów). Niejednokrotnie wszakże przyczyna leży także w
niedostatkach współczesnej legislacji. Niezależnie jednak od powodów występowanie owych
"pozostałości" dawnej koncepcji własności świadczy o niespójności systemu prawa. Przy interpretowaniu
przepisów tego rodzaju należy zatem korzystać z dobrodziejstw wykładni systemowej i funkcjonalnej,
tj. uwzględniać ich nowy kontekst normatywny - art. 20 Konstytucji RP 1997 oraz odmienne
założenia aksjologiczne, na których opiera się współczesny porządek prawny, tak też (wyjątkowo)
SN 8.09.1992, OSN 4/1993/53; po

gląd taki reprezentuje również S. Wójcik, Problem pojęcia "własność

prywatna"

, s. 13 i 14. Jednakże w większości orzeczeń wydawanych na podstawie przepisów dalej

używających terminów własność społeczna czy jednostka gospodarki uspołecznionej sądy nie czynią
dostatecznej refleksji na temat nowej koncepcji własności i dokonanych już zmian ustawodawczych w
sferze stratyfikacji własności. Powoduje to, że sądy bez wahania, choć błędnie, posługują się dawnymi
kategoriami normatywnymi; zob. np. NSA 24.05.1991, OSP 2/1992/30; NSA 27.02.1991, OSP
7-

8/1992/157; SN 4.01.1991, OSP 10/1991/253. Zob. też podwójnie nieprawidłowy SN 7.07.1995,

"Rzeczpospolita" nr 247 z 24.10.1995, w którym błędnie przyjęto, że kategoria jednostek gospodarki
uspołecznionej przestała istnieć w prawie podatkowym dopiero w 1993 r. oraz w którym wyrażono
nietrafny pogląd, iż tylko spółki z udziałem (ponad 50%) Skarbu Państwa, ale już nie spółki z udziałem
gmin, choćby 100%, mogły być do 1993 r. traktowane jako uspołecznione zakłady pracy.

Art. 45.

Literatura:

W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994; Z. Gawlik, Umowne

klauzule waloryzacyjne,

Rej.

4/1991;

Gniewek,

W kwestii

statusu prawnorzeczowego

powierzchniowych wód płynących i współwystępujących elementów naturalnych środowiska wodnego,
AWr. No 814, Przegląd Prawa i Administracji XXI, Wrocław 1990; J. Ignatowicz, Hipoteka na
spółdzielczych prawach do lokali, PiP 7/1992; W. J. Katner, Przeniesienie własności rzeczy ruchomych,
Łódź 1988; W. J. Katner, Umowne nabycie własności ruchomości w prawie polskim , Warszawa 1992; A.
Lipiński, Cywilnoprawne problemy geologii i górnictwa, KPP 4/1996; A. Lipiński, R. Mikosz, Komentarz do
ustawy prawo geologiczne i górnicze, Warszawa 1995 (w skrócie: Komentarz do pr. geol. i górn.); Prawo
papierów wartościowych , red. S. Włodyka, Kraków 1992; Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna,
Warszawa 1995; Z. Żabiński, Jednostka pieniężna jako przedmiot praw majątkowych, KSP 1-2/1968; Z.
Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy na kształtowanie się systemu prawa cywilnego, ZNUJ, CCXLVI, Prace z
wynalazczości i ochrony własności intelektualnej 1/1974.

Pojęcie rzeczy

Przedmiotami stosunków prawnych (czy praw podmiotowych) są dobra materialne i niematerialne.

Wśród dóbr (przedmiotów) materialnych wyróżniamy rzeczy i przedmioty materialne nie będące rzeczami.

Wyodrębnione grupy przedmiotów stosunków prawnych podporządkowane są ustalonym dla nich

reżimom prawnym (bliżej o tym zob. E. Łętowska, Podstawy, s. 160).

Pojęcie rzeczy jest jednym z podstawowych pojęć w prawie cywilnym. Od jego ujęcia i granic zależy

przyjęcie rozwiązań normatywnych określających sposób i charakter władania różnymi dobrami oraz
sposób przenoszenia praw związanych z tym władaniem, a także przyznawania innym osobom niż
uprawniony p

rawa do korzystania z tych dóbr (Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy, s. 251). W

szczególności na podstawie normatywnej kategorii rzeczy wyróżniane są podmiotowe prawa rzeczowe,
które reguluje odrębny dział prawa cywilnego (prawo rzeczowe w sensie przedmiotowym - księga II k.c.).

str. 16

Legalna definicja rzeczy (art. 45 k.c.)

ujmuje pojęcie rzeczy wąsko. Rzeczami w znaczeniu

normatywnym (techniczno-

prawnym) są tylko przedmioty materialne, tj. - według powszechnie

akceptowanego sformułowania - materialne części przyrody (w stanie pierwotnym lub przetworzonym)
na tyle

wyodrębnione (w sposób naturalny lub sztuczny), że w obrocie prawnym mogą być traktowane

jako dobra samoistne.

Pojęcie rzeczy charakteryzują zatem dwie cechy:
a) materialny (fizykalny) charakter (ich

wartość majątkowa jest obojętna); cechy tej brakuje przy

falach morskich, wietrze, dźwięku, elektryczności;

wyodrębnienie z przyrody; cechy tej brakuje przy otwartym morzu, wodzie płynącej, powietrzu,

złożach minerałów. Nie jest natomiast istotny stan skupienia (stały, ciekły, gazowy), jeżeli
występuje możność wyodrębnienia (np. gaz w balonie, woda w butelce).

Nie są zatem rzeczami przedmioty niematerialne: dobra niematerialne (utwory literackie,

muzyczne, naukowe, wynalazki itp.), prawa

, a także różnego rodzaju energie, ponieważ nie stanowią (w

znaczeniu potocznym) materialnych (dostrzegalnych) części przyrody. Spośród zaś materialnych części
przyrody nie są rzeczami takie dobra, którym z powodu braku wyodrębnienia nie można przypisać cechy
samoistno

ści: złoża minerałów (kopaliny), tzw. res omnium communes (woda płynąca, morze,

powietrze) oraz

części składowe rzeczy (w tym ostatnim wypadku - brak wyodrębnienia prawnego).

Rzeczami są natomiast przedmioty pochodzące z innych ciał niebieskich z chwilą sprowadzenia

ich na ziemię lub zawładnięcia nimi przez człowieka za pomocą dostępnych środków technicznych; tak K.
Piasecki (w:) K.c. Komentarz 1989, s. 58, teza 4.

Według dotychczas dominującego poglądu rzeczami są tylko poszczególne przedmioty, co

ozna

cza, że nie traktuje się jako rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym tzw. zbioru rzeczy (universitas

rerum), np. biblioteki, oraz zbioru praw (universitas iuris

), np. przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego

(zob. o tym uw. 2.F.).

Przydatność wąskiego ujęcia rzeczy bywa - ze względów funkcjonalnych - kwestionowana ; zob.

np. Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy; A. Stelmachowski, Przedmiot własności. Odnosi się to zwłaszcza
do problemu regulacji uprawnień majątkowych do takich dóbr, jak: energia elektryczna, jądrowa, wody,
złoża mineralne, przedsiębiorstwo. Stąd dezyderat, by zasadniczym punktem odniesienia praw
rzeczowych były rzeczy w szerokim znaczeniu, tj. - jak się zdaje - także inne niż rzeczy przedmioty
materialne, ale już nie dobra niematerialne; tak A. Stelmachowski, Przedmiot własności, s. 109.

2. Klasyfikacja rzeczy

Nieruchomości i rzeczy ruchome. Podział ten ma charakter dychotomiczny (dwudzielny); jest

więc rozłączny i wyczerpujący.

K.c. definiuje jedynie

pojęcie nieruchomości, w tym pojęcie nieruchomości rolnej (art. 46 i 46

Ze względu na dychotomiczny charakter podziału przyjmuje się, iż rzeczy, które nie są

nieruchomościami, stanowią rzeczy ruchome (definicja negatywna, doktrynalna).

Zakresu rzeczy ruchomych nie da się określić w sposób pozytywny przez wyliczenie cech

właściwych dla ruchomości; S. Grzybowski (w:) System I, s. 414; podobnie Z. Radwański, Prawo
cywilne, s. 103 oraz E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 29. Odmienne stanowisko zajmuje W. J.
Katner (

Rozważania, s. 32; Przeniesienie własności , s. 71 i 72; Umowne nabycie, s. 29), według którego

cechą decydującą o zaliczeniu rzeczy do ruchomości jest potrzeba i możliwość przenoszenia, tj.
przemieszczania rzeczy jako warunku jej użyteczności. Za ruchomości "z natury" autor ten uznaje
wszelkie rzeczy, którym brak cechy związania z gruntem.

W wielu wypadkach dopiero ustawa rozstrzyga o rodzaju rzeczy; S. Grzybowski (w:) System I ,

s. 415. Dotyczy to:

a) rzeczy połączonych z nieruchomością tylko dla przemijającego użytku (art. 47 § 3 k.c.);
b) urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu elektrycznego

i innych urządzeń podobnych, nawet trwale połączonych z gruntem, jeżeli wchodzą w skład
przedsiębiorstwa (art. 49 k.c.);

c) budynków i innych urządzeń nie związanych trwale z gruntem (kioski, baraki, trybuny itp.);
d) rosnących w gruncie drzew i innych roślin, jeżeli stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności

(arg. z art. 48 k.c., zob. np. art. 274 k.c.).

Wymienione (w pkt a-

d) rzeczy stanowią rzeczy ruchome.

Środki transportu, w tym: urządzenia pływające, łącznie ze statkami morskimi, statki powietrzne,

sztuczne satelity i pojazdy kosmiczne zalicza się do rzeczy ruchomych; S. Grzybowski (w:) System I, s.

str. 17

415; W. J. Katner,

Rozważania, s. 43 i n.

Szczególnym przypadkiem są statki morskie wpisane do rejestru okrętowego, gdyż kodeks

morski nakazuje w pewnych wypadkach stosować do takich jednostek przepisy odnoszące się do
nieruchomości. Dotyczy to:

a) oceny skutków wpisu do rejestru okrętowego (art. 31 § 2 k.m.);
b) tzw. hipoteki morskiej, czyli zastawu na statkach (art. 64 k.m.) oraz
c) egzekucji (art. 1014 k.p.c.).
Nie oznacza to wszakże, by statki morskie wpisane do rejestru okrętowego stawały się

nieruchomościami.

Sens prawny podz

iału na nieruchomości i rzeczy ruchome polega na poddaniu obydwu kategorii

rzeczy

odmiennym reżimom prawnym (zob. też E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 5 i n.).

Szczególną wagę ("od zawsze") przykłada się do regulacji sytuacji prawnej nieruchomości (bardziej
wyczerpująca reglamentacja i zarazem większa restrykcyjność przepisów). Decyduje o tym przede
wszystkim znaczenie gruntów, tj. ich rola gospodarcza i cecha niepomnażalności. Główne różnice
reżimów prawnych można ująć następująco:

a) przedmiotem niek

tórych praw rzeczowych mogą być tylko albo ruchomości (zastaw; wyjątek:

zastaw na prawach), albo nieruchomości (użytkowanie wieczyste, służebności oraz - co do
zasady - hipoteka).

Hipotekę (art. 65 ustawy o kw. i hip.) ustanawia się bowiem nie tylko na prawie własności

nieruchomości, lecz również na prawie użytkowania wieczystego gruntu oraz na częściach
składowych nieruchomości w przypadku hipoteki na prawach do lokali spółdzielczych, będących
ograniczonymi prawami rzeczowymi, a także na wierzytelności zabezpieczonej hipoteką
(subintabulat).

Takie okoliczności, jak: dotychczas obowiązująca reguła rozłączności hipoteki i zastawu (albo

zastaw, albo hipoteka), wprowadzenie instytucji hipoteki na prawach do lokali spółdzielczych i
dalsze obowiązywanie instytucji zastawu na prawach rodzą problem, czy prawa do lokali
spółdzielczych mogą być obecnie przedmiotem wyłącznie hipoteki, czy także zastawu.
Wątpliwość tę należy rozwiązać dając pierwszeństwo zasadzie rozłączności hipoteki i zastawu (za
stanowiskiem takim

opowiadają się m.in. M. Bednarek, Przemiany własności, s. 330; J.

Ignatowicz, Hipoteka, s. 28; T. A. Filipiak,

Spółdzielcze prawa do lokali jako przedmiot hipoteki,

Rej. 3-4/1993, s. 25), co oznacza

możność obciążenia praw do lokali spółdzielczych jedynie

hipoteką;

b) niektóre stosunki obligacyjne mogą dotyczyć tylko nieruchomości (np. dożywocie); inne tylko

rzeczy ruchomych (np. komis, pożyczka);

c) instytucja ksiąg wieczystych przeznaczona jest wyłącznie dla nieruchomości, a obecnie i części

składowych nieruchomości (księgi wieczyste dla praw do lokali spółdzielczych).

Na temat prowadzenia ksiąg wieczystych dla praw do lokali spółdzielczych poza opracowaniami typu

komentatorskiego zob. SN 30.05.1994, OSN 12/1996/236; SN 28.09.1994, Rej. 3/1996, s. 123 z
gl. kr. W. Sługiewicza, tamże oraz m.in. J. Ignatowicz, Hipoteka, s. 31; T. Filipiak, Ustanowienie
hipoteki na spółdzielczych prawach do lokali, Rej. 8/1993, s. 27, którzy zezwalają (nietrafnie) na
urządzanie ksiąg wieczystych dla lokali spółdzielczych bez uregulowania stanu prawnego całej
nieruchomości spółdzielczej oraz krytykę tego poglądu przeprowadzoną m.in. przez D. Wróbel,
Wpis do ksiąg wieczystych własności lokali, PS 9/1993, s. 51 oraz W. Sługiewicza w cyt. glosie;
zob. też M. Bednarek i in., Hipoteka, Warszawa 1991, s. 18; D. Niestrzębski, Problemy hipoteki na
lokalach spółdzielczych, Mon.Prawn. 3/1997;

d) odmiennie jest unormowana egzekucja z ruchomości i nieruchomości (art. 844 i n. oraz art. 921 i

n. k.p.c.);

e) w wielu wypadkac

h, w ramach wspólnych co do zasady instytucji, szczegółowe przepisy

wprowadzają zróżnicowania w zależności od rodzaju rzeczy, np. sposób i forma przenoszenia
własności nieruchomości i rzeczy ruchomych (art. 155 i n. k.c.);

f) tylko nieruchomości mogą podlegać wywłaszczeniu (art. 46 i n. ustawy o g.g.); problematykę

wywłaszczania nieruchomości szczegółowo omawia T. Woś, Wywłaszczenie nieruchomości i jej
zwrot

, Poznań-Kluczbork 1995; zob. też M. Wolanin, Szczególne formy wywłaszczania praw

rzeczowych pod bud

owę autostrad, PS 4/1996;

g) jedynie w stosunku do nieruchomości ustanawia się ustawowe prawo pierwokupu (art. 166 § 1, art.

695 § 2 k.c., art. 76 i n. ustawy o g.g., art. 29 ust. 4 u.g.n.r. SP, art. 8 ust. 2 ustawy o specjalnych

str. 18

strefach ekonomicznych -

ustawa z 20.10.1994, Dz.U. Nr 123, poz. 600 ze zm.; zob. też art. 599 §

2 k.c.); zob. o tym m.in. R. Sztyk,

Ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości, Rej. 5/1992; E.

Drozd, Przedmiotowy i podmiotowy zakres ustawowego prawa pierwokupu na rzecz gminy, Rej.
3/1994.

Rzeczy oznaczone co do tożsamości i co do gatunku. Pierwsze ( in specie) to rzeczy, które

wykazują cechy indywidualne, wyłącznie im właściwe bądź rzeczy wyraźnie wskazane przez strony
stosunku prawnego (ta rzecz); natomiast drugie (in genere) t

o rzeczy określone tylko według ich cech

rodzajowych, gatunkowych

, tj. właściwych dla większej liczby przedmiotów (taka rzecz); zob. o tym J.

Ignatowicz, Prawo rzeczowe

, s. 17; Z. Radwańśki, Zobowiazania, s. 67; T. Dybowski (w:) System III/1, s.

110-111.

Podział na rzeczy oznaczone co do tożsamości (indywidualne) i co do gatunku (rodzajowe) ma

charakter subiektywny

; rozstrzygające znaczenie ma wyraźna lub domniemana wola stron stosunku

prawnego. Zatem wyłącznie treść konkretnego zobowiązania wskazuje, czy rzecz będąca przedmiotem
świadczenia została oznaczona indywidualnie czy rodzajowo; zob. Z. Radwański, Zobowiązania, s. 68; T.
Dybowski (w:) System III/1

, s. 111; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56-57; J. Ignatowicz, Prawo

rzeczowe, s. 17; S. Grzybowski (w:) System I, s. 425; A. Wolter, Prawo cywilne, s. 229; E. Gniewek,
Prawo rzeczowe 1996

, s. 33, a także SN 18.12.1973 (nie publ.); do orzeczenia tego krytycznie

ustosunkowała się E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109 i 110.

Nieruchomości są zawsze oznaczone co do tożsamości; tak S. Breyer, Przeniesienie własności

nieruchomości, s. 69 i 70; J. Wasilkowski, Prawo własności, s. 157, przypis 20; E. Gniewek, Prawo
rzeczowe 1996

, s. 33; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 9. Tezy tej częściowo nie podziela E. Drozd

(

Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43), który uważa, że nieruchomość budynkowa może mieć

status rzeczy oznaczonej tylko co do gatunku.

Natomiast w klasie rzeczy ruchomych

występują tak rzeczy oznaczone co do gatunku, jak i co

do tożsamości. Wśród ruchomości rzeczami oznaczanymi jako indywidualne są zazwyczaj np. dzieła
sztuki (obraz Rembrandta). Większość rzeczy ruchomych kwalifikuje się jako rzeczy rodzajowe, np.
książki, samochody, zboże.

Jednakże z woli stron rzecz "z zasady" rodzajowa, np. samochód, książka (seryjnie wytworzona),

może być traktowana jako oznaczona co do tożsamości, np. gdy kupujący - spośród wielu innych (takich
samych) rzeczy -

dokona wyboru konkretnego egzemplarza książki czy samochodu opatrzonego jemu

tylko właściwym numerem podwozia i silnika.

I na odwrót - rzecz "z zasady" oznaczona co do tożsamości może in concreto występować jako rzecz

rodzajowa, np. gdy zostanie zlecone nabycie kilku spośród wystawianych na aukcji dzieł sztuki za
określoną sumę; tak T. Dybowski (w:) System III/1, s. 111.

Subiektywny

charakter podziału na rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości stanowi

główną różnicę w stosunku do dawniej stosowanego podziału na rzeczy zamienne i niezamienne.
Zamiennymi były rzeczy, które w obrocie wydzielano zazwyczaj według liczby, miary lub wagi. Pozostałe
rzeczy uważano za niezamienne. Podział ten opierał się na kryteriach zobiektywizowanych - o podziale
na rzeczy zamienne i niezamienne decydowały zapatrywania i zwyczaje panujące w obrocie (a nie wola
stron); bliżej o tym zob. S. Grzybowski (w:) System I, s. 424 i n.; W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 31 i n.

Podziały na rzeczy zamienne - niezamienne oraz rodzajowe - indywidualne nie są tożsame

(odmiennie E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997

, s. 9), aczkolwiek częściowo pokrywają się. W

szczególności rzeczy oznaczone co do gatunku stanowią z reguły (tj. o ile strony nie zdecydują inaczej)
odpowiednik kategorii rzeczy zamiennych; T. Dybowski (w:) System III/1

, s. 111; W. Czachórski,

obowiązania, s. 56; W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 36.

Nawiązując do tradycyjnego podziału rzeczy na zamienne i niezamienne w obrocie, wyjaśnia się

niekiedy sens obecnie istniejącego podziału - rzeczy indywidualnie oznaczone nie dają się zastąpić
inną rzeczą; natomiast rzeczy oznaczone gatunkowo są zastępowalne; zob. W. Czachórski,
Zobowiązania, s. 56; podobnie W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 36; E. Skowrońska (w:) K.c.
Komentarz 1997

, s. 109. Podkreśla się wszakże, że brak możliwości zamiany może wynikać "jedynie" z

woli stron; tak zwłaszcza W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 36.

Rzeczy oznaczone co do gatunku

jako przedmiot świadczenia mogą być określane z różnym

stopniem dokładności (szerzej lub węziej), np. tylko "samochód" lub "samochód marki, roku produkcji, o
kolorze karoserii" itp. W ten sposób zawęża się klasę przedmiotów, spośród których można będzie
dokonać wyboru przedmiotu świadczenia; zob. o tym S. Grzybowski (w:) System I, s. 425; W. Czachórski,
Zobowiązania, s. 56; T. Dybowski (w:) System III/1, s. 112-113.

str. 19

Okoliczność powyższa sprawia, iż niekiedy postuluje się wyodrębnianie tzw. "ograniczonych

świadczeń rodzajowych", przez co należy rozumieć takie oznaczenie gatunku, w którym wśród cech
rodzajowych występuje określenie konkretnej masy rzeczy, z której ma nastąpić świadczenie, np.
stosunek kontraktacji -

art. 613 i n. k.c.; tak W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56. Zwalczając koncepcję

wyodrębniania kategorii pośrednich trafnie argumentuje się, iż podział rzeczy na oznaczone co do
tożsamości i gatunku jest podziałem dychotomicznym; S. Grzybowski (w:) System I, s. 425, a zwłaszcza
Z. Radwański, Zobowiązania, s. 68. Ograniczone świadczenia rodzajowe zachowują zatem status
świadczeń gatunkowych.

Podział na rzeczy oznaczone indywidualnie i gatunkowo może spełniać różną funkcję w

różnych przepisach: w przepisach prawnorzeczowych chodzi o funkcję identyfikującą, konkretyzującą
przedmiot świadczenia (art. 155 k.c.); natomiast w przepisach zobowiązaniowych o rękojmi za wady
rzeczy chodzi o stwierdzenie (lub nie)

unikalności (zastępowalności) przedmiotu (art. 561 k.c.). Dlatego

też w konkretnym stosunku prawnym - zależnie od wyrażonej w umowie woli stron - rzecz, np.
samochód opatrzony numerami silnika i podwozia, może być traktowana, w rozumieniu przepisów o
przeniesieniu własności, jako rzecz oznaczona co do tożsamości, zaś z punktu widzenia przepisów
o rękojmi za wady rzeczy jako rzecz oznaczona gatunkowo, tak też SN 13.04.1983 (nie publ.), z gl.
apr. E. Łętowskiej, PiP 12/1983 oraz SN (IC) 30.12.1988, OSN 3/1989/36 - Wytyczne w sprawie rękojmi i
gwarancji; zob. również na ten temat Cz. Żuławska w gl. kr. do SN 20.01.1977, OSPiKA 10/1977/167, s.
417 i n. oraz M. Nesterowicz, w gl. kr. do tego samego orz. SN, NP 6/1978, s. 970, a także T. Dybowski
(w:) System III/1

, s. 112. W Wytycznych (teza 10) stwierdzono, że rzeczy nowe produkowane seryjnie,

masowo, różniące się tylko pewnymi zewnętrznymi cechami lub zestawem akcesoriów, są rzeczami
oznaczonymi tylko co do gatunku. Nie nadaje rzeczy charakteru rz

eczy oznaczonej co do tożsamości

oznaczenie jej samej czy też jej zespołów lub elementów numerami lub określonymi symbolami. W świetle
dotychczas przytoczonych argumentów, cytowanej tezie Wytycznych zbyt szerokie znaczenie przypisuje
E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109, która uznaje, że teza ta ma walor ogólny.

Poprzednio SN zajmował stanowisko odmienne, tj. uznawał, że samochód wydany w wykonaniu

umowy sprzedaży, opatrzony numerami silnika i podwozia stanowi rzecz oznaczoną co do tożsamości;
tak SN 20.01.1977, OSPiKA 10/1977/167 (z cyt. kr. gl. Cz. Żuławskiej i M. Nesterowicza); SN 23.03.1978
(nie publ.).

Jeżeli przedmiotem świadczenia uczyniono rzecz oznaczoną co do tożsamości, zobowiązanie od

razu nadaje się do wykonania - dłużnik musi świadczyć ów sprecyzowany przez strony przedmiot (np.
wskazany przez kupującego egzemplarz), choćby nawet przedmiot ten był w obrocie zastępowalny
(zamienny). Natomiast w przypadku oznaczenia świadczenia za pomocą rzeczy rodzajowej świadczenie
wymaga konkr

etyzacji, tj. wyboru rzeczy spośród innych rzeczy tego samego rodzaju; zob. np. art. 357

k.c.; bliżej zob. Z. Radwański, Zobowiązania , s. 68, a zwłaszcza T. Dybowski (w:) System III/1, s. 113 i n.

Konsekwencje prawne podziału rzeczy na oznaczone co do gatunku i co do tożsamości

zaznaczają się zarówno na terenie prawa rzeczowego (zob. np. art. 155 k.c. co do sposobu i chwili
przeniesienia własności rzeczy), jak i na terenie prawa zobowiązań. Omawiany podział ma zwłaszcza
znaczenie dla oceny niemożliwości świadczenia (art. 475 k.c.), wykonania zastępczego (art. 479 k.c.),
uprawnień z tytułu rękojmi za wady rzeczy (np. art. 557 § 2, art. 561 k.c.), treści obowiązku zwrotu rzeczy
przy różnych typach praw (takie same rzeczy - np. przy użytkowaniu nieprawidłowym - art. 264 k.c.,
pożyczce - art. 720 § 1 k.c. lub te same rzeczy - np. przy najmie - art. 675 § 1 k.c., dzierżawie - art. 705
k.c.). Zob. bliżej na temat klasyfikacji rzeczy oznaczonych co do gatunku i co do tożsamości oraz
konsekwencji prawnych tego podz

iału W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 31 i n.; tenże, Przeniesienie

własności, s. 88 i n.; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56 i n.; S. Grzybowski (w:) System I, s. 424 i n.; T.
Dybowski (w:) System III/1, s. 110 i n.

C. Rzeczy podzielne i niepodzielne. Podzielne

są rzeczy, które można dzielić na części tego

samego rodzaju (takie same) bez istotnego zmniejszenia (tym bardziej utraty) ich wartości, np. materiały
włókiennicze, chleb. Niepodzielne są rzeczy, gdy podział taki nie jest możliwy, np. książka, żywe zwierzę,
samochód.

Podzielność w znaczeniu prawnym (wyżej podanym) nie jest równoznaczna z faktyczną możliwością

dokonywania podziału fizycznego rzeczy, np. możność rozdrobnienia książki na kartki nie stanowi o
podzielności tej rzeczy w sensie prawnym.

O podzielności rzeczy nie zawsze decydują jej właściwości fizyczne, np. podział diamentu, choć

obiektywnie możliwy, bez wątpienia spowoduje znaczącą utratę wartości rzeczy. Podzielność lub
niepodzielność rzeczy może zatem wynikać również z funkcji, jaką rzecz pełni w obrocie.

str. 20

Znaczenie prawne

podziału na rzeczy podzielne i niepodzielne zaznacza się przede wszystkim w

ramach instytucji zniesienia współwłasności (art. 211 k.c.) oraz w innych postępowaniach "działowych", a
także w sferze prawa zobowiązań dla oceny, czy mamy do czynienia z podzielnością lub niepodzielnością
świadczenia (art. 379 i n. k.c.). Trzeba wszakże pamiętać, że podzielność (lub nie) zobowiązań ma
szerszy zakres niż kwestia podzielności rzeczy będącej przedmiotem świadczenia; podzielność
zobowiązań nie musi zatem wiązać się z podzielnością rzeczy; bliżej na temat zobowiązań podzielnych i
niepodzielnych zob. T. Dybowski (w:) System III/1

, s. 108 i n.; Z. Radwański, Zobowiązania, s. 67; W.

Czachórski, Zobowiązania, s. 55 i n.

Rzeczy zużywalne i niezużywalne. Zużywalnymi są rzeczy, których zwykły użytek (korzystanie

zgodnie z przeznaczeniem) polega na ich zużyciu (np. żywność, opał) lub wyzbyciu się (np. pieniądze).
Pozostałe rzeczy są niezużywalne.

Niezużywalne są nieruchomości, a także rzeczy ruchome, które ulegają wprawdzie zużyciu, lecz

dopiero w dłuższym okresie wskutek ich wielokrotnego używania, np. ubranie, samochód, książka.
Większość rzeczy ruchomych ma charakter niezużywalny.

O kwalifikacji rzeczy jako zużywalnych bądź niezużywalnych może decydować ich konkretne

przeznaczenie

, np. przeznaczony do spalenia w trakcie realizacji filmu barak będzie rzeczą zużywalną;

zaś bryła węgla traktowana jako eksponat muzealny będzie rzeczą niezużywalną.

Podział na rzeczy zużywalne i niezużywalne nie występuje expressis verbis w przepisach k.c.; ma on

jednak znaczenie prawne

. Rzeczy zużywalne nie mogą być bowiem przedmiotem takich stosunków

prawnych, które polegają na oddaniu rzeczy przez właściciela osobie trzeciej do korzystania z
jednoczesnym obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy, np. najem, dzierżawa, użyczenie. Zob. też art. 264
k.c. (użytkowanie nieprawidłowe), art. 720 § 1 k.c. (pożyczka), art. 845 k.c. (depozyt nieprawidłowy), które
mają na względzie rzeczy zużywalne. Stąd też przewidują zwrot nie tych samych, lecz takich samych
rzeczy; podział rzeczy na zużywalne i niezużywalne omawia S. Grzybowski (w:) System I, s. 423 i n.

Rzeczy proste i złożone. Rzeczą prostą, np. kamień, moneta, kartka papieru, arkusz blachy,

szkło, jest rzecz stanowiąca jednolitą całość, w której nie da się wyróżnić poszczególnych części o
samodzielnym znaczeniu.

Rzeczą złożoną jest rzecz składająca się z elementów mogących mieć

samodzielne znaczenie, np. samochód, komputer, budynek.

Rzecz prosta

lub złożona jest z reguły rzeczą pojedynczą; na temat przedmiotów zbiorowych i

zbiorów przedmiotów zob. niżej - uw. F.

Jedynie w przypadku

rzeczy złożonych można mówić o jej częściach składowych (co do pojęcia

części składowych rzeczy zob. uw. do art. 47 i n.). Poza tym podział na rzeczy proste i złożone nie
wykazuje dalej idącego znaczenia prawnego.

Podziału na rzeczy proste i złożone nie należy mylić z podziałem na rzeczy podzielne i

niepodzielne

. Rzeczami podzielnymi mogą być tak rzeczy proste (arkusz papieru), jak i złożone

(zabudowana nieruchomość); identycznie w przypadku rzeczy niepodzielnych - diament (rzecz prosta),
nieruchomość lokalowa (rzecz złożona).

F. Rzeczy pojedyncze i zbiorowe oraz zbiory rzeczy i zbiory praw.
a) Co do zasady rzeczami w sensie techniczno-

prawnym są tylko poszczególne samoistne

przedmioty materialne, tj. rzeczy pojedyncze

(proste i złożone). Mogą być one przedmiotami

zarówno stosunków prawnorzeczowych, jak i zobowiązaniowoprawnych.

b) Ze względu na występowanie w przyrodzie dużej ilości przedmiotów, które pojedynczo nie

przedstawiają żadnej wartości gospodarczej (np. poszczególne ziarna piasku, żwiru, zboża,
kawy, herbaty, nasion) i które z tego powodu występują w obrocie dopiero w pewnej masie
(np. wagon piasku, worek zb

oża, paczka nasion, kilogram kawy) uznaje się, iż przedmiot

stosunków zobowiązaniowoprawnych stanowią wyodrębnione (z reguły według wagi lub
objętości) masy takich przedmiotów materialnych. Są to tzw. rzeczy (lub przedmioty) zbiorowe.
Zarazem traktuje się je jako przedmiot prawa własności i innych praw rzeczowych oraz
posiadania

; zob. też S. Grzybowski (w:) System I, s. 456 i n.

c) Od rzeczy zbiorowej należy odróżnić tzw. zbiory przedmiotów, tj. zbiory rzeczy ( universitas

rerum) i zbiory praw (universitas iuris

). Wspomniane rozróżnienia terminologiczne nie zawsze są

konsekwentnie stosowane; w szczególności zbiory rzeczy bywają określane jako rzeczy zbiorowe.

Zbiór rzeczy (universitas rerum) składa się z większej liczby rzeczy pojedynczych tego

samego rodzaju

. Zbiór może mieć postać:

aa)

nie zorganizowaną, np. paczka gwoździ, paczka spinaczy, ryza papieru. Wartość całości jest

z reguły sumą wartości jej elementów; każdy z elementów bowiem przedstawia co do zasady

str. 21

samoistną i taką samą wartość użytkową;

bb)

zorganizowaną, tj. zbioru rzeczy uzupełniających się, np. para butów czy rękawiczek, talia

kart, lub zbioru rzeczy wzajemnie dobranych

, np. biblioteka, kolekcja znaczków, obrazów,

stado zwierząt, komplet mebli; odmiennie K. Korzan w gl. kr. (częściowo) do SN 9.12.1986,
OSP 1/1989/1, który zalicza do rzeczy złożonych (a nie rzeczy zbiorowych) książkę w kilku
tomach (chyba że każdy z tomów stanowi opracowanie odrębnego zagadnienia), szachy, parę
butów, kolekcję znaczków figurującą w międzynarodowych zbiorach filatelistycznych jako
całość.

W przypadku

zbioru rzeczy uzupełniających się dopiero zestawienie rzeczy (ich zbiór) nadaje im

pełną wartość użytkową. Poza zbiorem wartość użytkowa i majątkowa poszczególnych elementów jest
ograniczona. Dlatego też przedmiotem obrotu jest zazwyczaj cały zbiór.

W jeszcze większym stopniu ujawnia się wzajemna więź elementów w przypadku zbioru rzeczy

wzajemnie dobranych

. Tu zbiór uzyskuje własną użyteczność, a jego wartość najczęściej istotnie

przekracza sumę wartości poszczególnych elementów wchodzących w skład zbioru. Z reguły więc zbiór
jako całość jest przedmiotem obrotu; pogląd ten uznaje za sporny S. Grzybowski (w:) System I, s. 458.

Aczkolwiek

zbiór rzeczy (i to we wszystkich postaciach) może stanowić przedmiot (jeden) umów

prawnozobowiązaniowych (np. umowy sprzedaży, zamiany, umowy o dzieło), to jednak - zgodnie z
dotychczas dominującymi zapatrywaniami - nie zbiór, lecz poszczególne (pojedyncze) rzeczy
wchodzące w jego skład są przedmiotem praw rzeczowych i posiadania; tak np. SN 9.12.1986, OSP
1/1989/1 z cyt. gl. kr. (częściowo) K. Korzana, tamże; tak też J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe , s. 15; T.
Dybowski,

Ochrona własności, s. 43, S. Grzybowski (w:) System I, s. 457 i 458; zob. też E. Gniewek,

Prawo rzeczowe 1997, s. 5.

Zbiór praw (universitas iuris) to zorganizowane zespoły niejednorodnych elementów,

stanowiące wyodrębnione masy majątkowe. W ich skład wchodzą zazwyczaj tak prawa
bezwzględne, w tym rzeczowe, jak i prawa względne, a także pewne sytuacje czy stosunki
faktyczne. Klasycznym przykładem zbioru praw jest przedsiębiorstwo (w znaczeniu
przedmiotowym), a także gospodarstwo rolne.

Zbiory praw

bez wątpienia nie są rzeczami w sensie techniczno-prawnym (w ich skład wchodzą

nie tylko

przedmioty materialne, ale także niematerialne, np. prawa). Kontrowersyjne jest, czy

mogą być one uznane za jeden przedmiot czynności prawnej. Sporna jest w szczególności
problematyka przedsiębiorstwa; szczegółowo zob. o tym uw. do art. 55

-55

G. Rzec

zy istniejące i rzeczy przyszłe. Kryterium podziału stanowi istnienie (realne

występowanie) rzeczy w chwili zawierania umowy. Rzecz przyszła (emptio rei speratae) może
powstać:

a) bądź przez jej fizykalne wytworzenie (proces wytwarzania rzeczy w chwili zawarcia umowy może

być już wszczęty, choć, oczywiście, nie zakończony);

b) bądź przez zmianę kwalifikacji normatywnej przedmiotu, który już istnieje, lecz przez prawo nie

jest traktowany jako rzecz. Stanowisko to pozwala na objęcie pojęciem rzeczy przyszłej pożytków
naturalnych rzeczy istniejącej (przyszłe płody) oraz innych odłączonych od rzeczy istniejącej
części składowych (art. 53 § 1 k.c.), co jest powszechnie akceptowane; tak E. Drozd,
Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43; J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42; W. J. Katner,
Przeniesienie własności, s. 98; tenże, Umowne nabycie, s. 41 i 42.

Pozostałe rzeczy są rzeczami istniejącymi.
Odmienny pogląd zajmuje S. Breyer (Przeniesienie własności nieruchomości, s. 70), który ogranicza

pojęcie rzeczy przyszłej do rzeczy nie istniejącej wyłącznie w sensie fizycznym (nigdy w sensie
prawnym), choć zarazem (i niekonsekwentnie) zalicza on do rzeczy przyszłych części składowe oraz
pożytki naturalne.

Zapatrywanie (aprobowane tu), że rzecz przyszła może powstać także przez zmianę kwalifikacji

normatywnej przedmiotu już istniejącego, prowadzi do wniosku, że rzeczą przyszłą może być również
nieruchomość, w tym nieruchomość gruntowa (tak E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, s.
43). Możliwość taką wyklucza natomiast S. Breyer ( Przeniesienie własności nieruchomości, s. 70), co
stanowi logiczną konsekwencję jego poglądu zacieśniającego pojęcie rzeczy przyszłej do rzeczy nie
istniejącej w znaczeniu fizykalnym.

nieruchomością gruntową w charakterze rzeczy przyszłej mamy do czynienia (podaję za E.

Drozdem,

Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43) np. w przypadku zawarcia umowy

zobowiązującej do przeniesienia własności określonej liczbowo ilości hektarów gruntu wchodzącego

str. 22

w skład nieruchomości bez jednoczesnego ustalenia granic. W takim wypadku nieruchomość jako
rzecz powstanie dopiero po ustaleniu granic. Umowy takie za niedopuszczalne uważa J. Wasilkowski
(

Prawo własności, s. 157, przypis 20). Prawidłowy jest natomiast wniosek, iż na podstawie umów, w

których przedmiot umowy określono w sposób podany wyżej, nie może jedynie dojść do przeniesienia
własności (czyli do skutku rzeczowego).

Do przeniesienia własności rzeczy przyszłych (tak samo jak rzeczy oznaczonych co do gatunku)

potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy

(art. 155 § 2 k.c.). Charakter prawny tego wymogu

ustawy jest sporny:

a) umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy przyszłych wywołuje także skutek

rozporządzający, a przeniesienie posiadania stanowi tylko dodatkową przesłankę tego
skutku;

b) umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy przyszłych nie wywiera skutku

rzeczowego (rozporządzającego); skutek rzeczowy następuje dopiero przez przeniesienie
posiadania

; zob. bliżej na ten temat J. St. Piątowski (w:) System II, s. 286 i n.; W. J. Katner,

Przeniesienie własności , s. 215 i n.; tenże, Umowne nabycie, s. 98 i n.

Podział na rzeczy istniejące i przyszłe ma znaczenie prawne głównie w sferze prawa rzeczowego, w

tym zwłaszcza dla prawidłowego stosowania art. 155 k.c. (zob. o tym wyżej), a także w dziedzinie prawa
zobowiązań (zob. o tym niżej).

Niektóre umowy ex definitione mogą dotyczyć jedynie rzeczy przyszłych, np. umowa o dzieło,

kontraktacja, dostawa, umowa o roboty budowlane. Inne umowy również mogą mieć za przedmiot rzeczy
przyszłe, np. sprzedaż (tzw. sprzedaż zboża na pniu). Sprzedaż rzeczy przyszłej jest umową pod
warunkiem zawieszającym, że rzecz powstanie. Obowiązek zapłaty ceny powstaje z chwilą ziszczenia się
tego warunku; tak J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42.

Od sprzedaży rzeczy przyszłej należy odróżnić tzw. kupno nadziei (emptio spei). Umowa taka ma

charakter bezwarunkowy. Obowiązek zapłaty ceny istnieje bez względu na to, czy rzecz powstanie.
Umowa tego rodzaju stanowi postać umowy losowej; J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42 i 43.

Rzeczy znajdujące się w obrocie (res in commercio) i wyjęte z obrotu (res extra commercium)

oraz rzeczy ograniczone w obrocie

. Chodzi o obrót cywilnoprawny. Pojęcie obrotu należy rozumieć

szeroko.

Zasa

dą jest swoboda obrotu gospodarczego - art. 20 Konstytucji RP 1997 oraz art. 1 i 4 ust. 1

u.d.g.;

wszelkie ograniczenia, a tym bardziej wyłączenia stanowią wyjątki - art. 22 Konstytucji RP

1997; na temat zasady swobody działalności gospodarczej i jej ograniczeń zob. m.in. C. Kosikowski,
Wolność gospodarcza w prawie polskim, Warszawa 1995; tenże, Koncesje w prawie polskim, Kraków
1996; M. Waligórski, Administracyjnoprawna reglamentacja działalności gospodarczej, Poznań 1994; Z.
Leoński, Z. Niewiadomski, M. Waligórski, Ustawa o działalności gospodarczej z komentarzem,
Warszawa-

Poznań 1992; R. Taradejna, J. Maj, Ustawa o działalności gospodarczej. Komentarz , Wyd.

Przemiany 1990; M. Zdyb,

Komentarz do ustawy o działalności gospodarczej, Bydgoszcz 1997; tenże,

Publiczne prawo gospodarcze

, Kraków-Lublin 1997; tenże, Wolność działalności gospodarczej w

Konstytucji RP, Rej. 5/1997; S. Biernat, A. Wasilewski,

Ustawa o działalności gospodarczej. Komentarz,

Kraków 1997.

U podstaw

ograniczeń i wyłączeń z obrotu może leżeć tylko ważny interes publiczny - art. 22

Konstytucji RP 1997, i to zarówno natury gospodarczej, jak i społecznej, np. obowiązek państwa
zapewnienia ochrony życia i zdrowia obywateli, względy obronności i bezpieczeństwa państwa.

Zasadą jest, że rzeczy mogą być przedmiotem obrotu. Spośród wyjątków od tej reguły wyłączenie z

obrotu należy do rzadkości (tak też A. Wolter i in., Prawo cywilne , s. 222); najczęściej stosuje się
konstrukcję ograniczeń (głównie administracyjnoprawnych) w obrocie w postaci systemu zezwoleń i
koncesji (zob. np. art. 11 ust. 1 u.d.g., a zwłaszcza pkt 2, 2a, 3, 8a, 9, 10, 15 i 18 tego art.). Przez rzeczy
ograniczone w obrocie

należy zatem rozumieć rzeczy uczestniczące w obrocie na warunkach

określonych przez przepisy szczególne.

Znaczenie prawne podziału wyraża się w tym, że rzeczy wyjęte z obrotu nie mogą być

przedmiotem czynności prawnych (pierwotna niemożliwość świadczenia - art. 387 § 1 k.c.). Czynność
taka jest nieważna. Nieważne są również czynności prawne, których przedmiotem uczyniono rzeczy
ograniczone w obrocie

bez zachowania wymagań ustawowych (art. 58 k.c.); zob. też np. art. 9 ustawy o

j.v., art. 6 ustawy z 1920.

Rzeczami (w znaczeniu szerokim) wyłączonymi z obrotu są: zwłoki ludzkie, tzw. res omnium

communes (powi

etrze, morze, woda płynąca). Ponadto za rzeczy wyłączone z obrotu tradycyjnie uważa

str. 23

się rzeczy (również w znaczeniu szerokim) objęte monopolem państwowym (będące przedmiotem
wyłącznej własności państwowej). Zakres takich dóbr uległ po 1989 r. daleko idącemu zawężeniu. Do
kategorii tej można obecnie właściwie zaliczyć jedynie wody i złoża minerałów. Wyłączenie z obrotu w
przypadku monopolu państwowego ogranicza się do zakazu przenoszenia dóbr objętych tym
monopolem na inne niż państwo podmioty, w tym państwowe osoby prawne. Z reguły nie są natomiast
zabronione inne czynności prawne o charakterze rozporządzeń (w szerokim sensie), których przedmiotem
są owe dobra; np. odnośnie do kopalin dopuszczalne jest ustanowienie użytkowania górniczego (art. 7
ust. 2 pr.

geol. i górn.); zob. też instytucję korzystania z wód (art. 47 i n. pr. wodn.).

Rzeczami ograniczonymi w obrocie

są m.in.: metale i kamienie szlachetne, metale nieżelazne,

materiały wybuchowe, broń i amunicja, farmaceutyki, dobra kultury powstałe przed 9.05.1945 (art. 11
u.d.g.). Do rzeczy ograniczonych w obrocie należy też zaliczyć przedmioty traktowane jako środki trwałe
państwowych osób prawnych (art. 46a ustawy o p.p., art. 6 ustawy o j.v. oraz art. 5 ustawy o urzędzie
Ministra Skarbu Państwa).

Wyjątkami (o rozmaitym charakterze) od zasady swobody obrotu cywilnoprawnego objęte są

nieruchomości. Jak już sygnalizowano, zezwolenia MSWiA wymaga nabycie przez cudzoziemca
nieruchomości (prawa własności i użytkowania wieczystego), a także co do zasady udziałów (akcji) w
spółce handlowej będącej właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości (art. 1 i art. 3e
ustawy z 1920); zob. omówienie uregulowań tej ustawy dokonane m.in. przez Z. Truszkiewicza, Ustawa
o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z komentarzem, Kraków 1996; R. Taradejnę,
Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców, Warszawa-Zielona Góra 1996; J. Rajskiego,
Zmiana ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, PPH 9/1996; R. Sztyka, Nowe zasady
nabywania nieruchomości przez cudzoziemców.

Do wniesienia tytułem aportu nieruchomości do spółki z udziałem zagranicznym przez państwową

osobę prawną niezbędne jest zezwolenie Ministra Skarbu Państwa (art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy o j.v.).
Zezwolenia Ministra Skarbu Państwa wymaga także zawarcie umowy upoważniającej spółkę z udziałem
zagranicznym do korzystania z nieruchomości wchodzących w skład majątku państwowych osób
prawnych (art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o j.v.); art. 6 ustawy o j.v. w brzmieniu z 1996 r. omawia J. Rajski,
Noweli

zacja ustawy o spółkach z udziałem zagranicznym, PPH 7/1996.

Ograniczony jest obrót mortis causa nieruchomościami rolnymi, lecz tylko w wypadku dziedziczenia

ustawowego (art. 1059 k.c.); rozwiązanie to stanowi przykład niewytłumaczalnej niekonsekwencji
ustawodawcy; zob. o tym dalej - uw. 7. do art. 46

Szczególnej reglamentacji prawnej poddana jest gospodarka nieruchomościami rolnymi i

nierolnymi Skarbu Państwa (zob. ustawę o g.g. i u.g.n.r. SP; zob. też ustawę o lasach), a co do
nieruchomości nierolnych także gospodarka gruntami komunalnymi (ustawa o g.g.).

Środki trwałe i obrotowe. Wymieniony ekonomiczny podział dóbr, w tym rzeczy, ma znaczenie

prawne.

Podział na środki trwałe i obrotowe pełni rolę zwłaszcza w prawie finansowym, zob. rozp. w

sprawie amortyzacji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych (rozp. MF z 17.01.1997,
Dz.U. Nr 6, poz. 35 ze zm.).

Środkami trwałymi oraz wartościami niematerialnymi i prawnymi są rzeczy i

prawa długotrwałego użytku, tj. powyżej roku (§ 2 i 3 rozp.). Środki trwałe oraz wartości niematerialne i
prawne podlegają amortyzacji. Odpisy amortyzacyjne zalicza się do kosztów prowadzenia działalności
gospodarczej, co ma znaczenie dla określenia wysokości dochodu, a w konsekwencji dla wysokości
należnego podatku dochodowego. Pozostałe przedmioty są środkami obrotowymi; na temat środków
trwałych i obrotowych - pojęcia i znaczenia - zob. m.in. H. Litwińczuk, Prawo bilansowe i podatkowe
podmiotów gospodarczych, Warszawa 1993, s. 37 i n.; C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Finanse i prawo
finansowe, Warszawa 1994, s. 377 i n.

Podział na środki trwałe i obrotowe (majątek trwały i obrotowy) stanowi też podstawę reglamentacji

obrotu cywilnoprawnego.

Chodzi głównie o czynności prawne, których przedmiotem są składniki majątku trwałego (środki

trwałe), dokonywane przede wszystkim przez państwowe osoby prawne (zob. np. art. 46a ustawy o p.p.,
art. 5 ust. 1 pkt 3 ustawy o urzędzie Ministra Skarbu Państwa), choć nie tylko, zob. np. art. 19 ust. 1 u.k.p.
dot

yczący spółek powstałych w wyniku komercjalizacji, w których Skarb Państwa obejmuje powyżej 50%

akcji lub udziałów; zob. też A. Wolter i in., Prawo cywilne, s. 222.

Przedmioty materialne nie będące rzeczami

Z uwagi

na brak wyodrębnienia z przyrody zasadniczo przyjmuje się, iż ciecze, gazy i kopaliny,

str. 24

choć są przedmiotami materialnymi, nie stanowią rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym, a przez to nie
mogą być przedmiotem podmiotowych praw rzeczowych.

Kopaliny (złoża minerałów). Kopaliny podlegają wyspecjalizowanemu systemowi norm (pr.

geol. i górn.), tworzącemu szczególny reżim prawny dla tej kategorii dóbr materialnych.

Pod rządami dawnego prawa (prawo górnicze z 1953 r.) zagadnienie uprawnień do złóż kopalin było

kontrowersyjne; zob. o tym T. Dybowski,

Ochrona własności, s. 39 i n.; J. St. Piątowski (w:) System II, s.

112 i n.; A. Agopszowicz,

Zarys systemu prawnego górnictwa, Katowice 1986, s. 75 i n.

Nowe pr. geol. i górn. (z 1994 r.) w dużym stopniu wyjaśniło poprzednie wątpliwości. W ustawie tej

(art. 7 ust. 1) wyróżnia się:

złoża kopalin stanowiące części składowe nieruchomości gruntowej; są one przedmiotem

własności właściciela gruntu oraz

złoża kopalin nie stanowiące części składowej nieruchomości gruntowej; złoża te są

własnością Skarbu Państwa. Nie jest to wszakże prawo własności w rozumieniu k.c., lecz
szczególne, bezwzględne prawo podmiotowe o charakterze majątkowym (tzw. prawo
własności górniczej). Złoża minerałów nie będące częścią składową nieruchomości gruntowej nie
stanow

ią bowiem rzeczy w sensie techniczno-prawnym; tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 111 i

112; S. Wójcik, Nowe uregulowania , s. 296 i n.; tenże, Problem uprawnień do złóż kopalin (w
związku z reformą prawa górniczego), PiP 1/1992, s. 60 i 62; możliwość traktowania złóż kopalin
jako rzeczy w sensie techniczno-prawnym dopuszcza -

jak się zdaje - A. Lipiński, Cywilnoprawne

problemy, s. 657.

Na treść prawa własności górniczej składa się - w granicach określonych przez ustawy, z

wyłączeniem innych osób - prawo do korzystania ze złóż kopalin oraz prawo rozporządzania, ograniczone
do prawa ustanowienia użytkowania górniczego (art. 7 ust. 2 pr. geol. i górn.). Złoża kopalin nie
stanowiących części składowych gruntu są więc przedmiotem wyłącznej własności Skarbu Państwa -
prawo własności górniczej jest nieprzenoszalne (tak też A. Lipiński, R. Mikosz, Komentarz do pr. geol. i
górn., s. 52). Do własności złóż kopalin stosuje się odpowiednio przepisy o prawie własności
nieruchomości gruntowej (art. 8 pr. geol. i górn.); zob. o tym R. Mikosz, Odpowiednie stosowanie
przepisów o własności nieruchomości gruntowej do własności złóż kopalin i innych fragmentów wnętrza
ziemi (w:)

Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, pr. zbior., Kraków 1997, a także A. Lipiński,

Cywilnoprawne problemy, s. 662 i n.

Również prawo użytkowania górniczego nie stanowi prawa rzeczowego (tak S. Wójcik, Nowe

uregulowania

, s. 296; A. Lipiński, Cywilnoprawne problemy, s. 668 nazywa je prawem "podobnym" do

prawa rzeczowego ograniczonego tj. użytkowania). Jest ono natomiast prawem bezwzględnym (zob.
zwrot: z wyłączeniem innych osób w art. 9 pr. geol. i górn.) o charakterze majątkowym. Na jego treść
składa się uprawnienie do poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania oznaczonej kopaliny. Prawo to
jest

zbywalne (art. 9 pr. geol. i górn.). Powstaje na podstawie zawieranej na piśmie (ad solemnitatem)

umowy (odpłatnej) pod warunkiem uzyskania koncesji. Wygaśnięcie lub cofnięcie koncesji powoduje
wygaśnięcie użytkowania górniczego (art. 10 pr. geol. i górn.). Do użytkowania górniczego stosuje się
odpowiednio przepisy k.c. o użytkowaniu (art. 13 pr. geol. i górn.); bliżej zob. A. Lipiński, R. Mikosz,
Komentarz do pr. geol. i górn. , s. 53 i n. oraz A. Lipiński, Cywilnoprawne problemy, s. 662 i n.

Istotnym pr

oblemem jest rozgraniczenie złóż stanowiących części składowe nieruchomości gruntowej

od złóż mieszczących się poza przestrzenią nieruchomości gruntowej. Ustalenie "dolnej" granicy
nieruchomości gruntowej wyłącznie na podstawie art. 143 k.c. wydaje się wielce utrudnione, jeśli nie
wręcz niemożliwe; podobnie A. Lipiński, Nowe prawo geologiczne i górnicze, PiP 5/1994, s. 31; tenże,
Cywilnoprawne problemy, s. 657 i n.; A. Wolter i in., Prawo cywilne

, s. 222, przypis 8; zob. też A. Lipiński,

R. Mikosz, Komen

tarz do pr. geol. i górn., s. 50 i n. Zob. też uw. 2.D. do art. 46.

Wydobyte kopaliny

są rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym i mogą być przedmiotem praw

rzeczowych.

B. Ciecze i gazy.

Nie stanowią one rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym ze względu na brak

cechy samoistności (brak wyodrębnienia z przyrody). Jednakże wyodrębnienie pewnej ilości cieczy czy
gazów, tj. ich "zamknięcie" w pojemnikach, cysternach, butelkach, obwodach zamkniętych (rurociągach),
zmienia kwalifikację prawną - stają się one rzeczami ruchomymi ; tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s.
111; W. J. Katner,

Rozważania, s. 42; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 80; S. Grzybowski (w:) System

, s. 434, choć ten ostatni nie uważa za rzeczy wód i gazów płynących w rurociągach i przewodach,

tamże, przypis 54.

Niektóre z wód (podziemnych) traktowane są jako kopaliny (solanki, wody lecznicze i termalne);

str. 25

podlegają one wówczas reżimowi prawnemu przewidzianemu dla złóż kopalin (art. 5 ust. 4 pr. geol. i
górn.).

C. Wody

zajmują pośród cieczy szczególną pozycję. Reżim prawny wód określa prawo wodne.

Prawo wodne dzieli wody na morskie (wewnętrzne i terytorialne) oraz śródlądowe (art. 6 ust. 1).

Przedmiotem regulacji pr. wodn. są w zasadzie wyłącznie wody śródlądowe (art. 7). Wody śródlądowe są
wodami powierzchniowymi albo podziemnymi. Z kolei wody powierzchniowe dzielą się na wody płynące i
stojące (art. 6 ust. 2 i 3 pr. wodn.).

Powierzchniowe wody stojące oraz wody w studniach i rowach stanowią własność właścicieli

gruntów, na których się znajdują (art. 2 pr. wodn.). Pozostałe wody (płynące i podziemne) są przedmiotem
własności państwa (art. 1 pr. wodn.).

Status prawnorzeczowy wód stanowi przedmiot kontrowersji:
a) wszelkie wody traktuje się jako przedmiot materialny niesamoistny, nie będący rzeczą w sensie

techniczno-

prawnym; prawo własności wód stanowi kategorię prawa wodnego odmienną od

własności w ujęciu k.c.; tak SN (7) 8.11.1971, OSPiKA 1/1973/1 z gl. kr. T. Dybowskiego, tamże;
pogląd ten podziela S. Surowiec (w:) Prawo wodne. Komentarz, s. 11 i 12; E. Gniewek, Prawo
rzeczowe 1997

, s. 70, a także, lecz niezbyt jasno, S. Grzybowski (w:) System I, s. 434 i 435.

Odosobniony jest pogląd W. J. Kamera ( Rozważania, s. 42 i 43), który uznaje wody za rzecz
ruchomą;

b) tylko wody płynące i podziemne objęte są szczególnym bezwzględnym prawem podmiotowym

(innym niż własność sensu stricto); zaś wody stojące uznaje się za części składowe
nieruchomości gruntowych, a w konsekwencji za przedmiot własności w rozumieniu k.c. (tak np. J.
Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 79);

c) wody powierzchniowe tak stojące, jak i płynące jako części składowe gruntu są przedmiotem

własności w rozumieniu prawa cywilnego; tak J. St. Piątowski (w:) System II , s. 112; T. Dybowski,
Ochrona własności, s. 41; tenże, w głosie do SN (7) 8.11.1971, OSPiKA 1/1973, s. 4 i 5; E.
Gniewek, W kwestii statusu

, s. 83 i 84. Natomiast wody podziemne, które nie są ani rzeczami, ani

częściami składowymi gruntu, stanowią przedmiot szczególnego prawa podmiotowego o
charakterze bezwzględnym, które przysługuje państwu; tak J. St. Piątowski (w:) System II, s. 112.

Przyjętej w pr. wodn. konstrukcji prawa do wód najlepiej odpowiadają następujące zapatrywania:
a) woda nie jest rzeczą w rozumieniu k.c.;
b) własność wód płynących i podziemnych nie stanowi cywilistycznej kategorii własności; jest to

szczególne majątkowe prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym; stanowisko to
dodatkowo uzasadnia przepis art. 9 pr. wodn., zgodnie z którym jeżeli woda płynąca (stanowiąca
własność państwa) zajmie trwale i w sposób naturalny grunt nie będący własnością państwa,
grunt taki ex lege

staje się własnością państwa. Koncepcja wody jako części składowej gruntu

pozostaje w sprzeczności z tym przepisem;

c) jedynie wody stojące jako części składowe gruntu, na którym się znajdują, są przedmiotem prawa

własności sensu stricto.

4. Przedmioty niematerialne

Zalicza się do nich: energie, dobra niematerialne (intelektualne), dobra osobiste, prawa, a niekiedy

także działania i zaniechania (tak np. S. Grzybowski, System I, s. 441) oraz pieniądze i papiery
wartościowe (tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 112).

Przedmioty niematerialne wyróżnia cecha negatywna, tj. brak postaci materialnej w sensie fizykalnym

(Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 112).

A. Energie.

Wprawdzie energie, np. elektryczna, jądrowa, cieplna, są jedną z postaci materii,

jednakże w sensie prawnym nie stanowią przedmiotów materialnych. W ujęciu k.c. energie nie są
rzeczami; nie mogą być zatem przedmiotem własności i innych podmiotowych praw rzeczowych.
Natomiast mogą być rzeczami w sensie techniczno-prawnym źródła energii, tj. urządzenia wytwarzające
energię, oraz nośniki energii (np. przewody, butle), o ile są odpowiednio wyodrębnione; T. Dybowski,
Ochrona własności, s. 39; Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy, s. 257; S. Grzybowski (w:) System I, s.
439.

Energie mają charakter mierzalny, dlatego też uczestniczą w obrocie cywilnoprawnym, zob. np. art.

555 k.c., nakazujący odpowiednie stosowanie przepisów o sprzedaży rzeczy do sprzedaży energii.

Wyłączenie energii (elektrycznej) spod pojęcia rzeczy poddawane jest krytyce. Wąskie ujęcie rzeczy

sprawia, że do powszechnie zawieranych umów o dostawę energii elektrycznej nie mogą być stosowane

str. 26

wprost ani przepisy o umowie sprzedaży, ani przepisy o umowie dostawy; tak np. Z. Żabiński, Wpływ
pojęcia rzeczy, s. 257 i n.

Ustawy szczególne regulują gospodarkę różnymi rodzajami energii, zob. np. ustawę z 10.04.1997 -

Prawo energetyczne (Dz.U. Nr 54, poz. 348) czy ustawę z 10.04.1986 - Prawo atomowe (Dz.U. Nr 12,
poz. 70 ze zm.).

B. Dobra niematerialne o charakterze intelektualnym

. Są to wytwory umysłu ludzkiego mające

cechy oryginalnej twórczości: utwory literackie, naukowe, muzyczne, plastyczne, wynalazki, wzory
użytkowe, zdobnicze, znaki towarowe.

Za cechę wspólną dóbr intelektualnych uznaje się odrębność chronionego dobra niematerialnego

(np. utworu plastycznego) od jego nośnika fizycznego (tzw. corpus mechanicum ), np. rzeźby, dzięki
któremu dobro może być poznane i wykorzystywane.

W pr

zeciwieństwie do dóbr intelektualnych ich nośniki są rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym.

Dobra intelektualne są przedmiotem bezwzględnych praw podmiotowych o charakterze

niemajątkowym (osobistym) i majątkowym.

Łącznie prawa do dóbr niematerialnych określa się prawem własności intelektualnej, a w jej

ramach wyróżnia się prawo własności przemysłowej oraz prawo własności literackiej, naukowej i
artystycznej.

Poszczególne typy dóbr intelektualnych poddane są odrębnym reżimom prawnym; zob. pr. aut.;

u.wy

n.; zarz. Prezesa UP z 23.03.1993 w sprawie ochrony wynalazków i wzorów użytkowych, MP Nr 18,

poz. 179; rozp. RM z 29.01.1963 w sprawie ochrony wzorów zdobniczych, Dz.U. Nr 8, poz. 45; ustawę z
31.01.1985 o znakach towarowych, Dz.U. Nr 5, poz. 17 ze zm.; u

stawę z 30.10.1992 o ochronie topografii

układów scalonych, Dz.U. Nr 100, poz. 498.

Działalność twórcza człowieka we wszystkich jej formach traktowana jest jako dobro osobiste (art. 23

k.c.).

C. Dobra osobiste

(art. 23 i 24 k.c.) mają nie tylko niematerialną postać, nie ucieleśnioną w

dodatku w jakimkolwiek nośniku, lecz również wyłącznie niemajątkowy charakter. Są niezbywalne.

D. Prawa podmiotowe

mogą być przedmiotem stosunków cywilnoprawnych i innych praw

podmiotowych, np. hipoteka na użytkowaniu wieczystym (art. 65 ust. 3 ustawy o kw. i hip.); hipoteka na
ograniczonych prawach rzeczowych w postaci praw do lokali spółdzielczych (art. 65 ust. 4 ustawy o kw. i
hip.); subintabulat (hipoteka na wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie - art. 65 ust. 4 pkt 4 ustawy o
kw. i hip.); sprzedaż praw (art. 555 k.c.); zamiana praw (art. 604 w zw. z art. 555 k.c.); darowizna praw
(art. 888 k.c.); zastaw na prawach (art. 327 k.c.); użytkowanie praw (art. 265 k.c.); dzierżawa praw (art.
709 k.c.); przelew wierzytelno

ści (art. 509 k.c.). Pogląd ten nie jest wszakże powszechnie akceptowany

(zwłaszcza w dawniejszej literaturze); zob. o tym S. Grzybowski (w:) System I, s. 441 i n.

Pieniądze

Pieniądze uważa się zwykle za rzeczy sui generis; tak K. Piasecki (w:) K.c. Komentarz 1989, s. 59,

teza 6; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 14; A. Wolter, Prawo cywilne, s. 234; E. Gniewek, Prawo
rzeczowe 1997

, s. 4. Ich wartość nie wynika bowiem z ich właściwości fizycznych, lecz z określonych

gwarancji, jakie zapewnia im państwo; tak J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 14.

Ustrój pieniężny. Pieniądze są prawnymi środkami płatniczymi. Każde państwo tworzy i

ochrania własny system pieniężny. Ustrój pieniężny w Polsce ustanawia ustawa o denominacji złotego
(ustawa z 7.07.1994, Dz.U. Nr 84, poz. 386 ze zm.). Na jej podstawie wprowadzono do obrotu nową
jednostkę pieniężną o nazwie złoty, która dzieli się na 100 groszy (art. 1). Zarazem ustawą tą dokonano z
dniem 1.01.1995 ekwiwalentnej denominacji

złotego w stosunku 1:10 000 (art. 1 i 2); na temat

denominacji zob. Z. Radwański, Zobowiązania, s. 70 i n.

Prawo emisji

znaków pieniężnych RP (banknotów i monet) przysługuje wyłącznie NBP. Znaki

pieniężne emitowane przez NBP są prawnym środkiem płatniczym na obszarze RP (art. 7 i 8 ustawy o
NBP).

Pieniądze zagraniczne (środki płatnicze innych państw) są pieniędzmi w rozumieniu polskiego

prawa. Dlatego odnosi się do nich m.in. zasada nominalizmu, jak i możliwość waloryzacji świadczeń
pieniężnych; tak też SN 13.03.1992, OSN 9/1992/160. Zob. jednak art. 358 § 1 k.c. (zasada walutowości);
zob. też niżej uw. 5.E.

Jednostki i znaki pieniężne. W przypadku pieniędzy bardzo ważne jest rozróżnienie

jednostek pieniężnych i znaków pieniężnych. Jednostką pieniężną jest abstrakcyjna jednostka
(miernik) wartości, traktowana przez państwo jako prawny środek płatniczy. Znakiem pieniężnym

str. 27

(banknot, bilon) jest rzecz

, będąca nosicielem jednostek pieniężnych. Na znakach tych wyrażone są

jednostki pieniężne. Znak pieniężny uważany jest za zewnętrzną stronę pieniądza; tak T. Dybowski (w:)
System III/1

, s. 121. Jednostka pieniężna i znak pieniężny składają się na pojęcie pieniądza; zob. Z.

Żabiński, Jednostka pieniężna, s. 69; W.J. Katner, Rozważania, s. 38; Z. Radwański, Zobowiązania, s. 70
i 71; S. Grzybowski (w:) System I, s. 445 i n.

Tylko o

znakach pieniężnych (będących w obiegu) można mówić jako o swoistego rodzaju

rzeczach ruchomych

(Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 113; T. Dybowski, System III/1, s. 121)

zazwyczaj o

znaczonych tylko co do gatunku, niekiedy jednak nawet co do tożsamości, np. monety

okolicznościowe w zbiorze numizmatycznym, a także przy przechowaniu; tak S. Grzybowski (w:) S.
Grzybowski, J. Skąpski, M. Sośniak, S. Włodyka, S. Wójcik, Prawo cywilne, Warszawa 1972, s. 56; W. J.
Katner,

Rozważania, s. 38.

Dawne znaki pieniężne, nie będące już w obiegu nie są pieniędzmi, lecz zwykłymi rzeczami

ruchomymi, co najwyżej o szczególnej wartości, zob. art. 189 k.c. (skarb).

Istotnym elementem pieniędzy jest oczywiście jednostka pieniężna. To z nią jako miernikiem

wartości ekonomicznej dóbr i usług wiążą się funkcje pieniądza:

a) powszechnego środka wymiany dóbr i usług,
b) akumulacji,
c) płatnicza, która prowadzi do umarzania wierzytelności (zaspokajanie wierzycieli).
Jednostkę pieniężną uważa się za przedmiot niematerialny (S. Grzybowski, System I, s. 448; Z.

Radwański, Prawo cywilne, s. 112), choć istnieje także pogląd, iż jednostka pieniężna stanowi pewnego
rodzaju

dobro majątkowe (nie będące rzeczą), które wchodzi w skład mienia (Z. Żabiński, Jednostka

pieniężna , s. 75). Pierwsze z zapatrywań stanowi logiczną konsekwencję abstrakcyjnego charakteru
jednostki pieniężnej jako miernika wartości. Trudno wszakże wyobrazić sobie, by pieniądze (a o ich
"istocie"

przesądza właśnie pojęcie jednostki pieniężnej) nie wchodziły w skład majątku czy mienia.

Dotychczas sprawę wyjaśniano za pomocą argumentu o ścisłym powiązaniu jednostek pieniężnych ze
znakiem pieniężnym, czego konsekwencją jest obieg pieniądza w formach prawnorzeczowych; tak T.
Dybowski (w:) System III/1

, s. 121. Obecnie problem komplikuje się z uwagi na istnienie jednostek

pieniężnych w ogóle nie ucieleśnionych w jakichkolwiek znakach pieniężnych, np. ECU (European
Community Unit

). Odnośnie do kwalifikacji prawnorzeczowej pieniędzy ujawnił się zatem niedostatek

aktualnego instrumentarium prawnego.

Rozróżnienie jednostek i znaków pieniężnych występuje w przepisach prawnych, w tym w k.c.

Pojęcie pieniądza w sensie znaków pieniężnych pojawia się w k.c. w:

a) art. 169 § 2 zd. 2 (nabycie od nieuprawnionego), art. 184 i 187 (znalezienie pieniędzy), art. 801 § 3

(co do pieniędzy przyjętych przez spedytora), art. 835 (przechowanie) i art. 849
(odpowiedzialność hoteli). Pieniądze są tu traktowane jako rzeczy oznaczone co do
tożsamości;

b) art. 264 (użytkowanie nieprawidłowe), art. 720 (pożyczka), art. 845 (depozyt nieprawidłowy). Tu

pieniądze traktowane są jako rzeczy oznaczone co do gatunku.

Wymienione (w pkt b) przepisy mają wszakże dwoisty charakter. Z jednej strony mowa jest w nich o

pieniądzach jako rzeczach, czyli znakach pieniężnych; z drugiej zaś o jednostkach pieniężnych. Umowy
zawarte na podstawie tych przepisów kreują bowiem zobowiązania pieniężne, których przedmiotem jest
świadczenie pieniężne, czyli zwrot sumy pieniężnej, a więc zwrot wartości wyrażonej w jednostkach
pieniężnych.

W innych artykułach k.c., w tym zwłaszcza w art. 725 (umowa rachunku bankowego) oraz np. w art.

358-

360, art. 363 § 1, 445 § 1, 498 § 1, 535, 627, w których mowa jest o zobowiązaniach pieniężnych,

sumie (kwocie) pieniężnej, odsetkach, odszkodowaniu, cenie, wynagrodzeniu itp., chodzi wyłącznie o
jednostki pieniężne, a nie znaki pieniężne. Zob. też art. 27 ust. 1 pr. bank.

Bliżej na temat regulacji kategorii pieniędzy w k.c. zob. S. Grzybowski (w:) System I, s. 445-447; Z.

Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy, s. 258 i n.; tenże, Jednostka pieniężna, s. 89 i n.

Pieniądz gotówkowy i bezgotówkowy. W obrocie prawnym znaczenie ma przede wszystkim

jednostka pieniężna. Służy ona do umarzania zobowiązań (pieniężnych i ze świadczeniem pieniężnym);
na temat tego rozróżnienia zob. Z. Radwański, Zobowiązania, s. 71 i 76; E. Łętowska, Podstawy, s. 165.
Zapłata (przekazanie z majątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej sumy pieniężnej, tj. wartości
majątkowej wyrażonej w jednostkach pieniężnych) następuje w formie gotówkowej (z jednoczesnym
przeniesieniem na wierzyciela własności znaków pieniężnych) lub w formie bezgotówkowej (głównie w
postaci rozliczeń bankowych, tj. zapisów na rachunkach bankowych, dokonywanych w wykonaniu

str. 28

dyspozycji dłużnika, np. polecenia przelewu), czyli bez udziału znaków pieniężnych. W pewnych
wypadkach istnieje nawet

obowiązek dokonywania rozliczeń w formie bezgotówkowej, zob. art. 3 ust.

3 pkt 1 u.d.

g. ustanawiający taki obowiązek w stosunkach pomiędzy podmiotami gospodarczymi; bliżej na

temat sposobów zapłaty zob. Z. Radwański, Zobowiązania, s. 71 i n.

Jednostka pieniężna występuje zatem w obrocie w dwóch formach:
a) jako jednostka ucieleśniona w znaku pieniężnym (pieniądz gotówkowy) oraz
b) jako jednostka

uniezależniona od znaków pieniężnych (pieniądz bezgotówkowy, bankowy ).

Co więcej, w obrocie płatniczym pojawia się abstrakcyjna jednostka pieniężna, która w ogóle nie

jest ucieleśniona w znakach pieniężnych . Niegdyś był to rubel transferowy, obecnie jeszcze ECU (zob.
o rodzajach pieniędzy m.in. T. Dybowski, System III/1, s. 119 i n.; Z. Radwański, Zobowiązania, s. 73 i n.
Na temat ECU zob. niżej - uw. 5.D.).

Znak pieniężny nie jest niezbędny dla funkcjonowania jednostki pieniężnej, czyli pieniądza.

Konstatacja ta prowadzi do wniosku, że w przypadkach zapłaty w formie bezgotówkowej dopuszczalne
jest określanie zobowiązania pieniężnego w jednostkach, dla których w ogóle nie emituje się
znaków pieniężnych, tj. np. jak jeszcze w ECU (Z. Radwański, Zobowiązania, s. 74). Ma to znaczenie
głównie dla umów kredytowych. Zobowiązanie wyrażone w ECU (zobowiązanie pieniężne) rodzi po
stronie wierzyciela wierzytelność pieniężną, która może być zabezpieczona hipoteką. Stanowisko to
nie stoi w sprzeczności z art. 68 ustawy o kw. i hip. W użytych w tym przepisie zwrotach: wierzytelności
pieniężne i oznaczona suma pieniężna chodzi o wyrażenie wartości, a więc o jednostki pieniężne, a nie
znaki pieniężne. Wymóg ustawy, by hipoteka była wyrażona w oznaczonej sumie pieniężnej, ma na celu
informowanie o zakresie obciążenia hipotecznego nieruchomości. Pełni więc funkcję ochronną dla
wierzycieli, którzy chcieliby ustanowić hipoteki o dalszej kolejności pierwszeństwa.

D. Status ECU

w Polsce określa prawo dewizowe. Definiuje ono ECU jako międzynarodową

jednostkę rozrachunkową stosowaną w rozliczeniach międzynarodowych (art. 2 ust. 1 pkt 6). ECU zalicza
się - obok pieniędzy obcych - do walut obcych (art. 2 ust. 1 pkt 4), a zarazem zagranicznych środków
płatniczych (art. 2 ust. 1 pkt 3 lit. a) i tym samym do wartości dewizowych (art. 2 ust. 1 pkt 3). Z
rozróżnienia: pieniądze obce - międzynarodowe jednostki rozrachunkowe wynika, że ECU nie jest
pieniądzem w znaczeniu ścisłym (brak jednego z elementów, tj. znaków pieniężnych). Nie oznacza to
wszakże, że ECU nie pełni niektórych funkcji pieniądza, tj. w szczególności funkcji akumulacji i zapłaty
(zdolność umarzania zobowiązań). Dlatego też ECU stanowi wymienialną wartość dewizową (zob. § 1
pkt 21 zarządzenia Prezesa NBP z 7.03.1995 w sprawie wykazu walut obcych będących walutami
wymienialnymi, MP Nr 13, poz. 165 ze zm.). Art. 29 ust. 6 pr. dewiz. expressis verbis dopuszcza
gromadzenie ECU na rachunkach bankowych. Art. 13 ust.

2 pr. bank. stanowi zaś, że rachunki

bankowe otwiera się i prowadzi w celu przechowywania środków pieniężnych i przeprowadzania
rozliczeń finansowych. W rezultacie ECU uznawana jest za rodzaj pieniądza bankowego (tak też Z.
Radwański, Zobowiązania, s. 74). Co więcej, za ECU ostatecznie zawsze kryją się "realne" pieniądze,
tj. złote, marki, dolary itp. Podmiot bowiem, na którego rachunku została zgromadzona jakaś ilość ECU,
może ów rachunek "zrealizować" jedynie w ten sposób, że bank wypłaci mu równowartość ECU w
"realnym" pieniądzu.

Zaciąganie i udzielanie pożyczek i kredytów w ECU przez osoby krajowe osobom lub od osób

zagranicznych wymaga zezwolenia dewizowego (art. 9 ust. 1 pkt 3 pr. dewiz.).

Zasady: walutowości, nominalizmu i waloryzacji. Konsekwencją zasady walutowości (art.

358 § 1 k.c.) jest konieczność uzyskiwania zezwoleń dewizowych (administracyjnych) na dokonywanie
niektórych czynności obrotu dewizowego (art. 9 pr. dewiz.). Zgodnie bowiem z zasadą walutowości
zobowiązania pieniężne na obszarze RP mogą być wyrażone (i wykonywane) tylko w pieniądzu polskim,
chyba że ustawa przewiduje wyjątki w tym względzie. Reguła ta odnosi się do wszelkich zobowiązań bez
względu na ich źródło (czynność prawna, decyzja administracyjna, orzeczenie sądowe, ustawa). Funkcja
zasady walutowości polega na ochronie pieniądza polskiego.

Wspomniane w art. 358 k.c. wyjątki określa pr. dewiz. Prawo dewizowe ustanowiło zasadę

swobody dokonywania obrotu przez osoby krajowe i zagraniczne, z zastrzeżeniem wyjątków
określonych w tej ustawie (art. 4 ust. 2); z nowszych opracowań tematu zob. m.in. W. Wójtowicz,
Prawna regulacja obrotu dewizowego w Polsce, Bydgoszcz 1996; F. Prusak, Nowe prawo dewizowe.
Komentarz, Warszawa 1996.

Zasada walutowości doznała zatem daleko idącego ograniczenia. Wyjątkiem stała się niemożność

wyrażenia zobowiązania pieniężnego w pieniądzu obcym.

Zobowiązanie wyrażone w pieniądzu obcym wbrew zakazowi ustawy jest nieważne (art. 58 § 1

str. 29

k.c.).

Z zasady walutowości płynie wniosek, że zobowiązanie wyrażone w pieniądzu obcym jest

zobowiązaniem pieniężnym; SN 13.03.1992, OSN 9/1992/160; SN (ICAiPUS) 12.06.1981, OSN
7/1982/92; SN (7) 9.11.1988, OSN 4/1989/49; SN (7) 24.05.1990, OSN 10-11/1990/128; SN 20.12.1993
(nie publ.); pogląd ten podzielają m.in. Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 73 oraz A. Brzozowski (w:) K.c.
Komentarz 1997, s. 605.

Nieprzekonywające jest odmienne stanowisko, zgodnie z którym zobowiązań wyrażonych w walutach

obcych nie należy traktować z punktu widzenia prawa cywilnego jako pieniężnych (tak E. Łętowska,
Podstawy, s. 165; podobnie Z. Gawlik, Umowne klauzule waloryzacyjne, s. 66 i n.).

Odnośnie do zobowiązań pieniężnych (w znaczeniu ścisłym, tj. z wyłączeniem zobowiązań ze

świadczeniem pieniężnym) obowiązuje zasada nominalizmu (art. 358

§ 1 k.c.), zgodnie z którą

zobowiązanie należy wykonać przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili
powstania zobowiązania. Zasada ta doznaje wyjątków. Dopuszczalna jest bowiem waloryzacja
świadczeń pieniężnych, i to zarówno umowna (art. 358

§ 2 k.c.), jak i sądowa (art. 358

§ 3 k.c.). Zob.

też art. 358

§ 4 k.c. zawężający zakres waloryzacji sądowej.

Na temat zasad nominalizmu i waloryzacji zob. m.in. Z. Radwański, Zobowiązania, s. 75 i n.; W.

Czachórski, Zobowiązania, s. 61 i n.; Z. Gawlik, Umowne klauzule waloryzacyjne; A. Brzozowski, Z
problematyki reformy polskiego prawa cywilnego - nowa regulacja nominalizmu i waloryzacji, Pal.
1-

2/1991; tenże, Klauzule zabezpieczające wartość świadczenia pieniężnego w obrocie gospodarczym (

w świetle § 2 i § 4 art. 358

oraz art. 353

k.c.), PUG 10/1991; E. Niezbecka, Charater prawny uprawnienia

do żądania waloryzacji świadczenia pieniężnego (polemika w sprawie kierunku interpretacji art. 358

§ 3

k.c.), Rej. 9/

1992; taż, Roszczenie o odsetki a sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych, Rej. 7/1993;

Z. Bidziński, Artykuł 358

kodeksu cywilnego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, KPP 1/1996.

Papiery wartościowe

Są to dokumenty szczególnego rodzaju. Owa specjalność wyraża się w tym, że są one "nosicielami"

inkorporowanych w nich praw majątkowych oraz ich wartości (S. Grzybowski, System I, s. 448).
Powiązanie prawa z dokumentem (papierem wartościowym) jest tak ścisłe, że realizacja prawa
majątkowego nie jest możliwa bez władania dokumentem (A. Wolter, Prawo cywilne, s. 236).
Posiadanie

stanowi zatem konieczną przesłankę wykonywania praw wyrażonych w treści dokumentu (Z.

Radwański, Prawo cywilne, s. 114); dokumenty te są bowiem jedynym prawnie skutecznym sposobem
legitymacji uprawnionego (S. Grzybowski, System I, s. 448).

Czynność prawna dotycząca papieru wartościowego stanowi zarazem obrót prawem ucieleśnionym

w dokumencie (jedna czynność prawna). Dochodzi zatem jednocześnie do obrotu prawem majątkowym i
rzeczą (dokumentem). Papier wartościowy bowiem (dokument) jest rzeczą (ruchomą). Jej
samoistna wartość jest znikoma; w istocie wartość papieru wartościowego wyznacza wartość
prawa inkorporowanego w dokumencie (S. Grzybowski, System I

, s. 448 i 449). Okoliczności te

prowadzą do wniosku, że dokumentów tych (papierów wartościowych) nie można traktować jako rzeczy
samoistnych (W. J. Katner,

Rozważania, s. 39).

Zwykłą rzeczą papier wartościowy (dokument, będący przedmiotem materialnym) staje się dopiero z

chwilą, gdy utraci swój charakter, a więc gdy przestanie być papierem wartościowym, czyli nosicielem
praw majątkowych, np. papiery wartościowe o wartości historycznej czy numizmatycznej (W. J. Katner,
Rozważania, s. 39; S. Grzybowskł, System I, s. 449).

Ścisła więź pomiędzy dokumentem i inkorporowanym w nim prawem, charakteryzująca tradycyjne

ujęcie instytucji papierów wartościowych, traci współcześnie na znaczeniu. Dopuszcza się bowiem
istnienie papierów wartościowych bez ich materialnego nośnika, zastępując formę dokumentu
zapisem w pamięci komputera (tzw. dematerializacja papierów wartościowych ); zob. o tym m.in. K.
Zawada (w:)

Prawo papierów wartościowych, s. 43; A. Szumański, tamże, s. 48 i 49; M. Romanowski,

Przenoszenie praw z papierów wartościowych w świetle projektu nowelizacji ustawy - Prawo o publicznym
obrocie papierami wartościowymi, Mon.Prawn. 4/1997; A. Chłopecki, Usługi maklerskie w publicznym
obrocie papierami wartościowymi, Warszawa 1995, s. 29 i n.; tenże, Obrót papierami wartościowymi na
rynku ka

pitałowym, cz. I i II, PPH 8/1995 i PPH 9/1995; tenże, Przeniesienie praw z papierów

wartościowych w publicznym obrocie (artykuł dyskusyjny), "Przegląd Prawa Giełdowego" 3/1994.

W obrocie występuje wiele rodzajów papierów wartościowych poddanych właściwej im regulacji

prawnej, zob. np. co do:

czeków - pr. czek.; weksli - pr. weksl.; akcji - k.h.; obligacji - ustawę o

obligacjach (ustawa z 29.06.1995, Dz.U. Nr 83, poz. 420); konosamentu - k.m.;

bonów premiowych -

str. 30

pr. bank. i akty wyk. do niego;

świadectw udziałowych - ustawę o n.f.i.; losów loteryjnych - ustawę o

grach losowych i zakładach wzajemnych (ustawa z 29.07.1992, Dz.U. Nr 68, poz. 341 ze zm.). Zob. też
prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (ustawa z 22.03.1991,
j.t. Dz.U. z 1994 r. Nr 58, poz. 239 ze zm.).

Szczegółowo o papierach wartościowych zob. m.in. Prawo papierów wartościowych; K. Kruczalak,

Problematyka prawna papierów wartościowych, Gdańsk 1993; J. Grabowski, Publiczny obrót papierami
wartościowymi. Ustrój prawny i procedury, Warszawa 1996; R. Czerniawski, M. Wierzbowski, Prawo o
publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych. Komentarz, Warszawa 1996;
Zob. też A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP 2/1991; B. Ptak, Ustawa o
obligacjach. Komentarz

, Kraków 1996; L. Sobolewski, Ustawa o obligacjach. Komentarz, Warszawa 1997;

J. Weiss, Obligacje, Warszawa 1997.

Sporny jest charakter prawny

polis ubezpieczeniowych, książeczek oszczędnościowych i bonów

prywatyzacyjnych

; zob. o tym A. Jamróg (w:) Prawo papierów wartościowych, s. 223 i n.; W.

Czachórski, Zobowiązania, s. 427. Nie są papierami wartościowymi dowody składowe; tak A. Jamróg
(w:)

Prawo papierów wartościowych, s. 222; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 427.

Przepisy ogólne o papierach wartościowych znajdują się w k.c. (art. 921

-921

i art. 921

K.c. dzieli papiery wartościowe wedle dwóch kryteriów:
a) sposobu zbywania

(przenoszenia), wyróżniając papiery wartościowe: imienne (zbywalne w

drodze przelewu), na zlecenie (zbywalne w drodze indosu), na okaziciela (zbywalne przez
wydanie dokumentu);

b) rodzaju inkorporowanego prawa

, wyróżniając papiery wartościowe opiewające na

wierzytelności (pieniężne), tj. np. czeki, weksle, obligacje, bony premiowe oraz inne prawa, tj.
prawa członkowskie w spółce akcyjnej (akcje, świadectwa udziałowe, choć te podlegają najpierw
wymianie na akcje) i prawa do rozporządzania rzeczami znajdującymi się u innych osób
(konosament). Niekiedy powyższa klasyfikacja występuje w postaci trójdzielnej, wyróżniając
papiery wartościowe: wierzycielskie, udziałowe i towarowe (tak A. Wolter i in., Prawo cywilne, s.
229).

Od papierów wartościowych należy odróżniać znaki legitymacyjne (znaczki pocztowe, bilety

kolejowe, teatralne,

bony towarowe, "numerki" z szatni, "kwit" z przechowalni bagażu, pralni itp.).

Stwierdzają one uprawnienie do otrzymania świadczenia przez osobę legitymującą się znakiem
(podobieństwo do papierów wartościowych). Różnice w stosunku do papierów wartościowych polegają na
tym, że:

a) nie inkorporują one w sobie prawa majątkowego, lecz stanowią dowód przysługiwania uprawnienia

do uzyskania świadczenia;

b) w razie utraty znaku istnieje możliwość wykazania uprawnienia za pomocą innych dowodów. Zob.

art. 921

k.c.

Człowiek i jego organy

Nie jest rzeczą ciało żyjącego człowieka ani jego części. Części ciała ludzkiego stają się rzeczami

z chwilą oddzielenia, np. obcięte włosy, wyrwane zęby. Rzeczami są odłączone części ciała mające
charakter preparatów dla celów badawczych i przeszczepów (np. nerka, szkielet), podobnie krew dla
celów transfuzji; zob. też S. Grzybowski (w:) System I, s. 411-412; niezdecydowane stanowisko w tym
względzie zajmuje E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 108.

Zagadnienie prze

szczepów reguluje ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i

narządów (ustawa z 26.10.1995, Dz.U. Nr 138, poz. 682). Opiera się ona (tak jak dotychczasowa ustawa
o zakładach opieki zdrowotnej - ustawa z 30.08.1991, Dz.U. Nr 91, poz. 408 ze zm.) na konstrukcji zgody
domniemanej -

pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich jest możliwe, chyba że osoba

zmarła wyraziła za życia sprzeciw (art. 4 ust. 1). Zakres przedmiotowy nowej ustawy jest jednak szerszy:

a) dopuszcza ona pobieranie ko

mórek, organów i tkanek ze zwłok nie tylko w celach leczniczych,

lecz także w celach diagnostycznych, naukowych i dydaktycznych (art. 2);

b) dopuszcza przeszczepy ex vivo

(od żyjących dawców), ograniczając je wszakże do celów

terapeutycznych (art. 9 i 10).

Problematyka transplantacji

tkanek i organów tak inter vivos, jak i ex mortuo należy - ze względów

etycznych -

do kontrowersyjnych; zob. na ten temat M. Sośniak, Zagadnienia prawne przeszczepów , PiP

2/1971; tenże: Z cywilistycznej problematyki przeszczepów, PiP 3/1973; J. A. Piszczek, Organ ciała
ludzkiego jako przedmiot stosunków cywilnoprawnych oraz cechy charakterystyczne czynności prawnych

str. 31

dotyczących tych organów, AUNC, Prawo XXII, 141/1983; E. Zielińska, Transplantacja w świetle prawa w
Polsce i na świecie, PiP 6/1995; J. Radzicki, Pobieranie tkanek i narządów ze zwłok w celach leczniczych
w świetle przepisów obowiązujących w Polsce, NP 9/1968.

Protezy

są rzeczami do czasu ich połączenia z ciałem człowieka. Po jego śmierci mogą być

odłączone - z mocy dyspozycji spadkobierców - o ile zmarły nie wyraził odmiennej woli.

Zwłoki ludzkie - według dominującego zapatrywania - mogą być traktowane jako rzecz (niczyja), z

tym że są wyjęte z obrotu ( res extra commercium). Odmienne stanowisko wyrażają J. Ignatowicz (Prawo
rzeczowe

, s. 14) oraz E. Skowrońska ( K.c. Komentarz 1997, s. 108), którzy nie traktują zwłok jako rzeczy.

Natomiast Z. Radwański (Prawo cywilne, s. 103) opowiada się za ograniczoną przydatnością
kwalifikowania

zwłok ludzkich (a także części ciała ludzkiego po ich odłączeniu i krwi) jako rzeczy z uwagi

na odnoszącą się do nich swoistą regulację prawną (podyktowaną względami etycznymi). Zob. też ustawę
o cmentarzach i chowaniu zmarłych (ustawa z 31.01.1959, j.t. Dz.U. z 1972 r. Nr 47, poz. 298 ze zm.), w
której mowa jest m.in. o prawie pochowania zwłok i prawie wyrażania zgody na przeprowadzenie sekcji.

Grób (grobowiec) nie stanowi przedmiotu odrębnej od gruntu własności, SN 29.09.1978, OSN

4/1979/68. Nie może też stanowić przedmiotu użytkowania wieczystego ani żadnego ograniczonego
prawa rzeczowego. Grób może być jednak przedmiotem określonych uprawnień, które ujmuje się jako
"prawo do grobu

". Pierwotnym źródłem tego prawa jest umowa, na mocy której zarząd cmentarza oddaje

osobie zainteresowanej miejsce na grób. Na treść tego prawa zwykle składają się elementy o charakterze
majątkowym i niemajątkowym, czyli osobistym, SN 13.02.1979, OSN 10/1979/195; SN (7) 11.12.1990 (nie
publ.). Prawo do grobu, obejmujące tak elementy majątkowe, jak i niemajątkowe, nie podlega
dziedziczeniu według zasad określonych w kodeksie cywilnym, SN 13.02.1979, OSN 10/1979/195. Nie
może być też przedmiotem działu spadku ani podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności
majątkowej między małżonkami, SN 2.12.1994, OSN 3/1995/52; zob. też S. Rudnicki, Zagadnienia
cywilistyczne.

Zwierzęta

Co do zasady traktuje się je jako rzeczy ruchome, choć szczególnego rodzaju (zdolność poruszania

się, odczuwania, zwłaszcza bólu); na temat zmiany stosunku do zwierząt i możliwości wyłączenia ich z
kategorii rzeczy zob. E. Łętowska, Dwa cywilnoprawne aspekty praw zwierząt: dereifikacja i personifikacja
(w:)

Księga pamiątkowa ku czci prof. B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej (w druku). Z tego powodu powinny

ć traktowane jako specjalna kategoria rzeczy (E. Łętowska, Podstawy, s. 160). Zob. art. 182, 431 i 432

oraz art. 570-572 k.c.

Odmiennie klasyfikuje się zwierzęta w stanie wolnym. Uznaje się je za przedmioty materialne nie

będące rzeczami; SN 9.03.1973 (nie publ.) z gl. kr. L. Jastrzębskiego, NP 9/1974 i gl. apr. S.
Rudnickiego, NP 9/1974; SN 12.04.1988, OSN 9/1989/136; tak też S. Grzybowski (w:) System I, s. 437; Z.
Radwański, Prawo cywilne, s. 112; W. J. Katner, Przeniesienie własności, s. 85. W mniejszości znajduje
się pogląd przeciwny, według którego zwierzęta w stanie wolnym są rzeczami, gdyż stanowią
samoistny przedmiot materialny, choć nie poddany władztwu człowieka; tak w zasadzie SN 19.04.1974,
OSPiKA 5/1975/104 z gl. apr. A. Agopszowicza, tamże, s. 205. Sporu tego nie przesądził definitywnie
ustawodawca w nowym

prawie łowieckim, określając zwierzęta łowne w stanie wolnym (zwierzynę) jako

dobro ogólnonarodowe (art. 2).

Zwierzęta łowne (zwierzyna) w stanie wolnym stanowią własność Skarbu Państwa (art. 2 pr.

łowieckiego). Należy wszakże sądzić, iż nie jest to prawo własności w rozumieniu art. 140 k.c., lecz
szczególne majątkowe prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym. Prawo to gaśnie, gdy zwierzyna
przejdzie lub przeleci poza granice państwa; tak też E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109.
Identycznie kwalifikowano uprawnienia majątkowe państwa względem zwierzyny pod rządem dawnego
prawa, tj. ustawy z 17.06.1959 o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim, j.t. Dz.U. z 1973
r.

Nr 33, poz. 197 ze zm.; zob. cyt. już SN 9.03.1973 oraz S. Rudnicki w cyt. gl. apr. do tego orz., NP

9/1974, s. 1215; S. Grzybowski (w:) System I, s. 437. Odmiennie A. Agopszowicz w cyt. glosie do SN
19.04.1974, OSPiKA 5/1975, s. 205 oraz L. Jastrzębski w cyt. glosie do SN 9.03.1973, NP 9/1974, s.
1212 i 1213, dla których zwierzęta leśne są przedmiotem własności (Skarbu Państwa) sensu stricto (art.
140 k.c.). Zob. też W. Radecki, Prawo łowieckie z komentarzem, Wrocław 1996, s. 47 i n.

Prawo polowania jes

t odrębnym prawem podmiotowym; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 437.

Zwierzęta w stanie wolnym nie będące zwierzyną nie są przedmiotami żadnego prawa

majątkowego. Są to przedmioty materialne niczyje. Stają się rzeczami przez zawładnięcie nimi i objęcie w
posiadanie samoistne, SN 12.04.1988, OSN 9/1989/136; tak też S. Grzybowski (w:) System I, s. 438; S.

str. 32

Rudnicki w cyt. glosie, NP 9/1974, s. 1216 oraz E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109. L.
Jastrzębski natomiast (w cyt. gl., NP 9/1974, s. 1213) uważa, że zwierzęta dzikie, nie objęte przepisami
prawa łowieckiego, stanowią przedmiot własności państwa, choć w sensie konstytucyjnym, nie
cywilnoprawnym.

Ryby i inne organizmy żyjące w wodzie stanowią jej pożytki (art. 3 pr. wodn.). Termin "pożytki" - z

uwagi na nie rzeczowoprawny charakter własności wód - nie jest ścisły. Uznaje się, że użyto go w celu
podkreślenia, iż żyjące w wodach organizmy stanowią "własność" właściciela wód, w szczególności
własność państwa; tak E. Gniewek, W kwestii, s. 88; S. Surowiec (w:) Prawo wodne. Komentarz, s. 17 i
18. Ryby stają się rzeczami i przedmiotem prawa własności po ich odłowie (zawłaszczeniu). Do czasu
odłowu są przedmiotami materialnymi, nie będącymi rzeczami; tak też Z. Radwański, Prawo cywilne, s.
112, choć autor ten uważa, że do czasu odłowu ryby są przedmiotami niczyimi. Status prawnorzeczowy
ryb i innych organizmów żyjących w wodzie częściowo odmiennie ujmuje S. Grzybowski (w:) System I, s.
437 i 438, powołując się wszakże na prawo wodne z 1962 r.

Na tema

t uprawnień do korzystania z wód, w tym odłowu ryb, zob. pr. wodne.

Rój pszczół traktuje się jako szczególnego rodzaju zbiór rzeczy (S. Grzybowski, System I, s. 438)

lub jako

rzecz ruchomą złożoną, gdyż rój nie jest tylko sumą poszczególnych osobników, lecz stanowi

swoistą całość; pszczoła w roju jest jedynie częścią składową rzeczy (B. Hoffmański, Kwalifikacja
prawnorzeczowa roju pszczół i jego składników według kodeksu cywilnego, NP 5/1989).

Zob. też art. 182 k.c.

Art. 46.

Literatura:

B. Barłowski, Pojęcie nieruchomości gruntowej położonej w mieście i istota podziału

takiej nieruchomości w świetle ustawy z dnia 6 lipca 1972 roku, Pal. 11-12/1980; B. Barłowski, Wyważanie
otwartych drzwi?, Rej. 4/1994; E. Drozd, Lokal jako

przedmiot regulacji ustawy o własności lokali, Rej.

11/1994; E. Drozd,

Użytkowanie wieczyste w świetle zmienionej ustawy o gospodarce gruntami i

wywłaszczaniu nieruchomości , Rej. 6/1991; E. Gniewek, Nieruchomość wspólna według ustawy o
własności lokali, KPP 2/1995; E. Gniewek, Oznaczeniu prawnym decyzji zatwierdzającej projekt podziału
nieruchomości - dalszy głos w dyskusji, Rej. 1/1996; E. Gniewek, Własność osobista domów
mieszkalnych w prawie polskim

, Wrocław 1990; E. Gniewek, Własność osobista lokali mieszkalnych w

prawie polskim

, Wrocław 1986; J. Ignatowicz, Komentarz do ustawy o własności lokali, Warszawa 1995

(w skrócie: Komentarz do u.wł.lok.); J. Jacyszyn, Istota i tryb przekazywania zakładowych budynków
mieszkalnych, Rej. 7-8/1995; J. Jacyszyn, Prz

ekazywanie zakładowych budynków mieszkalnych przez

przedsiębiorstwa państwowe gminom i innym osobom prawnym na tle ustawy i praktyki notarialnej (w:)
Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; A. Klein, Ewolucja pojęcia nieruchomości w
polskim prawie cywilnym (w:)

Prace z prawa cywilnego, Księga pamiątkowa ku czci prof. J. St.

Piętowskiego, red. B. Kordasiewicz i E. Łętowska, Ossolineum 1985; A. Lichorowicz, Problematyka
prawna zagospodarowania nieruchomości Skarbu Państwa przejętych od wojsk Federacji Rosyjskiej, Rej.
11/1994; A. Mączyński, Powstanie odrębnej własności lokali w budynku spółdzielni mieszkaniowej (w:)
Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; A. Mączyński, A. Proksa, Nowe prawo
lokalowe z komentarzem, Krak

ów 1994; E. Mzyk, Podział i rozgraniczenie nieruchomości,

Warszawa-

Zielona Góra 1994; M. Nazar, Odrębna własność lokali (Wybrane zagadnienia), PiP

10-11/1995; M. Nazar,

Własność lokali. Podstawowe zagadnienia cywilnoprawne , Lublin 1995; W. Pańko,

Własność gruntowa w planowej gospodarce przestrzennej. Studium prawne, Pr.N. UŚl. nr 230, Katowice
1978; S. Rudnicki,

Pojęcie nieruchomości gruntowej, Rej. 1/1994; J. Skąpski, Funkcja ksiąg wieczystych

(w:)

Prace z prawa cywilnego, Księga pamiątkowa ku czci prof. J. St. Piątowskiego, red. B. Kordasiewicz i

E. Łętowska, Ossolineum 1985; J. Skąpski, Własność lokali. Kilka refleksji na temat ustawy z 1994 r. (w:)
Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; J. Skąpski, Własność lokali w świetle
ustawy z 24 czerwca 1994 r., KPP 2/1996; J. Sysiak,

Nieruchomości - zagadnienia wybrane, Rej. 9/1996;

M. Szewczyk,

Nabycie własności działki gruntu pod budynkami wyłączonymi od przekazania na własność

państwa przed 1 stycznia 1983 r., NP 10-12/1990.

1. Rodzaje n

ieruchomości

Przepis art. 46 § 1 k.c. statuuje trzy rodzaje nieruchomości:
a) nieruchomości gruntowe,
b) nieruchomości budynkowe,

str. 33

c) nieruchomości lokalowe.
Grunty

(części powierzchni ziemskiej) - o ile spełnione są wymagania art. 46 § 1 in princ. k.c. - są

zawsze nieruchomościami, natomiast budynki i ich części (lokale) mogą stanowić rzeczy nieruchome
tylko wyjątkowo, tj. jedynie w wypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych. Co do zasady
bowiem budynki i ich części są częściami składowymi gruntu (art. 48 k.c.).

Istnienie nieruchomości budynkowych i lokalowych, będących odrębnym od gruntu przedmiotem

własności stanowi wyjątek od zasady superficies solo cedit (art. 191 k.c.).

Wśród nieruchomości gruntowych wyodrębnia się - na podstawie kryterium funkcjonalnego -

nieruchomości rolne (zdefiniowane w art. 46

k.c.) oraz

grunty leśne (ustawa o lasach).

Do wszystkich rodzajów nieruchomości (gruntowych, w tym rolnych i leśnych, budynkowych i

lokalowych) odnosi się - dokonany według kryterium podmiotowego - podział nieruchomości na
nieruchomości stanowiące własność Skarbu Państwa i gmin (tzw. nieruchomości publiczne) oraz
nieruchomości nie będące przedmiotem własności tych podmiotów.

Nieruchomości gruntowe

Pojęcie nieruchomości gruntowej. Jest to część powierzchni ziemskiej stanowiąca odrębny

przedmiot własności (art. 46 § 1 k.c.).

Podział powierzchni ziemskiej (stanowiącej z fizycznego punktu widzenia continuum) na

poszczególne nieruchomości (przedmioty samoistne) jest podziałem konwencjonalnym (sztucznym).
Wyodrębnienie nieruchomości gruntowych opiera się nie na podstawie kryterium przyrodniczego
(fizycznych właściwości powierzchni ziemskiej), lecz wyłącznie na podstawie kryterium formalnego,
ustalonego przez przepis a

rt. 46 § 1 k.c.

Ilość nieruchomości na tym samyrn obszarze może zatem ulegać zmianom, m.in. wskutek

dokonywanego obrotu.

Pojęcie nieruchomości w prawie polskim nie jest jednoznaczne. Z uwagi na niezrealizowanie

zasady powszechności ksiąg wieczystych w k.c. odstąpiono od klarownej, wieczystoksięgowej (formalnej)
definicji nieruchomości na rzecz tzw. ujęcia materialnoprawnego (art. 46 § 1), w którym przewidziano
nieostre kryterium wyodrębnienia nieruchomości. Definicję nieruchomości zawartą w art. 46 § 1 k.c.
wyjaśnia się w zróżnicowany sposób:

a) w przewidzianym w art. 46 § 1 k.c. kryterium odrębności mieszczą się:

aa) kryterium fizyczne

, tj. kryterium ustalonych granic (zewnętrznych) nieruchomości

(oddzielenie od innych nieruchomości) oraz

bb) kryterium prawne

, tj. kryterium własnościowe (przynależność do tego samego lub - w

przypadku współwłasności - tych samych podmiotów), przy czym obie te przesłanki łącznie
decydują o wyodrębnieniu z powierzchni ziemskiej samoistnego przedmiotu w postaci
nieruchomości gruntowej; tak np. SN 28.03.1988, OSN 7-8/1989/123; SN 29.12.1994, OSN
4/1995/59; tak też np. J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 15; tenże (w:) K.c. Komentarz 1972,
s. 130; K. Piasecki (w:) K.c. Komentarz 1989, s. 59; E. Gniewek, O znaczeniu prawnym
decyzji

, s. 13; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 6;

b) wyłącznym kryterium wyodrębnienia nieruchomości gruntowej jest kryterium własnościowe; tak

J. St. Piątowski (w:) System II, s. 109; E. Gniewek, Obrót nieruchomościami, s. 18; podobnie S.
Grzybowski (w:) System I

, s. 413, zdaniem którego o wydzieleniu nieruchomości nie decydują

granice fizyczne, lecz przedmiotowy zakres konkretnego prawa podmiotowego, choć zarazem
autor ten zaznacza, że w istocie znaczenie przesądzające ma treść księgi wieczystej (tamże) oraz
A. Klein,

Ewolucja pojęcia nieruchomości, s. 96, według którego nieruchomości powstają

jednocześnie ze stosunkiem prawnym własności;

c) do wyodrębnienia nieruchomości wystarczające jest skonkretyzowanie jej zakresu

przedmiotowego, co następuje przez określenie granic zewnętrznych nieruchomości ; tak SN
21.07.1966, OSP 7-

8/1967/185; tak też S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu nieruchomościami , s. 22.

Zarazem w obrocie prawnym funkcjonuje tzw.

wieczystoksięgowy model nieruchomości, zgodnie

z którym nieruchomością jest część powierzchni ziemskiej, dla której urządzono księgę wieczystą (arg. z
art. 24 ust. 1 zd. 1 ustawy o kw. i hip.). Zob. też art. 21 ustawy o kw. i hip., który zezwala właścicielowi
kilku nieruchomości stanowiących całość gospodarczą lub graniczących ze sobą na ich połączenie w
księdze wieczystej w jedną nieruchomość.

Z cytowanych przepisów ustawy o kw. i hip. wynika zatem, że zwarty, jednolity obszar powierzchni

ziemskiej należący do jednego właściciela może stanowić kilka nieruchomości, jeżeli dla poszczególnych

str. 34

fragmentów tego obszaru urządzono oddzielne księgi wieczyste. Zarazem ustawa o kw. i hip. pozwala na
łączenie w jedną nieruchomość gruntów nie sąsiadujących ze sobą, o ile stanowią one całość
gospodarczą. Przy tym o liczbie nieruchomości w obydwu wypadkach decyduje wola właściciela.
Identyczne wnioski nie wynikają w sposób oczywisty z treści art. 46 § 1 k.c. Daje to nawet podstawę do
twierdzenia, że w prawie polskim pojęcie nieruchomości gruntowej funkcjonuje w dwóch, nie w pełni
tożsamych znaczeniach: wieczystoksiegowym (formalnym) i kodeksowym (materialnym); zob. o tym
E. Drozd (w:) Komentarz do ustawy o g.g.

, s. 76; B. Barłowski, Pojecie nieruchomości gruntowej, s.

30-33; J. Sysiak,

Nieruchomości , s. 94; E. Gniewek, O znaczeniu prawnym decyzji, s. 13; przeciwnie S.

Rudnicki,

Pojecie nieruchomości gruntowej , s. 30.

Kontrowersje co do pojęcia nieruchomości mają duże znaczenie praktyczne (głównie w sferze

podziału nieruchomości - art. 10 ustawy o g.g.; zob. o tym niżej). Zasadniczy problem sprowadza się do
pytania, czy w świetle art. 46 § 1 k.c. ta sama osoba może być właścicielem kilku (co najmniej dwóch)
sąsiadujących ze sobą nieruchomości oraz czy na odpowiedź na to pytanie ma wpływ istnienie lub brak
księgi wieczystej. Poglądy w tej kwestii wykazują znaczną rozpiętość:

a) nieruchomością może być tylko jednolity fizycznie obszar gruntu należący do tego samego

właściciela graniczący ze wszystkich stron z gruntami należącymi do innych właścicieli (E. Drozd,
Przeniesienie własności nieruchomości, s. 41; B. Barłowski, Wyważanie, s. 84; E. Gniewek, O
znaczeniu prawnym decyzji

, s. 13), przy czym, zdaniem niektórych, twierdzenie to jest prawidłowe

nawet wówczas, gdy poszczególne części takiego obszaru zostały nabyte w różnym czasie i gdy
założono dla nich kilka ksiąg wieczystych; tak SN 23.09.1970, OSN 6/1971/97 i SN 30.10.1979,
OSN 4/1980/76 oraz B. Barłowski, Pojęcie nieruchomości gruntowej, s. 33 i J. Sysiak,
Nieruchomości , s. 91;

b) w jednym ręku może być skupionych kilka nieruchomości sąsiadujących ze sobą, które

niekoniecznie muszą stać się przez to jedną nieruchomością; tak S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu
nieruchomościami, s. 23; J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 130; podobnie A. Klein,
Ewolucja pojęcia nieruchomości, s. 97. Jeśli bowiem część powierzchni ziemskiej stała się
nieruchomością (została wyodrębniona), to pozostaje nią bez względu na to, że znajduje się w
sąsiedztwie innej nieruchomości tego samego właściciela. Z tego punktu widzenia nie musi
zachodzić różnica co do osoby właściciela; tak J. Ignatowicz (w.) K.c. Komentarz 1972, s. 130.
Jednakże wspólne przeznaczenie sąsiadujących ze sobą nieruchomości powoduje, że tracą one
samoistność, stając się jedną nieruchomością; tak J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 130
i 131. Sytuacja przedstawia się inaczej, gdy dla sąsiadujących nieruchomości tego samego
właściciela urządzono odrębne księgi wieczyste. W takim wypadku nieruchomości nigdy nie stają
się bez ich wieczystoksięgowego połączenia jedną nieruchomością, chociażby miały wspólne
przeznaczenie; zob. J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 131.

c) nieruchomością jest część powierzchni ziemskiej, dla której urządzono księgę wieczystą; w braku

księgi wieczystej sąsiadujące ze sobą grunty należące do tego samego podmiotu stanowią jedną
nieruchomość; tak G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g. Komentarz, s. 30; podobnie S. Breyer,
Przeniesienie własności nieruchomości, s. 44.

Spór - poza wagą teoretyczną - ma istotne znaczenie praktyczne. W razie zaaprobowania poglądu,

że graniczące ze sobą grunty należące do tego samego właściciela stanowią jedną nieruchomość bez
względu na to, czy urządzono dla nich odrębne księgi wieczyste, także do sprzedaży gruntu objętego
jedną księgą wieczystą wymagana byłaby decyzja zatwierdzająca projekt podziału; tak B. Barłowski,
Wyważanie , s. 86 i n. Natomiast przychylenie się do poglądu, zgodnie z którym o ilości nieruchomości
decyduje liczba ksiąg wieczystych, pociąga za sobą wniosek, iż sprzedaż gruntu objętego księgą
wieczystą (całego) nie wymaga decyzji o podziale (art. 10 ustawy o g.g.), choćby z nieruchomością tą
graniczyły inne grunty należące do tego samego właściciela, w tym bez urządzonych dla nich ksiąg
wieczystych; tak trafnie S. Rudnicki,

Pojecie nieruchomości gruntowej, s. 31.

W praktyce znajduje raczej zastosowanie ostatnie z wymienionych stanowisk (tak też E. Drozd,

Komentarz do ustawy o g.g.

, s. 77), co wydaje się podejściem racjonalnym.

W rezultacie za przeważające (i podzielane tu) można uznać następujące zapatrywania:
a) art. 46 § 1 k.c. odnosi się zarówno do nieruchomości, dla których prowadzi się księgi wieczyste,

jak i dla nieruchomości, dla których nie urządzono ksiąg wieczystych;

b) w przypadku nieruchomości wieczystoksięgowych o istnieniu, liczbie nieruchomości oraz ich

zakresie przedmiotowym decyduje treść księgi wieczystej. Takie okoliczności jak sąsiedztwo czy
przynależność do jednego podmiotu własności nie mają znaczenia (pierwszeństwo

str. 35

wieczystoksięgowego modelu nieruchomości);

c) w przypadk

u braku ksiąg wieczystych z całą pewnością można jedynie twierdzić, iż:

aa) obszar powierzchni ziemskiej należący do kilku podmiotów stanowi przynajmniej tyle

nieruchomości, ilu jest właścicieli;

bb) właściciel kilku nie sąsiadujących ze sobą gruntów jest właścicielem kilku nieruchomości.

Natomiast w kwestii, czy zwarty, jednolity obszar powierzchni ziemskiej należący do tego samego

właściciela w przypadku nieistnienia ksiąg wieczystych może stanowić kilka nieruchomości, żaden z
prezentowanych w doktryni

e poglądów nie uzyskał dotychczas przewagi. Wydaje się wszakże, iż w

świetle art. 46 § 1 k.c. trafne jest negatywne rozstrzygnięcie tego problemu.

Normatywna konstrukcja nieruchomości gruntowej. Konstrukcję tę ujmuje się:

a) "materialnie", jako obsza

r ziemi należący do tego samego właściciela (podejście tradycyjne);

b) jako konstrukcję prawną służącą do określenia sfery przestrzennej dozwolonego zachowania się

właściciela (zwolennikiem tego zapatrywania jest W. Pańko, Własność gruntowa , s. 48);

jako konstrukcję prawną wyznaczającą sferę przestrzenną powinnego zachowania się

niewłaścicieli (tak A. Klein, Ewolucja pojęcia nieruchomości, s. 94, który nie wyklucza wszakże
potrzeby posługiwania się pojęciem nieruchomości w znaczeniu materialnym, tamże, s. 88).

Źródło sporu (o niewielkiej doniosłości praktycznej) leży w sposobie pojmowania własności: prawo

podmiotowe (a) -

stosunek prawny pomiędzy właścicielem i niewłaścicielami (b i c); zob. w tej kwestii A.

Klein, Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego

, Wrocław 1976. W pierwszym przypadku (a)

nieruchomość stanowi przedmiot prawa własności; w drugim (b i c) przedmiotem prawa własności jest
dozwolone zachowanie się właściciela lub powinne zachowanie się niewłaścicieli, zaś nieruchomość jest
przedm

iotem owego dozwolonego lub powinnego zachowania się.

Zapatrywanie, iż także w ramach stosunku prawnorzeczowego (nie tylko zobowiązaniowego) nie

rzecz, lecz zachowanie uprawnionego i zobowiązanych jest przedmiotem tego stosunku, odpowiada
kanonom nowoczes

nej cywilistyki. Niemniej posługiwanie się dotychczasową konwencją terminologiczną

("przedmiotem własności jest nieruchomość"), czynione w celu uproszczenia wywodu jest dopuszczalne.

Zróżnicowanie terminologii. W art. 46 k.c. terminy: nieruchomość i grunt, traktowane są jako

synonimy. Synonimami są też terminy: nieruchomość rolna i grunt rolny (art. 46

k.c.).

W przepisach pozakodeksowych wszakże wyraz: grunt nie zawsze używany jest w znaczeniu

nieruchomości gruntowej, np. w ustawie o g.g. pod słowem: grunt kryje się niekiedy każdy rodzaj
nieruchomości (nie tylko nieruchomości gruntowe); zob. o tym E. Drozd (w:) Komentarz do ustawy o g.g.,
s. 19.

Niejednokrotnie też ustawodawca posługuje się zwrotami: teren, działka, przy czym w niektórych

wypadkach c

hodzi o nieruchomości gruntowe, w innych o ich części lub o kompleksy składające się z

kilku nieruchomości, zob. np. pr. budowl., w którym występują pojęcia: teren, teren budowy, teren
zamknięty, działka, działka budowlana, czy też ustawę o zagosp. przestrz., która posługuje się terminem:
teren w różnych znaczeniach. Ustalenie rzeczywistego znaczenia takich terminów wymaga każdorazowo
przeprowadzenia wykładni.

Granice przestrzenne nieruchomości gruntowych. Rozgraniczenie nieruchomości. Przez

granice pr

zestrzenne nieruchomości gruntowych należy rozumieć tak granice w ujęciu horyzontalnym, jak

i wertykalnym.

a) Na konieczność istnienia granic nieruchomości gruntowych w układzie poziomym wskazuje

sama istota nieruchomości jako części powierzchni ziemskiej (art. 46 § 1 k.c.). Muszą więc istnieć
granice zewnętrzne, które oddzielają od siebie poszczególne nieruchomości gruntowe. Z reguły
granice te wyznaczane są sztucznie. Nie muszą one być wyraźnie zaznaczone na gruncie.
Wystarczy, jeśli można je ustalić, a co za tym idzie odtworzyć. Zatem zatarcie granicy na gruncie
nie unicestwia bytu nieruchomości; tak J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 130; K. Piasecki
(w:) K.c. Komentarz 1989, s. 59; S. Rudnicki (w:)

Prawo obrotu nieruchomościami , s. 22.

Zazwyc

zaj przebieg granic nieruchomości gruntowych odzwierciedlają mapy geodezyjne. Przy

ustalaniu granic istotne znaczenie ma także treść wpisów do księgi wieczystej lub ewidencji
gruntów i budynków (zob. bliżej o tym E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 68 i n.).

Dla nowo powstających nieruchomości podstawy do ustalenia granic określają czynności prawne (np.

w przypadku przeniesienia własności części nieruchomości czy zniesienia współwłasności
nieruchomości), orzeczenia sądowe (np. jako efekt postępowań "działowych") bądź decyzje
administracyjne (np. wywłaszczenie części nieruchomości, decyzja komunalizacyjna).

Właściciele gruntów sąsiednich mają obowiązek współdziałania przy rozgraniczeniu gruntów oraz

str. 36

utrzymywania stałych znaków granicznych (art. 152 k.c.).

Rozgraniczenie nieruchomości, tj. ustalenie przebiegu granic nieruchomości, dokonywane jest co

do zasady w trybie administracyjnym (przesłanki i tryb postępowania rozgraniczeniowego reguluje
pr. geodez. i kartogr. - art. 29 i n.), a w wypadkach, gdy grani

ce gruntów stały się sporne, w trybie

postępowania sądowego (art. 153 k.c.). Zob. też zarz. MGPiB oraz MRiGŻ z 5.08.1996 w sprawie
rozgraniczania nieruchomości, MP Nr 50, poz. 469.

Na temat rozgraniczenia nieruchomości zob. z nowszej literatury J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s.

88 i n.; S. Rudnicki (w:)

Prawo obrotu nieruchomościami, s. 26; E. Mzyk, Podział i

rozgraniczenie

, wraz z cyt. tam orzecznictwem oraz W. Jarzębowski, Cywilistyczne problemy

postępowania rozgraniczeniowego w związku z wejściem w życie ustawy prawo geodezyjne i
kartograficzne, NP 7-9/1990; J. Gudowski,

Droga sądowa w sprawach o rozgraniczenie

nieruchomości (na tle prawa geodezyjnego i kartograficznego), PS 2/1995; H. Mądrzak,
Strukturalne aspekty postępowania rozgraniczeniowego, Rej. 2/1996.

Zob. też art. 11 i n. ustawy o g.g. normujące m.in. problematykę ustalania granic nieruchomości

przeznaczonych

realizację

zorganizowanego

budownictwa

wielorodzinnego

skoncentrowanego budownictwa jednorodzinnego oraz ustawę o scalaniu i wymianie gruntów
(ustawa z 26.03.1982, j.t. Dz.U. z 1989 r. Nr 58, poz. 349 ze zm.), która również reguluje
problematykę ustalania granic gruntów poddanych procesowi scalenia i wymiany.

Granice nieruchomości gruntowych w układzie pionowym. Nieruchomość gruntową uznaje się

za konstrukcję trójwymiarową (pogląd dominujący), a zatem przybiera ona postać bryły (art. 46
§ 1 w związku z art. 143 k.c.); tak J. St. Piątowski (w:) System II, s. 109; T. Dybowski, Ochrona
własności, s. 48; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 79; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s.
70; podobnie A. Klein,

Ewolucja pojęcia nieruchomości, s. 93. Natomiast zgodnie z odmiennym

stanowiskiem nieruchomość gruntowa stanowi przestrzeń dwuwymiarową (płaszczyznę); zaś
znaczenie art. 143 k.c. sprowad

za się do kształtowania treści dozwolonego zachowania

właściciela, tj. określenia granic funkcjonalnych (granic działania); tak W. Pańko, Własność
gruntowa

, s. 56 i n.; zdaniem tego autora art. 143 k.c. dotyczy stosunków sąsiedzkich

zachodzących "w pionie", tamże, s. 56.

Traktowanie nieruchomości gruntowej jako bryły rodzi problem ustalenia "dolnej" i "górnej" granicy

nieruchomości. Granice te określa się jako płaszczyzny pionowe przebiegające według granic
nieruchomości ustalonych na powierzchni ziemi i sięgające do "pewnej" wysokości i głębokości, tj.
tak wysoko i tak głęboko, jak to wynika ze społeczno-gospodarczego przeznaczenia gruntu
(art. 143 k.c.); tak J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe

, s. 79. Ogólne kryterium wyznaczania "dolnej" i

"górnej" granicy nieruchomości (w postaci klauzuli generalnej społeczno-gospodarczego
przeznaczenia gruntu) nie pozwala na ścisłe oznaczenie tych granic. Powoduje to dwa skutki:
aa) "pionowe" granice różnych nieruchomości gruntowych są różne w zależności od ich

społeczno-gospodarczego przeznaczenia (tak też E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997 , s.
69-70);

bb) pionowe granice poszczególnych nieruchomości nie są stałe, ulegają one zmianom stosownie

do zmian społeczno-gospodarczego przeznaczenia danego gruntu (tak A. Klein, Ewolucja
pojęcia nieruchomości, s. 93 i 94; J. St. Piątowski (w:) System II, s. 109 i 110), co może
nastąpić np. wskutek zmiany planu zagospodarowania przestrzennego.

Kryterium spoleczno-gospodarczego przeznaczenia gruntu ma charakter przedmiotowy (obiektywny)

w przeciwieństwie do podmiotowego (subiektywnego) kryterium interesu właściciela nieruchomości
gruntowej (tak T. Dybowski,

Ochrona własności, s. 48).

Ponad "górną" i poniżej "dolnej" granicy nieruchomości mogą działać tak niewłaściciele, jak i

właściciel. Zob. pr. lotn. co do wysokości lotów samolotów oraz pr. geol. i górn. co do własności i
korzystania z kopalin.

Podział nieruchomości gruntowych. Podział nieruchomości jest pojęciem wieloznacznym.

Pojęcie to może oznaczać: a) tzw. podział geodezyjny; b) tzw. podział cywilny; niekiedy wyróżnia się
również c) tzw. podział wieczystoksięgowy (tak B. Barłowski, Pojęcie nieruchomości gruntowej, s. 42 i n.).

Ponadto w ramach stosunku współwłasności występuje pojęcie podziału quo ad usum, przez który

należy rozumieć wydzielenie fizycznie oznaczonych części nieruchomości wspólnej do samodzielnego
korzystania przez poszczególnych współwłaścicieli bez znoszenia stosunku współwłasności.

Podział geodezyjny polega na wydzieleniu z jednej działki ewidencyjnej dwu lub większej ilości

działek ewidencyjnych. Podział taki nie prowadzi do zmiany stanu prawnego nieruchomości.

str. 37

Podział cywilny ma miejsce wówczas, gdy dochodzi do zmiany podmiotu własności części

nier

uchomości gruntowej (wyodrębnionej geodezyjnie w postaci działki lub działek ewidencyjnych); tak

B. Barłowski, Pojęcie nieruchomości gruntowej, s. 41; tenże, Wyważanie, s. 83 i 84; E. Drozd (w:)
Komentarz do ustawy o g.g., s. 78; S. Rudnicki (w:) Prawo o

brotu nieruchomościami, s. 24 i 25; E.

Gniewek, O znaczeniu prawnym decyzji

, s. 15. Skutkiem tak rozumianego podziału cywilnego

nieruchomości jest więc zwiększenie liczby nieruchomości w wyniku fizycznego podziału dotychczasowej
nieruchomości na przynajmniej dwie nieruchomości. Okoliczność, iż nowo utworzona nieruchomość
zostanie następnie dołączona do już istniejącej księgi wieczystej prowadzonej dla innej nieruchomości
nowego właściciela nie zmienia faktu, iż uprzednio (tj. przed połączeniem) doszło do zwiększenia liczby
nieruchomości.

Podstawą prawną podziału cywilnego nieruchomości są czynności prawne (np. zbycie części

nieruchomości), orzeczenia sądowe (np. zniesienie współwłasności), a także inne zdarzenia prawne (np.
zasiedzenie części nieruchomości).

Podział wieczystoksięgowy polega na tzw. manipulacjach wieczystoksięgowych, w wyniku których

z jednej nieruchomości wieczystoksięgowej odłącza się jej część (działkę ewidencyjną) i tę odłączoną
część dołącza się do nieruchomości objętej inną księgą wieczystą. W wypadku takim niekoniecznie musi
dojść do zmiany podmiotu własności. Dopuszczalne jest bowiem odłączenie części nieruchomości z
jednej księgi wieczystej i dołączenie tej części do innej księgi wieczystej prowadzonej dla drugiej
nieruchomości tego samego właściciela; tak B. Barłowski, Pojęcie nieruchomości gruntowej, s. 43; tenże,
Wyważanie, s. 83; A. Klein, Ewolucja pojęcia nieruchomości, s. 97; E. Gniewek, O znaczeniu prawnym
decyzji, s. 13 i 16.

Jeden z elementów polityki państwa w dziedzinie gospodarki przestrzennej stanowi kontrola podziału

nieruchomości gruntowych (art. 10 ustawy o g.g.), który pod postacią zatwierdzenia projektu podziału
nieruchomości wprowadza obowiązek uzyskiwania zezwolenia administracyjnego na podział
nieruchomości gruntowych objętych zakresem przedmiotowym ustawy o g.g.; nie ma on zatem
zastosowania do wszystkich nieruchomości gruntowych, w tym do gruntów rolnych i leśnych; zob. NSA
20.01.1992, ONSA 2/1992/35.

Mimo pewnych wątpliwości (zob. o tym E. Drozd, Komentarz do ustawy o g.g., s. 78 i n.) należy

przyjąć, iż w art. 10 ustawy o g.g. mowa jest o podziale nieruchomości w znaczeniu podziału
cywilnego (fizycznego)

. Podział geodezyjny natomiast stanowi jedynie przesłankę uzyskania decyzji

administracyjnej zezwalającej na dokonanie podziału cywilnego nieruchomości gruntowej; tak S. Rudnicki
(w:)

Prawo obrotu nieruchomościami, s. 25; B. Barłowski, Pojęcie nieruchomości gruntowej, s. 41; tenże,

Wyważanie, s. 83; E. Gniewek, O znaczeniu prawnym decyzji, s. 15. Dokonanie samego podziału
geodezyjnego nie wymaga zezwolenia.

Niejasne jest natomiast, czy art. 10 ustawy o g.g. odnosi się również do tzw. podziału

wieczystoksięgowego, w którym nie dochodzi do zmiany po stronie właściciela. Funkcja i cel tej
normy -

ochrona gruntów (pojmowanych jako obszary powierzchni ziemskiej) przed nadmiernym

rozdrobnieniem -

uzasadniają, jak się zdaje, następujące zapatrywania:

a) odłączenie z księgi wieczystej części nieruchomości (jednej lub kilku działek ewidencyjnych) i

przyłączenie tej części do innej księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości tego samego
właściciela wymaga zatwierdzenia podziału nieruchomości na podstawie art. 10 ustawy o g.g. (tak
też G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g. Komentarz, s. 31);

b) zatwierdzenia podziału na podstawie art. 10 ustawy o g.g. wymaga również odłączenie z księgi

wieczystej części nieruchomości i założenie dla tej części nowej księgi wieczystej, i to nawet bez
zmiany podmiotu własności (tak też G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g. Komentarz, s. 31).

Przeciwne zapatrywania w obydwu wypadkach (a i b) unicestwiałyby w zakresie nieruchomości

wieczystoksięgowych cel i funkcje art. 10 ustawy o g.g. wskutek możliwości obchodzenia tego przepisu za
pomocą "manipulacji" wieczystoksięgowych.

Odmienne stan

owisko w obydwu kwestiach (a i b) zajmuje B. Barłowski (Pojęcie nieruchomości

gruntowej, s. 42;

Wyważanie, s. 83 i 87), dla którego w żadnym z takich przypadków nie mamy do

czynienia z podziałem nieruchomości, o którym mowa w art. 10 ustawy o g.g., gdyż nie dochodzi do
zmiany właściciela nieruchomości. Pogląd ten jest logiczną konsekwencją zapatrywania tego autora, iż
jedną nieruchomość stanowi zwarty, jednolity obszar należący do tego samego właściciela bez względu
na to, czy dla poszczególnych fragmentów tego obszaru urządzono księgi wieczyste, czy też nie.

"Rozłączenie" objętych jedną księgą wieczystą nieruchomości stanowiących całość gospodarczą, a

nie graniczących ze sobą nie wymaga zatwierdzenia podziału na podstawie art. 10 ustawy o g.g., i to

str. 38

nieza

leżnie od tego, czy owo "rozłączenie" następuje bez zmiany po stronie właściciela, czy też jest

skutkiem zbycia części takiej nieruchomości nie graniczącej z pozostałymi jej częściami. Również i w tym
wypadku decydują o tym cel i funkcja art. 10 ustawy o g.g. (tak też B. Barłowski, Pojęcie nieruchomości
gruntowej, s. 43 oraz S. Rudnicki,

Pojęcie nieruchomości gruntowej, s. 31).

Do odosobnionych należy pogląd, iż zbędne jest uzyskiwanie zatwierdzenia podziału nieruchomości

na podstawie art. 10 ustawy o g.g

., jeżeli w skład nieruchomości wchodzą działki oznaczone numerami

ewidencyjnymi, albowiem istnienie działek ewidencyjnych świadczy o tym, że podział został dokonany już
uprzednio (E. Mzyk,

Podział i rozgraniczenie, s. 19).

Do podziału cywilnego (fizycznego) nieruchomości gruntowych może dojść nie tylko wskutek działań

podejmowanych przez właścicieli (o czym dotychczas była mowa). Według dominującego poglądu
podział nieruchomości gruntowej (z zachowaniem wymagań art. 10 ustawy o g.g.) może nastąpić także
w wyniku dokonania przez

użytkownika wieczystego czynności rozporządzającej polegającej na zbyciu

prawa użytkowania wieczystego wydzielonej fizycznie części gruntu, jak również wskutek zniesienia
współużytkowania wieczystego, działu spadku obejmującego prawo użytkowania wieczystego; tak SN
9.12.1969, OSN 10/1970/172; NSA 15.05.1991, ONSA 2/1993/30 oraz J. Winiarz (w:) System II, s.
576-577; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe , s. 177; E. Gniewek,

Podział gruntu w trybie rozporządzenia

prawem użytkowania wieczystego (w:) Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; E.
Drozd (w:) Komentarz do ustawy o g.g., s. 81.

Zob. także szczegółowe omówienie problematyki podziału nieruchomości na podstawie art. 10

ustawy o g.g. - E. Drozd (w:) Komentarz do ustawy o g.g.; G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g.
Komentarz oraz E. Mzyk,

Podział i rozgraniczenie.

Zob. również ustawę o g.g. (art. 11 i n.) oraz ustawę o scalaniu i wymianie gruntów, normujące

szczególne przypadki podziału nieruchomości gruntowych.

Nieruchomości budynkowe

Pojęcie. Co do zasady budynki są częścią składową gruntu (art. 48 k.c.) i dzielą jego los prawny

(zasada superficies solo cedit

). Jednakże w drodze wyjątku od tej zasady w obrocie prawnym występują

budynki stanowiące odrębny od gruntu przedmiot własności (odrębne nieruchomości). Nieruchomościami
budynkowymi są budynki trwale z gruntem związane, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią
odrębny od gruntu przedmiot własności (art. 46 § 1 k.c.); na temat pojęcia trwałego związania z gruntem
oraz statusu budynków nie związanych trwale z gruntem zob. uw. do art. 48.

B. Źródła normatywne
a) Do przepisów szczególnych, na podstawie których może dojść obecnie do powstania odrębnych

nieruchomości budynkowych, należą:
aa) art. 235 k.c. -

odrębna własność budynków położonych na gruncie będącym przedmiotem

użytkowania wieczystego; prawo własności budynków przysługuje użytkownikowi
wieczystemu, zob. o tym niżej - uw. C.;

bb) art. 272 i 279 k.c. -

odrębna własność budynków położonych na gruntach będących w

użytkowaniu rolniczych spółdzielni produkcyjnych; prawo własności budynków przysługuje
rolniczej spółdzielni produkcyjnej, zob. o tym niżej - uw. D.;

b) Ponadto w obrocie prawnym mogą występować odrębne nieruchomości budynkowe, które

powstały na podstawie poprzednio obowiązujących przepisów. Należą do nich:
aa) odrębna własność budynku ustanowiona na podstawie art. 553 k.c. Nap. (co mogło nastąpić

do 1.01.1947). Przepis ten stwarzał jedynie domniemanie, że budynki są przedmiotem
własności właściciela gruntu. Można było zatem zawrzeć umowę, na podstawie której
wznoszący budynek stawał się właścicielem samego budynku (było to tzw. prawo
powierzchni); zob. SN 29.12.1995, OSN 4/1996/ 50; zob. też J. Ignatowicz (w:) Komentarz k.c.
1972, s. 132, 139 i 140 wraz z cyt. tam orzecznictwem. E. Janeczko ( Zasiedzenie, s. 85)
dopuszcza także nabycie na podstawie art. 553 k.c. Nap. odrębnej własności budynków w
drodze zasiedzenia; zob. też art. XXVI p.w.pr.rzecz. z 1946 oraz art. XXXVII i art. XL p.w.k.c.;

bb) odrębna własność budynków znajdujących się na gruntach objętych dekretem o własności i

użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (art. 5 dekretu z 26.10.1945, Dz.U. Nr 50,
poz. 279), jeżeli nie został uregulowany stan prawny gruntów pod tymi budynkami, tj. nie
przyznano prawa wieczystej dzierżawy lub prawa zabudowy na podstawie art. 7 dekretu. W
przeciwnym razie odrębna własność tej kategorii budynków związana jest obecnie z prawem
użytkowania wieczystego gruntów, które zastąpiło prawo własności czasowej, w które z kolei

str. 39

przekształcono prawo wieczystej dzierżawy oraz zabudowy;

cc) budynki zatrzymane przez rolnika, który w zamian za rentę przekazał państwu gospodarstwo

rolne na podstawie ustaw:
* o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących nieruchomości na własność

państwa (ustawa z 24.01.1968, Dz.U. Nr 3, poz. 15);

* o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność państwa za rentę i spłaty pieniężne

(ustawa z 29.05.1974, Dz.U. Nr 27, poz. 118);

* o zaopatrzeniu emerytal

nym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (ustawa z

27.10.1977, Dz.U. Nr 32, poz. 140).

Na podstawie wymienionych ustaw z 1968 r., 1974 r. i 1977 r. rolnik, przekazując gospodarstwo rolne

państwu, mógł zatrzymać "na własność" budynki wchodzące w skład przekazywanego gospodarstwa.
Budynki takie stawały się przedmiotem odrębnej własności rolnika (nieruchomościami budynkowymi).
Nieruchomości te były zbywalne w drodze czynności prawnych inter vivos, z tym że państwu
przysługiwało prawo pierwokupu bądź wykupu. Nie podlegały natomiast dziedziczeniu, z wyjątkiem
odrębnej własności budynkowej powstałej na podstawie ustawy z 1977 r., która była przedmiotem
spadkobrania.

W przypadku ustaw z 1968 r. i 1974 r. prawodawca nie powiązał odrębnej własności budynku z

jakimkolwiek prawem do gruntu, na którym znajdował się budynek. Dopiero ustawa z 1977 r. stanowiła, że
właścicielom odrębnych budynków przysługuje służebność gruntowa w zakresie niezbędnym do
korzystania z budynków (służebność gruntowa była prawem związanym z własnością budynku). SN (7)
15.12.1978, OSN 3/1979/42 uznał, iż konstrukcję służebności gruntowej jako prawa związanego z
odrębną własnością budynków stosuje się od dnia wejścia w życie ustawy z 1977 r. również do
nieruchomości budynkowych powstałych na podstawie ustaw z 1968 r. i 1974 r.; szczegółowo na temat
odrębnych nieruchomości budynkowych rolników zob. M. Szewczyk, Nabycie własności działki gruntu
oraz E. Gniewek,

Własność osobista domów, s. 94 i n.

Praktyczne znaczenie rolniczych nier

uchomości budynkowych jest obecnie niewielkie; głównie z

uwagi na treść art. 6 ustawy o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym (ustawa z 24.02.1989, Dz.U. Nr 10, poz. 53),
który przyznał właścicielom nieruchomości budynkowych ustanowionych na podstawie ustaw z 1968 r.,
1974 r. i 1977 r. roszczenie o nieodpłatne nabycie własności gruntu, na której znajdują się te budynki. O
przeniesieniu własności działki orzeka organ administracji w drodze decyzji; zob. o tym bliżej M.
Szewczyk,

Nabycie własności działki gruntu.

Prawa odrębnej własności budynków wymienione w pkt bb) i cc) - zgodnie z regułą wyrażoną w art.

XXXVII p.w.k.c. -

pozostały w mocy; zob. też art. XXXVIII i XL p.w.k.c.

Nieruchomości budynkowe na gruncie będącym przedmiotem użytkowania wieczystego.

Budynki znajdujące się na gruncie będącym przedmiotem użytkowania wieczystego stanowią odrębną
własność użytkownika wieczystego (art. 235 § 1 k.c.). Poza k.c. użytkowanie wieczyste jest przedmiotem
regulacji ustawy o g.g. Zob. też ustawę z 29.09.1990.

Użytkowanie wieczyste powstaje:
a) zasadniczo na podstawie umowy o ustanowieniu użytkowania wieczystego i wpisu do księgi

wieczystej (art. 19 ust. 1 ustawy o g.g., zo

b. też art. 80 ust. 1a ustawy o g.g.); dzieje się tak

również wtedy, gdy ustawodawca przyznaje roszczenie o ustanowienie użytkowania wieczystego,
zob. np. art. 88a ust. 2 i 3 ustawy o g.g., art. 2c czy art. 8 ustawy z 29.09.1990; zob. też art. 204 §
2 pkt

2 oraz art. 232 i n. pr. spółdz.; wymienione uregulowania pr. spółdz. omawia A. Mączyński,

Powstanie odrębnej własności lokali;

b) wyjątkowo w drodze decyzji administracyjnej, zob. np. art. 80 ust. 2, art. 82 ust. 2 ustawy o g.g.;
c) wyjątkowo z mocy prawa w przypadku tzw. uwłaszczenia, zob. art. 2 ust. 1 i 2 ustawy z

29.09.1990; problematykę użytkowania wieczystego omawiają szczegółowo m.in. E. Drozd,
Użytkowanie wieczyste; E. Drozd, Z. Truszkiewicz, Komentarz do ustawy o g.g.; G. Bieniek, Z.
Marmaj, Ustawa o g.g. Komentarz; M. Bednarek,

Przemiany własności, s. 269 i n.

W każdym z wymienionych powyżej przypadków nabycie użytkowania wieczystego gruntu

zabudowanego

oznacza zarazem nabycie prawa odrębnej własności budynków postawionych na tym

gruncie, zob. np. art. 20 ustawy o g.g. czy art. 2 ust. 2 ustawy z 29.09.1990 oraz art. 235 § 1 zd. 2 k.c., tak
też SN 24.11.1992, OSP 7-8/1993/154; tak też J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 178.

Pogląd ten odnosi się także do przypadków nieodpłatnego ustanawiania użytkowania

wieczystego (art. 4 ust. 6 ustawy o g.g.); tak M. Bednarek,

Przemiany własności, s. 283, przypis 81 oraz

str. 40

cyt. SN 24.11.1992. E. Drozd natomiast (

Użytkowanie wieczyste, s. 15) nie wyklucza możliwości objęcia

budynków prawem użytkowania wieczystego jako części składowej gruntu w wypadku nieodpłatnego
ustanowienia użytkowania wieczystego gruntu.

Za możliwością objęcia budynku tylko prawem użytkowania wieczystego jedynie pozornie przemawia

art. 26 ust. 3 in fine ustawy o g.g. Przepis

ten korespondował niegdyś z uchylonym obecnie art. 22 ust. 2

ustawy o g.g. (według numeracji z tekstu jednolitego z 1989 r., Dz.U. Nr 14, poz. 74), który dopuszczał
oddawanie spółdzielniom mieszkaniowym i osobom prawnym nie będącym jednostkami gospodarki
u

społecznionej w użytkowanie wieczyste także budynków znajdujących się na gruntach oddawanych w

użytkowanie wieczyste. Pozostawienie art. 26 ust. 3 ustawy o g.g. - pomimo derogacji art. 22 ust. 2 tej
ustawy -

należy zatem traktować jako lapsus legislacyjny, a nie wyraz świadomej decyzji prawodawczej

umożliwiającej oddawanie w użytkowanie wieczyste także budynków.

Odrębna własność budynków powstaje również w razie wzniesienia budynku przez użytkownika

wieczystego

na użytkowanym przez niego gruncie (art. 235 § 1 zd. 1 k.c.).

W przypadku wybudowania przez użytkownika wieczystego budynku położonego jednocześnie na

dwóch nieruchomościach gruntowych oddanych mu w użytkowanie wieczyste, z których jedna stanowi
przedmiot własności Skarbu Państwa, a druga - przedmiot własności gminy, dopuszczalne jest ujawnienie
odrębnej własności takiego budynku w księgach wieczystych prowadzonych dla każdej z tych
nieruchomości gruntowych, z tym że opis nieruchomości budynkowej powinien jednoznacznie wskazywać,
że budynek położony jest na każdej z nieruchomości tylko częściowo; tak SN z 26.06.1996, OSN
11/1996/144.

Budynki wzniesione

przez użytkownika wieczystego stają się odrębnymi nieruchomościami także

wówczas, gdy ich wybudowanie nastąpiło niezgodnie z umową o ustanowieniu użytkowania
wieczystego

; ocena naruszenia postanowień umowy należy do sfery stosunków obligacyjnych; tak też J.

Wasilkowski,

Prawo własności, s. 210; J. Winiarz (w:) System II, s. 588; tenże (w:) K.c. Komentarz 1989,

s. 211; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 178; E. Janeczko, Zasiedzenie, s. 83. Odmienny (i nietrafny)
pogląd, zgodnie z którym budynki wzniesione sprzecznie z umową są częścią składową gruntu i objęte są
tylko prawem użytkowania wieczystego, reprezentował SN 8.07.1966, OSN 12/1966/211, z gl. kr. J.
Winiarza, OSPiKA 7-8/1967/184 i gl. kr. A. Kopffa, NP 6/1967, s. 831 oraz S. Breyer, Przeniesienie
własności nieruchomości, s. 51.

Własnością użytkownika wieczystego objęte są również budynki wzniesione przez inne osoby, np.

posiadaczy (tak J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe

, s. 179), aczkolwiek pogląd ten należy do dyskusyjnych.

W przypadku gruntu zabudowanego odrębna własność budynku przysługuje użytkownikowi

wieczystemu

od chwili nabycia prawa użytkowania wieczystego, co następuje z momentem wpisania

go prawa do księgi wieczystej; w pozostałych przypadkach - od chwili wzniesienia budynku, przez co

należy rozumieć budynek w stanie surowym zamkniętym (wniosek z art. 25 ust. 1 ustawy o g.g.); tak
trafnie E. Gniewek,

Obrót nieruchomościami, s. 22, 27, 154.

Do powstania nieruchomości budynkowej nie jest wymagany wpis do księgi wieczystej; wpis

odrębnej własności budynku nie ma więc charakteru konstytutywnego; tak też E. Gniewek, Własność
osobista domów, s. 90 i 91; J. Winiarz (w:) System II, s. 589, przypis 86; odmiennie S. Breyer,
Przeniesienie własności nieruchomości, s. 52 i 53.

Dla istnienia odrębnej własności budynku nie ma znaczenia stan techniczny zabudowań.

Nieruchomość budynkowa istnieje dopóty, dopóki istnieje jakikolwiek jej substrat, NSA 25.04.1991, OSP
3/1992/63.

Przedmiotem odrębnej własności są nie tylko budynki, lecz i inne urządzenia, np. silosy,

piwnice-

lodownie, znajdujące się na użytkowanym wieczyście gruncie (art. 235 § 1 k.c.). Status prawny

tych innych urządzeń - z uwagi na ich pominięcie w art. 46 § 1 k.c. - jest niejasny. Dominuje wszakże
zapatrywanie, iż także owe inne urządzenia są nieruchomościami budynkowymi, a nie rzeczami
ruchomymi; tak J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe , s. 179; J. Winiarz (w:) System II, s. 589.

Budynek wzniesio

ny przez jednego ze współużytkowników wieczystych stanowi współwłasność

wszystkich współużytkowników wieczystych, tak cyt. SN 8.07.1966, OSN 12/1966/211 z gl. apr. S.
Szera, NP 3/1967; cyt. gl. apr. J. Winiarza, OSPiKA 7-8/1967/184, cyt. gl. kr. A. Kopffa, NP 6/1967; zob.
też Z. K. Nowakowski (w:) System II, s. 442.

Odrębna własność budynków jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym (art. 235 § 2

k.c.). Nieruchomości budynkowe dzielą więc los prawny użytkowania wieczystego. Prawem głównym jest
prawo

użytkowania wieczystego. Jako prawa związane użytkowanie wieczyste i własność budynków

nie mogą być przedmiotem samoistnych rozporządzeń; ich zbycie dopuszczalne jest tylko łącznie, SN

str. 41

14.11.1963, OSN 12/1964/246; pogląd ten podzielają J. Winiarz (w:) System II, s. 587; J. Wasilkowski,
Prawo własności, s. 211; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 179; E. Gniewek, Własność osobista
domów, s. 92.

Użytkowanie wieczyste determinuje byt nieruchomości budynkowych, lecz nie na odwrót. W

szczególności wygaśnięcie odrębnej własności budynków, np. wskutek ich zniszczenia, nie powoduje
wygaśnięcia użytkowania wieczystego (tak E. Gniewek, Własność osobista domów, s. 93). Natomiast
wygaśnięcie użytkowania wieczystego pociąga za sobą ex lege skutek w postaci wygaśnięcia odrębnej
własności budynków. Budynki stają się częścią składową gruntu zgodnie z zasadą superficies solo cedit.
Rozliczenia pomiędzy właścicielem gruntu a byłym użytkownikiem wieczystym reguluje art. 242 k.c.
Odrębna własność budynków stanowi zatem swoistą formę własności czasowej; tak J. Winiarz (w:)
System II, s. 588.

Nieruchomości budynkowe rolniczych spółdzielni produkcyjnych (RSP). Należy odróżnić

dwie sytuacje:

Użytkowanie przez RSP gruntów wniesionych przez członków jako wkład do spółdzielni (art.

279 k.c., zob. też art. 141 i n. pr. spółdz.). Budynki (i inne urządzenia) wzniesione przez RSP na
będącym w użytkowaniu gruncie stanowiącym wkład gruntowy członka spółdzielni są zawsze
przedmiotem odrębnej własności RSP (art. 279 § 1 k.c.). Mimo braku wyraźnego przepisu należy
przyjąć, iż odrębna własność budynków jest prawem związanym z prawem użytkowania wkładu
gruntowego; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 420, przypis 29 oraz E. Gniewek, Prawo
rzeczowe 1997, s. 195.

Reguła przewidziana w art. 279 § 1 k.c. nie odnosi się do przypadku wniesienia przez członka gruntu

zabudowanego do użytkowania przez spółdzielnię - budynki pozostają własnością członka, a RSP
przysługuje do nich wyłącznie prawo użytkowania.

W razie wygaśnięcia prawa użytkowania gruntu stanowiącego wkład członkowski odrębna własność

budynku wygasa albo wskutek tego, że właściciel gruntu staje się także właścicielem budynków
jako części składowych gruntu, albo wskutek nabycia własności gruntu przez RSP (art. 279 § 2
k.c.).

b) Użytkowanie przez RSP gruntów Skarbu Państwa (art. 272 k.c.). W wypadku takim RSP staje

się właścicielem budynków (i innych urządzeń) znajdujących się na użytkowanym gruncie.
Dotyczy to tak budynków wzniesionych przez RSP (art. 272 § 2 k.c.), jak i budynków, które RSP
otrzymała od Skarbu Państwa razem z gruntem (art. 272 § 1 k.c.). Odrębna własność budynków
przypadająca RSP jest prawem związanym z użytkowaniem gruntu (art. 272 § 3 k.c.).
Wygaśnięcie prawa użytkowania gruntu Skarbu Państwa pociąga za sobą wygaśnięcie odrębnej
własności budynków (art. 273 k.c.). Budynki stają się częścią składową gruntu (powrót do zasady
superficies solo cedit).

Jednakże istnienie odrębnej własności budynków we wskazanych przypadkach nie jest wyłącznym

rozwiązaniem normatywnym. RSP, otrzymując do użytkowania od Skarbu Państwa grunt
zabudowany, może uzyskać w odniesieniu do budynków znajdujących się na takim gruncie tylko
prawo użytkowania (art. 272 § 1 k.c.). Również budynki wzniesione przez RSP nie muszą
stanowić jej odrębnej własności, lecz mogą stać się - zgodnie z zasadą superficies solo cedit -
własnością Skarbu Państwa (art. 272 § 2 k.c.).

Przewidzianą w k.c. instytucję użytkowania gruntów Skarbu Państwa przez RSP niweczy u.g.n.r. SP

(tak samo E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997

, s. 7, 194 i n.). Ustawa ta, określając reguły

gospodarowania nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, nie przewiduje możliwości
ustanawiania na nich prawa użytkowania (arg. z art. 24 ust. 1 w zw. z art. 38 ust. 1). Co więcej, w
art. 16 u.g.n.r. SP przew

idziano likwidację stosunku prawnego użytkowania - nieruchomości rolne

Skarbu Państwa mogą pozostać w użytkowaniu spółdzielni tylko do czasu zawarcia z Agencją
Własności Rolnej Skarbu Państwa nowych umów, w tym umów dzierżawy lub najmu (należy
sądzić, iż grunty rolne będą przede wszystkim stanowiły przedmiot umowy dzierżawy z uwagi na
pożytki, jakie grunty takie przynoszą). W razie niezawarcia nowych umów do 31.12.1997
dotychczasowe użytkowanie ustanowione na podstawie umów lub decyzji administracyjnych
wyg

asa (art. 16 ust. 2 w zw. z art. 13 ust. 1). Można więc wnosić, że po upływie terminu, o którym

mowa w art. 16 u.g.n.r. SP, przepisy art. 271-

275 k.c., choć formalnie nie uchylone, nie będą

stosowane. Dotknie je zatem skutek w postaci desuetudo.

W obydwu

sytuacjach (pkt a i b), z uwagi na związanie odrębnej własności budynków z

niezbywalnym prawem użytkowania, nieruchomości budynkowe są wyłączone z obrotu; tak też S. Wójcik

str. 42

(w:) System II, s. 657; S. Rudnicki (w:)

Prawo obrotu nieruchomościami, s. 34; J. Winiarz (w:) K.c.

Komentarz 1989

, s. 232. Dla nieruchomości budynkowych RSP nie prowadzi się również ksiąg

wieczystych; tak też S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu nieruchomościami, s. 34.

Granice przestrzenne nieruchomości budynkowych. Sfera przestrzenna wyznaczana przez

konstrukcję nieruchomości budynkowej pokrywa się z bryłą budynku (A. Klein, Ewolucja pojęcia
nieruchomości, s. 98). Przez bryłę tę należy rozumieć - poza częścią nadziemną - także część podziemną
(piwnice, fundamenty). Pozostały obszar, nad i pod powierzchnią gruntu, należy do właściciela gruntu; tak
J. St. Piątowski (w:) System II, s. 115. Art. 143 k.c. dotyczy bowiem jedynie gruntów, zatem odrębna
własność budynku nie może rozciągać się na przestrzeń nad i pod jego konstrukcją (bryłą); tak też S.
Grzybowski (w:) System I, s. 414.

W wypadku nieruchomości budynkowych bezpośrednio sąsiadujących ze sobą (przylegających do

siebie) granice między nimi wyznacza płaszczyzna prostopadła do powierzchni gruntu; tak J. St. Piątowski
(w:) System II, s. 115.

Nieruchomości lokalowe

Pojęcie. Nieruchomością lokalową jest część budynku, jeżeli na mocy przepisów szczególnych

stanowi odrębny od gruntu przedmiot własności (art. 46 § 1 k.c.). Budynek musi być trwale związany z
gruntem (art. 46 § 1 k.c.).

Nieruchomość lokalową stanowi zatem wyodrębniona część składowa nieruchomości gruntowej

(gdy budynek jest częścią składową gruntu) albo nieruchomości budynkowej.

Częścią budynku, która współcześnie może stanowić odrębną nieruchomość, może być tylko lokal.
Inne części budynku, co odnosi się przede wszystkim do pięter, nie mogą stać się obecnie odrębną

nieruchomością (art. 1 i 2 u.wł.lok.), chyba że jeden lokal będzie obejmował całe piętro; tak np. J.
Ignatowicz,

Komentarz do u.wł.lok., s. 22; podobnie S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu nieruchomościami, s.

33.

W obrocie prawnym mogą wszakże występować odrębne nieruchomości stanowiące piętra lub ich

części ustanowione na mocy poprzednio obowiązujących przepisów, tj. k.c. Nap.; zob. SN 29.12.1995,
OSN

4/1996/50 lub rozp. Prezydenta RP o własności lokali (rozp. Prezydenta RP z 24.10.1934, Dz.U. Nr

94, poz. 848 ze zm.).

Źródła normatywne. Podstawę prawną wyodrębniania nieruchomości lokalowych stanowi

obecnie

u.wł.lok. Ponadto inne akty normatywne zawierają postanowienia dotyczące odrębnej

własności lokali. Nie modyfikują one wszakże konstrukcji prawnej tej instytucji, lecz normują sytuacje
szczególne, w tym określają tryb postępowania przy sprzedaży lokali, zasady ustalania cen, ustanawiają
reguły pierwszeństwa nabycia lokali. Do aktów tych należą:

a) ustawa o g.g. (art. 21 ust. 7-

9); zob. objaśnienia E. Drozda (w:) Komentarz do ustawy o g.g.; G.

Bieńka, Z. Marmaja, Ustawa o g.g. Komentarz;

b) u.g.n.r. SP (art. 42 i n.); zob. SN 30.09.1994, OSN 2/1995/30;
c) ustawa o lasach (art. 40a);
d) ustawa o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu Państwa przejętych od wojsk Federacji

Rosyjskiej (art. 10 i 11 ustawy z 10.06.1994, Dz.U. Nr 79, poz. 363; zob. również A. Lichorowicz,
Problematyka prawna zagospodarowania);

e) ustawa o zasadach przekazywania zakładowych budynków mieszkalnych przez przedsiębiorstwa

państwowe (art. 6 ust. 3 ustawy z 12.10.1994, Dz.U. Nr 119, poz. 567 ze zm.); ustawę tę omawia
J. Jacyszyn, Istota i tryb przekazywania

; tenże, Przekazywanie zakładowych budynków ;

f) pr. spółdz. (art. 204 § 2 pkt 2, art. 231 i 237); zob. o tym A. Mączyński, Powstanie odrębnej

własności lokali; tenże (w:) Nowe prawo lokalowe.

W obrocie prawnym mogą też występować nieruchomości lokalowe ustanowione na podstawie

poprzednio obowiązujących przepisów (art. XXVI p.w.pr.rzecz. z 1946, art. XXXVII-XL p.w.k.c), w tym
zwłaszcza:

a) k.c. Nap. (art. 664);
b) rozp. Prezydenta RP o własności lokali z 1934 r.;
c) ustawa o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (ustawa z 14.07.1961, j.t. Dz.U. z 1969 r. Nr

22, poz. 159);

d) k.c. (art. 135 i n. w kolejnych wersjach);
e) ustawa o g.g. (w kolejnych wersjach);
f) rozp. RM w sprawie wyodrębniania własności lokali w domach wielomieszkaniowych nie

str. 43

stanowiących własności państwa (rozp. RM z 28.03.1988, Dz.U. Nr 10, poz. 79).

Nowa ustawa o własności lokali dokonała zasadniczej reformy instytucji odrębnej własności lokali.

Według dotychczasowych przepisów odrębna własność lokali traktowana była, w pewnym sensie jako
wyjątkowa forma zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Nowa ustawa uczyniła z tej instytucji jedną z
równoprawnych form korzystania z lokali. Z tego też względu dotychczasowe orzecznictwo, jak również
opracowania doktrynalne utraciły w znacznym stopniu aktualność.

Lokal jako odrębna nieruchomość. Odrębną nieruchomość może stanowić lokal. Lokal jest

częścią budynku. Nie ma znaczenia, gdzie budynek jest położony - w mieście czy na wsi; czyją stanowi
własność (także Skarbu Państwa i gminy oraz państwowych i komunalnych osób prawnych); jakiego
rodzaju jest to budynek (mieszkalny czy gospodarczy); tak E. Drozd, Lokal, s. 47 i 48; J. Ignatowicz,
Komentarz u.wł.lok., s. 23.

Nie ma również znaczenia wielkość budynku (u.wł.lok. zrezygnowała z dawnych rozróżnień na tzw.

małe domy mieszkalne i domy wielomieszkaniowe), ani wielkość lokali - odrębną własność może tworzyć
lokal o dowolnej powierzchni; tak też E. Drozd, Lokal, s. 48; J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok., s. 22 i 23;
A. Proksa (w:) Nowe prawo lokalowe, s. 134; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 154.

Z uwagi na

art. 237 pr. spółdz., w którym nadal występuje kategoria małych domów mieszkalnych,

sporne jest wszakże, czy może dojść do powstania odrębnej własności lokali w tzw. domach
wielomieszkaniowych budowanych przez spółdzielnie mieszkaniowe; do udzielenia odpowiedzi
twierdzącej skłania się A. Mączyński (w:) Nowe prawo lokalowe, s. 129; natomiast E. Gniewek (Prawo
rzeczowe 1997

, s. 154) rozstrzyga ten problem negatywnie, dając pierwszeństwo brzmieniu art. 237 pr.

spółdz.

Ważne jest wszakże, by budynek obejmował więcej niż jeden lokal (co najmniej dwa), tak J.

Ignatowicz,

Komentarz u.wł.lok., s. 23, przy czym również ów drugi lokal musi być samodzielny; E.

Drozd, Lokal, s. 52.

Położenie lokalu w budynku nie ma znaczenia prawnego. Lokal może być usytuowany tak na jednej,

jak i na wielu (z reguły dwóch) kondygnacjach; J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok. , s. 23; A. Proksa (w:)
Nowe prawo lokalowe, s. 134; G. Bieniek (w:) Prawo obrotu

nierucliomościami, s. 126.

U.wł.lok. wyróżnia dwa rodzaje lokali: lokal mieszkalny oraz lokal o innym przeznaczeniu . Każdy

z nich może stanowić odrębną nieruchomość. Jednakże w budynku należącym do spółdzielni
mieszkaniowej można ustanowić odrębną własność tylko lokalu mieszkalnego (art. 237 oraz arg. z art.
238 pr. spółdz.); tak też A. Mączyński, Powstanie odrębnej własności lokali, s. 81.

Celowość i sensowność dokonanego w u.wł.lok. rozróżnienia na lokale mieszkalne i lokale o innym

przeznaczeniu jest kwestionowana. Sensowność - dlatego, że kryterium rozróżnienia obydwu rodzajów
lokali w postaci przeznaczenia (mieszkalne i inne) jest niewystarczające z uwagi na jego (dozwoloną)
zmienność (zob. o tym, a także o innych aspektach podziału lokali na dwa rodzaje E. Drozd, Lokal, s. 55);
celowość zaś - dlatego, że podział lokali na dwa rodzaje nie ma jakiegokolwiek znaczenia normatywnego,
w szczególności nie wiążą się z nim różnice co do reżimu prawnego; tak E. Drozd, Lokal, s. 54 i 55.
Wyróżnienie dwóch rodzajów lokali: mieszkalnych i o innym przeznaczeniu akceptuje M. Nazar, Własność
lokali

, s. 30; za kryterium rozróżnienia autor ten uznaje "przeznaczenie lokalu wyznaczone jego

właściwościami architektoniczno-funkcjonalnymi"; kryterium takim nie jest natomiast aktualny - w chwili
ustanawiania własności - sposób korzystania z lokalu, tamże, s. 31; zob. także J. Skąpski, Własność
lokali w świetle, s. 210.

Pojęcie lokalu o innym (niż mieszkalne) przeznaczeniu uważa się za szersze od dotychczasowego

pojęcia lokalu użytkowego; obejmuje ono bowiem także garaż, pracownię twórcy oraz lokal przeznaczony
na cele rekreacyjne (tak M. Nazar,

Własność lokali, s. 30 oraz J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok., s. 24);

niekiedy zaś utożsamia się je z pojęciem lokalu użytkowego; tak E. Gniewek, Nieruchomość wspólna, s.
174; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 154.

Lokal (każdego rodzaju) musi być samodzielny. Według u.wł.lok. (por. art. 3 ust. 1 i 2 u.n.l.)

samodzielnym lokalem mieszkalnym jest wydzielona

trwałymi ścianami w obrębie budynku izba lub zespół

izb przeznaczonych na pobyt stały ludzi, które wraz z pomieszczeniami pomocniczymi służą zaspokajaniu
ich potrzeb mieszkaniowych (art. 2 ust. 2 zd. 1 u.wł.lok.). Przepis ten stosuje się odpowiednio do
samodzielnych lokali o innym przeznaczeniu, tj. lokali wykorzystywanych zgodnie z przeznaczeniem na
inne niż mieszkalne cele (art. 2 ust. 2 zd. 2 u.wł.lok.).

Ustawowa definicja samodzielnego lokalu spotkała się z uzasadnioną krytyką. Za niepotrzebne i

mylące uważa się nawiązywanie w definicji do dawnej terminologii, która - w przeciwieństwie do u.wł.lok. -
miała na względzie tworzenie restrykcji w zakresie swobody ustanawiania odrębnej własności lokali (tak

str. 44

m.in. J. Skąpski, Własność lokali, s. 197 i n.; tenże, Własność lokali w świetle, s. 210 i n.; E. Drozd, Lokal,
s. 54). W szczególności zbędne było nawiązanie do przesłanki zaspokajania potrzeb mieszkaniowych
oraz korzystania z lokali zgodnie z ich przeznaczeniem. W istocie bowiem jedynym kryterium
wyodrębnienia nieruchomości lokalowej jest kryterium samodzielności, którego definicji art. 2 ust. 2
u.wł.lok. wcale nie zawiera; tak E. Drozd, Lokal, s. 51; zbliżone stanowisko zajmuje J. Skąpski, Własność
lokali w świetle, s. 210. Przeznaczenie lokalu i sposób korzystania z niego nie mają w tym wypadku
znaczenia. Każdy bowiem samodzielny lokal może być przedmiotem odrębnej własności, a zatem może
stanowić nieruchomość lokalową; tak też A. Proksa (w:) Nowe prawo lokalowe, s. 134; odmiennie M.
Nazar,

Własność lokali, s. 30, który przeznaczenie lokalu i sposób korzystania z niego traktuje jako

kryterium funkcjonalne wyodrębnienia lokalu.

W rezultacie w doktrynalnych definicjach

jako lokal samodzielny określa się zamkniętą przestrzeń,

wydzieloną trwałymi ścianami; tak G. Bieniek (w:) Prawo obrotu nieruchomościami, s. 126; J. Ignatowicz,
Komentarz u.wł.lok., s. 26; A. Proksa (w:) Nowe prawo lokalowe, s. 134. Akcentuje się przy tym, że
korzystanie z samodzielnego lokalu nie wymaga korzystania z pomieszczeń znajdujących się w innym
lokalu; tak J. Ignatowicz,

Komentarz u.wł.lok., s. 26; M. Nazar, Własność lokali, s. 31; A. Proksa (w:)

Nowe prawo lokalowe , s. 134; E. Drozd, Lokal, s. 50.

Za samodzielny może być również uznany lokal, jeżeli takie urządzenia jak sanitariaty znajdują się na

zewnątrz lokalu, jeśli tylko służą do wspólnego użytku (tj. nie przysługują wyłącznie żadnemu z właścicieli
lokali); tak E. Drozd, Lokal, s. 50; J. Ignatowicz,

Komentarz u.wł.lok., s. 27.

Dopuszczenie

możliwości

ustanowienia

służebności

przechodu

jest

zagadnieniem

kontrowersyjnym, zob. np. SN 26.08.1980, OSN 7/1981/128; zob. też J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok.,
s. 27.

Cechę samodzielności lokal musi uzyskać przed wyodrębnieniem; zatem dopóki trwają prace

adaptacyjne, wyodrębnienie nieruchomości lokalowej nie może nastąpić; tak E. Drozd, Lokal, s. 51; J.
Ignatowicz,

Komentarz u.wł.lok., s. 26.

Spełnienie przesłanki samodzielności lokalu stwierdza w każdym przypadku wyodrębnienia

nieruchomości lokalowej organ właściwy w sprawach nadzoru architektoniczno-budowlanego w formie
zaświadczenia (art. 2 ust. 3 u.wł.lok.); inaczej SN 13.03.1997, Mon. Prawn. 8/1997, s. 321 i n., który
wypowiedział pogląd, iż sąd nie jest zobowiązany (ustanawiając odrębną własność lokalu w postępowaniu
o

znies

ienie

współwłasności)

korzystania

zaświadczenia

organu

nadzoru

architektoniczno-

budowlanego, gdyż dla dokonania oceny, czy spełnione są ustawowe przesłanki

ustanowienia odrębnej własności lokalu sąd może skorzystać z opinii biegłego, specjalisty z zakresu
spraw architektoniczno-budowlanych.

Organem właściwym w sprawach nadzoru architektoniczno-budowlanego jest kierownik urzędu

rejonowego (art. 84 pr. budowl.); zob. także art. 4 w zw. z art. 1 ustawy kompetencyjnej II. Zaświadczenie
(art. 217 § 2 pkt 1 k.p.a.) nie jest orzeczeniem administracyjnym; tak też J. Ignatowicz, Komentarz
u.wł.lok., s. 28; A. Proksa (w:) Nowe prawo lokalowe, s. 135. Zaświadczenie potwierdza stan faktyczny i
ma moc dokumentu urzędowego. Brak zaświadczenia w chwili wyodrębniania lokalu nie powoduje
nieważności czynności prawnej, choć notariuszowi nie wolno sporządzić aktu bez takiego zaświadczenia,
gdyż późniejsza odmowa uznania lokalu za samodzielny skutkuje nieważnością czynności prawnej; E.
Drozd, Lokal, s. 53-54; podobnie G. Bieniek (w:)

Prawo obrotu nieruchomościami, s. 127. Zarówno

notariusz sporządzający umowę o ustanowieniu własności lokalu, jak i sąd dokonujący wpisu własności
lokalu związani są treścią zaświadczenia; tak E. Drozd, Lokal, s. 54; odmiennie J. Ignatowicz, Komentarz
u.wł.lok., s. 28 i A. Proksa (w:) Nowe prawo lokalowe, s. 135, którzy uważają, że treść zaświadczenia
podlega kontroli sądu.

Formę zaświadczenia za zbyt liberalną uznaje J. Skąpski (Własność lokali, s. 199 i 200; Własność

lokali w świetle, s. 212-214) twierdząc, iż powinno się ją zastąpić obowiązkiem przedkładania
potwierdzonego przez władze budowlane planu lokalu.

Obok

pomieszczeń pomocniczych (art. 2 ust. 2) u.wł.lok. posługuje się terminem pomieszczeń

przynależnych (strych, piwnica, magazyn itp. - art. 2 ust. 4). Te pierwsze zawsze są częściami
składowymi nieruchomości lokalowej; natomiast pomieszczenia przynależne (art. 2 ust. 4 in fine u.wł.lok.)
mogą stanowić jedynie części składowe lokalu.

Użycie terminu: część składowa odnośnie do pomieszczeń przynależnych trafnie uważa za

niewłaściwe J. Skąpski (Własność lokali, s. 157 i 158; Własność lokali w świetle, s. 214).

J. Skąpski (Własność lokali, s. 199; zob. też Własność lokali w świetle, s. 211, 214-215) kwestionuje

również sensowność podziału na pomieszczenia pomocnicze i przynależne, uważając go za sztuczny;

str. 45

zbliżony pogląd zajmuje E. Drozd (Lokal, s. 56 i 57) uznając, iż pomieszczenia przynależne mogą być
zarazem pomieszczeniami pomocniczymi. Inni przedstawiciele doktryny terminy: pomieszczenia
pomocnicze i pomieszczenia przynależne traktują jako synonimy; zob. np. G. Bieniek (w:) Prawo obrotu
nieruchomościami, s. 127. Nieuczynienie z pomieszczeń przynależnych części składowych rodzi trudności
w określeniu ich reżimu prawnego (zob. o tym E. Drozd, Lokal, s. 57); dominuje wszakże zapatrywanie, że
pomieszczenia przynależne nie będące częścią składową nieruchomości lokalowej wchodzą w skład
nieruchomości wspólnej, z tym że mogą z nich korzystać właściciele poszczególnych lokali na podstawie
sw

oistego stosunku obligacyjnego lub wskutek podziału quo ad usum; tak J. Ignatowicz, Komentarz

u.wł.lok., s. 29-30; M. Nazar, Własność lokali, s. 34. Zob. też uwagi E. Drozda (Lokal, s. 60 i n.) na temat
relacji pomiędzy pomieszczeniem przynależnym i "lokalem o innym przeznaczeniu".

Podział nieruchomości lokalowej. Podział lokalu stanowiącego odrębną nieruchomość (art. 22

ust. 4 u.wł.lok.) jest dopuszczalny, jeżeli w jego wyniku powstaną przynajmniej dwa samodzielne lokale,
tak SN 15.03.1989, OSN 2/1990

/27. Dlatego też sprzedaż wydzielonej fizycznie części lokalu, nie

mogącej być oddzielną nieruchomością jest niedopuszczalna, SN 8.09.1993, OSN 4/1994/74. Możliwe
jest natomiast dokonywanie zmian w składzie wyodrębnionych lokali poprzez odłączenie części jednego z
nich i przyłączenie jej do drugiego lokalu, o ile nie stoją temu na przeszkodzie zasady wyodrębniania
własności lokali, w tym zwłaszcza odnoszące się do przesłanki samodzielności, SN 10.04.1989, OSN
1/1991/14.

Granice przestrzenne nieruchomości lokalowych. Granice przestrzenne nieruchomości

lokalowych pokrywają się - podobnie jak w przypadku nieruchomości budynkowych - z powierzchnią
(bryłą) samego lokalu. Jest to bowiem trójwymiarowy obiekt ograniczony ścianami stanowiącymi
współwłasność właścicieli sąsiednich nieruchomości lokalowych (podobnie M. Nazar, Własność lokali, s.
22). Owa wspólność ścian powoduje trudności w precyzyjnym rozgraniczeniu poszczególnych
nieruchomości; z tej przyczyny powinien być odpowiednio stosowany art. 154 § 1 k.c.; tak A. Klein,
Ewolucja pojęcia nieruchomości, s. 99; podobnie J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok ., s. 31.

Status prawnorzeczowy nie wyodrębnionych lokali dotychczasowego właściciela

nieruchomości (art. 3 ust. 1 i art. 4 ust. 1 u.wł.lok.). Istnienie nie wyodrębnionych lokali związane jest z
dopuszczalnością sukcesywnego ustanawiania nieruchomości lokalowych. Odnośnie do statusu
prawnorzeczowego nie wyodrębnionych lokali prezentowane są trzy poglądy:

a) nie wyodrębnione lokale są częścią składową nieruchomości wspólnej; nie stanowią zatem

odrębnej nieruchomości. Dotychczasowy właściciel jest więc współwłaścicielem nie
wyodrębnionych lokali, z tym że jest to współwłasność swoista, tj. współwłasność podzielna -
według fizycznie wydzielonych części; tak J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok., s. 37-39, który
wszakże traktuje ten pogląd jako kontrowersyjny; G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g.
Komentarz, s. 79;

b) nie wyodrębniony lokal jest częścią składową nieruchomości wspólnej; jednakże nie jest

objęty współwłasnością, a zarazem nie stanowi odrębnej nieruchomości, choć ma swego
wyłącznego właściciela; tak E. Drozd, Lokal, s. 62, przypis 12 oraz - jak się wydaje - E. Gniewek,
Nieruchomość wspólna , s. 174;

c) lokale nie wyodrębnione nie stanowią części składowej nieruchomości wspólnej. Ich ogół (lecz nie

każdy z lokali z osobna) jest odrębnym przedmiotem własności dotychczasowego
właściciela. Lokale nie wyodrębnione (łącznie) stanowią jeden przedmiot własności nazywany
złożoną nieruchomością lokalową; tak M. Nazar, Odrębna własność lokali, s. 30; tenże, Własność
lokali, s. 32-

33, powołując się (zasadnie) na treść art. 46 § 1 k.c., w którym mowa jest o częściach

budynku, a nie pojedynczych lokalach, a także E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 156.

Ostatnie z wymienionych stanowisk (najbardziej klarowne) najlepiej -

jak się zdaje - odzwierciedla

intencję prawodawcy.

Koncepcję "dotychczasowego właściciela" nader krytycznie ocenia J. Skąpski (Własność lokali w

świetle, s. 217 i n.).

G. Konstrukcja normatywna

odrębnej własności lokali. Konstrukcję tę statuuje art. 3 i 4 u.wł.lok.

Odpowiada ona dotychczasowej konstrukcji określanej w art. 136 k.c.; zob. w tej kwestii m.in. Z. K.
Nowakowski (w:) System II, s. 450 i n.; E. Gniewek,

Własność osobista lokali , s. 112 i n.

Na konstrukcję tę składa się prawne powiązanie nieruchomości lokalowej z "resztą" nieruchomości,

tj. z budynkiem, w którym znajdują się lokale, oraz z gruntem, na którym usytuowany jest budynek.

Wskutek wyodrębnienia lokali powstaje tyle nieruchomości, ile wyodrębniono lokali; ponadto

oddzielną nieruchomość (wspólną) stanowi "reszta" dotychczasowej ("macierzystej") nieruchomości (grunt

str. 46

i wspólne części budynku); J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 151-152; tenże, Komentarz u.wł.lok., s.
32-33.

Odrębna własność lokali nie gaśnie nawet w wypadku, gdy jedna osoba stanie się podmiotem

własności wszystkich lokali w budynku; tak też J. Winiarz (w:) K.c. Komentarz 1989 , s. 136; zob. też M.
Nazar,

Odrębna własność lokali, s. 27-28.

a) Konstrukcja podstawowa

. Właścicielom nieruchomości lokalowych przysługuje prawo

współwłasności w częściach ułamkowych. Przedmiotem współwłasności jest grunt oraz
wszelkie części budynku i inne urządzenia, które nie służą do wyłącznego użytku właścicieli lokali
bądź "dotychczasowego właściciela nieruchomości ze względu na należące do niego nie
wyodrębnione lokale" (verba legis - art. 3 ust. 1 u.wł.lok.). Współwłasnością objęta jest cała
nieruchomość gruntowa oraz wspólne części budynku (tj. tylko te, które służą do wspólnego
użytku właścicieli lokali), takie jak: fundamenty, mury, dachy, klatki schodowe itp. oraz wspólne
urządzenia, takie jak: instalacja wodna, kanalizacyjna, elektryczna itp. Współwłasność tę określa
się mianem nieruchomości wspólnej.

Udział we współwłasności nieruchomości wspólnej jest prawem związanym z własnością lokalu.

Prawo główne stanowi więc prawo odrębnej własności lokalu. Związanie obydwu praw
(własności i współwłasności) oznacza, że żadne z tych praw nie może być przedmiotem
samoistnych rozporządzeń. Nie można zatem oddzielnie przenieść lub obciążyć ani prawa
własności lokalu, ani prawa współwłasności; zob. też SN 14.07.1994, RPr. 2/1995, s. 57 i n.

Współwłasność nieruchomości wspólnej ma charakter tzw. współwłasności przymusowej - nie

można znieść współwłasności nieruchomości wspólnej, dopóki trwa odrębna własność lokalu.

Wielkość udziałów w nieruchomości wspólnej oblicza się na podstawie stosunku powierzchni

użytkowej lokalu (liczy się ją wraz z powierzchnią pomieszczeń przynależnych, o ile stanowią one
część składową lokalu) do powierzchni użytkowej budynku (art. 3 ust. 1 in fine u.wł.lok.); bliżej o
sposobie obliczania udziałów zob. J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok., s. 34 i n. Udziały w
nieruchomości wspólnej są co do zasady stałe, chyba że nastąpi zmiana ilości lub powierzchni
lokali (połączenie, podział, nadbudowa); zob. o tym E. Gniewek, Nieruchomość wspólna, s. 179.
Pojęcie powierzchni użytkowej przybliżają J. Ignatowicz, Komentarz u.wł.lok., s. 34 i n.; E.
Gniewek,

Nieruchomość wspólna, s. 178 i n.

Sytuacje szczególne

aa)

Nieruchomość gruntowa zabudowana kilkoma budynkami (art. 3 ust. 3 u.wł.lok.).

Wyodrębnienie lokali w poszczególnych budynkach odbywa się zgodnie z ogólnymi zasadami,
z tym tylko że "większa" jest wspólna nieruchomość; w szczególności udział właściciela lokalu
we wspólnej nieruchomości wyznacza stosunek powierzchni użytkowej jego lokalu do łącznej
powierzchni użytkowej wszystkich budynków; zob. w tej kwestii nadal aktualne SN 14.07.1994,
OSP 5/1995/100 z gl. apr. E.

Drozda, tamże.

Natomiast w sytuacji przeciwnej (

jeden budynek wzniesiony na dwóch nieruchomościach)

wykluczona jest -

przed połączeniem nieruchomości - możliwość wyodrębnienia lokali; tak

trafnie J. Ignatowicz,

Komentarz u.wł.lok., s. 38. Zbliżone stanowisko zajmuje SN 14.05.1996,

OSN 9/1996/116 z gl. kr. W. Sługiewicza, Rej. 2/1997 oraz gl. kr. (częściowo) A.
Bieranowskiego, Rej. 5/1997, przy czym zdaniem SN wystarczające jest zamieszczenie w
umowie o ustanowieniu odrębnej własności lokalu wniosku właściciela o połączenie obu
nieruchomości. Konieczne wszakże jest, aby obie nieruchomości stanowiły przedmiot
własności tej samej osoby.

bb)

Podział wspólnej nieruchomości (art. 5 u.wł.lok.). Wprawdzie współwłasność rozciąga się

na całą nieruchomość gruntową, to jednak przymusowy charakter ma tylko prawo
współwłasności co do tej części gruntu, która jest niezbędna dla prawidłowego (racjonalnego)
korzystania z nieruchomości lokalowych (grunt pod budynkiem i wokół niego). Dlatego też
u.wł.lok. dopuszcza możliwość podziału nieruchomości gruntowej. Podział ma na celu
oddzielenie od koniecznie wspólnej nieruchomości gruntowej "reszty" nieruchomości. Do
podziału tego ma zastosowanie art. 10 ustawy o g.g. W wyniku podziału powstają dwie
nieruchomości objęte współwłasnością właścicieli lokali, z tym że tylko co do gruntu
zabudowanego wspólne prawo ma charakter współwłasności przymusowej. Tego rodzaju
podział był dopuszczalny także pod rządami dawnego prawa, zob. np. SN 10.03.1971, OSN
11/1971/190.

Nie jest natomiast dopu

szczalny jakikolwiek podział wspólnego budynku i wspólnych urządzeń; o

str. 47

innych aspektach podziału wspólnej nieruchomości gruntowej zob. J. Ignatowicz, Komentarz
u.wł.lok., s. 41 i n.; E. Gniewek, Nieruchomość wspólna, s. 171 i n.

cc)

Odrębna własność lokali w budynkach wzniesionych na gruncie będącym przedmiotem

użytkowania wieczystego (art. 4 ust. 3 u.wł.lok.). W przypadku takim w miejsce prawa
współwłasności gruntu powstaje prawo współużytkowania wieczystego gruntu; natomiast
wspólne części budynku pozostają przedmiotem współwłasności. W dalszym ciągu też mamy
do czynienia z jedną wspólną nieruchomością; tak też E. Gniewek, Nieruchomość wspólna, s.
176 oraz J. Ignatowicz,

Komentarz u.wł.lok., s. 40; odmiennie M. Nazar, Własność lokali, s. 37

oraz tenże, Odrębna własność lokali, s. 31, który (nietrafnie) uznaje, iż użytkowanie wieczyste,
acz jest przedmiotem wspólności, to jednak nie w ramach nieruchomości wspólnej, lecz
odrębnej wspólności.

H. Ustanowienie odrębnej własności lokali - odesłanie.
Nieruchomo

ści lokalowe mogą powstać:

a) w drodze

czynności prawnych:

aa) umowy

(pomiędzy współwłaścicielami; pomiędzy właścicielem nieruchomości a nabywcą, w

tym w formie tzw. developing'u

, tj. umowy o budowę domu w celu ustanowienia w nim

odrębnej własności lokali) - art. 8 ust. 3, art. 9 u.wł.lok.; zob. też art. 237 pr. spółdz.;

bb)

jednostronnej czynności prawnej - art. 10 u.wł.lok.; zob. o tym A. Oleszko, Oświadczenie

właściciela nieruchomości o ustanowieniu dla siebie odrębnej własności lokalu oraz sprzedaż
tegoż lokalu jako ekspektatywy, Rej. 10/1996;

b) w drodze

orzeczenia sądowego o charakterze "działowym" - art. 7 ust. 1 in fine u.wł.lok.;

c) ex lege -

art. 231 pr. spółdz.; E. Gniewek (Obrót nieruchomościami, s. 61) wskazuje także na art. 2

ust. 2 ustawy z 29.09.1990, aczkolwiek jedynie w przypadku sprawowania przez "uwłaszczane"
państwowe osoby prawne współzarządu połączonego z odrębnym posiadaniem określonych lokali
w budynku wzniesionym na gruncie będącym w zarządzie.

Wykluczo

ne jest natomiast powstanie odrębnej własności lokali w drodze zasiedzenia; w ten sposób

można stać się właścicielem jedynie już wyodrębnionego lokalu, SN 6.05.1980, OSN 12/1980/ 240; J.
Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 151; E. Janeczko, Zasiedzenie, s. 88 i 89.

Nie można też nabyć w drodze zasiedzenia jednego z kilku pokoi wchodzących w skład

nieruchomości lokalowej, gdyż pokój taki nie jest rzeczą, lecz jedynie jej częścią składową, SN
15.03.1989, OSN 2-3/1990/27.

Na temat ustanawiania odrębnej własności lokali zob. m.in. E. Drozd, Ustanowienie odrębnej

własności lokali, Rej. 12/1994; M. Celichowski, Ustanowienie odrębnej własności lokali (Wybrane
zagadnienia), Rej. 7-8/1995; M. Nazar,

Sposoby ustanawiania odrębnej własności lokali na podstawie

ustawy z 24.06.1994 (w:)

Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; A. Mączyński,

Powstanie odrębnej własności lokali; tenże (w:) Nowe prawo lokalowe, s. 129 i n.

Co do innych aspektów związanych z własnością lokali zob. m.in. K. Korzan, Niewypał legislacyjny,

czyli o odrębnej reglamentacji stosunku własności lokali, Rej. 7-8/1995; E. Drozd, Prawa i obowiązki
właścicieli lokali, Rej. 3/1995; tenże, Zarząd nieruchomością wspólną według ustawy o własności lokali,
Rej. 4/1995; E. Gniewek,

"Wspólnota mieszkaniowa" według ustawy o własności lokali, Rej. 1/1995.

Konstrukcje normatywne nieruchomości budynkowej i lokalowej - porównanie

Celem wprowadzenia takich konstrukcji jak nieruchomości budynkowe i lokalowe jest rozdzielenie

właścicielskich uprawnień do gruntu oraz budynku lub jego części (lokali). Właścicielem nieruchomości
budynkowej jest zawsze inna osoba niż właściciel gruntu. Prawidłowość ta nie musi występować w
przypadku nieruchomości lokalowych, a to ze względu na art. 10 u.wł.lok.

Jednak

że z uwagi na konieczność o charakterze techniczno-budowlanym musi istnieć określona więź

prawna pomiędzy odrębnymi nieruchomościami a gruntem; w przypadku nieruchomości lokalowych
dochodzi do tego konieczna więź prawna pomiędzy lokalem a budynkiem (tzw. współwłasność
przymusowa). Dlatego też odrębna własność budynku istnieje zawsze w powiązaniu z określonym
prawem do gruntu -

użytkowaniem wieczystym, użytkowaniem, służebnością gruntową, tak też SN

29.01.1993, OSP 7-8/1993/ 159. Identycznie jest w przypadku

nieruchomości lokalowych, które łączy z

gruntem prawo współwłasności lub współużytkowania wieczystego gruntu. Więź ta występuje pod
postacią konstrukcji praw związanych , która oznacza, że prawa w ten sposób połączone nie mogą być
przedmiotem samoistnych

rozporządzeń, czyli że wola rozporządzenia jednym prawem pociąga za sobą

konieczność rozporządzenia także prawem pozostającym z tym pierwszym w stosunku związania.

str. 48

W przypadku nieruchomości budynkowych prawem głównym jest prawo do gruntu; inaczej jest tylko

w wypadku nieruchomości budynkowych, z którymi związana jest służebność gruntowa; zob. o tym E.
Gniewek,

Własność osobista domów, s. 96. Wygaśnięcie prawa do gruntu pociąga za sobą wygaśnięcie

prawa odrębnej własności budynku.

W przypadku nieruc

homości lokalowych prawem głównym jest odrębna własność lokalu. W

mniejszości znajduje się zapatrywanie, zgodnie z którym podstawowy stosunek prawny stanowi
współwłasność, upatrujący przy tym w odrębnej własności lokali specyficznej formy udziału we
współwłasności, specjalnej odmiany podziału quo ad usum; tak E. Gniewek, Własność osobista lokali, s.
125; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 156 i n.; zob. też J. Skąpski, Własność lokali w świetle, s. 205 i n.,
220 i n.

Ustanowienie odrębnej własności lokali w odrębnej nieruchomości budynkowej związanej z prawem

użytkowania wieczystego rodzi kolizję praw głównych, nie rozstrzygniętą jak dotąd przez ustawodawcę.
Kolizję tę uważa za pozorną M. Nazar (Własność lokali, s. 38) i przyznaje pierwszeństwo prawu odrębnej
własności lokali, z którym związany jest tak udział w nieruchomości wspólnej, jak i udział we
współużytkowaniu wieczystym gruntu. Wydaje się wszakże, że poprawne jurydycznie, aczkolwiek nie
zadowalające, rozwiązanie problemu polega na przyznaniu pierwszeństwa prawu użytkowania
wieczystego jako prawu "najbardziej" głównemu. Oznacza to, że wygaśnięcie użytkowania wieczystego,
którego skutkiem jest wygaśnięcie odrębnej własności budynku, spowoduje zarazem wygaśnięcie
odrębnej własności lokali; tak też M. Nazar, Wlasność lokali, s. 38; bliżej na temat kolizji praw głównych
zob. M. Bednarek,

Odrębna własność lokali - zagadnienia sporne, SP 1/1991, s. 145 i n.; E. Gniewek,

Własność osobista lokali, s. 66; Z. Radwański, Funkcja społeczna, treść i charakter prawny odrębnej
własności lokali, SC XI/1968, s. 99 i n.; Z. K. Nowakowski (w:) System II, s. 455; J. Winiarz (w:) K.c.
Komentarz 1989

, s. 138; B. Barłowski, U podstaw, s. 77.

Nie rozstrzygnięty pozostał też problem ustanawiania użytkowania wieczystego w ułamkowej części,

który występuje w razie sukcesywnego wyodrębniania lokali w budynkach stanowiących przedmiot
własności Skarbu Państwa lub gmin z jednoczesnym ustanowieniem użytkowania wieczystego w
odpowiednim ułamku. Wobec zasady, że prawo rzeczowe (tu użytkowania wieczystego) może obciążać
tylko całą rzecz (nieruchomość gruntową) powstaje pytanie, kto poza nabywcą lokalu będzie pełnił funkcję
współużytkownika wieczystego gruntu. Zgłoszone propozycje rozwiązania tego dylematu:

a) współużytkownikiem będzie obok nabywcy lokalu Skarb Państwa; S. Breyer, Przeniesienie

własności nieruchomości, s. 301;

b) nabywcę i Skarb Państwa będzie łączyć wspólność różnorodnych praw: użytkowania wieczystego

i własności; E. Gniewek, Odrębna własność lokali mieszkalnych w świetle ustawy o gospodarce
gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, NP 5/1987, s. 39;

nie są zadowalające.
Rozwiązaniom takim sprzeciwia się SN (7) 23.09.1993, OSN 2/1994/27; SN 28.09.1995, Rej.

12/1995, s. 116 i n., poz. A, wykluczając możliwość ustanowienia użytkowania wieczystego na ułamkowej
części prawa własności nieruchomości; odmiennie SN 18.05.1995, Rej. 11/1995, s. 122, poz. A., gdzie
dopuszczono oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste w ułamkowej części, powołując się na art. 234 k.c.
Zob. też SN 28.09.1995, OSN 1/1996/12, w którym wykluczono (zasadnie) możliwość związania z
nieruchomością lokalową prawa współwłasności gruntu, jeśli w tym samym budynku wyodrębniono
uprzednio własność lokali, z którą związany był udział we współużytkowaniu wieczystym gruntu.

Nierozwiązywalne problemy konstrukcyjne związane z ustanawianiem użytkowania wieczystego przy

sukcesywnej sprzedaży lokali przez Skarb Państwa lub gminę sprawiają, że obecnie postuluje się
rezygnację w takich przypadkach z ustanawiania użytkowania wieczystego na rzecz prawa własności
gruntu (ściślej współwłasności); tak E. Gniewek, Nieruchomość wspólna, s. 177-178; E. Drozd (w:)
Komentarz do ustawy o g.g., s. 110-111.

Rejestry nieruchomości

Księgi wieczyste. Księgi wieczyste są urzędowymi rejestrami prowadzonymi przez sądy

(rejonowe) w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości. Organizację i ustrój ksiąg wieczystych
określa ustawa o kw. i hip. i przepisy wykonawcze do niej, zob. zwłaszcza rozp. wyk. kw. i hip.

Podstawową funkcją ksiąg wieczystych jest zapewnienie bezpieczeństwa w obrocie

nieruchomościami; ponadto pełnią one funkcję ewidencyjną; o tej ostatniej zob. J. Skąpski, Funkcja.

Organizacja i ustrój ksiąg wieczystych opierają się na zasadach:
a)

powszechności ksiąg wieczystych, która polega na obowiązku zakładania i prowadzenia księgi

str. 49

wieczystej dla każdej nieruchomości (zob. art. 59, art. 35 i 36 ustawy o kw. i hip.); wprowadzenie
zasady powszechności ksiąg wieczystych kwestionuje J. Skąpski (Funkcja, s. 117) z uwagi na to,
iż księgi wieczyste zakłada się nie z urzędu, lecz na wniosek (art. 61 ustawy o kw. i hip.);

tzw. realnego systemu ksiąg wieczystych, który oznacza, że:

aa) księgi wieczyste prowadzi się dla nieruchomości bez względu na osobę właściciela (art. 1

ustawy o kw

. i hip.); księgi wieczyste są zatem rejestrem przedmiotowym. Podstawą do

oznaczenia nieruchomości w księdze wieczystej są dane z ewidencji gruntów i budynków.

Spośród trzech rodzajów nieruchomości oddzielne księgi wieczyste prowadzi się dla

nieruchomości gruntowych i lokalowych (art. 24 ust. 1 ustawy o kw. i hip.); dla nieruchomości
budynkowych i dla gruntu, na którym został wzniesiony budynek stanowiący odrębną
własność, prowadzi się wspólną księgę wieczystą (§ 12 rozp. wyk. kw. i hip. w zw. z art. 24 ust.
1 zd. 1 in fine ustawy o kw. i hip.).

Od zasady, że księgi wieczyste urządza się tylko dla nieruchomości, wprowadzono wyjątek,

dopuszczając zakładanie ksiąg wieczystych dla części składowych nieruchomości w postaci
lokali spółdzielczych (art. 24

ustawy o kw. i hip.);

bb)

dla każdej nieruchomości prowadzi się oddzielną księgę wieczystą (art. 24 ustawy o kw. i

hip.). Reguły tej nie niweczy art. 21 ustawy o kw. i hip., gdyż wskutek połączenia kilku
graniczących ze sobą nieruchomości lub nieruchomości stanowiących całość gospodarczą
powstaje jedna nieruchomość; tak M. Bednarek i in., Hipoteka, s. 17; odmiennie J. Sysiak,
Nieruchomości , s. 95, którego zdaniem w wyniku połączenia nieruchomości nie graniczących
ze sobą dochodzi do powstania jednej nieruchomości w znaczeniu formalnoprawnym, która w
rozumieniu art. 46 § 1 k.c. jest wszakże zbiorem nieruchomości gruntowych (rzeczą zbiorową).

Natomiast

wyjątek od omawianej reguły stanowi zakładanie ksiąg wieczystych dla lokali

spółdzielczych. Wskutek tego ta sama nieruchomość może mieć wiele ksiąg wieczystych -
jedną dla całej nieruchomości oraz wiele innych dla lokali spółdzielczych; tak M. Bednarek i in.,
Hipoteka, s. 13 i 18;

jawności formalnej i materialnej ksiąg wieczystych (art. 2 ustawy o kw. i hip.). Jawność

formalna oznacza, że każdy ma prawo przeglądać księgi wieczyste pod nadzorem pracownika
sądowego (§ 1 ust. 1 rozp. wyk. kw. i hip.). Konsekwencją jawności formalnej jest zasada
jawności materialnej, według której nikt nie może zasłaniać się nieznajomością treści wpisów
dokonanych w księdze wieczystej lub wniosków o wpis, o których poczyniono wzmiankę.

W księgach wieczystych ujawnia się prawa rzeczowe na nieruchomości; prawa obligacyjne

(nazywane w ustawie o kw. i hip. prawami osobistymi i roszczen

iami) mogą być ujawnione w

księdze wieczystej tylko wyjątkowo, tj. w wypadkach przewidzianych w ustawie (art. 16 ustawy o
kw. i hip.). Przez wpis prawa obligacyjnego do księgi wieczystej prawo takie uzyskuje tzw.
rozszerzoną skuteczność, tj. skuteczność także wobec osób trzecich, nie będących stronami
stosunku zobowiązaniowego (art. 17 ustawy o kw. i hip.).

Na treść księgi wieczystej składają się wpisy, przy czym wpisem jest również wykreślenie (art. 30

ustawy o kw. i hip.). Wpisy mają charakter deklaratoryjny (zasada), np. wpis prawa własności jest
deklaratoryjny, choć obowiązkowy. Wyjątkowo wpisy przybierają postać konstytutywną (prawo
tworzącą), np. wpisu do księgi wieczystej wymaga:

a) ustanowienie odrębnej własności lokalu (art. 7 ust. 2 u.wł.lok.),
b) ustanowienie i przeniesienie prawa użytkowania wieczystego (art. 19 ust. 1 zd. 2 ustawy o g.g.),
c) ustanowienie hipoteki, z wyjątkiem hipoteki ustawowej (art. 67 ustawy o kw. i hip.),
d) przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego na nieruc

homości, jeśli prawo to ujawnione jest w

księdze wieczystej (art. 245

k.c.).

Podstawową funkcję ksiąg wieczystych (bezpieczeństwo obrotu prawnego ) ustawa o kw. i hip.

realizuje za pomocą:

a) systemu domniemań związanych z wpisem do księgi wieczystej. Należą do nich:

aa) domniemanie, że prawo ujawnione w księdze wieczystej jest wpisane zgodnie z rzeczywistym

stanem prawnym (art. 3 ust. 1);

bb) domniemanie, że prawo wykreślone z księgi wieczystej nie istnieje (art. 3 ust. 2).

Obydwa domniemania mają charakter usuwalny (praesumptiones iuris tantum). Ich obalenie

następuje w drodze powództwa o usunięcie niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w
księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ustawy o kw. i hip.); bliżej na ten
temat zob. A. Menes,

Domniemania wynikające z wpisów do ksiąg wieczystych, Rej. 5/1994;

str. 50

zasady rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych (art. 5-9 ustawy o kw. i hip.), która chroni

odpłatne nabycie w drodze czynności prawnej praw rzeczowych w dobrej wierze przed skutkami
wynikającymi z niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Zasada ta
stanowi jeden z wyjątków od reguły nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet; o
tym zob. m.in. S. Wójcik, Zakres rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Zagadnienia wybrane
(w:)

Prace z prawa cywilnego, Księga pamiątkowa ku czci prof. J. St. Piątowskiego, red. B.

Kordasiewicz i E. Łętowska, 1985; J. Sysiak, Rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, Rej.
12/1994.

Na temat ksiąg wieczystych zob. też m.in. S. Rudnicki, Komentarz do ustawy o księgach wieczystych

i hipotece, Warszawa 1993; R. Polak, K. Scheuring,

Hipoteka i księgi wieczyste z komentarzem i wzorami

pism, Bydgoszcz 1992; K. Piasecki,

Księgi wieczyste i hipoteka. Komentarz, Bydgoszcz 1996; A. Oleszko,

Księgi wieczyste. Zagadnienia prawne, Kraków 1996; tenże, Księgi wieczyste. Hipoteka, Kraków 1996.

Zbiory dokumentów. Zbiory te (nazywane również samodzielnymi zbiorami dokumentów)

ustanowiły p.w.pr.rzecz. z 1946 r. Były one pomyślane jako twór tymczasowy pełniący rolę surogatu
księgi wieczystej. Zbiory dokumentów zakładano dla nieruchomości, które nie miały urządzonych ksiąg
wieczystych albo których księgi wieczyste zaginęły lub uległy zniszczeniu. Były one przeznaczone do
składania w nich wniosków i dokumentów dotyczących stanu prawnego nieruchomości do czasu
założenia ksiąg wieczystych.

Ustawa o kw. i hip. sankcjonuje istniejące, w dniu jej wejścia w życie, zbiory dokumentów; nie

przewiduje jednak możliwości zakładania nowych zbiorów (art. 124 ust. 2). Aktualny reżim prawny zbiorów
dokumentów określają art. 123 i 124 ustawy o kw. i hip.

Ewidencja gruntów i budynków. Jest to urzędowy rejestr nieruchomości prowadzony na

podstawie pr. geodez. i kartogr. (rozdz. 4.) oraz rozp. ewid.

Ewidencję gruntów i budynków prowadzą z urzędu rejonowe organy rządowej administracji ogólnej

(art. 5 pkt 23 lit. c ustawy kompetencyjnej), a w niektórych gminach o statusie miast oraz w gminach
warszawskich organy gminy (art. 1 i 4 ustawy kompetencyjnej II).

Ewidencja gruntów i budynków stanowi rejestr, w którym znajduje się jednolity w skali kraju,

systematycznie aktualizowany zbiór informacji o gruntach i budynkach, ich właścicielach oraz innych
posiadaczach gruntów i budynków (art. 2 pkt 8 pr. geodez. i kartogr.).

Informacje zamieszczone w ewidencji (zawiera je operat ewidencyjny) stanowią podstawę:

planowania gospodarczego i przestrzennego, wymiaru podatków i świadczeń, statystyki państwowej,
oznaczania nieruchomości w księgach wieczystych (art. 21 pr. geodez. i kartogr.).

Wymienione funkcje ewidencji gruntów i budynków przesądzają o odmiennym - w stosunku do ksiąg

wieczystych -

charakterze tego rejestru. Ujawnia się w nim bowiem przede wszystkim dane faktyczne

(położenie gruntów, granice, obszar, rodzaj gruntów, położenie i przeznaczenie budynków itp.). Jego
znaczenie polega przede wszystkim na roli informacyjnej

. Z ewidencją gruntów i budynków nie wiążą się

skutki materialnoprawne, w tym domniemanie zgodności danych w niej ujawnionych z rzeczywistym
stanem prawnym.

Ewidencja gruntów i budynków opiera się na zasadach:
a)

powszechności - obejmuje się nią wszystkie grunty i budynki w skali kraju;

jednolitości - wszystkie dane wpisywane są do ewidencji według tego samego systemu i metody;

zupełności - dane zawarte w ewidencji są kompletne i stale aktualizowane;

jawności - dane zawarte w ewidencji są jawne, z tym że wyrysy i wypisy z operatu ewidencyjnego

wydawane są - poza właścicielami i posiadaczami gruntów i budynków - tylko podmiotom
mającym w tym interes prawny;

wiarygodności - dane zawarte w ewidencji są wiążące nie tylko dla podmiotów prawa, lecz i dla

organów państwowych i samorządowych.

Ewidencję gruntów prowadzi się oddzielnie dla każdej jednostki ewidencyjnej, która obejmuje

obszar gminy, miasta lub dzielnicy. Jednostkę ewidencyjną dzieli się na obręby. W ramach obrębów
identyfikuje się (numerami porządkowymi) działki gruntu. Są one elementarnym pojęciem ewidencji
gruntów i budynków. Działkę gruntu (definicja - § 4 ust. 2 rozp. ewid.) stanowi ciągły obszar gruntu,
jednorodny ze względu na stan prawny, z tym że dopuszcza się, by ów jednorodny obszar gruntu składał
się z kilku działek (§ 4 ust. 3 rozp. ewid.; zob. też § 12 ust. 9 rozp. ewid.). Dane ewidencyjne służą do
prowadzenia rejestrów, w tym rejestru gruntów i rejestru budynków (§ 13 i n. rozp. ewid.). Rejestr gruntów
z kolei dzieli się na jednostki rejestrowe odpowiadające poszczególnym nieruchomościom położonym w
granicach obrębu (§ 15 ust. 2 rozp. ewid.).

str. 51

Pojęcie działki ewidencyjnej nie pokrywa się z pojęciem nieruchomości (arg. z § 15 ust. 3 rozp.

ewid.), tak też SN 28.02.1989, OSN 2/1990/26. Nieruchomość może składać się z jednej lub kilku działek
ewidencyjnych.

Reżimy prawne nieruchomości

Nieruchomości - w porównaniu z rzeczami ruchomymi - poddane są intensywniejszej reglamentacji

prawnej, tworzącej szczególny reżim prawny.

Aksjologiczną podstawę szczególnego reżimu prawnego nieruchomości stanowi znaczenie

gospodarcze nieruchomości, w tym przede wszystkim gruntów. Potrzeby publiczne (społeczne)
związane m.in. z procesami industrializacji, urbanizacji, koniecznością zapewnienia odpowiedniego
poziomu produkcji rolnej, ochroną środowiska sprawiają, że w reżimie prawnym nieruchomości znaczącą
rolę odgrywają uregulowania o charakterze publicznoprawnym, głównie administracyjnym. W
istotnym stopniu

oddziałują one tak na sposób korzystania z nieruchomości, jak i na obrót

nieruchomościami, ograniczając w tym zakresie swobodę właściciela.

Do regula

torów tego rodzaju należy zaliczyć m.in. ustawę o zagosp.przestrz., pr.budowl. czy też

ustawę o ochronie środowiska, które w istotny sposób wpływają na swobodę korzystania z nieruchomości,
jak również instytucję ustawowego prawa pierwokupu na rzecz gminy (art. 76 i n. ustawy o g.g.),
która ogranicza swobodę rozporządzania nieruchomościami. Zob. także normujące instytucję
wywłaszczeniaart. 46 i n. ustawy o g.g., których zastosowanie prowadzi do utraty lub ograniczenia prawa
rzeczowego na nieruchomości; zob. również liczne omówienia wymienionych ustaw, w tym zwłaszcza R.
Hauser, E. Mzyk, Z. Niewiadomski, M. Rzążewska, Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z
komentarzem, Warszawa 1995; L. Bar, E. Radziszewski, Nowy kodeks budowlany. Komentarz, Warszawa
1995

; B. Bodziony, R. Dziwiński, P. Gniadzik, Nowe prawo budowlane z komentarzem, Jaktorów 1994; S.

Jędrzejewski, Nowe prawo budowlane, Bydgoszcz 1994; L. Bar, Ład prawny w budownictwie, PiP
10/1994; L. Bar,

Ład prawny w zagospodarowaniu przestrzennym (Nowa regulacja prawna), PiP

10-11/1995; M. Wolanin, Skutki prawne uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego wobec prawa własności i prawa użytkowania wieczystego, Mon.Prawn. 4/1996; T.
Kasiński, Plany zagospodarowania przestrzennego: szczególny tryb nieodpłatnego wywłaszczania
nieruchomości?, Mon.Prawn. 3/1997; J. Sommer (red.), Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska.
Komentarz

, Wrocław 1995. Na temat ustawowego prawa pierwokupu i wywłaszczenia zob. także wyżej

uw. 2.A. pkt f) i g) do art

. 45 oraz cyt. tam literaturę.

Reżim prawny nieruchomości nie ma charakteru jednolitego. Dla wymienionych (zob. uw. 1. do

art. 46) rodzajów nieruchomości kreowane są odrębne reżimy prawne. W rezultacie poza tzw. ogólnym
reżimem prawnym, przeznaczonym dla ogółu nieruchomości wyróżnia się:

a) reżim prawny nieruchomości rolnych i leśnych, zob. uw. do art. 46

;

b) reżim prawny dla nieruchomości publicznych, który określa sposoby i formy korzystania i

dysponowania nieruchomościami stanowiącymi własność Skarbu Państwa i gmin. Statuują go
przede wszystkim: ustawa o g.g., u.g.n.r. SP, ustawa o lasach, u.s.t.; reżim ten omawiają m.in. M.
Bednarek,

Przemiany własności; G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g. Komentarz; E. Drozd, Z.

Truszkiewicz, Komentarz do ustawy o g.g.; E. Gniewek,

Obrót nieruchomościami; G. Bieniek (w:)

Prawo obrotu nieruchomościami. Zob. też ustawę o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu
Państwa przejętych od wojsk Federacji Rosyjskiej. Ustawę tę omawia m.in. A. Lichorowicz,
Problematyka prawna zagospodarowania

. Zob. również ustawę o zasadach przekazywania

zakładowych budynków mieszkalnych przez przedsiębiorstwa państwowe i jej omówienie, J.
Jacyszyn, Istota i tryb przekazywania

; tenże, Przekazywanie zakładowych budynków;

c) zespół norm regulujący problematykę nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, zob.

ustawę z 1920, ustawę o g.g., ustawę o j.v., u.g.n.r. SP; reżim prawny regulujący pozycję prawną
cudzoziemców w zakresie nabywania i korzystania z nieruchomości w Polsce omawiają m.in. M.
Bednarek,

Przemiany własności, s. 303 i n.; S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu nieruchomościami, s.

253 i n.; R. Sztyk,

Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców, Rej. 4/1991; tenże, Nowe

zasady; A. Lichorowicz,

Nabywanie nieruchomości położonych na terenie Polski przez

cudzoziemców z obszaru Unii Europejskiej w świetle układu stowarzyszeniowego, Rej. 6/1994; M.
Pazdan,

O nabywaniu nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców (w:) Księga

pamiątkowa I Kongresu Notariuszy RP, Wyd. Stowarzyszenia Notariuszy RP 1993; D. Szafrański,
Nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców a postanowienia Układu Europejskiego,
Mon.Prawn. 4/1995; R. Skubisz,

Nabywanie nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców a

str. 52

Układ Europejski (w:) Problematyka prawna nieruchomości w praktyce notarialnej (I Ogólnopolska
Notarialna Konferencja Naukowa), Lublin 1995; W. Popiołek, Prawa do nieruchomości jako wkład
niepieniężny do spółki z udziałem podmiotu zagranicznego, PPHZ, t. 18, Pr.N. UŚl. nr 1486,
Katowice

1995; A. Łepkowski, P. Sikorski, A. Tokaj, Nabycie lub objęcie przez podmiot

zagraniczny udziałów albo akcji w spółce będącej właścicielem nieruchomości, Mon.Prawn.
5/1995.

Wymienione reżimy prawne nie mają charakteru rozłącznego.
Na reżim prawny nieruchomości wywierają także wpływ akty normatywne, które rozwiązują

szczególne problemy o charakterze społeczno-gospodarczym, zob. np. ustawę o specjalnych strefach
ekonomicznych czy ustawę o autostradach płatnych (ustawa z 27.10.1994, Dz.U. Nr 127, poz. 627 ze
zm.).

Art. 46(1).

Literatura: A. Lichorowicz,

Zagadnienia dopuszczalności podziału gospodarstwa rolnego (ze

szczególnym uwzględnieniem roli notariusza) (w:) Księga pamiątkowa I Kongresu Notariuszy RP, Wyd.
Stowarzyszenia Notariuszy RP 1993.

Pojęcie nieruchomości rolnej

Art. 46

k.c. - dodany w noweli do k.c. z 1990 (art. 1 pkt 11) - statuuje

legalną (ustawową) definicję

nieruchomości rolnej.

Nieruchomości rolne są rodzajem nieruchomości gruntowych. Razem z gruntami leśnymi

nieruchomości rolne podlegają szczególnej ochronie.

Reżim prawny nieruchomości rolnych stanowiących własność Skarbu Państwa, tworzących Zasób

Własności Rolnej Skarbu Państwa, którym zarządza Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, reguluje
u.g.n.r. SP.; zob. o tym m.in. M. Bednarek,

Przemiany własności, s. 299 i n.; G. Bieniek (w:) Prawo

obrotu nieruchomościami, s. 89 i n.

Nieruchomość rolna a grunt rolny

Terminy: nieruchomość rolna i grunt rolny są w art. 46

k.c. traktowane jako synonimy. W

regulacjach pozakodeksowych

jednak zakres przedmiotowy tych terminów nie musi być tożsamy.

Głównie w przepisach administracyjnoprawnych termin: grunt rolny nie zawsze jest identyczny z
cywilnoprawnym (własnościowym) pojęciem nieruchomości; często przez termin: grunt rolny należy
r

ozumieć obszar ziemi o określonych właściwościach przyrodniczych, bez względu na stosunki

własnościowe (zob. np. art. 2 i 3 ustawy o ochronie gruntów); tak też T. Kurowska, Upowszechnianie
prawa własności, s. 61; R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego, s. 91.

Kryterium wyróżnienia nieruchomości rolnych

Wyróżnikiem nieruchomości rolnych z ogółu nieruchomości gruntowych jest kryterium

przeznaczenia -

możliwość wykorzystania pewnych rodzajów gruntów do prowadzenia działalności

wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, w tym produkcji ogrodniczej,
sadowniczej i rybnej.

Kryterium przeznaczenia wyznaczają dwa elementy: właściwości fizykochemiczne gleby oraz

nieprzeznaczenie gruntów wykazujących takie właściwości na cele nierolnicze; zob. R. Budzinowski,
Koncepcja gospodarstwa rolnego, s. 92; T. Kurowska,

Upowszechnianie prawa własności, s. 61.

Gruntami rolnymi są nie tylko grunty już wykorzystywane do produkcji rolnej, lecz także grunty, które

mogą być - z uwagi na swe właściwości - przeznaczone do takiej produkcji. Intencją prawodawcy było
zatem

ograniczenie swobody właściciela nieruchomości w zakresie korzystania z gruntów

uznanych przez przepisy prawa za rolne, tj. przeznaczania takich gruntów na cele nierolne; zob. o
tym niżej - uw. 6 i 9.

Rodzaje gruntów rolnych

Kodeksową definicję nieruchomości rolnej precyzuje ustawa o ochronie gruntów, wyliczając

(enumeratywnie) w art. 2, jakie grunty uznaje się za grunty rolne. Są to m.in. grunty określone w ewidencji

str. 53

gruntów jako użytki rolne (art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy o ochronie gruntów). Dokonywana w ewidencji
gruntów kwalifikacja opiera się na kryteriach obiektywnych. Stanowią je klasy gruntów wyznaczone po
przeprowadzeniu ich gleboznawczej klasyfikacji (art. 20 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 pr. geodez. i kartograf.). Do
użytków rolnych zalicza się: grunty orne, sady, łąki i pastwiska trwałe (§ 27 ust. 2 rozp. ewid.).

Poza użytkami rolnymi grunty rolne stanowią m.in. grunty pod stawami rybnymi, grunty pod

budynkami,

w tym mieszkalnymi, wchodzącymi w skład gospodarstw rolnych, grunty pracowniczych

ogrodów działkowych, grunty pod drogami dojazdowymi do gruntów rolnych (art. 2 ustawy o ochronie
gruntów), zob. też SN z 30.05.1996, OSN 11/1996/142.

Nie uważa się natomiast za grunty rolne gruntów znajdujących się pod parkami i ogrodami wpisanymi

do rejestru zabytków (art. 2 ust. 3 ustawy o ochronie gruntów).

Kryterium przeznaczenia -

działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i

zwierzęcej, w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej - sprawia, że grunty leśne i nieużytki nie
stanowią nieruchomości rolnych. Co do nieużytków zob. SN 14.12.1984, OSN 10/1985/149.

Do kategorii nieruchomości rolnych zalicza się natomiast grunty, na których zlokalizowane są zakłady

przemysłu rolno-spożywczego (np. mleczarnie, masarnie, chłodnie, suszarnie, młyny); tak M. Ptaszyk,
Nowe zasady obrotu, s. 52; S. Prutis (w:) Polskie prawo rolne, s. 97.

Obszar nieruchomości rolnej

Od wejścia w życie noweli do k.c. z 1990 kryterium obszarowe nie stanowi wyznacznika kategorii

nieruchomości rolnej. Co do zasady nie istnieją zatem ani minimalne, ani maksymalne normy
obszarowe, tak też SN 20.07.1995, OSN 11/1995/163; inaczej W. Chlebowski (Maksymalna norma
obszarowa dla prywatnych gospodarstw rolnych w Polsce

, RPr. 2/1995), który nietrafnie dopatruje się

dalszego istnienia maksymalnej normy obszarowej (50 i 100 ha) na podstawie przepisów dekretu z
6.09.1944 o przeprowadzeniu reformy rolnej (j.t. Dz.U.

z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm.); zob. też polemikę z

tym poglądem, Z. Bidziński, Czy rzeczywiście istnieje jeszcze maksymalna norma obszarowa?, RPr.
6/1995, a także uchwałę TK z 16.04.1996 w sprawie ustalenia powszechnie obowiązującej wykładni art. 2
ust. 1 lit. e dekretu PKWN z 6.09.1944 o przeprowadzaniu reformy rolnej, OTK I/1996/15.

Nie zawsze jednak powierzchnia gruntów rolnych jest okolicznością irrelewantną:
a) minimalną normę obszarową statuuje art. 1058 k.c. Wyznacza ona cezurę w prawie spadkowym.

Szczególny reżim dziedziczenia z ustawy odnosi się do gospodarstw rolnych o powierzchni
powyżej 1 ha;

b) dla celów podatku rolnego za gospodarstwo rolne uważa się obszar użytków rolnych i innych

gruntów o przeznaczeniu rolnym lub leśnym o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub o
powierzchni użytków rolnych przekraczającej 1 ha przeliczeniowy (art. 1 ust. 2 ustawy o podatku
rolnym; ustawa z 15.11.1984, j.t. Dz.U. z 1993 r. Nr 94, poz. 431 ze zm.);

c) ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu podlega z mo

cy ustawy rolnik, którego gospodarstwo rolne

obejmuje obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego (art. 16 ust. 1 pkt 1 ustawy o
ub.społ.roln.).

W każdym z wymienionych wypadków (a-c) ustanowienie normy obszarowej ma znaczenie wyłącznie

wewnętrzne; odnosi się tylko do sytuacji przewidzianych w przepisie ją kreującym. Normy te należy
interpretować ściśle.

6. Utrata rolnego charakteru

Nieruchomość rolna może utracić charakter rolny dopiero wskutek wyłączenia jej z produkcji

rolniczej w drodze decyzji administracyjnej

(art. 11 ustawy o ochronie gruntów). Wyłączenie z

produkcji rolniczej jest dopuszczalne tylko w razie przeznaczenia nieruchomości rolnej w planie
zagospodarowania przestrzennego na cele nierolnicze (art. 7 i 11 ustawy o ochronie grun

tów).

Wyłączenie gruntów rolnych z produkcji rolniczej pociąga za sobą obowiązek uiszczenia tzw. opłat

prohibicyjnych, tj. należności i opłat rocznych (art. 12 ustawy o ochronie gruntów). Zob. też art. 14 ustawy
o ochronie gruntów co do obowiązku zdjęcia próchnicznej warstwy gleby; zob. także K. Stefańska,
Przeznaczenie gruntów rolnych na cele nierolne, Rej. 3/1996; E. Klat, L. Klat-Wertelecka, Wyłączanie
gruntów z produkcji rolnej , cz. I i II, Mon.Prawn. 4/1996 i 5/1996; E. Kremer, Ustawa o ochronie gruntów
rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r., PS 5/1997.

Obrót nieruchomościami rolnymi

str. 54

Obrót nieruchomościami rolnymi inter vivos i mortis causa odbywa się na zasadach ogólnych i nie

podlega żadnym szczególnym ograniczeniom (obrót wolny).

Każdy może stać się właścicielem nieruchomości rolnej, choć z jednym wyjątkiem dotyczącym

dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego o obszarze powyżej 1 ha (art. 1059 k.c.); ratio legis art.
1059 k.c. jest niezrozumiała; zob. o tym np. M. Bednarek, Przeobrażenia stosunków własnościowych a
problemy legislacyjne, PiP 5/1992, s. 19 i n.; A. Lichorowicz, Nowy etap rozwoju polskiego modelu
dziedziczenia gospodarstw rolnych, PiP 11/1991, s. 40.

Reglamentacji nie podlega także podział nieruchomości rolnych; do podziału nieruchomości

rolnych

nie stosuje się nawet art. 10 ustawy o g.g., zob. NSA 29.01.1992, ONSA 2/1992/35. Zob. jednak

art. 213 k.c.

, który uzależnia podział fizyczny gospodarstwa rolnego od zgodności z zasadami

prawidłowej gospodarki rolnej. Zakres odniesienia art. 213 k.c. jest sporny. Według dominującego poglądu
art. 213 k.c. ma zastosowanie tylko do tzw. działów sądowych; tak np. S. Prutis (w:) Polskie prawo rolne,
s. 99; S. Wójcik, Obrót nieruchomościami i gospodarstwami rolnymi między osobami fizycznymi - próba
oceny i wnioski de lege ferenda (w:)

Księga pamiątkowa I Kongresu Notariuszy RP, Wyd.

Stowarzyszenia Notariuszy RP 1993, s. 327 i. n.; A. Lichorowicz,

Zagadnienia dopuszczalności podziału,

s. 129. Odmienny pogląd wyraża M. Ptaszyk (Nowe zasady obrotu, s. 55-56), który odnosi zakres art. 213
k.c. także do tzw. działów umownych.

Regulacja obrotu nieruchomościami rolnymi jest krytykowana za nadmierny liberalizm i niespójność

unormowań; zob. np. M. Ptaszyk, Nowe zasady obrotu; A. Lichorowicz, Zagadnienia dopuszczalności
podziału; S. Wójcik, Obrót nieruchomościami; M. Bednarek, Przemiany własności.

Grunty leśne

Zgodnie z definicją zawartą w art. 3 ustawy o lasach gruntem leśnym (lasem) jest grunt o zwartej

powierzchni co najmniej 0,10 ha,

pokryty uprawami leśnymi lub przejściowo jej pozbawiony, przeznaczony

do produkcji leśnej lub stanowiący rezerwat przyrody czy też wchodzący w skład parku narodowego albo
wpisany do rejestru zabytków. Lasem jest także grunt związany z gospodarką leśną (art. 3 pkt 2 ustawy o
lasach).

Do kryteriów wyróżnienia gruntów leśnych należy - poza przeznaczeniem - także kryterium

obszarowe

. Kryterium obszarowe nie ma znaczenia jedynie w wypadku określonym w art. 3 pkt 2 ustawy

o lasach.

Reżim prawny dla gruntów leśnych tak państwowych, jak i nie stanowiących własności Skarbu

Państwa określa ustawa o lasach.

Ochrona gruntów rolnych i leśnych

Grunty rolne i leśne podlegają szczególnej ochronie. Jej formy określa ustawa o ochronie gruntów, a

w odniesieniu do grunt

ów leśnych także ustawa o lasach. Ochrona obydwu rodzajów gruntów polega

przede wszystkim na

ograniczaniu ich przeznaczania na cele nierolnicze i nieleśne, zapobieganiu

procesom degradacji i dewastacji tych gruntów (art. 3 ustawy o ochronie gruntów). W przypadku gruntów
leśnych dużą wagę przywiązuje się do powiększania zasobów leśnych (art. 8 pkt 4, art. 14 ustawy o
lasach).

Ochrona gruntów rolnych i leśnych realizowana jest przede wszystkim za pomocą instrumentów o

charakterze administracyjnoprawnym

. Środki te ograniczają swobodę właściciela w sferze

wykonywania prawa własności; w szczególności właściciel jest związany treścią planów
zagospodarowania przestrzennego, które określają przeznaczenie gruntów (art. 1 i 2 ustawy o zagosp.
przestrz., zob. też art. 33 tej ustawy).

Przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne może nastąpić tylko w

planach zagospodarowania przestrzennego (art. 7 ust. 1 ustawy o ochronie gruntów). Zob. też art. 6 i 7
ust. 2 ustawy o ochronie gruntów. Zob. też art. 11 ustawy o ochronie gruntów dotyczący wyłączania
gruntów z produkcji rolniczej lub leśnej.

Na właścicieli gruntów rolnych i leśnych mogą być też nakładane obowiązki aktywnego działania w

celu zapobieżenia degradacji gruntów rolnych i leśnych lub usunięcia skutków takiej degradacji, np.
obowiązek zalesiania, zakrzewiania (art. 15 i 20 ustawy o ochronie gruntów, art. 9, 13, 14 i 14a ustawy o
lasach).

Ochrona gruntów leśnych jest bardziej intensywna. Na właścicielach gruntów leśnych ciąży

str. 55

szerszy

zakres obowiązków pozytywnego działania. Ponadto ustawa o lasach ingeruje w sferę

rozporządzania gruntami leśnymi. Daleko idącym ograniczeniom podlega zwłaszcza prawo
rozporządzania gruntami leśnymi stanowiącymi przedmiot własności Skarbu Państwa (zob. art. 38-40
oraz art. 42 ust. 2 ustawy o lasach), co stanowi konsekwencję zasady koncentracji gruntów leśnych w
rękach państwa.

Zob. też ustawę o scalaniu i wymianie gruntów, która ma na celu poprawę struktury obszarowej

gruntów rolnych i leśnych, oraz ustawę o ochronie środowiska.

10.

Wspólnoty gruntowe

Problematykę wspólnot gruntowych reguluje ustawa o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych

(ustawa z 29.06.1963, Dz.U. Nr 28, poz. 169 ze zm.). Obejmują one nieruchomości rolne, leśne i obszary
wodne nadane w

przeszłości, np. w związku z uwłaszczeniem włościan w XIX w., na wspólną własność,

we wspólne posiadanie lub do wspólnego użytkowania (art. 1). Nieruchomości wchodzące w skład
wspólnot gruntowych stanowią przedmiot współwłasności w częściach ułamkowych (art. 9 ust. 1), choć o
szczególnej naturze. Współwłasność ta ma charakter niepodzielny (art. 5). Dla nieruchomości
stanowiących wspólnotę gruntową nie prowadzi się ksiąg wieczystych (art. 11). Zarząd nad wspólnotą
gruntową sprawuje spółka. Spółka ta ma osobowość prawną (art. 14 i 15). Jej istnienie jest obowiązkowe
(tzw. spółka przymusowa); bliżej na temat wspólnot gruntowych zob. S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu
nieruchomościami, s. 153 i n.

Art. 47.

Literatura: T. Dybowski,

Części składowe rzeczy, NP 1/1969; H. Izdebski, Kodeks cywilny z

komentarzem, t. 1, Warszawa 1996; K. Korzan,

Glosa do uchwały SN (7) 9.12.1986, OSP 1/1989/1.

Pojęcie części składowej rzeczy

Pojęcie to odnosi się do rzeczy o złożonej strukturze. Rzeczą złożoną jest rzecz składająca się z

elementów, które mogą mieć samodzielne znaczenie; bliżej o tym zob. uw. 2.E. do art. 45.

Reżim prawny części składowych określają art. 47-50 k.c. Przepisy te mają charakter iuris

cogentis

(są bezwzględnie obowiązujące).

Pojęcie części składowej odnosi się zarówno do rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości .
Część składowa jest przedmiotem materialnym połączonym z innym przedmiotem materialnym,

pełniącym rolę rzeczy nadrzędnej; T. Dybowski (Części składowe), używa terminu: rzecz główna; może
on jednak być mylący z uwagi na terminologię stosowaną w art. 51 k.c. dotyczącym przynależności.

Przedmioty, które po połączeniu z innym przedmiotem uzyskują przymiot części składowej, do czasu

takiego połączenia stanowią samoistne rzeczy ruchome; tak W. J. Katner, Rozważania, s. 33; E.
Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 113.

Częścią składową, lecz tylko nieruchomości, mogą być także prawa związane z własnością

nieruchomości; zob. o tym uw. 4.

Rzeczą nadrzędną jest zawsze nieruchomość (arg. z art. 48 i 191 k.c.). W przypadku rzeczy

ruchomych określenie, co stanowi rzecz nadrzędną może być skomplikowane. Będą o tym przede
wszystkim decydowały zapatrywania przyjęte w obrocie; one np. decydują, że silnik jest częścią składową
samochodu, a nie, że inne składniki samochodu (np. karoseria) są częścią składową silnika. Pewną
wskazówkę daje też art. 193 § 2 k.c., z którego wynika reguła, iż co do zasady częściami składowymi
stają się rzeczy o mniejszej wartości; tak T. Dybowski, Części składowe, s. 82; K. Korzan, Glosa, s. 2; W.
J. Katner,

Rozważania, s. 34; H. Izdebski, Kodeks cywilny, s. 95.

Definicję części składowej formułuje art. 47 § 2 i 3 k.c. Dany przedmiot uzyskuje atrybut części

składowej innej rzeczy (rzeczy nadrzędnej), jeżeli zostanie on połączony z tą rzeczą w taki sposób, że
będzie istniała:

więź fizykalno-przestrzenna,

więź funkcjonalna (gospodarcza), a połączenie będzie miało

c) charakter

trwały (nie dla przemijającego użytku); tak Z. Radwański, Prawo cywilne , s. 106; E.

Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 144; H. Izdebski, Kodeks cywilny, s. 95; E. Gniewek,
Prawo rzeczowe 1996

, s. 33; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 10.

Przesłanki te muszą być spełnione łącznie; tak np. J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe , s. 17.

str. 56

Wskutek takiego

połączenia przedmiot połączony traci samodzielny byt w sensie fizycznym,

gospodarczym i prawnym, stanowiąc z pozostałymi składnikami rzeczy jedną całość traktowaną w obrocie
jako dobro samoistne (rzecz w znaczeniu techniczno-prawnym).

Do zdefiniowania cz

ęści składowych użyto elastycznych (nieostrych) kryteriów; decydujące

znaczenie mają kryteria gospodarcze oraz zapatrywania przyjęte w obrocie; tak J. St. Piątowski (w:)
System II, s. 376.

Charakter połączenia

Uwagi ogólne. Częścią składową jest przedmiot materialny połączony z rzeczą nadrzędną w

sensie gospodarczym i fizycznym

. Samo połączenie gospodarcze nie jest wystarczające, gdyż więź

funkcjonalna charakteryzuje również konstrukcję przynależności; tak T. Dybowski, Części składowe, s. 83.
Zo

b. jednak art. 2 ust. 4 u.wł.lok., który, nie bacząc na art. 47 k.c., stanowi, iż pomieszczenia przynależne

do lokalu (np. piwnica, strych) są częścią składową nieruchomości lokalowej, choćby nawet nie przylegały
do lokalu; zob. też SN 10.04.1989, OSN 1/1991/14, wyrażający tę samą myśl.

Zgodnie z art. 47 k.c. połączenie musi być na tyle silne, że odłączenie części składowej nie może

nastąpić bez uszkodzenia całości lub przedmiotu odłączonego (więź fizykalno-przestrzenna) bądź bez
istotnej zmiany całości lub przedmiotu odłączonego (więź funkcjonalna).

Naruszenie obydwu rodzajów więzi (skutki odłączenia) nie musi występować kumulatywnie; tak też

K. Korzan, Glosa, s. 2.

Przez "całość" należy rozumieć rzecz nadrzędną tworzącą dobro samoistne; przez "przedmiot

odłączony" zaś przedmiot traktowany jako część składową.

O tym, czy dany przedmiot został na trwałe (nie mylić z cechą przemijającego użytku) połączony z

rzeczą nadrzędną, decydują przesłanki obiektywne. Dla tej oceny nie bez znaczenia jest sposób
połączenia (np. przyklejenie, przyspawanie); tak K. Korzan, Glosa, s. 2; T. Dybowski, Części składowe, s.
83.

Natomiast przyczyny i okoliczności połączenia są irrelewantne:
a) połączenie może być naturalne (np. glina, torf, zalegające w gruncie; zob. też art. 7 ust. 1 pr. geol.

i górn.) bądź sztuczne (np. połączenie różnych elementów w celu wytworzenia samochodu,
komputera, książki); tak też A. Wolter, Prawo cywilne, s. 229;

b) połączenie nie musi istnieć od samego początku istnienia rzeczy, np. wyprodukowanie

telewizora (tak K. Korzan, Glosa, s. 2 oraz S. Grzybowski (w:) System I

, s. 418); połączenie

może też nastąpić później, np. wzniesienie budynku (tak A. Wolter, Prawo cywilne, s. 231, a także
S. Grzybowski (w:) System I, s. 418);

c) połączenie może powstać z udziałem człowieka lub bez jego udziału, np. rośliny wyrosłe

naturalnie, płód zwierzęcia; tak A. Wolter, Prawo cywilne, s. 231; S. Grzybowski (w:) System I, s.
418;

d) połączenie może być dokonane przez uprawnionego bądź w sposób bezprawny, np. budynek

wzniesiony z cudzych materiałów, budynek wzniesiony z własnych materiałów, ale na cudzym
gruncie, silnik z kradzionego samochodu wmontowany do samochodu złodzieja; tak T. Dybowski,
Części składowe , s. 84; zdaniem tego autora zasady, które legły u podstaw konstrukcji części
składowej korzystają z pierwszeństwa przed zasadą ochrony własności; tamże; podobnie K.
Korzan, Glosa, s. 2;

nie ma również znaczenia wola osoby dokonującej połączenia, np. wymiana drzwi lub okien,

zamontowanie kaloryfe

ra przez najemcę; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 418.

Więź fizykalno-przestrzenna. Połączenie z rzeczą nadrzędną musi mieć charakter fizyczny,

materialny

i być na tyle intensywne, że odłączenie części składowej powoduje jej uszkodzenie lub

uszk

odzenie całości, tj. rzeczy nadrzędnej, np. usunięcie cegły z muru czy framugi z okna; zob. J.

Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 134.

Choć art. 47 § 2 k.c. o tym nie wspomina, także uszkodzenie całości lub części musi być istotne

(znaczne), tak SN

19.04.1950, PiP 11/1950, s. 161, według którego usunięcie regałów przymocowanych

do ściany nie powoduje znacznego uszkodzenia ścian lokalu, dlatego też regały takie nie są częściami
składowymi lokalu; tak samo T. Dybowski, Części składowe, s. 82.

Więź funkcjonalna (gospodarcza). Więź fizyczna niekoniecznie musi być tak ścisła

(intensywna), że odłączenie części składowej prowadzi do istotnego uszkodzenia całości lub odłączonej
części; wystarcza także połączenie o charakterze luźnym w aspekcie fizycznym, np. szuflada jest
częścią składową komody, tzw. pilot jest częścią składową telewizora, kolumny są częścią składową tzw.

str. 57

wieży, klawiatura komputera jest częścią składową stacji dysków; tak też S. Grzybowski (w:) System I, s.
418. W takim wypadku odłączenie części składowej (np. szuflady) powoduje zerwanie więzi funkcjonalnej
(istotną zmianę całości lub części odłączonej); podobnie w przypadku wymontowania silnika, radia lub
koła z samochodu; zob. J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 134; E. Skowrońska (w:) K.c.
Komentarz

1997, s. 114. Niekiedy z uwagi na więź funkcjonalną uznaje się za części składowe elementy

wchodzące w skład zespołów mebli stylowych czy nieseryjnych serwisów stołowych; tak np. K. Korzan,
Glosa, s. 3.

Przemijający użytek

Nie

są częściami składowymi przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku (art. 47

§ 3 k.c.), choćby były one połączone na trwałe, tj. nawet wówczas, gdyby więź fizyczna była intensywna, i
choćby ich odłączenie powodowało uszkodzenie lub istotną zmianę całości lub części odłączonej, tak też
SN 23.07.1963, OSN 7-

8/1964/156, a także K. Korzan, Glosa, s. 2-3; S. Grzybowski (w:) System I, s. 418;

A. Wolter, Prawo cywilne

, s. 230; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 114.

Przepis art. 47 § 3 k.c. zwęża zakres zastosowania konstrukcji części składowej.
Przemijający użytek nie jest równoznaczny z użytkiem krótkotrwałym. Sporne są wszakże kryteria

służące do określania przemijającego użytku:

a) kryterium subiektywne -

wola osoby dokonującej połączenia, tak SN 4.11.1963, OSN

10/1964/209 oraz J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe

, s. 18; tenże (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 135;

B. Barłowski, U podstaw , s. 74;

b) kryterium obiektywne -

elementy dostrzegalne dla zewnętrznego obserwatora, w tym przede

wszy

stkim sposób połączenia; tak trafnie T. Dybowski, Części składowe, s. 86-88; Z. Radwański,

Prawo cywilne, s. 106; S. Grzybowski (w:) System I, s. 419, przypis 25;

kombinacja obydwu kryteriów polegająca na uwzględnianiu w sytuacjach spornych - obok

kryterium subiektywnego -

także całokształtu okoliczności; tak W. J. Katner, Rozważania, s. 35.

Z uwagi na przemijający użytek nie są częściami składowymi trybuny, estrady wzniesione na czas

trwania imprezy, kioski ustawiane sezonowo, część dołączona do maszyny na czas trwania naprawy; tak
S. Grzybowski (w:) System I, s. 418; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 34.

Funkcja i znaczenie prawne konstrukcji części składowej

Funkcja

konstrukcji części składowych wyraża się w ochronie przed dekompozycją prawną dobra,

które z punktu widzenia ekonomicznego stanowi jeden przedmiot oraz w zwiększeniu pewności obrotu;
tak T. Dybowski,

Części składowe, s. 81. Pojęcie części składowej służy też bliższemu wyjaśnieniu

znaczenia pojęcia rzeczy; tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 106; podobnie S. Grzybowski (w:)
System I, s. 421.

Sens prawny

wyodrębnienia pojęcia części składowej polega na tym, że części składowe nie mogą

być samodzielnym przedmiotem praw rzeczowych (art. 47 § 1 k.c.). Takim przedmiotem może być
wyłącznie rzecz nadrzędna jako dobro samoistne (rzecz w znaczeniu techniczno-prawnym).

Część składowa może być zatem zbyta lub obciążona wyłącznie jako element rzeczy nadrzędnej;

zob. SN 6.11.1964, OSN 7-

8/1965/129. Nie jest więc również dopuszczalne zniesienie współwłasności

tylko w odniesieniu do np. budynków stanowiących części składowe gruntu, tj. bez jednoczesnego
zniesienia współwłasności całej nieruchomości, SN 4.12.1973, OSP 12/1974/259. Nie można być
współwłaścicielem części składowej w innym stosunku (ułamku) niż w odniesieniu do rzeczy nadrzędnej,
SN 25.03.1968, OSN 8-9/1968/139.

Identyczna zasada działa oczywiście również w przeciwnym kierunku - nabycie własności rzeczy

rozciąga się także na jej części składowe; dzieje się tak też w razie nabycia własności nieruchomości z
mocy prawa w przypadku tzw. uwłaszczenia, zob. SN 9.01.1976, OSN 11/1976/250; SN 16.07.1980, OSN
2-

3/1981/23 oraz E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 115-116.

Zasadę wyrażoną w art. 47 § 1 k.c. rozwijają art. 191 i 193 k.c.; zob. o tym m.in. J. St. Piątowski (w:)

System II, s. 376 i n.

Rzecz, która stała się częścią składową innej rzeczy (rzeczy nadrzędnej), traci swój samodzielny

byt prawny i dzieli losy prawne rzeczy nadrzędnej. Oznacza to, że w stosunku do rzeczy, która stała
się częścią składową, wygasa dotychczasowe prawo własności i inne obciążające ją prawa rzeczowe; tak
S. Grzybowski (w:) System I, s. 422; T. Dybowski,

Części składowe, s. 80. Co do wątpliwości na temat

losów prawnych praw rzeczowych (np. zastawu), obciążających rzeczy połączone o zbliżonej wartości -

str. 58

art. 193 § 1 k.c. - zob. T. Dybowski, Części składowe, s. 80, przypis 2. W zamian na rzecz, która stała się
częścią składową, rozciąga się prawo własności i inne prawa rzeczowe obciążające rzecz nadrzędną; tak
A. Wolter, Prawo cywilne, s. 232; S. Grzybowski (w:) System I, s. 421.

Prawo własności rzeczy połączonej z rzeczą nadrzędną wygasa bezpowrotnie; nie odżywa ono w

razie późniejszego odłączenia części składowej. Wyjątek dotyczy wypadków, gdy odłączenie nastąpiło
w wykonaniu uprawnienia do odłączenia przysługującego temu, kto dokonał połączenia (ius tollendi ), zob.
art. 227 k.c.; zob. otym J. St. Piątowski (w:) System II, s. 377 i 382 oraz E. Skowrońska (w:) K.c.
Komentarz 1997, s. 407 i n. Ponadto wy

jątek może być skutkiem umowy stron, w której niewłaściciel, np.

najemca, zostanie upoważniony do odłączenia poczynionych przez niego nakładów nawet, jeśli stały się
one częścią składową rzeczy; zob. bliżej o tym T. Dybowski, Części składowe, s. 91 i 88-89.

Część składowa nie może być samodzielnym przedmiotem windykacji; tak T. Dybowski, Części

składowe , s. 80.

Z chwilą odłączenia części składowej staje się ona rzeczą samoistną; tak A. Wolter, Prawo cywilne,

s. 231; H. Izdebski, Kodeks cywilny, s. 96; E.

Skowrońska, K.c. Komentarz 1997, s. 117. Bez znaczenia

są przy tym takie okoliczności, jak:

a) odłączenie jako skutek działania człowieka (np. ścięcie drzewa) czy bez udziału człowieka (np.

zwalenie drzew przez wichurę);

b) istnienie lub brak uprawnienia do odłączenia części składowej od rzeczy nadrzędnej.
Zakaz z art. 47 § 1 k.c. odnosi się wyłącznie do praw rzeczowych ; części składowe mogą być

zatem przedmiotem

stosunków obligacyjnych, np. najem lokalu. Dopuszczalne są także umowy

zobowiązujące do przeniesienia własności części składowych rzeczy jako rzeczy przyszłych, np. sprzedaż
budynku "na rozbiórkę", zob. SN 10.11.1960, RPEiS 4/1961, s. 300; SN 10.10.1980, OSN 5/1981/85;
sprzedaż zboża "na pniu", zob. S. Grzybowski (w:) System I , s. 422; W. J. Katner, Rozważania, s. 35; T.
Dybowski,

Części składowe, s. 80; H. Izdebski, Kodeks cywilny, s. 96. Skutek rozporządzający takich

umów nastąpi jednak dopiero po odłączeniu części składowych, a co za tym idzie, po ich prawnym
usamodzielnieniu.

Część składowa rzeczy może być też przedmiotem posiadania; tak J. Ignatowicz (w:) K.c.

Komentarz 1972

, s. 137; Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 108; zob. też E. Skowrońska (w:) K.c.

Komentarz 1997

, s. 115. Chodzi jednak wyłącznie o posiadanie zależne; samoistne posiadanie części

składowych rzeczy nie jest możliwe, tak SN 6.06.1973 (nie publ.); SN 19.01.1988 (nie publ.). Nie jest
zatem możliwe nabycie przez zasiedzenie samych części składowych (np. budynku bez gruntu, którego
budynek jest

częścią składową); tak E. Janeczko, Zasiedzenie, s. 144; T. Dybowski, Części składowe, s.

80; możliwości zasiedzenia samego budynku będącego częścią składową gruntu nie wyklucza natomiast
A. Stelmachowski, Istota i funkcja posiadania, s. 68.

Art. 48.

Ogólna charakterystyka przepisu

Przepis odnosi się wyłącznie do gruntów. Określa on co stanowi części składowe gruntu. Są to:

budynki i inne urządzenia, drzewa i inne rośliny, a więc zarówno konstrukcje sztuczne, jak i elementy
naturalne.

Budynki i ur

ządzenia muszą być trwale z gruntem związane; w przeciwnym razie stanowią rzeczy

ruchome.

Innymi urządzeniami są m.in. studnie, a także urządzenia do doprowadzania wody, pary, gazu,

prądu elektrycznego, jeśli nie wchodzą w skład przedsiębiorstwa (arg. a contrario z art. 49 k.c.).

Rośliny stanowią części składowe gruntu od chwili zasadzenia lub zasiania; zasada art. 48 k.c.

odnosi się już do nasion umieszczonych w glebie; tak J. Ignatowicz, K.c. Komentarz 1972, s. 138.

Z uwagi na użycie w art. 48 k.c. zwrotu "w szczególności" należy mniemać, iż wyliczenie zawarte w

tym przepisie ma charakter jedynie przykładowy (nie wyczerpujący), jednakże stosowane w art. 48 k.c.
sformułowania są tak szerokie (wszelkie rośliny, wszelkie urządzenia), iż trudno jest znaleźć przykład
takiej części składowej gruntu, która nie mieściłaby się w tych zwrotach. J. Ignatowicz (K.c. Komentarz
1972

, s. 138) wyjaśnia zwrot "w szczególności" użyty w art. 48 k.c. za pomocą argumentu, iż w ten

sposób ustawodawca jedynie akcentuje - w odniesieniu do wymienionych w art. 48 k.c. części składowych
gruntu -

regułę art. 47 k.c., która w pełni obejmuje także części składowe gruntu.

Pogląd T. Dybowskiego (Części składowe, s. 89-90), iż art. 48 k.c. dotyczy jedynie przedmiotów

str. 59

bezpośrednio połączonych z gruntem, zaś do przedmiotów połączonych z częściami składowymi gruntu,
np. z budynkami, stosuje się wyłącznie art. 47 k.c., nie wydaje się trafny. Poprawne jest stanowisko J. St.
Piątowskiego (System II, s. 377), który twierdzi, że przedmioty połączone z budynkiem nie stanowiącym
odrębnej nieruchomości są częścią składową gruntu, a nie budynku. A zatem - w zależności od sytuacji
prawnej budynku -

przedmioty połączone z budynkiem będą stanowiły albo części składowe gruntu (gdy

budynek jest częścią składową gruntu), albo części składowe budynku (gdy budynek stanowi odrębną
nieruchomość).

Art. 48 k.c. w powiązaniu z art. 191 k.c. kreuje zasadę superficies solo cedit. Art. 48 k.c. zastrzega

jednak, że to, co z reguły stanowi części składowe gruntu i dzieli los prawny gruntu, może w wypadkach
przewidzianych w ustawie

być traktowane jako odrębne od gruntu nieruchomości lub rzeczy ruchome;

zob. niżej - uw. 5.

2. Stosunek art. 48 k.c. do art. 47 k.c.

Art. 48 k.c. reguluje problematykę części składowych rzeczy (ściśle nieruchomości gruntowych).

Przepis ten wspólnie z art. 191 k.c. pokrywa się na pierwszy rzut oka z unormowaniami art. 47 k.c. W
takim jednak przypadku nie istniałby jakikolwiek powód, by zamieszczać oddzielne przepisy co do
nieruchomości gruntowych. Pomiędzy uregulowaniami art. 47 i 48 k.c. muszą zatem zachodzić różnice. T.
Dybowski (

Części składowe, s. 89) oraz A. Wolter (Prawo cywilne, s. 230) trafnie zauważają, że art. 48

k.c. rozszerza pojęcie części składowej w stosunku do art. 47 k.c., lecz tylko w odniesieniu do
nieruchomości gruntowych. Rozszerzenie polega na tym, że choćby części składowe gruntu dawały się
odłączyć od rzeczy nadrzędnej (gruntu) bez uszkodzenia lub istotnej zmiany gruntu, jak i przedmiotu
odłączonego (art. 47 § 2 k.c.), to i tak stanowią one części składowe gruntu. Art. 48 k.c. jest zatem
przepisem szczególnym (lex specialis) wobec art. 47 § 2 k.c. Natomiast art. 47 § 3 k.c. ma pełne
zastosowanie do art. 48 k.c.; tak T. Dybowski,

Części składowe, s. 89.

Odmienny pogląd wypowiada J. Ignatowicz (K.c. Komentarz 1972, s. 138), zdaniem którego

przesłanki określone w art. 47 § 2 i 3 k.c. mają w pełni zastosowanie wobec części składowych gruntu;
podobnie E. Skowrońska K.c. Komentarz 1997, s. 117), która uważa, że art. 48 k.c. powtarza regułę
wynikającą z art. 47 § 2 k.c., a zatem art. 47 i 48 k.c. są tożsame co do pojęcia części składowych.
Różnica pomiędzy nimi sprowadza się więc jedynie do tego, że art. 47 k.c. dotyczy części składowych
wszystkich rzeczy, natomiast art. 48 k.

c. odnosi się wyłącznie do jednego rodzaju rzeczy, tj. gruntów.

Przedstawiona różnica poglądów wywołuje skutki w zakresie interpretacji pojęcia trwałego związania

z gruntem.

Pojęcie trwałego związania z gruntem

Art. 48 k.c. zalicza do części składowych gruntu tylko te budynki i inne urządzenia, które są trwale z

gruntem związane, nie definiując wszakże pojęcia trwałego związania z gruntem. Wymaganie trwałego
związania z gruntem nie odnosi się do drzew i innych roślin. Decyduje sam fakt zasadzenia lub zasiania.

Pojęcie trwałego związania z gruntem interpretowane jest rozbieżnie:
a) przez trwałe związanie z gruntem rozumie się taką więź fizyczną, gdy odłączenie budynku lub

innego urządzenia od gruntu nie może nastąpić (art. 47 § 2 k.c.) bez uszkodzenia lub istotnej
zmiany całości (gruntu) lub części odłączonej (np. budynku). Ponadto częścią składową gruntu
jest tylko taki budynek (inne urządzenie), który nie został połączony z gruntem jedynie dla
przemijającego użytku (art. 47 § 3 k.c.), tak SN 9.06.1967, PUG 1/1968, s. 24 oraz J. Ignatowicz
(w:) K.c. Komentarz 1972

, s. 138; J. St. Piątowski (w:) System II, s. 377, przypis 122; S. Rudnicki

(w:)

Prawo obrotu nieruchomościami, s. 32-33;

b) trwałe związanie z gruntem odpowiada zarówno intensywnej więzi fizycznej, jak i trwałemu (nie

przemijającemu) użytkowi (identycznie jak w pkt a), z tym wszakże że budynkiem (innym
urządzeniem) trwale związanym z gruntem jest również taka budowla, którą można odłączyć od
gruntu bez uszkodzenia lub istotnej zmiany ca

łości (gruntu) lub części odłączonej (budowli), tak

SN 23.07.1963, OSN 7-

8/1964/156, a także T. Dybowski, Części składowe, s. 89 oraz - jak się

zdaje -

B. Barłowski, U podstaw, s. 74.

Wspólne dla obydwu poglądów są zapatrywania, iż nie stanowią części składowych gruntów:
a) wszelkie budowle o przemijającym użytku, nawet jeżeli mają solidne fundamenty, np. budynek

pomocniczy wzniesiony na czas robót budowlanych; tak J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972,
s. 138; T. Dybowski,

Części składowe, s. 89;

str. 60

b) bu

dowle, które zostały połączone z gruntem w sposób prowizoryczny, np. baraki, szopy, kioski;

budowle takie są rzeczami ruchomymi, SN 15.02.1961, OSPiKA 2/1962/45 z gl. apr. A.
Ohanowicza, tamże; tak też J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 138; T. Dybowski, Części
składowe, s. 89; S. Rudnicki (w:) Prawo obrotu nieruchomościami, s. 33; E. Gniewek, Prawo
rzeczowe 1997, s. 10.

4. Zasada superficies solo cedit -

pojęcie, znaczenie prawne i funkcja

Art. 48 k.c. razem z art. 191 k.c. kreują zasadę superficies solo cedit. Zasada ta ma charakter normy

iuris cogentis

. Oznacza ona, że wszystko, co jest trwale związane z gruntem, staje się własnością

właściciela nieruchomości gruntowej i dzieli los prawny gruntu. W szczególności własność nieruchomości
rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z gruntem w taki sposób, że stała się jej częścią
składową (art. 191 w zw. z art. 48 k.c.), zob. też SN 11.03.1970, OSN 11/1970/206. Nie ma przy tym
znaczenia, czy owo połączenie ma charakter naturalny czy sztuczny, kto dokonał połączenia (właściciel
czy niewłaściciel), w dobrej czy w złej wierze i z czyich materiałów. Zob. też SN 12.06.1986, OSN
5-6/1987/73; SN 18.11.1971, OSN 5/1972/92; 18.01.1982, OSN 5-

6/1982/71 dotyczące skutków

prawnych poczynienia nakładów z majątku wspólnego na nieruchomość gruntową stanowiącą składnik
majątku odrębnego jednego z małżonków.

Zasada superficies solo cedit

obowiązuje bez względu na wartość wzniesionych budowli, czyli nawet

wówczas, gdy budynki wybudowane na cudzym gruncie znacznie przekraczają wartość zajętego gruntu;
tak też E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 118.

Konsekwencją tej zasady jest art. 231 k.c. (roszczenie o wykup). Roszczenia z tytułu nakładów

poczynionych na cudzym gruncie, które stały się jego częścią składową, mogą być też realizowane za
pomocą innych środków prawnych, np. art. 226, 227 k.c., roszczenie z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia; zob. o tym J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe

, s. 164 i n. Zob. także art. 151 k.c. (służebność

budynkowa) i jego o

mówienie dokonane m.in. przez T. Dybowskiego, Części składowe, s. 90-91.

Bezwzględnie obowiązujący charakter zasady superficies solo cedit sprawia, że niedopuszczalne są

umowy, w wyniku których inna osoba niż właściciel gruntu (np. ten, kto ma wznieść budynek) mogłaby
stać się właścicielem budynku, nie stając się jednocześnie właścicielem gruntu; tak m.in. J. St. Piątowski
(w:) System II, s. 377-378; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe

, s. 19; zob. też SN 29.01.1993, OSN

6/1993/109. Wyjątki w tym względzie mogą wynikać wyłącznie z ustawy.

Inaczej było natomiast pod rządem k.c. Nap., który na podstawie prawa powierzchni dopuszczał

rozerwanie więzi między własnością budynku i własnością gruntu; zob. o tym SN 20.01.1970, OSN
9/1970/162; SN 29.12.1995, OSN 4/1996/50.

Zasada superficies solo cedit

podyktowana jest względami gospodarczymi; z tego punktu widzenia

bowiem trudno traktować grunt i budynek jako odrębne przedmioty obrotu; tak J. Ignatowicz, Prawo
rzeczowe

, s. 19. Jest też w pewnym sensie koniecznością o charakterze technicznym z uwagi na

nieodzowne połączenie budynków z gruntem. Funkcja zasady superficies solo cedit wyraża się też w
tym, że upraszcza obrót nieruchomościami i prowadzenie egzekucji z nieruchomości; tak J. St. Piątowski
(w:) System II, s. 378.

Wyjątki od zasady superficies solo cedit

Przez wyjątki od tej zasady należy rozumieć to, iż w pewnych sytuacjach budynki i inne urządzenia, a

także drzewa i rośliny mogą nie stanowić części składowych nieruchomości gruntowej, lecz odrębne od
grunt

u nieruchomości lub rzeczy ruchome. Wyjątki te mogą wynikać jedynie z mocy przepisów

ustawowych. Do owych wyjątków należą:

a) wszelkie przypadki istnienia nieruchomości budynkowych, jak również nieruchomości lokalowych

na gruntach objętych prawem współwłasności właścicieli odrębnych lokali (w przypadku
nieruchomości lokalowych położonych w budynkach wzniesionych na gruntach użytkowanych
wieczyście najpierw istnieje odrębna nieruchomość budynkowa, w której następnie ustanawia się
odrębną własność lokali);

b) art. 274 i 279 § 1 k.c. statuujące odrębną własność rzeczy ruchomych, których przedmiotem są

drzewa i inne rośliny zasadzone lub zasiane przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną na
użytkowanych przez nią gruntach Skarbu Państwa lub członka spółdzielni;

c) art. 49 k.c.

str. 61

Art. 49.

Stosunek do innych przepisów k.c.

Przepis art. 49 k.c. ustanawia wyjątek od art. 48 k.c.; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 419 i 421;

E. Łętowska, Podstawy , s. 163. Art. 49 k.c. uważa się także za wyjątek od art. 47 § 2 k.c., tak TK
4.12.1991, OTK 1991/22; tak też J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 140; A. Wolter, Prawo
cywilne, s. 230; K. Piasecki (w:) K.c. Komentarz 1989

, s. 62; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s.

119.

2. Charakterystyka przepisu

Art. 49 k.c. ogranicza zasięg reguły wynikającej z art. 48 k.c. Pewne rodzaje urządzeń związanych z

gruntem, jak: urządzenia do doprowadzania (i odprowadzania) wody, pary, gazu, energii elektrycznej itp.,
wyjątkowo nie stanowią części składowych gruntu, z którym są połączone. Dzieje się tak, jeżeli
urządzenia te wchodzą w skład przedsiębiorstwa (w znaczeniu przedmiotowym - art. 551 k.c.).

Z art. 49 k.c. a contrario

wynika więc, że jeśli urządzenia takie nie wchodzą w skład przedsiębiorstwa,

wówczas stanowią części składowe gruntu, a w konsekwencji przedmiot własności właściciela
nieruchomości gruntowej. Częściami składowymi gruntu będą np. rury doprowadzające wodę do budynku
ze studni urządzonej na terenie nieruchomości gruntowej, jak również urządzenia służące do
doprowadzenia energii elektrycznej z takich źródeł energii, jak młyn wodny czy wiatrak. Zob. także SN
20.08.1965, OSN 4/1966/59, zgodnie z którym połączenie domowego urządzenia wodociągowego z
wodociągiem publicznym na przestrzeni od zaworu głównego za wodomierzem do rurociągu publicznego
stanowi własność dostawcy wody.

W każdym wypadku połączenia tego typu urządzeń, o jakich mowa jest w art. 49 k.c., z urządzeniami

przedsiębiorstwa zajmującego się dostawą wody, energii itp., urządzenia związane z gruntem tracą
charakter części składowej gruntu, przez który biegną, stając się częścią składową przedsiębiorstwa, z
którym zostały połączone, tak TK 4.12.1991, OTK 1991/22, s. 236; SN 13.01.1995, OSN 4/1995/64; tak
też Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 107. Urządzenia tego typu traktuje się również jako samoistne rzeczy
ruchome; tak J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972 , s. 140; S. Grzybowski (w:) System I, s. 421.

Urządzenia te stają się częściami składowymi przedsiębiorstwa z chwilą ich połączenia z siecią

urządzeń przedsiębiorstwa, co jest questio facti. Z tą chwilą urządzenia te stają się przedmiotem
własności podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo.

Podmiot ten uzyskuje własność owych urządzeń bez względu na to, kto je budował i z czyich

środków, czyli także wówczas, gdy urządzenia te założył właściciel gruntu. Taka decyzja ustawodawcy ma
na względzie więź funkcjonalną urządzeń z przedsiębiorstwem; tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 107.

Kwestię ewentualnych rozliczeń pomiędzy właścicielem gruntu, który sfinansował budowę urządzeń,

a "właścicielem" przedsiębiorstwa może rozstrzygać umowa, tak cyt. TK 4.12.1991, s. 237. TK nie
wyklucza wszakże możliwości nieodpłatnego nabycia własności takich urządzeń przez "właściciela"
przedsiębiorstwa zważywszy, że z reguły są one łączone z siecią urządzeń przedsiębiorstwa w interesie
właściciela gruntu, który stanie się odbiorcą świadczeń dostarczanych za pomocą urządzeń tego rodzaju
oraz zważywszy, że koszty napraw i konserwacji urządzeń obciążają ich właściciela.

W razie wybudowania urządzeń, o jakich mowa jest w art. 49 k.c., bez uprawnienia do dokonywania

tego rodzaju nakładów na cudzą nieruchomość dopuszczalne jest skorzystanie przez właściciela gruntu z
roszczenia o wykup (art. 231 k.c.), tak cyt. SN 13.01.1995.

Do "innych urządzeń podobnych" (art. 49 k.c.) zalicza się m.in. rurociągi naftowe (Z. Radwański,

Prawo cywilne

, s. 107), budynki wyposażone w transformatory (S. Grzybowski, System I, s. 421), ciągi

drenażowe, urządzenia techniczne łączności i sygnalizacji.

Odesłanie do innych ustaw

Zagadnienie zakładania i przeprowadzania przez nieruchomości ciągów drenażowych, urządzeń

służących do przesyłania płynów, gazów, energii elektrycznej itp. reguluje art. 70 ustawy o g.g.
Przepisy te nie uchylają ani nie modyfikują art. 49 k.c.

Przepisy ustawy o g.g. zajmują się kwestią zakładania i przeprowadzania urządzeń i przewodów w

interesie publicznym. Właściciel ma obowiązek udostępnić nieruchomość jednostkom zobowiązanym do
zakładania i konserwacji takich urządzeń (art. 70 ust. 2 i art. 73 ustawy o g.g.). Jeżeli wskutek założenia i

str. 62

przeprowadzenia takich urządzeń i przewodów niemożliwe jest dalsze racjonalne korzystanie z
nieruchomości, nieruchomość podlega wywłaszczeniu (art. 70 ust. 3 ustawy o g.g.); zob. też Z.
Truszkiewicz (w:) Komentarz do ustawy o g.g., s. 280 i n.; G. Bieniek, Z. Marmaj, Ustawa o g.g.
Komentarz, s. 243 i n.

Art. 50.

1. Charakterystyka przepisu

Art. 50 k.c. za pomocą tzw. fikcji prawnej rozszerza pojęcie części składowej. Poza przedmiotami

materialnymi częścią składową nieruchomości mogą być także prawa, lecz tylko wówczas, jeśli są
związane z własnością nieruchomości.

Przepis dotyczy

jedynie praw związanych z prawem własności nieruchomości, a nie innymi

prawami podmiotowymi; tak S. Grzybowski (w:) System I

, s. 421. Z dobrodziejstwa art. 50 k.c. nie może

zatem skorzystać rolnicza spółdzielnia produkcyjna, której przysługuje służebność gruntowa, jeżeli nie jest
właścicielem gruntu, lecz tylko użytkownikiem.

Lege non distinguente art. 50 k.c. dotyczy

wszystkich rodzajów nieruchomości. Prawem

związanym z własnością nieruchomości lokalowej jest zatem udział właściciela lokalu w
nieruchomości wspólnej (art. 3 ust. 2 u.wł.lok.). Za prawo związane z własnością nieruchomości
(władnącej) uważa się również służebność gruntową (ale nie osobistą), SN 16.07.1980, OSN 2-3/1981/25;
SN 6.03.1984, OSN 10/1984/180. Ze względu jednak na art. 235 § 2 k.c. i art. 272 § 3 k.c. prawo
użytkowania wieczystego gruntu i prawo użytkowania gruntu nie są częściami składowymi nieruchomości
budynkowej; tak trafnie E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 121.

2. Znaczenie prawne przepisu

Sens prawny art. 50 k.c. polega na rozciągnięciu zasady określonej w art. 47 § 1 k.c. na prawa

związane z własnością nieruchomości; prawa te dzielą los prawny nieruchomości. Zatem przeniesienie
prawa własności nieruchomości pociąga za sobą przeniesienie prawa z nim związanego; do takiego
samego skutku prowadzi też przeniesienie posiadania, tak SN 3.01.1969, OSN 10/1969/177. Nabycie
własności nieruchomości władnącej w drodze zasiedzenia obejmuje również nabycie praw związanych z
jej własnością, i to bez względu na to, czy prawa te były wykonywane przez posiadacza; tak E. Janeczko,
Zasiedzenie, s. 146.

Niedopuszczalne jest zbycie pra

wa związanego z własnością nieruchomości bez prawa własności tej

nieruchomości.

Art. 51.

Ogólna charakterystyka instytucji

Art. 51 k.c. reguluje związek funkcjonalny (gospodarczy) zachodzący pomiędzy rzeczami, z

których jedna pełni rolę rzeczy głównej, a druga rzeczy pomocniczej. Rzeczy pomocnicze k.c. nazywa
przynależnościami. Rzecz pomocnicza pozostaje w stosunku podporządkowania wobec rzeczy
głównej; tak też E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 122. Rzecz pomocnicza jest potrzebna do
korzystania

z rzeczy głównej zgodnie z jej (rzeczy głównej) przeznaczeniem. Zatem pomiędzy

rzeczami główną i pomocniczą musi zachodzić faktyczna i trwała (stała) więź gospodarcza.
Przynależność musi być używana jako rzecz pomocnicza.

Przykładami tego typu związku są: kanister i samochód, etui i okulary, klucz i szafa, pasek i zegarek,

sznurowadło i but, przy czym przedmioty wymienione na pierwszej pozycji (kanister, etui itd.) są
przynależnościami. K. Korzan (Glosa do SN (7) z 9.12.1986, OSP 1/1989/1, s. 3) uważa, że meble
seryjne wchodzące w skład tzw. kompletów są przynależnościami; pogląd ten należy uznać za wątpliwy z
uwagi na niemożność stwierdzenia, która z rzeczy wchodzących w skład "kompletu" pełni funkcję rzeczy
głównej.

Kwalifikacja prawna, tj.

ustalenie, czy dana rzecz stanowi przynależność innej rzeczy (głównej)

może nastręczać trudności. O istnieniu stosunku przynależności między rzeczami - poza okolicznościami
obiektywnymi

(kanister nie może być przynależnością szafy) - w znacznym stopniu decydują przesłanki

str. 63

subiektywne

(wola właściciela). Właściciel bowiem decyduje o tym, czy rzeczy, które potencjalnie mogą

być względem siebie w stosunku przynależności, in concreto w stosunku takim są. Poza wolą
właściciela dużą rolę odgrywa również sposób jej realizacji. Właściciel musi używać jednej rzeczy
(pomocniczej), korzystając z drugiej (głównej). Rzeczy główna i pomocnicza muszą zatem rzeczywiście
pozostawać względem siebie w stałym faktycznym związku; zob. o tym także S. Grzybowski (w:) System
I, s. 430 i 431 oraz W. J. Katner,

Rozważania, s. 37. Zdaniem E. Skowrońskiej (K.c. Komentarz 1977, s.

122) faktyczny związek rzeczy głównej i pomocniczej wyraża się m.in. w pozostawaniu ich w tej samej
przestrzeni.

Przy dowodzeniu istnienia bądź nieistnienia stosunku przynależności stosuje się regułę dowodową z

art. 6 k.c.

Cechy stosunku przynależności

Stosunek przynależności odnosi się wyłącznie do rzeczy. Inne przedmioty stosunków prawnych, w

szczególności dobra niematerialne, np. firma, znak towarowy, nie mogą stanowić ani przynależności, ani
rzeczy głównych; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 429; K. Piasecki (w:) K.c. Komentarz 1989, s. 63.

Rzeczą główną może być rzecz ruchoma i nieruchoma; rzeczą pomocniczą może być tylko

rzecz ruchoma.

Pomiędzy rzeczą główną i pomocniczą zachodzi wyłącznie związek funkcjonalny (gospodarczy).

Rzecz pomocnicza pozostaje

rzeczą samoistną. Nie ma więc ścisłej więzi fizycznej, która powoduje, że

rzecz staje się częścią składową innej rzeczy (art. 47 § 2 k.c.).

W s

tosunku przynależności występują dwa odrębne podmiotowe prawa własności - do rzeczy

głównej i do rzeczy pomocniczej.

Właścicielem rzeczy głównej i pomocniczej musi być ten sam podmiot (art. 51 § 2 k.c.). Stosunek

przynależności może również występować w ramach współwłasności łącznej i w częściach ułamkowych,
z tym że w tym ostatnim przypadku udziały we współwłasności rzeczy głównej i pomocniczej muszą być
identyczne. Różne udziały we współwłasności rzeczy głównej i pomocniczej, jak również objęcie
stosunki

em współwłasności tylko jednej z rzeczy, tj. głównej lub pomocniczej, wyłącza możliwość uznania

związku pomiędzy takimi rzeczami za stosunek przynależności. Identycznie dzieje się też, gdy inne osoby
są współwłaścicielami rzeczy głównej, a inne pomocniczej.

Rzecz główna może mieć więcej niż jedną przynależność, np. kilka etui do okularów, smycz i

kaganiec wobec psa, tzw. inwentarz (żywy i martwy) wobec nieruchomości rolnej. Reguła ta nie działa
jednak w przeciwnym kierunku -

jedna rzecz nie może być rzeczą pomocniczą (przynależnością) dla

kilku rzeczy głównych (arg. z art. 51 § 1 k.c. in princ.); tak też S. Grzybowski (w:) System I, s. 429.
Dopuszczalny jest natomiast

kilkustopniowy stosunek przynależności, w którym jedna rzecz jest

przynależnością rzeczy głównej, która z kolei jest przynależnością innej rzeczy głównej; tak S. Grzybowski
(w:) System I, s. 429-430.

Przynależnością jest rzecz potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z przeznaczeniem

tej ostatniej. Przez zwrot "potrzebna do korzyst

ania" należy rozumieć umożliwienie, ułatwienie

korzystania z rzeczy głównej, a także uprzyjemnienie; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 430; E.
Gniewek, Prawo rzeczowe

1996, s. 35; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 11. Z kolei przesłanka

korzystania zgodnie z przeznaczeniem wyłącza możliwość uznania np. samochodu osobowego za
przynależność nieruchomości rolnej, na której prowadzone jest gospodarstwo rolne, zob. SN 6.04.1960,
RPEiS 4/1960, s. 315.

Rzecz pomocnicza musi pozostawać z rzeczą główną w faktycznym związku o charakterze

funkcjonalnym

. Związek ten musi być stały (trwały), a nie tylko jednorazowy czy dorywczy. Jednakże

wskutek pozbawienia rzeczy pomocniczej faktycznego związku z rzeczą główną rzecz pomocnicza nie
traci przymio

tu przynależności, o ile zerwanie tego związku ma charakter przemijający (art. 51 § 3 k.c.).

Zatem właściciel nie zawsze musi używać smyczy, wyprowadzając psa na spacer; właściciel może
zapomnieć wziąć etui do okularów; właściciel może oddać pokrowce na krzesła do oczyszczenia.

Trwałe zerwanie związku pomiędzy rzeczą główną a pomocniczą, np. zaprzestanie używania etui

do okularów, zgubienie klucza do szafy, kradzież smyczy lub psa, powoduje wygaśnięcie stosunku
przynależności.

3. Znaczenie prawne -

odesłanie

Znaczenie prawne instytucji przynależności określa art. 52 k.c.; zob. uw. do art. 52.

str. 64

Inne przypadki związku rzeczy

Pojęcie przynależności należy odróżniać od pojęcia części składowej. Związek, jaki zachodzi

pomiędzy rzeczą pomocniczą (przynależnością) a rzeczą główną, jest bardziej luźny niż związek
pomiędzy częścią składową a rzeczą nadrzędną. W stosunku przynależności rzecz pomocnicza pozostaje
rzeczą samoistną; natomiast część składowa z chwilą połączenia z rzeczą nadrzędną traci samodzielny
byt prawny. Wprawdzie przynależności i części składowe dzielą los prawny rzeczy głównej (nadrzędnej),
lecz w przeciwieństwie do części składowych w przypadku przynależności zasada ta nie ma charakteru
bezwzględnie obowiązującego, por. art. 47 § 1 k.c. i art. 52 k.c.

Pojęcie przynależności należy także odróżniać od związku zachodzącego pomiędzy rzeczami

równorzędnymi, np. parą butów, parą rękawiczek. W takim przypadku nie zachodzi pomiędzy rzeczami
charakterystyczny dla przynależności stosunek podporządkowania gospodarczego.

Art. 52.

Przynależność jako przedmiot obrotu

Przynależność (rzecz pomocnicza) nie traci samodzielnego bytu prawnego wskutek jej związku z

rzeczą główną. Pozostaje samoistną rzeczą ruchomą. Dlatego też przynależność może stanowić
przedmiot

samoistnego

obrotu

. Wskutek zbycia rzeczy pomocniczej wygaśnie stosunek

przynależności; rzecz główna i pomocnicza będą miały różnych właścicieli. Skutek ten może też wywołać
obciążenie rzeczy pomocniczej, np. w drodze ustanowienia użytkowania, a także jej wydzierżawienie lub
odnajęcie - z powodu pozbawienia rzeczy pomocniczej faktycznego związku z rzeczą główną, chyba że
zerwanie tego związku będzie miało charakter przemijający, co podlega ocenie in concreto. Ustanowienie
zastawu z regu

ły nie doprowadzi do wygaśnięcia stosunku przynależności.

Czynność prawna mająca za przedmiot przynależność nie wywiera żadnego wpływu na los prawny

rzeczy głównej.

Skutki czynności prawnej mającej za przedmiot rzecz główną

Czynność taka odnosi skutek także względem przynależności (art. 52 k.c.). Oznacza to, że w razie

uczynienia przedmiotem czynności prawnej rzeczy głównej skutki takiej czynności rozciągają się również
na przynależności. Co do zasady przynależności dzielą więc los prawny rzeczy głównej. Ratio legis
polega na utrzymaniu jedności gospodarczej pomiędzy rzeczą główną i jej przynależnościami; tak np. J.
Ignatowicz, Prawo rzeczowe , s. 20.

Przepis art. 52 k.c. ma charakter dyspozytywny

(względnie obowiązujący); znajduje zastosowanie

tylk

o wtedy, gdy strony nie postanowią inaczej. Dopuszczalne jest zatem wyłączenie rzeczy

pomocniczych z zakresu czynności prawnej. Dla osiągnięcia tego skutku niezbędne jest wyraźne
zaznaczenie woli stron w tej kwestii w umowie, zob. też SN 7.01.1992, OSP 1/1993/5 z gl. kr. A.
Lichorowicza, tamże.

Art. 52 k.c. dotyczy

czynności prawnych, lecz nie innych zdarzeń prawnych. Przez czynność

prawną należy rozumieć tak czynności dwustronne (umowy, w tym umowy zbycia, a także np. najmu,
dzierżawy), jak i czynności jednostronne, np. zrzeczenie się własności.

W przypadku innych niż czynności prawne zdarzeń prawnych (np. zasiedzenia) obowiązuje reguła

odrębnych losów prawnych rzeczy głównej i pomocniczej; tak też S. Grzybowski (w:) System I, s. 432; K.
Piasecki (w:) K.c. Komentarz 1989, s. 63. Odmienne stanowisko zajmuje J. Ignatowicz (K.c. Komentarz
1972

, s. 142), według którego ogólną zasadą jest, że los prawny przynależności związany jest z losem

prawnym rzeczy głównej. Podobnie zapatruje się na tę kwestię E. Skowrońska (K.c. Komentarz 1997, s.
124), twierdząc, iż skutki pewnych zdarzeń prawnych (nie będących czynnościami prawnymi) obejmują
także przynależności, np. dziedziczenie rzeczy głównej rozciąga się na przynależności, co ma znaczenie
zwłaszcza w przypadku ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych.

Przepisy szczególne

Reguła związania losów prawnych przynależności z losami prawnymi rzeczy głównej może być

wyłączona nie tylko na podstawie treści czynności prawnej, lecz również z mocy przepisów szczególnych
(art. 52in fine

k.c.). Do przepisów takich należą np. przepisy k.c. i pr. spółdz. o użytkowaniu przez rolnicze

str. 65

spółdzielnie produkcyjne gruntów stanowiących wkłady członkowskie (arg. z art. 141 § 2 pr. spółdz.), z
których wynika, że wniesienie wkładu gruntowego nie rozciąga się na przynależności.

Przepisy szczególne mogą także rozszerzać regułę ustanowioną w art. 52 k.c. przez wyłączenie jej

dyspozytywnego charakteru; zob. np. art. 84 ustawy o kw. i hip., zgodnie z którym hipoteka obejmuje
nieruchomość wraz z przynależnościami; przepis ten ma charakter iuris cogentis; zob. też art. 86 i 87
ustawy o kw. i hip.

Egzekucja skierowana do nieruchomości obejmuje również przynależności (art. 929 § 1 k.p.c. w zw.

z art. 84 ustawy o kw. i hip.); zob. też art. 947 § 1 pkt 2 k.p.c.

Natomiast wywłaszczenie nieruchomości nie obejmuje jej przynależności; tak E. Skowrońska (w:)

K.c. Komentarz 1977, s. 124.

Art. 53.

Pojęcie pożytków i ich rodzaje

Przez

pożytki należy rozumieć korzyści tj. dochody, przychody (terminy te należy rozumieć w

sensie potocznym, bez ich finansowoprawnego kontekstu), które przynoszą rzeczy lub prawa
podmiotowe, w granicach normalnej, prawidłowej gospodarki, bez natychmiastowego zniszczenia lub
utraty źródła tego przychodu; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 466. Pożytkami są zatem stałe lub
okresowe przychody o charakterze

majątkowym uzyskiwane wskutek prawidłowego gospodarowania

rzeczą lub prawem (W. J. Katner, Rozważania, s. 37), a także przychody uzyskiwane sporadycznie,
aczkolwiek w ramach prawidłowej gospodarki, np. drewno pozyskane wskutek ścięcia uschniętego
drzewa w sadzie; tak J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 144.

Pojęcie pożytków jest wszakże węższe od pojęcia korzyści:
a) poza zakresem

pożytków pozostają korzyści, które nie są przychodami, np. korzyści o charakterze

niemajątkowym czy korzyści wynikające z używania lokali, maszyn, ubrania (S. Grzybowski,
System I

, s. 466); zob. np. art. 224, 226 § 1, 405, 566 czy 752 k.c.;

b) nie są pożytkami takie korzyści, które nie stanowią przychodów uzyskanych w wyniku normalnej,

prawidłowej gospodarki lub które spowodowały jednocześnie zniszczenie lub utratę źródła
korzyści (S. Grzybowski, System I, s. 466), np. nie jest pożytkiem drewno pozyskane wskutek
wycięcia lasu w związku ze zmianą sposobu uprawy z leśnej na rolną; nie jest pożytkiem drewno
pozyskane wskutek wycięcia zdrowych drzew w sadzie; nie są pożytkami kwoty uzyskane ze
sprzedaży gruntu lub zwierząt; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 466 oraz Z. Radwański, Prawo
cywilne, s. 109; J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 144; A. Wolter, Prawo cywilne, s. 233.

K.c. wyróżnia następujące rodzaje pożytków:
a)

pożytki rzeczy (art. 53), które dzielą się na:

aa)

pożytki naturalne (art. 53 § 1) i

bb)

pożytki cywilne (art. 53 § 2) oraz

pożytki prawa (art. 54).

Ponadto wyróżnia się:
a) fructus percipiendi

, tj. pożytki, które dopiero zostaną pobrane, np. zboże rosnące w gruncie, owoce

na drzewach, nie wydobyta z pokładów glina lub piasek, nie uiszczone czynsze, nie wypłacone
odsetki;

b) fructus percepti

, tj. pożytki, które już zostały pobrane, w tym odłączone części składowe rzeczy,

czyli pożytki naturalne, zapłacony czynsz czy odsetki. Są to pożytki w znaczeniu ścisłym.

Donio

słość rozróżnienia pomiędzy fructus percepti i percipiendi najlepiej uwidacznia się w

przypadku pożytków naturalnych. Do nie pobranych pożytków naturalnych stosuje się zasady obrotu
dotyczące rzeczy przyszłych: do momentu ich odłączenia stanowią części składowe rzeczy; natomiast
pobrane pożytki naturalne stają się od chwili ich odłączenia samoistnymi rzeczami ruchomymi, będącymi
samodzielnym przedmiotem obrotu. Także w przypadku innych (niż naturalne) pożytków istnieje różnica
pomiędzy sytuacją prawną pożytków jeszcze nie pobranych, co do których uprawnionemu do ich pobrania
przysługuje roszczenie o świadczenie, a pożytkami już pobranymi, co do których roszczenie takie zostało
już skonsumowane. Ponadto przepisy prawne łączą z kategorią fructus percipiendi inne skutki prawne, np.
związane z ustaleniem osoby uprawnionej do pobrania pożytków czy rozliczeniami co do poczynionych
nakładów; zob. o tym bliżej S. Grzybowski (w:) System I, s. 467.

str. 66

Pożytki naturalne rzeczy

Pożytki naturalne (fructus naturales) rzeczy stanowią odłączone od niej części składowe, w tym

płody, o ile według zasad prawidłowej gospodarki można je uznać za normalny dochód z rzeczy (art.
53 § 1 k.c.). Pożytkami w rozumieniu art. 53 § 1 k.c. są zatem jedynie fructus percepti.

Pożytkami naturalnymi są płody rzeczy, czyli płody ziemi (zboże, owoce, drzewa wyrąbywane z lasu

w ramach planowej gospodarki leśnej) i przychówek zwierząt oraz inne części składowe, np. piasek,
glina, żwir, torf, wydobyte z ziemi. Te ostatnie uznaje się za pożytki, mimo iż ich wydobywanie powoduje
powolne wyczerpywanie się zasobów, a więc zmniejszenie substancji rzeczy, zob. SN 23.11.1950, OSN
2/1951/50; SN 31.03.1987 (nie publ.); zob. też SN 23.10.1975, OSN 5/1976/100.

Organiczny (zboże, mleko) lub nieorganiczny (żwir, piasek) charakter pożytków pozbawiony jest

znaczenia prawnego; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 468.

Budynki, lokale oraz znajdujące się w nich urządzenia produkcyjne - z przyczyn przyrodniczych

nie mogą stanowić źródła pożytków naturalnych; dlatego też przedmioty te mogą stanowić co do zasady

przedmiot najmu, a nie dzierżawy, tak trafnie NSA 23.09.1992, Mon.Prawn. 3/1994, s. 91 z gl. apr. Z.
Radwańskiego, tamże. Z. Radwański zauważa ponadto, że budynki, lokale, urządzenia produkcyjne mogą
być jednak przedmiotem dzierżawy, lecz tylko wówczas, gdy mają służyć dzierżawcy do odpłatnego
oddawania ich w używanie innym podmiotom; wtedy bowiem przedmioty te będą przynosiły pożytki w
postaci pożytków cywilnych. Jeśli natomiast ktoś zawiera umowę o korzystanie z pomieszczeń i urządzeń
dla prowadzenia własnego przedsiębiorstwa, to przedmioty te nie przynoszą dochodu na podstawie
stosunku prawnego (pożytków cywilnych); mogą być zatem wyłącznie przedmiotem najmu, a nie
dzierżawy; tak trafnie Z. Radwański w cyt. gl. do NSA 23.09.1992, s. 91; zob. też SN 19.01.1960, OSN
1/1961/18; SN 28.05.1958, OSN IV/1959/110; SN 12.05.1959, OSN IV/1960/102.

Do czasu

odłączenia pożytki naturalne są częścią składową rzeczy; nie mogą więc być odrębnym

przedmiot

em prawa własności (art. 47 § 1 k.c.). Odrębność prawną uzyskują z chwilą odłączenia od

rzeczy (art. 190 k.c.). Istotny jest sam fakt odłączenia, a nie jego sposób.

Kryterium (ekonomiczne) normalnego dochodu z rzeczy

ustalane na podstawie zasad prawidłowej

gospodarki ma istotne znaczenie. Stosowanie tego kryterium wymaga uwzględnienia rodzaju rzeczy i
normalnego (zwykłego) sposobu korzystania z niej. Nie można uważać za pożytki naturalne odłączonych
części składowych, jeżeli odłączenie takie powoduje zmianę charakteru rzeczy lub niemożność jej
eksploatacji w dotychczasowy sposób; tak J. St. Piątowski (w:) System II, s. 373. Odłączone części
składowe rzeczy nie będące normalnym dochodem z rzeczy staną się wprawdzie odrębnym
przedmiotem własności, lecz nie będą miały charakteru pożytków. Nie stosuje się do nich art. 190 k.c.; z
reguły pozostaną więc własnością właściciela rzeczy (nadrzędnej), tak J. St. Piątowski (w:) System II, s.
374; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 127.

Pożytki cywilne rzeczy

Pożytkami cywilnymi (fructus civiles) są dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku

prawnego

(art. 53 § 2 k.c.), np. najmu, dzierżawy, użytkowania, użytkowania wieczystego. Identycznie

kwalifikuje się świadczenie za tzw. bezumowne korzystanie z rzeczy; tak K. Piasecki (w:) K.c.
Komentarz 1989, s. 64.

Pożytkiem cywilnym będzie np. czynsz najmu czy dzierżawy, opłata roczna z tytułu użytkowania

wieczystego. Pożytki cywilne z reguły mają charakter pieniężny; mogą jednak przybrać także inną
post

ać, zob. np. art. 659 § 2 k.c. o czynszu najmu w postaci świadczeń innego rodzaju czy art. 693 § 2

k.c. o czynszu dzierżawy w postaci ułamkowej części pożytków.

Pożytki cywilne uzyskuje się dopiero z chwilą spełnienia świadczenia; tak S. Grzybowski (w:)

System I, s. 468.

Kryterium normalnego dochodu z rzeczy ustalanego na podstawie zasad prawidłowej gospodarki nie

ma zastosowania

w przypadku pożytków cywilnych; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 468.

Pożytki cywilne pobiera przede wszystkim właściciel rzeczy; może je jednak pobierać także

niewłaściciel, np. dzierżawca, jeśli odda rzecz dzierżawioną w poddzierżawę lub najem.

Dzierżawca, będąc zobowiązany do uiszczania czynszu na rzecz wydzierżawiającego, który wskutek

tego uzyskuje pożytki cywilne, sam jest uprawniony do pobierania pożytków naturalnych rzeczy
dzierżawionej (art. 693 § 1 k.c.). Prawo do pobierania pożytków naturalnych rzeczy ma także użytkownik
(art. 252 k.c.), użytkownik wieczysty (art. 233 k.c.), lecz nie najemca ani biorący rzecz w użyczenie.

str. 67

Art. 54.

Pożytki prawa

Art. 54 k.c. nie rozstrzyga o jakie prawa chodzi. Z. Radwański ( Prawo cywilne, s. 110) wyłącza z

zakresu art. 54 k.c. te spośród praw podmiotowych, które dotyczą rzeczy lub innych przedmiotów
materi

alnych. Bardziej uzasadnione wydaje się stanowisko S. Grzybowskiego (System I, s. 469), który

wyłącza z zakresu art. 54 k.c. tylko prawo własności rzeczy, gdyż pożytkami rzeczy (prawa własności
rzeczy) są pożytki naturalne lub cywilne; tak też J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 145.

Pożytkami prawa mogą być pożytki naturalne i cywilne (S. Grzybowski, System I, s. 469).

Pogląd ten wspiera art. 55 k.c., który odnosi się do pożytków wszystkich rodzajów (także do pożytków
prawa) i w którym mowa jest tylko o pożytkach naturalnych i cywilnych.

Prawami podmiotowymi przynoszącymi pożytki są:
a) prawa bezwzględne i względne, z którymi łączy się władztwo nad rzeczą, np. użytkowanie

wieczyste, użytkowanie, dzierżawa; prawa te przynoszą pożytki naturalne, mogą też przynosić
pożytki cywilne, np. czynsz z tytułu poddzierżawy; zob. też SN 29.07.1977, OSN 4/1978/61;

b) prawa bezwzględne i względne, z którymi nie łączy się władztwo nad rzeczą, np. odsetki od

wierzytelności, w tym z tytułu odpłatnej pożyczki, kredytu czy wkładu pieniężnego w banku, opłaty
licencyjne czy sublicencyjne; pożytki te mają charakter pożytków cywilnych; zob. też SN
30.05.1979, OSN 11/1979/214.

Pożytkami prawa są jedynie te dochody, które prawo przynosi zgodnie ze społeczno-gospodarczym

przeznaczeniem.

Pożytki na tle przepisów prawa geologicznego i górniczego, prawa wodnego oraz prawa

łowieckiego

a) Wydobyte kopaliny

stanowiące części składowe nieruchomości są - zgodnie z regułą ogólną (art.

53 § 1 k.c.) - pożytkami naturalnymi rzeczy lub prawa (arg. z art. 7 ust. 1 pr. geol. i górn.).
Natomiast wydobyte kopaliny stanowiące własność Skarbu Państwa (art. 7 ust. 1 pr. geol. i górn.)
są pożytkami (naturalnymi) prawa, o ile w ogóle można o nich mówić w kategoriach
cywilnoprawnych; tak te

ż S. Grzybowski (w:) System I, s. 470.

b) Ryby

i inne organizmy żyjące w wodzie stanowią jej pożytki (art. 3 pr. wodn.). Pożytki z zakresu

pr. wodn. uważa się za kategorię szczególną, różną od pożytków w rozumieniu k.c. Do
wodno-

prawnego pojęcia pożytków można stosować przepisy k.c. jedynie w drodze analogii; tak

S. Surowiec (w:) Prawo wodne. Komentarz

, s. 17. Pożytki te po odłowieniu stanowią własność

właściciela wody lub osób uprawnionych do ich pobierania np. na podstawie pozwolenia
wodnoprawnego, zob. S. Surowiec (w:) Prawo wodne, Komentarz, s. 18.

Zwierzyna objęta w posiadanie w wykonaniu prawa polowania stanowi pożytki (naturalne)

prawa. Z. Radwański (Prawo cywilne, s. 110) uważa natomiast zwierzynę za pożytki naturalne
rzeczy (przedmiotów materialnych); stanowisko to należy uznać za konsekwencję wąskiego
ujmowania przez tego autora pojęcia pożytków prawa.

Pożytki przedsiębiorstwa

S. Grzybowski (System I

, s. 470) wyłączał - pod rządami dawnego prawa (nie zawierającego normy

art. 55

k.c.) -

istnienie kategorii pożytków przedsiębiorstwa. Obecnie zagadnienie jest kontrowersyjne

wobec rozbieżnych poglądów na temat konstrukcji prawnej przedsiębiorstwa w znaczeniu
przedmiotowym; zob. o tym - uw. do art. 55

i 55

. Z uwagi wszakże na art. 75

k.c., w którym mowa jest

o wydzierżawieniu przedsiębiorstwa lub ustanowieniu na nim prawa użytkowania, należy opowiedzieć się
za istnieniem kategorii pożytków przedsiębiorstwa w postaci pożytków prawa (do przedsiębiorstwa).

Art. 55.

1. Zakres odniesienia przepisu

Art. 55 k.c. dotyczy

wszystkich rodzajów pożytków, tj. pożytków rzeczy i pożytków prawa, w tym

pożytków naturalnych i cywilnych; tak S. Grzybowski (w:) System I, s. 471.

str. 68

Uprawnienia do pobierania pożytków

Art. 55 k.c. nie rozstrzyga o tym, komu przypadają pożytki. Decydują o tym instytucje prawne z

zakresu prawa rzeczowego i prawa zobowiązań, czyli konkretny układ stosunków prawnych. Co do
zasady uprawnionym do pobierania np. pożytków naturalnych rzeczy jest właściciel rzeczy. Może on
jednak -

na podstawie stosunków prawnych łączących go z osobami trzecimi - być pozbawiony tego

uprawnienia, np.

użytkownik wieczysty, użytkownik, dzierżawca są uprawnieni do pobierania pożytków

naturalnych rzeczy. Dzierżawca z kolei może wyzbyć się tego uprawnienia oddając rzecz w
poddzierżawę. Uprawnienie do korzystania z rzeczy i pobierania z niej pożytków jest bowiem samoistnym
przedmiotem obrotu prawnego; tak J. St. Piątowski (w:) System II, s. 375.

Uprawnionym do pobieran

ia pożytków naturalnych rzeczy jest też samoistny posiadacz w dobrej

wierze

(art. 224 k.c.), a także posiadacz zależny w dobrej wierze, np. osoba, która zachowywała się jak

użytkownik czy dzierżawca, nie wiedząc, że umowa o ustanowieniu użytkowania lub umowa dzierżawy
była nieważna (art. 230 wzw. z art. 224 k.c.); zob. J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972, s. 154-156; J.
St. Piątowski (w:) System II, s. 376.

Pożytki rzeczy i prawa pochodzące z majątku odrębnego jednego z małżonków przypadają obojgu

małżonkom jako przedmioty majątku wspólnego; zob. SN 23.10.1975, OSN 5/1976/100; SN 30.05.1979,
OSN 11/1979/214.

Uprawnionym do pobierania pożytków cywilnych, np. z tytułu czynszu najmu, jest wynajmujący

(właściciel, użytkownik wieczysty, użytkownik); może być nim także osoba, która nabyła to uprawnienie
wskutek przelewu, co może dotyczyć nie tylko wierzytelności z tytułu zaległego czynszu, a więc nie tylko
wierzytelności już wymagalnej.

Czas trwania uprawnienia do pobierania pożytków

Art. 55 k.c. różnicuje regulację w zależności od rodzaju pożytków:
a)

pożytki naturalne (rzeczy i prawa) przypadają uprawnionemu, jeśli zostały odłączone od rzeczy

macierzystej (nadrzędnej) w czasie trwania jego uprawnienia; oznacza to, że jeśli pożytki naturalne nie
zostały odłączone w tym czasie, to przypadną one innej osobie, np. jeśli dzierżawa wygasła przed
zbiorem płodów, płody te przypadną wydzierżawiającemu;

pożytki cywilne (rzeczy lub prawa) przypadają uprawnionemu w stosunku do czasu trwania

uprawnienia do pobi

erania pożytków, czyli według czasu trwania uprawnienia, np. w razie zbycia

rzeczy najętej dotychczasowemu właścicielowi przypada czynsz najmu (pożytki cywilne) do chwili zbycia
rzeczy; nowemu właścicielowi zaś od chwili nabycia rzeczy. Umowa pomiędzy zbywcą a nabywcą może
modyfikować tę zasadę, jeśli zbywca dokona przelewu przypadającej mu wierzytelności z tytułu czynszu
na nabywcę; zob. też SN 17.02.1958, RPEiS 2/1960, s. 403. Wymagalność roszczenia nie ma znaczenia
-

uprawniony ma prawo do pożytków cywilnych w stosunku do czasu trwania swego uprawnienia nawet,

jeśli w chwili wygaśnięcia jego uprawnienia roszczenie z tego tytułu było jeszcze niewymagalne; tak S.
Grzybowski (w:) System I

, s. 471. Uprawnienie do pobierania pożytków cywilnych zostało zatem

kreślone szerzej niż w przypadku pożytków naturalnych.

Sposób nabycia pożytków naturalnych

Uprawniony do pobrania pożytków naturalnych nabywa ich własność z chwilą ich odłączenia (art.

190 k.c.). Istotny jest fakt odłączenia pożytków naturalnych, a nie sposób, w jaki to nastąpiło; tak J. St.
Piątowski (w:) System II, s. 374. Odłączenie może nastąpić wskutek działania człowieka -
uprawnionego lub osoby trzeciej (nawet działającej bezprawnie) bądź pod wpływem działania
czynników niezależnych od woli człowieka, np. strącenie owoców przez wiatr. We wszystkich
wymienionych wypadkach właścicielem pożytków staje się uprawniony do ich pobierania; dotyczy to także
wypadku odłączenia części składowej przez osobę trzecią w złej wierze, np. złodzieja; tak J. St. Piątowski
(w:) System II, s. 374.

nabyciu własności pożytków naturalnych decyduje stan prawny, a nie faktyczne posiadanie

rzeczy w chwili odłączania od niej pożytków; wyjątek dotyczy tylko samoistnego posiadacza w dobrej
wierze, który musi władać rzeczą w dobrej wierze w trakcie odłączania pożytków od rzeczy, a także
posiadacza zależnego w dobrej wierze, zob. J. St. Piątowski (w:) System II, s. 375 i 376.

Nakłady i wynagrodzenie za nie

str. 69

Uzyskanie pożytków często wymaga uprzedniego poczynienia nakładów (pieniężnych,

materiałowych, pracy ludzkiej). Jeżeli nakłady takie zostały poczynione, lecz nie zostały skonsumowane
przez pobranie pożytków, wówczas ten kto poczynił nakłady, będąc uprawnionym do pobrania pożytków,
może żądać od osoby, której pożytki przypadły, wynagrodzenia za poczynione nakłady.
Wynagrodzenie nie może przekraczać wartości pożytków (art. 55 § 2 k.c.). Jeżeli jednak niska wartość
pożytków byłaby zawiniona przez osobę zobowiązaną do zapłaty wynagrodzenia za nakłady, uprawniony
do zwrotu nakładów może wystąpić ze stosownym roszczeniem odszkodowawczym; tak J. Ignatowicz (w:)
K.c. Komentarz 1972

, s. 146; podobnie E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 128. Jeżeli natomiast

żadnych pożytków nie uzyskano i nie było to zawinione przez osobę zobowiązaną do zapłaty
wynagrodzenia za nakłady, wynagrodzenie nie należy się.

Przepis ten ma charakter iuris dispositivi

; strony umowy mogą zatem postanowić inaczej.

Reguła z art. 55 § 2 k.c. nie ma zastosowania w przypadkach, gdy przepisy szczególne przewidują

odnośnie do określonych stosunków prawnych odmienne dyspozycje, zob. np. art. 207, 258, 319, 706,
1042 k.c.

W razie

poczynienia nakładów przez osobę nie uprawnioną do pobierania pożytków i która

pożytków tych nie pobrała, rozliczenia pomiędzy tą osobą a osobą uprawnioną do pobierania pożytków
następują na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu lub o prowadzeniu cudzych spraw bez
zlecenia; zob. też art. 226 k.c. dotyczący roszczeń między właścicielem a samoistnym posiadaczem
rzeczy.

Rozliczenia pomiędzy uprawnionym do pobierania pożytków a nieuprawnionym, który pożytki

pobrał, mogą następować na podstawie art. 224 i 225, art. 1029 k.c. oraz na podstawie przepisów o
odpowiedzialności odszkodowawczej i bezpodstawnym wzbogaceniu. Zob. też SN 29.01.1971 (nie publ.),
w którym wyrażono zasadę, iż przepisy o rozliczeniach między właścicielem a posiadaczem rzeczy z
tytułu korzystania z rzeczy i dokonanych nakładów mają zastosowanie tylko wtedy, gdy stron nie łączy
stosunek umow

ny. O rozliczeniach decydują postanowienia umowy; w razie braku stosownych

postanowień w umowie stosuje się zasady ogólne, do których należą przede wszystkim przepisy o
bezpodstawnym wzbogaceniu.

Art. 55(1).

Literatura: M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, cz. I

, Lwów 1935, reprint - Warszawa 1991

(w skrócie: K.h. Komentarz); J. Baehr, Spółka z udziałem kapitałowym pracowników, Warszawa-Poznań
1993; A. Jakubecki, J. Mojak,

Odstąpienie od umowy sprzedaży przedsiębiorstwa (w:) Obrót

nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; M. Kępiński, Ograniczona odpowiedzialność
nabywcy przedsiębiorstwa (art. 526 k.c.) w: Problemy kodyfikacji prawa cywilnego, Księga pamiątkowa
ku czci prof. Z. Radwańskiego, red. S. Sołtysiński, Poznań 1990; T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charakter
prawny przedsiębiorstwa, PPH 8/1996; M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie przedsiębiorstwa w świetle
art. 55

k.c.

, PPH 3/1994; M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa w prawie cywilnym i handlowym.

Przedsiębiorstwo jako przedmiot obrotu, cz. I i II, PPH 4/1993 i 5/1993 (w skrócie: Pojęcie
przedsiębiorstwa I lub Pojęcie przedsiębiorstwa II); J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy. Komentarz,
Warszawa 1934 (w skrócie: K.h. Komentarz); J. Napierała, Wybrane instytucje prawa cywilnego
znajdujące zastosowanie w związku z likwidacją przedsiębiorstwa państwowego, Rej. 11/1994; M.
Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne przedsiębiorstwa państwowego, Warszawa-Lódź 1990; M.
Poźniak-Niedzielska, Zbycie części przedsiębiorstwa (w:) Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej,
Kraków 1997; B. Sołtys, Klientela przedmiotem aportu w spółkach kapitałowych (w:) Spółka jako podmiot
gospodarczy

, red. J. Frąckowiak, AWr. No 1770, Prawo CCXLII, Wrocław 1995; B. Sołtys, Klientela -

Przedsiębiorstwo - Wolny zawód, Rej. 1/1995; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego, PPH
7/ 1995; B. Sołtys, Sytuacja prawna nieruchomości wchodzącej w skład przedsiębiorstwa, Rej. 1/1996; S.
Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. I, Warszawa 1994 (w skrócie: K.h.
Komentarz

); D. Strzępek, Przedsiębiorstwo jako przedmiot wkładu niepieniężnego w spółkach

kapitałowych, RPr. 4/1995; D. Szańca, Kilka uwag na temat skutków zbycia przedsiębiorstwa w świetle
ustawy o komercjalizacji i

prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, PUG 7-8/1997; A. Szumański,

Problem przekształcenia spółki cywilnej w spółkę kapitałową , PPH 8/1995; J. Widło, Pojęcie
przedsiębiorstwa, PPH 7/1997; J. Widło, Zakres stosowania art. 526 k.c. w odniesieniu do przepisów o
zbyciu przedsiębiorstwa, PPH 1/1996; A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny, t. 3,
Warszawa 1993; S. Włodyka, Umowy dotyczące przedsiębiorstwa (w:) Prawo umów w obrocie
gospodarczym

, red. S. Włodyka, Kraków 1993; M. Wolanin, Przedsiębiorstwo jako przedmiot zbycia w

str. 70

procesach prywatyzacyjnych, Rej. 3/1996; M. Wolanin,

Transakcja sprzedaży przedsiębiorstwa i jej skutki

prawne, Rej. 7-8/1996; F. Zoll, A. Krauss, Komentarz do ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji,
Kraków 1929 (w skrócie: Komentarz do u.z.n.k.).

1. Przedmiot regulacji

Art. 55

k.c. -

dodany nowelą do k.c. z 1990 - normuje razem z art. 55

, 75

, 526 k.c. problematykę

przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym. Statuuje on definicję (legalną) przedsiębiorstwa i
zawiera

przykładowe (nie wyczerpujące) wyliczenie składników przedsiębiorstwa.

Art. 55

k.c. określa sens prawny kreowania pojęcia przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym.

Art. 526 k.c. z kolei ustala konsekwencje zbycia przedsiębiorstwa w zakresie odpowiedzialności za długi
związane z jego prowadzeniem. Formę czynności prawnych odnoszących się do przedsiębiorstwa
reguluje art. 75

k.c.

Termin: przedsiębiorstwo (w znaczeniu przedmiotowym) pojawia się także w wielu innych przepisach

k.c. (np. art. 49, 357

§ 2, 358

§ 4, 435, 554, 583 § 1) oraz w przepisach aktów pozakodeksowych (np.

pr. upadł., ustawie o p.p., ustawie o j.v., u.k.p., u.zn.tow.). Definicja zawarta w art. 55

k.c. wywiera wpływ

na wykładnię takich przepisów.

Skąpość regulacji dotyczącej problematyki przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym (zob. dla

porównania dawną regulację w k.h. - art. 39 i n.), brak wyraźnej koncepcji normatywnej, a także
nienależyte skorelowanie nowo wprowadzanych przepisów z już istniejącymi uregulowaniami (por.
zwłaszcza art. 55

pkt 5 k.c. z art. 526 k.c.), stanowią główne przyczyny niejasności instytucji oraz

poważnych rozbieżności interpretacyjnych (podobnie A. Wolter i in., Prawo cywilne, s. 232-233).
Kontrowersje doktrynalne odnoszą się tak do generaliów, jak i kwestii szczegółowych. Nieliczne
orzecznictwo nie przyczynia się do ujednolicenia poglądów.

Inne znaczenia terminu: przedsiębiorstwo

Poza używaniem terminu: przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym termin ten stosowany jest

również w sensie podmiotowym dla oznaczenia podmiotu, który prowadzi działalność gospodarczą, np.
przedsiębiorstwo państwowe, a także w znaczeniu funkcjonalnym, które oznacza prowadzenie
działalności gospodarczej w celach zarobkowych; zob. o różnych znaczeniach terminu: przedsiębiorstwo
m.in. M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa /I/, s. 8 i 9; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 19.

Niewłaściwe jest zatem posługiwanie się np. zwrotem sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego;

prawidłowo jest sprzedaż przedsiębiorstwa przedsiębiorstwa państwowego albo sprzedaż
przedsiębiorstwa prowadzonego przez przedsiębiorstwo państwowe.

Różne znaczenia terminu przedsiębiorstwo nakładają na interpretatora obowiązek każdorazowego

ustalania sensu, w jakim termin ten in concreto

został użyty. Nie zawsze przy tym będzie wystarczające

oparcie się na definicjach ustawowych zawartych w tzw. słowniczkach. Zob. np. art. 5 pkt 1 u.zn.tow.,
który definiuje termin przedsiębiorstwo w znaczeniu podmiotowym, choć zarazem używany jest w tej
samej ustawie również w sensie przedmiotowym, np. w art. 16.

Rodowód przepisu

Art. 55

k.c. jest wzorowany na uchylonym art. 40 k.h., aczkolwiek nie jest z nim identyczny; zob.

zwłaszcza różnice sformułowań w pkt 5 art. 55

k.c. i pkt 5 art. 40 § 1 k.h., zob. też art. 40 § 2 k.h.

Przy wykładni art. 55

k.c. można zatem posługiwać się zarówno orzecznictwem, jak i literaturą

dotyczącą art. 40 k.h. Zob. też m.in. M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa /I/, która omawia
problematykę przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym na tle k.h.

Dodanie do k.c. art. 55

i 55

nie jest równoznaczne z wprowadzeniem całkowicie nowej instytucji, nie

znanej dotychczasowemu ustawodawstwu powojennemu. Pojęcia: przedsiębiorstwo (w sensie
przedmiotowym) oraz zbycie prz

edsiębiorstwa funkcjonowały w obrocie prawnym, w tym w przepisach,

także przed nowelizacją k.c. w 1990 r.; zob. np. 526 k.c., art. 113 pr. upadł., art. 16 u.zn.tow., art. 31
ustawy o zasadach prowadzenia na terytorium PRL działalności gospodarczej w zakresie drobnej
wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (ustawa z 6.07.1982, j.t. Dz.U. z 1985 r. Nr 13,
poz. 58 ze zm.). Przy interpretacji obydwu pojęć można zatem korzystać z dotychczasowego dorobku tak
doktrynalnego, jak i orzeczniczego.

str. 71

Pojęcie przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym

Przedsiębiorstwo w sensie przedmiotowym oznacza (art. 55

k.c.)

zespół składników materialnych i

niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych. Przedsiębiorstwo
stanowi zatem zorganizowany kompleks

majątkowy przeznaczony do prowadzenia działalności

produkcyjnej, handlowej lub usługowej, w którym decydującą rolę odgrywają więzi funkcjonalne i
organizacyjne

łączące poszczególne i różnorodne zarazem składniki w jednolitą całość; tak m.in. A.

Wolter, Prawo cywilne, s. 239; T. Dybowski,

Ochrona własności, s. 43; Z. Radwański, Prawo cywilne, s.

114; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 27 i 28; A. Wolter i in., Prawo cywilne

, s. 232; B. Sołtys,

Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 19; J. Mojak (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 1116-1117; M. Litwińska,
Pojęcie przedsiębiorstwa /I/, s. 9; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, passim; taż, Zbycie
części; A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach, s. 87, z tym że ostatnio wymieniony autor uważa, że definicja
przedsiębiorstwa (art. 55

k.c.) niedostatecznie podkreśla element organizacji jako niezbędną cechę

przedsiębiorstwa.

W czynniku organizacji

, który wiąże poszczególne elementy składające się na przedsiębiorstwo,

postrzega się istotę zjawiska gospodarczo-prawnego, jakim jest przedsiębiorstwo. Czynnik ten
indywidualizuje

przedsiębiorstwo, łącząc w niepowtarzalny sposób różnorodne elementy wchodzące w

jego skład. Dzięki elementowi organizacji przedsiębiorstwo alienuje się (wyodrębnia) od osoby
przedsiębiorcy oraz od majątku przedsiębiorstwa. Majątek ten bowiem stanowi tylko materialną podstawę
organizacji. Z tego też powodu przedsiębiorstwo nie jest jedynie sumą składających się nań elementów
materialnych i niematerialnych, lecz samoistnym dobr

em o wartości majątkowej; tak m.in. M.

Poźniak-Niedzielska, Pojęcie przedsiębiorstwa a jego majątek , AUMCS XXIX, 8/1982, s. 130 i n.; taż,
Zbycie części, s. 178 i n.; taż, Dobra niematerialne, s. 41; taż, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 31 i 34; F. Zoll
(w:) Komentarz do u.z.n.k.

, s. 57; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 19-20; tenże, Klientela

przedmiotem, s. 112 i n.

Niekiedy, nie lekceważąc wszakże czynnika organizacji, istoty przedsiębiorstwa upatruje się przede

wszystkim w klienteli rozumianej j

ako zdolność pozyskiwania i utrzymywania kręgu odbiorców (tak

pojmowanej klienteli nie należy utożsamiać z ogółem odbiorców). Brak tej zdolności uniemożliwia
prowadzenie działalności gospodarczej; klientela stanowi więc immanentny element przedsiębiorstwa,
istotę tego pojęcia; tak zwłaszcza B. Sołtys, Klientela, s. 125-126 i 132 i n.; tenże, Sytuacja prawna, s. 85;
tenże, Klientela przedmiotem, s. 113 i n.; podobnie T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charakter prawny, s.
29, a wcześniej F. Zoll (w:) Komentarz do u.z.n.k., s. 57-59.

Przedsiębiorstwo jest kompleksem majątkowym dynamicznym - zmiennym w czasie. Zmianom

podlegają zarówno aktywa wchodzące w skład przedsiębiorstwa, jak i pasywa związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa. Zob. bliżej o tej właściwości w kontekście skutków odstąpienia od umowy sprzedaży
przedsiębiorstwa, A. Jakubecki, J. Mojak, Odstąpienie, s. 68 i n. Właściwość ta prowadzi niekiedy do
rozróżniania czynnych i nieczynnych mas majątkowych; tak zwłaszcza A. Stelmachowski, Przedmiot
własności, s. 109. Czynną (funkcjonującą) masą majątkową jest przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55

k.c. (a także gospodarstwo rolne - art. 55

k.c.). Czynne masy majątkowe pełnią zupełnie inną funkcję niż

analogiczne masy bierne; inna jest także ich wartość majątkowa. Nieczynne przedsiębiorstwo stanowi
universitas rerum

, do którego należy stosować reguły prawa cywilnego odnoszące się do rzeczy; tak

trafnie A. Stelmachowski,

Przedmiot własności, s. 111. Spostrzeżenie to rodzi konsekwencje dla

interpretacji art. 55

k.c., który ma na myśli szeroko rozumiany obrót czynnymi przedsiębiorstwami; stąd

też art. 55

k.c. wymienia w pkt 2 księgi handlowe. Kwestia ta wymaga także nowego spojrzenia na

zagadnienie zbywania przedsiębiorstw w ramach likwidacji podmiotu prowadzącego dotychczas
przedsiębiorstwo; zob. też B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 20.

Charakter prawny przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym ujmowany jest niejednolicie:
a) przedsiębiorstwo jako rzecz zbiorowa; tak M. Allerhand, K.h. Komentarz, s. 80; A. Kunicki w

glosie do SW dla m.st. Warszawy 1.02.1962, PiP 2/1963, s. 363; J. Baehr,

Spółka, s. 94;

b) przedsiębiorstwo jako zbiór praw (universitas iuris); tak J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 14;
c) przedsiębiorstwo jako universitas rzeczy i praw; tak S. Buczkowski w glosie do SN 10.01.1972,

OSPiKA 12/1972/232, s. 539; E. Łętowska (w:) System III/1, s. 942; W. Góralczyk jr, Komentarz
do ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, Warszawa 1991, s. 21; J. Baehr, Spółka,
s. 98;

d) przedsiębiorstwo jako dobro niematerialne, stanowiące przedmiot bezwzględnego prawa

podmiotowego o charakterze majątkowym; tak F. Zoll, Prawa rzeczowe na ziemiach polskich,
Warszawa-

Kraków 1920, s. 38, który prawo to sytuował w grupie praw do rzeczowych

str. 72

podobnych (

prawo własności na przedsiębiorstwie - własność przedsiębiorcza); zob. też F.

Zoll (w:) Komentarz do u.z.n.k.

, s. 55 i 60. Zbliżone zapatrywania reprezentują: B. Sołtys,

Klientela

, s. 130 i 136; tenże, Klientela przedmiotem, s. 125; T. Komosa, J. Tropaczyńska,

Charakter prawny

, s. 29; M. Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne, s. 46; taż, Zbycie

przedsiębiorstwa, s. 34, a także S. Buczkowski w glosie do cyt. SW dla m.st. Warszawy
1.02.1962, PiP 2/1963, s. 365; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 19

97, s. 27; J. Widło, Pojęcie

przedsiębiorstwa, s. 30 i 31. Uznaje się przy tym, iż materialnym uzewnętrznieniem (corpus
mechanicum

) tego dobra niematerialnego (przedsiębiorstwa) jest zespół składników materialnych

i niematerialnych, o którym mowa jest w art. 55

k.c.; tak B. Sołtys, Klientela przedmiotem, s. 113;

T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charakter prawny, s. 29; podobnie S. Buczkowski w cyt. glosie do
SW dla m.st. Warszawy 1.02.1962, s. 366; J. Widło, Pojęcie przedsiębiorstwa, s. 31. Składniki te
dzieli się niekiedy na podstawowe (istotne, konieczne, tj. nie dające się zastąpić z punktu
widzenia prowadzenia określonej działalności gospodarczej) i podrzędne (nieistotne dla bytu
przedsiębiorstwa); tak B. Sołtys, Sytuacja prawna, s. 86-87; tenże, Klientela przedmiotem, s. 115 i
n.; T. Komosa, J. Tropaczyńska, Charakter prawny, s. 29; J. Widło, Pojęcie przedsiębiorstwa, s.
31; przy czym składniki nieistotne kwalifikowane są jako przynależności przedsiębiorstwa (dobra
niematerialnego); tak B. Sołtys, Sytuacja prawna, s. 87; tenże, Klientela przedmiotem, s. 117-118;
podobnie S. Buczkowski w cyt. glosie do SW dla m.st. Warszawy 1.02.1962, s. 366, dla którego
elementy materialne wchodzące w skład dobra niematerialnego, jakim jest przedsiębiorstwo, mają
znac

zenie podrzędne, stanowiąc jakby rodzaj przynależności przedsiębiorstwa, tamże, s. 366

oraz J. Widło, Pojęcie przedsiębiorstwa, s. 33;

e) przedsiębiorstwo jako kompleks (zbiór) praw i obowiązków; tak A. Jakubecki, J. Mojak,

Odstąpienie , s. 62 oraz - jak się zdaje - SN 14.12.1995, OSN 3/1996/41. A. Stelmachowski
(

Przedmiot własności, s. 107 i 108), uznając przedsiębiorstwo za masę majątkową z aktywami i

pasywami uważa, iż elementy niemajątkowe stanowią jakby uzupełnienie elementów
majątkowych.

Żaden z wymienionych powyżej poglądów nie uzyskał przewagi (zob. też przegląd poglądów

doktryny dokonany przez M. Wolanin,

Przedsiębiorstwo ); charakter prawny przedsiębiorstwa w znaczeniu

przedmiotowym pozostaje więc niewyjaśniony. Zdecydowana wszakże większość przedstawicieli doktryny
opowiada się za uznaniem przedsiębiorstwa za szczególne dobro prawne, które może stanowić
samoistny (jeden) przedmiot obrotu cywilnoprawnego.

Składniki przedsiębiorstwa

Uwagi ogólne. Według dotychczasowych zapatrywań przedsiębiorstwo ujmowano w znaczeniu

węższym i szerszym. W ujęciu węższym przedsiębiorstwo oznaczało ogół praw podmiotowych
(bezwzględnych i względnych) tworzących zorganizowany kompleks majątkowy przeznaczony do
produkcji dóbr i usług. W znaczeniu szerszym przedsiębiorstwo - poza prawami podmiotowymi -
obejmowało stosunki faktyczne (np. lokalizację, stopień ściągalności wierzytelności, renomę) oraz inne
wartości (np. system organizacyjny, jakość stosowanej technologii, doświadczenie produkcyjne); tak S.
Grzybowski (w:) System I

, s. 459 i n. Ze względu na treść art. 55

pkt 5 k.c. mówi się także o

przedsiębiorstwie w znaczeniu trzecim (najszerszym), obejmującym również obowiązki związane z
prowadzeniem przedsiębiorstwa; tak np. S. Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 33.

Ujęcie przedsiębiorstwa w art. 55

k.c. odpowiada przedsiębiorstwu w znaczeniu szerokim -

"przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w jego skład"; tak też - jak się zdaje - M.
Poźniak-Niedzielska, Zbycie części, s. 178; odmiennie S. Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 34, który
uważa, że art. 55

k.c. używa terminu: przedsiębiorstwo w najszerszym z jego znaczeń. Różnica

podejścia sprowadza się do odmiennej interpretacji pkt 5 art. 55

k.c.; zob. o tym niżej - uw. F.

K.c. w art. 55

zawiera

przykładowe (nie enumeratywne) wyliczenie składników przedsiębiorstwa.

Analiza art. 55

k.c. prowadzi do wniosku, że w skład przedsiębiorstwa wchodzą wyłącznie aktywa,

pasywa

zaś ciążą na majątku przedsiębiorstwa; co do poglądu, że składnikiem przedsiębiorstwa są także

długi (pasywa) związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa zob. niżej - uw. F. Pośród składników
przedsiębiorstwa szczególnie istotną rolę odgrywają składniki o charakterze niematerialnym, gdyż
przede wszystkim one indywidualizują przedsiębiorstwo; tak też m.in. B. Sołtys, Klientela przedmiotem, s.
117; tenże, Sytuacja prawna, s. 85; M. Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne, s. 43; J. Widło, Pojęcie
przedsiębiorstwa, s. 30.

Oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo. Do oznaczeń tych należą: firma (art. 26 i n.

str. 73

k.h.) bądź nazwa (zob. art. 12 u.d.g., zob. też art. 43 k.c.), znaki towarowe (zob. u.zn.tow.). Różnica
pomiędzy firmą (nazwą) a znakami towarowymi polega na tym, że firma (nazwa) indywidualizuje
podmiot

, który prowadzi przedsiębiorstwo; znaki towarowe zaś (i usługowe) przeznaczone są do

indywidualizowania (odróżniania) towarów i usług produkowanych lub świadczonych w ramach danego
przedsiębiorstwa od towarów i usług innego przedsiębiorstwa, zob. też u.n.k. Do innych oznaczeń
indywidualizujących przedsiębiorstwo należą m.in. godła, skróty literowe, inne charakterystyczne
symbole (art. 5 u.n.k.). Odnośnie do firmy zob. zwłaszcza art. 34 i 33 k.h.; zob. też I. Wiszniewska,
Ochrona oznaczeń odróżniających , PPH 3/1997.

Księgi handlowe. Mają istotne znaczenie dla rachunkowości. Księgi handlowe traktowane są

jako

przynależność przedsiębiorstwa; tak J. Namitkiewicz, K.h. Komentarz, s. 71.
D.

Nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa. Chodzi o rzeczy stanowiące

przedmiot

prawa własności osoby prowadzącej przedsiębiorstwo. Nieruchomości mogą być także

przedmiotem

użytkowania wieczystego. Przez nieruchomości należy rozumieć nieruchomości gruntowe,

budynkowe, lokalowe. Do ruchomości należą maszyny i urządzenia, środki transportu, przedmioty
wyposażenia (meble), surowce i inne materiały oraz gotowe produkty.

Rzeczami sui generis

są pieniądze.

Patenty, wzory użytkowe i zdobnicze. Co do patentów i wzorów użytkowych zob. u.wyn.; co do

wzorów zdobniczych zob. rozp. RM w sprawie ochrony wzorów zdobniczych. W grupie tej mieści się
również dobro niematerialne w postaci topografii układu scalonego, zob. ustawę o ochronie topografii
układów scalonych.

Do wymienionych dóbr niematerialnych osobie prowadzącej przedsiębiorstwo przysługują

majątkowe prawa podmiotowe o charakterze bezwzględnym.

Zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Przepis pkt 5 art.

k.c. jest kontrowersyjny. Istota sporu sprowadza się do pytania, czy długi związane z prowadzeniem

przedsiębiorstwa (pasywa) są traktowane przez ustawodawcę jako składnik przedsiębiorstwa - pogląd
dominujący ; (tak np. A. Stelmachowski, Przedmiot własności, s. 107; S. Włodyka, Umowy, s. 86; A.
Szumański, Problem przekształcenia, s. 6 i 10; A. Jakubecki, J. Mojak, Odstąpienie, s. 70; D. Strzępek,
Przedsiębiorstwo, s. 54; J. Baehr, Spółka, s. 86, 97, 101; J. Napierała, Wybrane instytucje , s. 86; J.
Widło, Zakres stosowania, s. 25; M. Wolanin, Transakcja sprzedaży, s. 155; E. Skowrońska, K.c.
Komentarz 1997

, s. 130), czy też długi takie jedynie ciążą na majątku przedsiębiorstwa, co jest

równoznaczne z twierdzeniem, że w skład przedsiębiorstwa wchodzą wyłącznie aktywa - akceptowany tu
pogląd mniejszościowy; zob. np. M. Bednarek, Przemiany własności, s. 225 i n.; A. W. Wiśniewski,
Prawo o spółkach, s. 87; S. Gurgul (w:) S. Gurgul, E. Hnat, S. Karabasz, Prawo upadłościowe.
Komentarz, Koszalin 1991, s. 118-

119. Niejednoznaczne stanowisko wobec tej kwestii zajmują natomiast

S. Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 34 i 37; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 40-42;
M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa /II/, s. 8 i n.; A. Wolter i in., Prawo cywilne, s. 233.

Problem ma niebagatelne znaczenie praktyczne. Zaliczenie długów związanych z prowadzeniem

przedsiębiorstwa do jego składników pociąga za sobą ten rezultat, iż zarazem niezbędne staje się
uznanie, że czynność zbycia przedsiębiorstwa prowadzi do automatycznego (ex lege) przejęcia długów
przez nabywcę przedsiębiorstwa ze skutkiem zwalniającym wobec zbywcy, chyba że strony umowy
zbycia postanowiłyby inaczej (art. 55

in fine

k.c.); tak np. J. Widło, Zakres stosowania, s. 26 i 29.

Wywoływałoby to daleko idące reperkusje w sferze odpowiedzialności za te długi w aspekcie
podmi

otowym, zob. art. 526 k.c.; o relacjach pomiędzy art. 55

i 55

a art. 526 k.c. zob. niżej.

Na rzecz poglądu, iż w skład przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55

k.c. wchodzą wyłącznie aktywa

przemawiają argumenty:

a) natury historycznej -

w świetle art. 40 k.h. nie było wątpliwości, że na przedsiębiorstwo w sensie

przedmiotowym składają się tylko aktywa; zob. np. T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko,
Kodeks handlowy. Komentarz

, Kraków 1936, s. 84; a także M. Litwińska, Pojęcie

przedsiębiorstwa /I/, s. 11; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 41. Ten rodzaj
argumentacji legł prawdopodobnie u podstaw poglądu, iż normatywny sens zaliczenia długów do
składników przedsiębiorstwa w kontekście art. 55

k.c. może polegać na tym, że w stosunku

wewnętrznym (podkr. M. B.) pomiędzy zbywcą a nabywcą przedsiębiorstwa nabywca odpowiada
za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa; tak A. Wolter i in., Prawo cywilne, s. 233;

b) natury systemowej:

aa) nie budzi wątpliwości, że art. 526 k.c. oraz art. 113 pr. upadł. traktują przedsiębiorstwo jako

ogół aktywów; zob. np. A. Lichorowicz, Stosowanie, s. 204; M. Kępiński, Ograniczona

str. 74

odpowiedzialność, s. 385; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 41; J. Widło,
Zakres stosowania

, s. 26; D. Szańca, Kilka uwag, s. 21 i n. Trudno zaś przyjąć, by racjonalny

ustawodawca statuował definicję przedsiębiorstwa, która nie mogłaby mieć zastosowania w
kluczowych kwestiach związanych z obrotem przedsiębiorstwem w znaczeniu przedmiotowym.
Po

zostawienie zaś bez zmian przepisów art. 526 k.c. i art. 113 pr. upadł. świadczy o zamiarze

niemodyfikowania niewątpliwego zakresu pojęcia: przedsiębiorstwo, występującego w tych
przepisach; podobnie A. Wolter i in., Prawo cywilne, s. 233.

Nie bez znaczen

ia jest też argument zaczerpnięty z u.k.p., w której expressis verbis zaznacza

się, iż termin: przedsiębiorstwo używany w tej ustawie ma znaczenie określone w art. 55

k.c.

(art. 2 pkt 3) oraz statuuje się zasadę, iż kupujący przedsiębiorstwo (w ramach prywatyzacji
bezpośredniej) wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki przedsiębiorstwa państwowego, czyli
zbywcy (art. 40 ust. 1). Norma art. 40 ust. 1 u.k.p. wskazuje zatem, iż w ocenie ustawodawcy
długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (w znaczeniu przedmiotowym) nie stanowią
składnika przedsiębiorstwa. W przeciwnym razie przepis art. 40 ust. 1 u.k.p. należałoby uznać
za zbędny; zob. też art. 47 u.k.p., który statuuje reguły odmienne od wyrażonych w art. 519 i
526 k.c.; zob. też omówienia wymienionych postanowień u.k.p.; zob. zwłaszcza C. Kosikowski,
M. Śniegucki, Komercjalizacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Komentarz do
ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r.

, Warszawa 1997; D. Szańca, Kilka uwag , s. 22 i n., a także

K. Piasecki, P. Świątecki, Komercjalizacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych.
Praktyczny komentarz, Warszawa-

Zielona Góra 1997 oraz T. Grzeszczyk, Mechanizmy

prywatyzacji

, Kraków 1997;

bb) nie dochodzi do przekreślenia generalnej zasady, że za długi odpowiada ten, kto je zaciągnął;

trzeba przy tym pamiętać, iż przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym jest
przedmiotem

, a nie podmiotem praw i obowiązków związanych z jego prowadzeniem; tak też

S. Włodyka, Umowy, s. 85; podmiotem takich praw i obowiązków jest osoba prowadząca
przedsiębiorstwo;

cc) nie dochodzi do przekreślenia zasady, iż do skuteczności umowy przejęcia długu zawieranej

przez dłużnika z osobą trzecią niezbędna jest zgoda wierzyciela (art. 519 § 2 pkt 2 k.c.);
podobnie S. Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 37, zdaniem którego nie można przyjąć
wyłączenia czy też ograniczenia zastosowania art. 519 § 2 k.c. bez wyraźnej ingerencji
ustawodawcy; zob. art. 47 ust. 1 u.k.p. potwierdzający tę myśl. Zbliżone stanowisko zajmuje M.
Wolanin,

Transakcja sprzedaży, s. 157; J. Mojak (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 1115 oraz - jak

się zdaje - B. Sołtys, Sytuacja prawna, s. 83. Zatem w razie braku zgody wierzycieli na
przejęcie długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa przez nabywcę
przedsiębiorstwa, zbywca nadal odpowiada za te długi, a po stronie nabywcy powstaje ex
lege

odpowiedzialność solidarna obok zbywcy (art. 526 k.c.). Długi nie mogą więc stanowić

składnika przedsiębiorstwa; zbycie przedsiębiorstwa nie powoduje bowiem automatycznego
zwolnienia z długu zbywcy;

c) ze zwrotu: zobowiązania i obciążenia, niekoniecznie trzeba wnosić, iż chodzi o długi związane z

prowadzeniem przedsiębiorstwa. Przez termin: zobowiązania można równie dobrze rozumieć
stosunki cywilnoprawne o charakterze obligacyjnym, w których zbywcy przysługują
uprawnienia wierzyciela

. Stanowisko takie tłumaczy zarazem, dlaczego ustawodawca rzekomo

pominął tak istotny składnik majątkowy przedsiębiorstwa jak wierzytelności czy inne prawa
względne. Przez sformułowanie: obciążenia należy z kolei rozumieć przysługujące zbywcy
ograniczone prawa rzeczowe

związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa; podobnie - jak się

zdaje -

M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 42;

d) jeżeli długi stanowiłyby składnik przedsiębiorstwa, wówczas "nabywaliby" je także dzierżawcy i

użytkownicy przedsiębiorstwa (zob. art. 75

k.c.); tak S. Włodyka, Umowy, s. 86. Ponieważ

dzierżawcy i użytkownicy nie są nabywcami przedsiębiorstwa, zatem nie może mieć wobec nich
zastosowania art. 526 k.c., przewidujący solidarną odpowiedzialność zbywcy i nabywcy; tak też
M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie , s. 13. Przejście zatem na dzierżawców i użytkowników
długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa jako składników przedsiębiorstwa
powodowałoby, że tylko oni ponosiliby odpowiedzialność za długi zaciągnięte przez
wydzierżawiającego lub dającego w użytkowanie. Ten ostami - mimo zachowania uprawnień do
przedsiębiorstwa ("własności" przedsiębiorstwa) - byłby zwolniony z odpowiedzialności.
Konsekwencje takie są wszakże nie do zaakceptowania. Dopuszcza je jednak - jak się zdaje -

str. 75

u.k.p.

, zob. art. 40 i 47, w których występuje termin "przejmujący" przedsiębiorstwo. Termin ten

oznacza podmiot zawierający ze Skarbem Państwa umowę o oddanie przedsiębiorstwa do
odpłatnego korzystania (art. 52 ust. 1). Przepisy te wszakże (odnoszące się do prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych) nie unicestwiają (a przynajmniej nie powinny unicestwiać) reguł
ogólnych;

e) uznanie długów za składnik przedsiębiorstwa oznaczałoby także, że w razie wniesienia

przedsiębiorstwa do spółki tytułem aportu przedmiotem wkładu byłyby również pasywa, co jest
sprzeczne z zasadą, że przedmiotem wkładu mogą być wyłącznie aktywa; czynność taką
dopuszczają wszakże na zasadzie wyjątku D. Strzępek, Przedsiębiorstwo, s. 54; J. Baehr, Spółka,
s. 101, zaznaczając jednak, iż jest to możliwe jedynie wówczas, gdy aktywa przedsiębiorstwa
przewyższają jego pasywa;

f) długi jako składnik przedsiębiorstwa musiałyby być także elementem czynności zbycia

zorganizowanej części przedsiębiorstwa; możliwość taką wykluczają jednak nawet zwolennicy
zwalczanego tu poglądu, którzy zarazem dopuszczają możliwość stosowania w takich
przypadkach art. 55

i 55

k.c.; zob. np. M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie części, s. 182 i n.; B.

Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 21; M. Wolanin, Przedsiębiorstwo , s. 113.

Przez zwrot:

zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa należy

zatem rozumieć odpowiednio prawa majątkowe o charakterze względnym oraz ograniczone prawa
rzec

zowe przysługujące zbywcy. Do praw względnych należy zaliczyć m.in. wierzytelności, licencje,

umowy know-how

, prawa z papierów wartościowych, a także roszczenia odszkodowawcze, w tym z

tytułu deliktów (oparte np. na podstawie z art. 435 k.c.), oraz roszczenia z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia.

Prawa wynikające z najmu i dzierżawy lokali zajmowanych przez przedsiębiorstwo.

Wyodrębnienie praw do lokali podyktowane jest ich szczególną rolą jako miejsc, w których prowadzone
jest przedsiębiorstwo. Ma to znaczenie dla indywidualizacji przedsiębiorstwa, co z kolei odgrywa rolę dla
możliwości utrzymania kręgu odbiorców towarów i usług; tak B. Sołtys, Klientela, s. 134; tenże, Sytuacja
prawna

, s. 85; tenże, Klientela przedmiotem, s. 117. Zastosowanie przepisu należy rozciągać także na

budynki, jeśli są one najmowane lub dzierżawione dla prowadzenia przedsiębiorstwa w sposób, który
indywidualizuje przedsiębiorstwo. Nie musi tu jednak chodzić o siedzibę podmiotu prowadzącego
przedsiębiorstwo, lecz np. miejsce, w którym świadczone są usługi, np. hotelowe, gastronomiczne,
naprawcze itp.

Co do zasady, lokale

jako takie nie przynoszą pożytków; była o tym mowa wyżej - zob. uw. 2. do art.

53. Okoliczność, iż w art. 55

pkt 6 k.c. mowa jest o

dzierżawie lokali tłumaczy się tym, iż chodzi tu o

wypadki, w których w ramach prowadzenia przedsiębiorstwa korzystanie z lokali polega na
profesjonalnym i odpłatnym udostępnianiu ich do używania innym podmiotom, np. budynek dzierżawiony
przez przedsiębiorstwo na cele hotelowe, wówczas bowiem dzierżawca uzyskuje pożytki cywilne prawa w
postaci np. czynszu najmu; tak trafnie Z. Radwański w cyt. glosie do NSA 23.09.1992, Mon.Prawn.
3/1994, s. 92.

Inne składniki. Akceptując - co do znaczenia zwrotu: zobowiązania i obciążenia związane z

prowadzeniem przedsiębiorstwa - pogląd wyrażony wyżej (zob. uw. E), do innych składników
przedsiębiorstwa należy zaliczyć jedynie nie będące prawami podmiotowymi korzystne sytuacje
faktyczne oraz

inne wartości ekonomiczne: posiadanie rzeczy, renomę (klientelę, goodwill), a także

informacje dotyczące rynku, tajemnice produkcji, umiejętności (doświadczenie) handlowe, system
organizacyjny (tak Z. Radwański Prawo cywilne, s. 115; T. Dybowski, Ochrona własności, s. 43; S.
Grzybowski (w:) System I, s. 459

; M. Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne, s. 21 i n.; zaliczaniu

klienteli do składników przedsiębiorstwa przeciwstawia się B. Sołtys, Klientela przedmiotem, s. 114 i n.,
gdyż - według jego oceny - klientela jako istota (właściwość) przedsiębiorstwa, wchodzi w skład
poszczególnych elementów przedsiębiorstwa; klientela determinuje istnienie przedsiębiorstwa, podczas
gdy inne składniki wpływają jedynie na wartość jego majątku, tamże, s. 115), lokalizację, stopień
ściągalności wierzytelności (tak S. Grzybowski, System I, s. 459; S. Sołtysiński, K.h. Komentarz, s. 33),
ekspektatywy, dostęp do kredytu (S. Sołtysiński, K.h. Komentarz, s. 32 i 33).

Niektóre z wymienionych wyżej składników przedsiębiorstwa mają charakter zbywalny, np.

posiadanie, tajemnice t

echniczne (produkcji) i handlowe; te ostatnie na podstawie umów know-how;

pozostałe - bez zbycia przedsiębiorstwa - są niezbywalne.

Niejednoznaczny jest charakter klienteli:
a) rozumianą jako ogół odbiorców zalicza się do sytuacji faktycznych (tak Z. Radwański, Prawo

str. 76

cywilne, s. 115; T. Dybowski,

Ochrona własności, s. 43; M. Poźniak-Niedzielska, Dobra

niematerialne, s. 26) lub do

praw podmiotowych względnych (tak A. W. Wiśniewski, Prawo o

spółkach, s. 118);

b) traktowaną jako zdolność do pozyskiwania i utrzymywania odbiorców uznaje się za dobro

niematerialne

, do którego przysługuje majątkowe prawo podmiotowe o charakterze

bezwzględnym (tak B. Sołtys, Klientela, passim ; tenże, Klientela przedmiotem, passim; zob. też
L. Stecki, Franchising

, Toruń 1993).

Brak aprobaty dla poglądu wyrażonego wyżej (uw. F.) oznacza, że składnikami przedsiębiorstwa nie

wymienionymi w art. 55

k.c., są również takie aktywa, jak: papiery wartościowe, wierzytelności, w tym z

tytułu rachunków bankowych, licencje, umowy know-how, prawa ograniczone rzeczowe oraz roszczenia
odszkodowawcze, w tym z tytułu czynów niedozwolonych (opartych np. na art. 435 k.c.), oraz roszczenia
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.

Art. 55(2).

Literatura: S. Dudzik,

Zbycie przedsiębiorstwa a sukcesja praw i obowiązków wynikających z aktów

administracyjnych , PiP 7-8/1994; J. Modrzejewski,

Kwestia dopuszczalności zbycia oddziału w trybie

zbycia przedsiębiorstwa, PPH 8/1995; J. Preussner-Zamorska, Konstrukcja prawa do przedsiębiorstwa i
jej konsekwencje w świetle nowej regulacji prawnej - głos w dyskusji, Rej. 2/1992; B. Sołtys, Kontrowersje
wokół pojęcia zorganizowanej części przedsiębiorstwa, PPH 2/1996.

Przedsiębiorstwo jako przedmiot (jeden) stosunków cywilnoprawnych

W doktr

ynie przedwojennej niemal powszechnie akceptowany był pogląd, iż przedsiębiorstwo może

jako całość stanowić przedmiot jednej czynności prawnej; zob. np. S. Janczewski, Prawo handlowe,
wekslowe i czekowe (reprint, Warszawa 1990), s. 75; M. Allerhand, K.h. Komentarz

, s. 83. Pogląd ten

aprobowało także orzecznictwo. W okresie powojennym natomiast, do czasu uchwalenia noweli do k.c. w
1990 r. dominowało przekonanie, że przedsiębiorstwo jako całość nie może być przedmiotem jednej
czynności prawnej; przedmiotem tym są zawsze tylko poszczególne składniki przedsiębiorstwa; tak
zwłaszcza S. Grzybowski (w:) System I, s. 460-461.

Wprowadzenie do k.c. art. 55

, 55

, 75

k.c., w których mowa jest o czynnościach mających za

przedmiot przedsiębiorstwo, a także o zbyciu, wydzierżawieniu przedsiębiorstwa i ustanowieniu na nim
użytkowania, spowodowało zasadnicze przewartościowanie dotychczasowych zapatrywań w tym
względzie. Obecnie według dominującego i akceptowanego tu poglądu przedsiębiorstwo (w sensie
przedmiotowym) stan

owi jeden samoistny przedmiot stosunków cywilnoprawnych, a zatem i

obrotu prawnego

. Zbycie przedsiębiorstwa, jego wydzierżawienie czy ustanowienie na nim prawa

użytkowania następuje w drodze jednej czynności prawnej ( uno actu); tak m.in. Z. Radwański, Prawo
cywilne, s. 116; J. Ignatowicz, Zmiany

, s. 32; E. Łętowska, Podstawy, s. 168; S. Sołtysiński (w:) K.h.

Komentarz

, s. 38; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 31; M. Litwińska, Pojęcie

przedsiębiorstwa /II/, s. 7 i 8; S. Włodyka, Umowy, s. 85; A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach, s. 87; B.
Sołtys, Klientela, s. 135; A. Jakubecki, J. Mojak, Odstąpienie, s. 63; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa,
s. 23; J. Widło, Zakres stosowania, s. 25; M. Wolanin, Przedsiębiorstwo, s. 104; A. Wolter i in., Prawo
cywilne, s. 233; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997

, s. 27. Pod rządami dawnego prawa pogląd taki

wypowiadali m.in. A. Wolter, Prawo cywilne

, s. 239; M. Kępiński, Ograniczona odpowiedzialność, s. 386;

M. Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne, s. 46. Przeciwne zapatrywanie reprezentuje w zasadzie
jedynie J. Preussner-Zamorska, Konstrukcja

, s. 43, która uważa, że de lega lata można mówić jedynie o

obrocie mieniem

przedsiębiorstwa, a nie przedsiębiorstwem jako całością.

Stanowisko o dopuszczaln

ości zbycia przedsiębiorstwa uno actu podziela co do zasady B. Sołtys

(Klientela przedmiotem

, s. 127 i n., zwłaszcza s. 129-130), który wszakże wyraźnie rozdziela czynność

nabycia przedsiębiorstwa (rozumianego przezeń jako dobro niematerialne) oraz czynność nabycia
majątku przedsiębiorstwa. Tej pierwszej można, zdaniem autora, dokonać uno actu; natomiast do
przeniesienia majątku przedsiębiorstwa z reguły będzie konieczne dokonanie kilku czynności prawnych, a
to ze względu na przepisy szczególne normujące tryb zbywania poszczególnych składników wchodzących
w skład przedsiębiorstwa.

Z reguły uznaje się też, że przedsiębiorstwo stanowi przedmiot majątkowego prawa

podmiotowego

(tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 116; T. Dybowski, Ochrona własności, s. 44 oraz

G. Domański, Prawo o inwestycjach , s. 29, który uznaje przedsiębiorstwo za składnik mienia, choć

str. 77

nietrafnie zalicza do owego prawa podmiotowego także zobowiązania) traktowanego najczęściej jako
prawo o charakterze bezwzględnym (tak np. M. Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne, s. 48; S.
Włodyka, Umowy, s. 89). Niekiedy prawo to nazywa się prawem własności na przedsiębiorstwie (tak S.
Włodyka, Umowy, s. 89).

Używanie wszakże odnośnie do przedsiębiorstwa zwrotu: własność może mieć postać jedynie

pewnej

konwencji językowej. Konstatacji tej nie zmienia okoliczność, iż w u.k.p. występuje zarówno

zwrot: własność przedsiębiorstwa (art. 52 ust. 3), jak i zwrot: prawo własności przedsiębiorstwa (art. 52
ust. 2 pkt 1); o problemach terminologiczn

ych tego rodzaju zob. uw. 6. do art. 44. Przedsiębiorstwo jako

zespół różnorodnych składników nie jest bowiem rzeczą w sensie techniczno-prawnym, nie może być
więc przedmiotem własności sensu stricto (art. 140 k.c.), ani przedmiotem posiadania, tak cyt. SW dla
m.st. Warszawy 1.02.1962, PiP 2/1963, s. 361 z gl. apr. S. Buczkowskiego, tamże, s. 365 i 366; tak też T.
Dybowski,

Ochrona własności, s. 42, 43 i 44; M. Wolanin, Przedsiębiorstwo, s. 115; odmiennie (nietrafnie)

A. Kunicki w gl. kr. do tego orzeczeni

a, tamże, s. 363.

Statuując expressis verbis możność dokonywania czynności prawnych mających za przedmiot

przedsiębiorstwo jako całość, ustawodawca pominął regulację szeregu kwestii szczegółowych, w tym
nie określił relacji zachodzących pomiędzy ową całością a jej elementami składowymi. Relacje te
próbuje się niekiedy wyjaśnić za pomocą konstrukcji sui generis przynależności; tak np. B. Sołtys,
Klientela, s. 134-

135; podobnie J. Widło, Pojęcie przedsiębiorstwa, s. 33, a wcześniej pod rządami k.h. J.

Namitkiewicz, K.h. Komentarz, s. 72 i S. Buczkowski w cyt. gl. do SW dla m.st. Warszawy 1.02.1962,
PiP 2/1963, s. 366; koncepcję taką odrzuca S. Grzybowski (w:) System I, s. 433. M. Poźniak-Niedzielska
(

Zbycie przedsiębiorstwa, s. 36) zwraca natomiast uwagę na ścisłą więź prawną, jaka łączy niektóre ze

składników przedsiębiorstwa z nim samym; dotyczy to przede wszystkim znaków towarowych i firmy, które
nie mogą być przeniesione na inny podmiot bez zbycia przedsiębiorstwa, zob. art. 16 u.zn.tow., art. 34
k.h. T

. Komosa i J. Tropaczyńska (Charakter prawny, s. 30) podkreślają z kolei, że art. 55

k.c.

odzwierciedla zasadę, iż elementy podstawowe i podrzędne przedsiębiorstwa - tak jak w przypadku
rzeczy części składowe i przynależności - dzielą los prawny dobra głównego.

Dla formułowania jakichkolwiek konkluzji w tej sprawie brak jest jednak wystarczających podstaw

normatywnych, na podstawie których można by odtworzyć koncepcję przedsiębiorstwa jako przedmiotu
stosunków prawnych. Podniesiona kwestia ma wszakże znaczenie dla określania skutków prawnych
zdziałanej czynności mającej za przedmiot przedsiębiorstwo wobec poszczególnych składników
przedsiębiorstwa.

2. Charakterystyka przepisu

Art. 55

k.c. -

dodany nowelą do k.c. z 1990 - pełni rolę reguły interpretacyjnej; tak też J. Widło,

Zakres

, s. 25; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 37; J. Preussner-Zamorska,

Konstrukcja

, s. 35. Niekiedy uznaje się, że art. 55

k.c. wprowadza domniemanie

(tak np. S. Włodyka,

Umowy

, s. 86; B. Sołtys, Klientela, s. 130; tenże, Sytuacja prawna, s. 84), z którego wynika, iż w razie

wątpliwości co do zakresu czynności dotyczącej przedsiębiorstwa należy uznać, iż obejmuje ona
wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa. Ustalenie in concreto składu przedsiębiorstwa jest
kwestią faktu.

Z uwagi na zamieszczoną w art. 55

k.c. regułę strony nie muszą w umowie wyliczać składników

przedsiębiorstwa (tak też J. Napierała, Wybrane instytucje, s. 87), chyba że chcą wyłączyć z zakresu
czynności niektóre jego składniki. Wówczas mogą albo wyliczyć składniki objętego czynnością prawną
przedsiębiorstwa (tak S. Sołtysiński, K.h. Komentarz, s. 36), albo ograniczyć się do wyliczenia
składników wyłączanych.

Ilość i rodzaj wyłączeń mogą poddać w wątpliwość istnienie czynności prawnej mającej za

przedmiot przedsiębiorstwo.

Art. 55

k.c. ma charakter iuris dispositivi

; świadczy o tym zwrot: chyba że; zwrot ten odnosi się do

słowa: wszystko. Oznacza to, że czynność mająca za przedmiot przedsiębiorstwo nie musi obejmować
wszystkich

elementów przedsiębiorstwa, tj. całego jego majątku. Strony, dokonując czynności prawnej,

mogą wyłączyć tak pewne składniki, jak i pewien rodzaj składników, np. wszelkie towary czy wszelkie
wierzytelności.

Powstaje zatem problem ustalenia

"składników koniecznych" (minimalnej treści umowy), które

muszą być objęte treścią czynności prawnej, by w ogóle można było mówić o tym, że czynność taka miała
za przedmiot przedsiębiorstwo, a nie poszczególne jego elementy. Kwestii tej nie sposób rozstrzygnąć w
sposób generalny i a priori. Ocena, czy doszło np. do zbycia przedsiębiorstwa musi być dokonywana in

str. 78

concreto

; tak S. Buczkowski w cyt. glosie do SN 10.01.1972, OSPiKA 12/1972/232, s. 540; E. Łętowska

(w:) System III/1

, s. 942; M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa /II/, s. 9; J. Widło, Pojęcie

przedsiębiorstwa , s. 32. Przyjmuje się jednak, że na nabywcę muszą przejść takie składniki, by mógł on
prowadzić to samo przedsiębiorstwo (w sensie rodzaju działalności); decydujące znaczenie ma zatem
kryterium funkcjonalne

; tak S. Buczkowski w cyt. glosie do SN 10.01.1972, s. 540; E. Łętowska (w:)

System III/1

, s. 942; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34 i 37; podobnie S. Sołtysiński

(w:) K.h. Komentarz

, s. 36; D. Strzępek, Przedsiębiorstwo, s. 50 i 51; T. Komosa, J. Tropaczyńska,

Charakter prawny

, s. 29; a także B. Sołtys, Sytuacja prawna, s. 85; tenże, Klientela, s. 132-134. B. Sołtys

( Sytuacja prawna, s. 85 i n.; Klientela przedmiotem

, s. 117) podkreśla przy tym, iż minimum składników,

które muszą stanowić przedmiot czynności prawnej obejmującej przedsiębiorstwo wyznacza zdolność
pozyskania odbiorców rodzajowo określonych przedmiotem działalności gospodarczej, do których w
pierwszym rzędzie zalicza składniki indywidualizujące przedsiębiorstwo. Zdaniem tego autora
przeniesienie klienteli stanowi miarodajne kryterium oceny przejęcia funkcji spełnianych przez dane
przedsiębiorstwo; podobnie T. Komosa, J. Tropaczyńska (Charakter prawny, s. 29), których zdaniem nie
stanowi zbycia przedsiębiorstwa ustąpienie nawet najpoważniejszych jego aktywów, lecz bez klienteli i
renomy. Konsekwencją zapatrywań tego rodzaju jest stwierdzenie, że możliwe jest zbycie
przedsiębiorstwa obejmujące same tylko elementy niematerialne, tj. bez przeniesienia na nabywcę
jakichkolwi

ek składników materialnych. Nie jest natomiast możliwe nabycie przedsiębiorstwa bez

jakichkolwiek elementów je indywidualizujących; tak B. Sołtys, Klientela przedmiotem, s. 116; tenże,
Sytuacja prawna, s. 85; podobnie S. Buczkowski w cyt. glosie do SN 10.01.1972, s. 539; M.
Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne, s. 42. Stanowisko to jest bez wątpienia trafne, przynajmniej w
odniesieniu do niektórych przedsiębiorstw usługowych.

SN 10.01.1972, OSPiKA 12/1972/232 (cyt.) uznał, interpretując art. 526 k.c., iż do uznania, że

czynność prawna miała za przedmiot przedsiębiorstwo niezbędne jest zbycie całego przedsiębiorstwa, a
nie tylko niektórych jego składników, choćby nawet przedstawiały one znaczną wartość w porównaniu z
wartością całego przedsiębiorstwa; zob. też SN 14.12.1995, OSN 3/1996/41 oraz SN 30.01.1997, OSN
5/1997/65 kontynujące tę linię orzeczniczą. Pogląd SN należy uznać za nazbyt rygorystyczny i nie
odpowiadający treści art. 55

k.c.

Poza treścią czynności prawnej źródłem wyłączeń pewnych składników z zakresu czynności

mającej za przedmiot przedsiębiorstwo może być przepis prawa (art. 55

in fine k.c.). Do normatywnych

wyłączeń należy zaliczyć prawa o charakterze niezbywalnym, np. użytkowanie; tak A. Lichorowicz,
Stosowanie, s. 205 oraz - jak si

ę zdaje - J. Baehr, Spółka, s. 102. Odmienne stanowisko - jak można

wnosić - zajmuje Z. Radwański (Prawo cywilne , s. 116-117), który zalicza do składników zbywanych w
ramach czynności mających za przedmiot przedsiębiorstwo także prawa o charakterze niezbywalnym. A.
Jakubecki, J. Mojak (

Odstąpienie , s. 72 i n.) do grupy wyłączeń ustawowych zaliczają również prawa,

których przeniesienie podlega szczególnemu reżimowi prawnemu, co wydaje się jednak zbyt daleko
idącym ograniczeniem. Ponadto do kategorii składników podlegających ustawowym wyłączeniom zaliczyć
trzeba

uprawnienia o charakterze administracyjnoprawnym uzyskane na podstawie zezwoleń i

koncesji

; tak też S. Dudzik, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 39; A. Jakubecki, J. Mojak, Odstąpienie, s. 72 i

n.; odmienn

ie A. Szumański, Problem przekształcenia, s. 10-11 oraz - jak się zdaje - A. W. Wiśniewski,

Prawo o spółkach, s. 87. O wyjątkach od tej zasady dotyczących tzw. "rzeczowych" aktów
administracyjnych zob. S. Dudzik,

Zbycie przedsiębiorstwa, s. 40 i n.

Ilość przedsiębiorstw należących do jednego podmiotu

Art. 55

k.c. nie rozstrzyga jednoznacznie, czy zespół składników materialnych i niematerialnych

przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych (przedsiębiorstwo) obejmuje cały
majątek danego podmiotu gospodarczego; tak też S. Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 35. Za takim
poglądem przemawia wzmianka (art. 55

pkt 1 i 2 k.c.) o firmie oraz o księgach handlowych, które

prowadzi się dla podmiotu i które ilustrują działalność gospodarczą podmiotu, a nie przedsiębiorstwa. Z
drugiej strony nie ulega wątpliwości, że podmiot gospodarczy, np. spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością, może prowadzić jednocześnie działalność w kilku całkowicie różnych dziedzinach,
opierając się przy tym na oddzielnych kompleksach majątkowych, a z każdym z takich kompleksów mogą
być związane dobra niematerialne (np. znaki towarowe), jak również odrębne kręgi klienteli; tak też S.
Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 35.

Jednakże pomimo zgody co do powyższej konstatacji stanowisko w kwestii, czy jeden podmiot

gospodarczy może mieć jedno czy więcej przedsiębiorstw stanowiących samodzielny przedmiot obrotu,

str. 79

jest podzielone:

a) za wielością przedsiębiorstw (wyodrębnione pod względem organizacyjnym i majątkowym

oddziały) prowadzonych przez ten sam podmiot gospodarczy, w tym spółkę prawa handlowego,
które mogą być przedmiotem samodzielnego obrotu opowiadają się m.in. S. Sołtysiński (w:) K.h.
Komentarz, s. 35, J. Mojak (w:) K.c. Komentarz 1997

, s. 1120 oraz A. W. Wiśniewski, Prawo o

spółkach, s. 88;

b) bardziej rygorystyczne stanowisko zajmuje B. Sołtys (Klientela, s. 130), który, nie kwestionując

samej zasady wielości przedsiębiorstw, uważa jednak, że jest to możliwe wyłącznie wówczas, gdy
istnieją odrębne podstawy prawne prowadzenia działalności gospodarczej, tj. różne wpisy do
rejestrów czy ewidencji. W ramach bowiem jednego wpisu można prowadzić tylko jedno
przedsiębiorstwo, choćby składało się ono z kilku oddziałów lub zakładów; podobnie M. Wolanin,
Przedsiębiorstwo, s. 120. B. Sołtys (Klientela, s. 130) wyklucza zatem możliwość samodzielnego
obrotu oddziałami czy zakładami na podstawie art. 55

k.c. Identyczny pogląd reprezentuje J.

Modrzejewski (

Kwestia dopuszczalności, s. 33), który twierdzi, że w świetle regulacji k.c. nie jest

możliwe, by zbywca przedsiębiorstwa po dokonaniu czynności zbycia pozostawał zarazem
"właścicielem" przedsiębiorstwa; k.c. nie przewiduje bowiem możliwości dokonywania swoistego
podziału przedsiębiorstwa w drodze czynności prawnej.

Błąd w argumentacji (przedstawionej w pkt b) polega na utożsamianiu majątku przedsiębiorcy z

samym przedsiębiorstwem jako zespołem składników przeznaczonych do realizacji określonych zadań
gospodarczych.

Dopuszczalności istnienia kilku przedsiębiorstw w ramach spółki handlowej nie należy mylić z

przedmiotem

przedsiębiorstwa spółki, który może być tylko jeden i na podstawie którego spółka może

zorganizować swą działalność gospodarczą w formie kilku przedsiębiorstw w sensie przedmiotowym; tak
też A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach, s. 89; S. Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 33.

Zorganizowane części przedsiębiorstwa

Dla określenia zorganizowanych kompleksów wchodzących w skład większej całości (tj. części

przedsiębiorstwa) przepisy pozakodeksowe używają zróżnicowanej terminologii:

a) ustawa o j.v. (art. 1 ust. 2a) posługuje się zwrotem: część przedsiębiorstwa zdolna do realizacji

określonych zadań gospodarczych;

b) ustawa o VAT (art. 3 ust. 1 pkt 1) używa terminu: zakład (oddział) samodzielnie sporządzający

bilans;

c) rozp. w sprawie opłaty skarbowej (rozp. MF z 9.12.1994, Dz.U. Nr 136, poz. 705 ze zm.) mówi o

zorganizowanych częściach przedsiębiorstwa państwowego, przez które rozumie się taki zespół
składników materialnych i niematerialnych, który może stanowić odrębne przedsiębiorstwo, a w
szczególności zakład, sklep i punkt usługowy (§ 62 ust. 1 pkt 8 i ust. 3).

Wymienione przepisy wyraźnie wskazują na trafność tezy, iż w polskim prawie dopuszcza się, by

jeden podmiot gospodarczy prowadził pod tym samym "szyldem" kilka przedsiębiorstw w znaczeniu
przedmiotowym. Owe części muszą jednak wykazywać odrębność w znaczeniu majątkowym i
organizacyjnym, by mogły być potraktowane jako oddzielne przedsiębiorstwa.

Używaniu przez ustawodawcę zwrotu: część przedsiębiorstwa dla oznaczenia kompleksu

majątkowego będącego zespołem elementów stanowiących przedsiębiorstwo słusznie postawiono zarzut
pleonazmu; zob. M. Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa /II/, s. 10; G. Domański, Prawo o inwestycjach,
s. 29. Konwencję językową stosowaną przez prawodawcę można wyjaśnić nieprawidłową tradycją
utożsamiania terminu przedsiębiorstwo z całym majątkiem gospodarczym przedsiębiorcy.

Identyfikowanie przedsiębiorstwa z majątkiem przedsiębiorcy sprawia, iż zagadnienie obrotu

zorgani

zowanymi częściami tego majątku stanowiącymi oddzielne przedsiębiorstwa jest w doktrynie

przedmiotem kontrowersji; zob. B. Sołtys, Kontrowersje; J. Modrzejewski, Kwestia dopuszczalności; M.
Poźniak-Niedzielska, Zbycie części. Jej istota wyraża się w wątpliwości, czy w wypadku takim można
mówić:

a) o zbyciu przedsiębiorstwa (za takim rozwiązaniem opowiedział się S. Sołtysiński, K.h. Komentarz,

s. 35, a także M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie części, s. 180 i n., zwłaszcza s. 182 oraz B.
Sołtys, Kontrowersje, s. 33, choć ci ostatni z pewnym wahaniem. Tak też J. Modrzejewski,
Kwestia dopuszczalności, s. 33, z tym że zdaniem tego autora przepisy, w których mowa jest o
zorganizowanych częściach przedsiębiorstwa, stanowią przepisy szczególne w stosunku do art.
55

k.c., który wyraża zasadę, że przedmiotem czynności prawnej może być tylko

str. 80

przedsiębiorstwo jako całość) czy też

b) jedynie o zbyciu poszczególnych składników majątkowych; tak S. Włodyka, Umowy, s. 86 i 94; B.

Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 26.

Tymczasem sedno problemu -

jak się wydaje - sprowadza się do należytej kwalifikacji zespołu

środków jako przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym. Chodzi o to, by nie każde połączenie
składników materialnych (np. gruntu z budynkiem i maszynami) z jednoczesnym pominięciem
elementów niematerialnych, w tym czynnika organizacji, traktować jako zorganizowaną część stanowiącą
przedsiębiorstwo. Z tego też punktu widzenia zaliczenie np. sklepu, punktu usługowego do
zorganizowanych części mienia, które mogą stanowić przedsiębiorstwo, wydaje się wątpliwe. W takich
wypadkach rzeczywiście najczęściej będzie chodzić o zbycie poszczególnych składników, które stworzą
dla ich nabywcy podstawę organizacji przedsiębiorstwa.

Rodzaje czynności prawnych mających za przedmiot przedsiębiorstwo

Art. 55

k.c. mówi ogólnie o czynnościach prawnych; art. 75

§ 1 k.c. wymienia zbycie

przedsiębiorstwa, wydzierżawienie przedsiębiorstwa oraz ustanowienie na nim użytkowania. W rezultacie
sporne jest, czy wyliczenie zawarte w art. 75

§ 1 k.c. ma charakter wyczerpujący; wspominają o tym J.

Preussner-Zamorska, Konstrukcja

, s. 41; M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie, s. 11. Z uwagi na to, że

art. 75

k.c. reguluje

formę dokonywania czynności prawnych mających za przedmiot przedsiębiorstwo,

pierwszeństwo należy przyznać regule wynikającej z art. 55

k.c., który normuje meritum, i uznać, że

przedsiębiorstwo może być przedmiotem nie tylko czynności prawnych wymienionych w art. 75

k.c.

Zwolennicy tego zapatrywania jako dodatkowe czynności prawne wymieniają m.in. zastaw na
przedsiębiorstwie (tak A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach , s. 87; możliwość ustanowienia zastawu
wyklucza natomiast J. Preussner-Zamorska, Konstrukcja, s. 38 i n.), leasing

(tak S. Włodyka, Umowy, s.

87; M. Wolanin,

Przedsiębiorstwo, s. 103), franchising (tak S. Włodyka, Umowy, s. 87), a także umowy

o prowadzenie cudzego przedsiębiorstwa pod postacią umowy powierniczej lub umowy o zarządzanie
przeds

iębiorstwem (tak S. Włodyka, Umowy, s. 87 i 98 i n.). Przykład powiernictwa budzi zastrzeżenia,

gdyż w aspekcie formalnoprawnym jest to umowa mieszcząca się w kategorii zbycia. Z kolei przykład
umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem rodzi wątpliwości dlatego, że ich przedmiotem nie jest
przedsiębiorstwo.

Przez czynności prawne, o których mowa w art. 55

k.c., należy rozumieć czynności prawne inter

vivos; nie mortis causa

(tak też SN 29.03.1949, PiP 2/1950; tak również E. Łętowska, System III/1, s.

941; A. Lichorowicz, Stosowanie , s. 200; J. Mojak, K.c. Komentarz 1997, s. 1119), co znajduje
uzasadnienie w art. 526 k.c. oraz w argumencie o niedopuszczalności różnicowania sytuacji prawnej
spadkobierców w zależności od podstawy dziedziczenia (ustawa - testament). Dziedziczenie po osobie
(fizycznej) prowadzącej przedsiębiorstwo podlega regułom określonym dla spadku.

Czynności prawne mające za przedmiot przedsiębiorstwo mogą być zawierane tak pod tytułem

odpłatnym, jak i darmym.

Czynności te mogą być dwustronne, jak i jednostronne, np. w postaci wykonania praw

kształtujących, tj. np. odstąpienie od umowy sprzedaży przedsiębiorstwa; tak A. Jakubecki, J. Mojak,
Odstąpienie, s. 71. Wydaje się wszakże, iż przedsiębiorstwo przez wzgląd na ochronę wierzycieli nie
może być przedmiotem zrzeczenia się.

Zbycie przedsiębiorstwa

Formy prawne zbycia przedsiębiorstwa. Zbycie przedsiębiorstwa podlega zasadzie swobody

umów; może więc nastąpić na podstawie każdej czynności rozporządzającej, w tym na podstawie
umowy spr

zedaży, darowizny, zamiany, a także w drodze wniesienia przedsiębiorstwa do spółki

tytułem wkładu niepieniężnego; tak też M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa , s. 37; S.
Włodyka, Umowy, s. 89; J. Mojak (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 1119. Przedsiębiorstwo może być także
przedmiotem

czynności powierniczych (S. Włodyka, Umowy, s. 87).

Dopuszczalne jest nabycie przedsiębiorstwa przez kilka osób pod postacią wspólności w częściach

ułamkowych lub łącznej; tak A. Lichorowicz, Stosowanie, s. 208, który wspólność tę nazywa wprost
współwłasnością.

Od zbycia przedsiębiorstwa należy odróżniać zbycie praw korporacyjnych, np. akcji i udziałów w

spółkach prowadzących przedsiębiorstwo w sensie przedmiotowym. Czynności takie tylko z
ekonomicznego

punktu widzenia mogą doprowadzić do nabycia przedsiębiorstwa; pod względem

str. 81

prawnym mają całkowicie inny charakter.

Charakterystyka czynności prawnej zbycia przedsiębiorstwa. Wobec braku szczegółowych

uregulowań odnoszących się do zbycia przedsiębiorstwa zgłoszono postulat stosowania wobec tej
czynności w drodze ostrożnej analogii przepisów o zbyciu spadku; tak M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie
przedsiębiorstwa, s. 40. Wydaje się wszakże, iż przewagę zyskał pogląd, zgodnie z którym do zbycia
przedsiębiorstwa należy stosować reżim prawny określony w art. 155 i n. k.c. z uwagi na
podobieństwo prawa do przedsiębiorstwa do prawa własności; koncepcję taką reprezentuje B. Sołtys,
Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 24; tenże, Klientela przedmiotem, s. 129; M. Wolanin, Transakcja
sprzedaży, s. 147-148; podobnie J. Baehr, Spółka, s. 95. Przedsiębiorstwo należy traktować tak jak
rzecz oznaczoną co do tożsamości; tak J. Baehr, Spółka, s. 95.

Zbycie przedsiębiorstwa jest czynnością prawną rozporządzającą, podlegającą regułom umów o tzw.

podwójnym skutku zobowiązująco-rozporządzającym - umowa zobowiązująca (np. sprzedaż) przenosi
prawo do przedsiębiorstwa na nabywcę, tj. powoduje także skutek rozporządzający; tak też M.
Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 37 i 38. Zbycie przedsiębiorstwa należy do czynności
konsensualnych i kauzalnych.

Zbycie przedsiębiorstwa a los prawny jego składników. Wskutek zbycia przedsiębiorstwa

następuje zarazem przejście na nabywcę ogółu praw wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Złożony i
jednocześnie niewyjaśniony charakter przedsiębiorstwa jako całości, jak również niejasne relacje
zachodzące między tym szczególnym dobrem prawnym a wchodzącymi w jego skład elementami, tj.
prawami, rodzą ogromne trudności związane z określeniem sposobu i chwili nabycia poszczególnych
praw składających się na przedsiębiorstwo. Według dominującego zapatrywania do nabycia
poszczególnych praw wchodzących w skład przedsiębiorstwa niezbędne jest także dopełnienie
stawianych przez przepisy warunków skuteczności ich zbycia, np. wpisu do księgi wieczystej prawa
użytkowania wieczystego; tak S. Włodyka, Umowy , s. 90; M. Kępiński, Ograniczona odpowiedzialność, s.
386; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 37; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 25;
J. Baehr,

Spółka, s. 95; J. Napierała, Wybrane instytucje, s. 87.

Wspomniana już koncepcja B. Sołtysa (Klientela przedmiotem, s. 127 i n.) opiera się z kolei na

rozróżnieniu pomiędzy zbyciem przedsiębiorstwa a zbyciem majątku przedsiębiorstwa. Autor ten
uważa (Klientela przedmiotem, s. 190), iż ze względu na dodatkowe wymagania normatywne nie jest
możliwe przeniesienie majątku przedsiębiorstwa w drodze jednej czynności prawnej i - jak należy sądzić -
w tym samym czasie. Powyższe rozróżnienie pozwala na wniosek, iż solidarna odpowiedzialność
nabywcy przedsiębiorstwa (art. 526 k.c.) powstaje z chwilą nabycia przedsiębiorstwa, a nie jego majątku;
tak B. Sołtys, Klientela przedmiotem, s. 130.

Rodzaj następstwa prawnego. Nabycie przedsiębiorstwa rodzi stosunek następstwa

pochodnego o charakterze translatywnym; tak trafnie A. Lichorowicz, Stosowanie

, s. 200. Możliwości

następstwa pochodnego o charakterze konstytutywnym, w odniesieniu do niektórych praw, nie
wyklucza natomiast M. Kępiński (Ograniczona odpowiedzialność , s. 387), który dopuszcza przekazanie
następcy niektórych aktywów w zmienionym kształcie, np. oddanie nieruchomości w użytkowanie zamiast
przeniesienia jej własności.

Przedmiotem sporu jest, czy nabycie przedsiębiorstwa ma charakter sukcesji uniwersalnej (tak np.

E. Łętowska, Podstawy, s. 156; A. Szumański, Problem przekształcenia, s. 4 oraz - jak się zdaje - A.
Jakubecki, J. Mojak,

Odstąpienie , s. 72 i 73, a także M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s.

40, zob. jednak r

ównież tamże, s. 42) czy sukcesji singularnej (tak np. J. Baehr, Spółka, s. 96 oraz - jak

się zdaje - J. Strzępka, Problematyka cywilnoprawna , s. 228 i S. Sołtysiński, K.h. Komentarz, s. 38).
Różnica stanowisk wynika głównie z powodu różnicy zapatrywań w kwestii długów: a) automatyczne
wstąpienie nabywcy w długi poprzednika czy b) jedynie przystąpienie nabywcy do długów zbywcy (art.
526 k.c.). Zwolennicy pierwszego stanowiska (a) optują z reguły za następstwem pod tytułem ogólnym
(tak wyraźnie J. Widło, Zakres stosowania , s. 26). Zwolennicy drugiego poglądu (b) z reguły opowiadają
się za sukcesją pod tytułem szczególnym (tak wyraźnie A. Lichorowicz, Stosowanie, s. 200; M. Kępiński,
Ograniczona odpowiedzialność, s. 386).

Kwestia przejęcia długów przez sukcesora nie ma wszakże decydującego znaczenia. Sukcesja

uniwersalna

oznacza wstąpienie w ogół praw stanowiących majątek lub odrębny majątek poprzednika.

Sukcesji takiej jedynie

z reguły towarzyszy wstąpienie przez nabywcę także w długi; tak np. A. Wolter,

Prawo cywilne, s. 129. S. Grzybowski (System I

, s. 244) wyraźnie podkreśla, iż konstrukcja następstwa

pod tytułem ogólnym jest aktualna dla nabycia praw, a nie obowiązków prawnych, choć z reguły sukcesji
uniwersalnej towarzyszy również wstąpienie nabywcy w długi poprzednika. Ostatecznie jednak należy

str. 82

stwierdzić, iż charakteru następstwa prawnego w przypadku zbycia przedsiębiorstwa nie da się
jednoznacznie określić bez wyjaśnienia kwestii podstawowej, tj. bez wyjaśnienia charakteru prawnego
tego szczególnego dobra prawnego, jakim jest przedsiębiorstwo.

Odpowiedzialność za wady. Chodzi o wady fizyczne i prawne przedmiotu zbycia. K.c. kwestii

tej nie rozstrzyga. Nie jest zatem jasne, czy ewentualna odpowiedzialność z tytułu rękojmi ma odnosić się
do wad ca

łości czy poszczególnych elementów wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Ponadto pojawia

się wątpliwość, czy przedsiębiorstwo jako całość może być w ogóle dotknięte wadami fizycznymi.

Co do zasady przyjmuje się, iż w grę wchodzą przepisy k.c. o rękojmi (art. 556 i n.); tak M.

Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 43; S. Włodyka, Umowy, s. 91; J. Baehr, Spółka , s. 98.
Przyjmuje się również, iż przedsiębiorstwo jako całość może być dotknięte jedynie wadami prawnymi,
natomiast

poszczególne składniki mogą być dotknięte tak wadami prawnymi, jak i fizycznymi.

Jednakże w przypadku wad poszczególnych składników odpowiedzialność z tytułu rękojmi może wejść w
grę tylko wówczas, gdy są one istotne z punktu widzenia całości przedsiębiorstwa, tj. np. wtedy gdy
uniemożliwiają kontynuowanie działalności przedsiębiorstwa przez nabywcę lub zmniejszają jego szansę;
tak M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 43; J. Baehr, Spółka, s. 98; podobnie S. Włodyka,
Umowy, s. 91.

Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Pojęcie długów

związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa nie zostało ustawowo sprecyzowane. Długi tego rodzaju
należy rozumieć szeroko; chodzi o długi, które by nie powstały, gdyby zbywca nie prowadził
przedsiębiorstwa; tak A. Lichorowicz, Stosowanie, s. 211; podobnie M. Litwińska, Pojęcie
przedsiębiorstwa /II/, s. 9 oraz E. Łętowska (w:) System III/1, s. 942. Do długów należą zatem np.
zobowiązania z tytułu zaciągniętych kredytów, obowiązek zapłaty czynszu, obowiązek świadczenia z
tytułu zawartych umów, a także obowiązki odszkodowawcze, w tym z tytułu czynów niedozwolonych,
zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia; zob. też J. Mojak (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 1120
i n. i podane tam przykłady. Ustalenie związku zobowiązania z prowadzeniem przedsiębiorstwa jest
kwestią faktów.

Zagadnienie odpowiedzialności za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa reguluje art.

526 k.c. (ius cogens). Przepis ten ustanawia

solidarną odpowiedzialność zbywcy i nabywcy

przedsiębiorstwa za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (tzw. kumulatywne przystąpienie
do długu). Odpowiedzialność nabywcy ma ograniczony charakter - nabywca odpowiada wprawdzie całym
swoim majątkiem, lecz jedynie do wartości nabytego przedsiębiorstwa (pro viribus patrimonii) i o ile
wiedział lub powinien wiedzieć o takich długach. Zbywca natomiast odpowiada za wszystkie długi całym
swoim majątkiem bez żadnych ograniczeń. Ratio legis art. 526 k.c. polega na ochronie interesów
wierzycieli real

izowanej poza roszczeniem pauliańskim (art. 527 i n. k.c.).

Przez wprowadzenie kumulatywnego dłużnika w osobie nabywcy przedsiębiorstwa wzmacnia się nie

tylko gwarancja wypłacalności, lecz także wzrastają szansę na wykonanie in natura zobowiązania
dawnego

"właściciela" przedsiębiorstwa; tak E. Łętowska (w:) System III/1, s. 941.

Z art. 526 k.c. wynika zatem, że zbycie przedsiębiorstwa nie zwalnia zbywcy z odpowiedzialności

za długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a zatem nie obejmuje pasywów przedsiębiorstwa.
Obok zbywcy-

dłużnika pojawia się dodatkowy dłużnik-nabywca przedsiębiorstwa, który odpowiada za

cudzy dług, tj. dług zbywcy. Bezwzględnie obowiązujący charakter przepisu art. 526 k.c. powoduje, że
norma ta zawsze

będzie miała zastosowanie w stosunkach między zbywcą i nabywcą przedsiębiorstwa a

wierzycielami "przedsiębiorstwa", i to bez względu na treść porozumienia w sprawie odpowiedzialności za
długi, zawartego pomiędzy zbywcą i nabywcą. Art. 526 k.c. nie będzie wchodził w grę wyłącznie wtedy,
gdy wierzyciele wyrażą zgodę na zmianę dłużnika (art. 519 § 2 pkt 2 k.c.) i tylko w stosunku do tych
wierzycieli, którzy taką zgodę wyrazili. Kwestia stosunków wewnętrznych pomiędzy zbywcą i
nabywcą w sprawie odpowiedzialności za długi zbywcy związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa
pozostawiona jest umowie stron. W umowie takiej strony mogą postanowić zarówno, iż nabywca nie
będzie odpowiadał za długi "przedsiębiorstwa", jak i że zbywca nie będzie ponosił takiej
odpowiedzialności (art. 392 k.c.). Treść porozumienia tego rodzaju wywiera skutki jedynie wewnętrzne, tj.
pomiędzy zbywcą i nabywcą. W razie niewykonania zobowiązania wchodzi w grę odpowiedzialność
odszkodowawcza. Treść ustaleń pomiędzy zbywcą a nabywcą w sprawie odpowiedzialności za długi
związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa ma wpływ na cenę zbycia.

Stanowisko powyższe opiera się na założeniu, iż długi związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa

nie są jego składnikiem, a zatem nie przejmuje ich ex lege nabywca. W tym ujęciu art. 526 k.c. stanowi
koherentne dopełnienie art. 55

i art. 55

k.c.; art. 526 k.c. nie jest przepisem szczególnym w stosunku do

str. 83

art. 55

w zw. z art. 55

k.c.

Zbliżone zapatrywania w sprawie odpowiedzialności za długi związane z prowadzeniem

przedsiębiorstwa, i to bez względu na stanowisko w kwestii długów jako składnika przedsiębiorstwa
wyrażają S. Sołtysiński (w:) K.h. Komentarz, s. 37; A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach, s. 87; M.
Litwińska, Pojęcie przedsiębiorstwa /II/, s. 8 i n.; M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 42;
S. Włodyka, Umowy , s. 91 i 92; B. Sołtys, Sprzedaż przedsiębiorstwa, s. 19; J. Strzępka, Problematyka
cywilnoprawna, s. 226 i n.

W doktrynie reprezentowany jest również pogląd odmienny (zob. zwłaszcza J. Widło, Zakres

stosowania

, s. 26 i n.), zgodnie z którym pomiędzy art. 55

w zw. z art. 55

k.c. a art. 526 k.c. zachodzi

sprzeczność - art. 55

k.c. jako zasadę traktuje przejście ex lege długów na nabywcę (zarazem jednak

twierdzi się, że do przejścia długów na nabywcę niezbędne jest zastosowanie przepisów o zmianie
dłużnika, tj. art. 519 i n. k.c., tak np. J. Napierała, Wybrane instytucje, s. 87; J. Baehr, Spółka, s. 97; J.
Widło, Zakres stosowania, s. 29); natomiast art. 526 k.c. oparty jest na założeniu, że zbycie
przedsiębiorstwa odnosi się wyłącznie do aktywów (bez pasywów). W związku z tym podnosi się, że art.
526 k.c. znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy strony, tj. zbywca i nabywca, wyłączą pasywa z zakresu
czynności zbycia przedsiębiorstwa; tak J. Widło, Zakres stosowania, s. 26; J. Baehr, Spółka, s. 97.
Zbliżone stanowisko zajmuje SN 18.05.1995, OSN 10/1995/138, który nie wyłącza długów z zakresu
sprzedaży przedsiębiorstwa, aczkolwiek zarazem na ich przejście wymaga zgody wierzycieli (art. 519
k.c.), a w braku takiej

zgody nakazuje stosować art. 526 k.c.

Różnica pomiędzy obiema koncepcjami polega na odmiennym rozumieniu tego, co w przypadku

zbycia przedsiębiorstwa jest zasadą, a co wyjątkiem. Według stanowiska prezentowanego jako pierwsze
zbycie przedsiębiorstwa obejmuje wyłącznie aktywa, w związku z tym art. 526 k.c. zawsze będzie
wchodził w grę (zasada). Przejęcie długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa przez nabywcę,
zwalniające zbywcę z odpowiedzialności, jest oczywiście możliwe, lecz nie jako normalny, zwykły skutek
zbycia przedsiębiorstwa, a jedynie wyjątkowo, gdy wierzyciele (art. 519 k.c.) wyrażą zgodę na przejęcie
długów zbywcy przez nabywcę przedsiębiorstwa.

Natomiast według drugiego z relacjonowanych stanowisk zasadą jest przejęcie długów przez

nab

ywcę przedsiębiorstwa zwalniające z odpowiedzialności zbywcę (z reguły w wyniku umów zawartych

na podstawie art. 519 k.c.), co wyłącza stosowanie art. 526 k.c. Przepis ten znajdzie zastosowanie
dopiero wtedy, gdy strony wyłączą z zakresu zbycia przedsiębiorstwa pasywa lub gdy wierzyciele zbywcy
nie wyrażą zgody na przejęcie długów przez nabywcę przedsiębiorstwa.

O innych aspektach art. 526 k.c. zob. E. Łętowska (w:) System III/1 , s. 940 i n.; A. Lichorowicz,

Stosowanie

; M. Kępiński, Ograniczona odpowiedzialność, s. 388 i n.; J. Mojak (w:) K.c. Komentarz 1997,

s. 1112 i n.

Kwestię odpowiedzialności za długi zbywcy związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa inaczej

reguluje

pr. upadł.; zob. art. 113 § 2, który stanowi, iż nabywca przedsiębiorstwa nie odpowiada za długi

upadłego. Rozwiązanie takie wynika z celu sprzedaży przedsiębiorstwa - zbywa się je po to, by uzyskać
środki na zaspokojenie (z reguły częściowe) wierzycieli przedsiębiorcy, w stosunku do którego ogłoszono
upadłość.

Co do zobowiązań ze stosunku pracy zob. art. 23

k.p.

, który stanowi, iż nowy pracodawca staje się

stroną w dotychczasowych stosunkach pracy, lecz nie zwalnia to dotychczasowego pracodawcy z
odpowiedzialności za długi powstałe przed przejęciem zakładu pracy przez nowego pracodawcę. Zatem
także pracownicy zyskują dodatkowego wierzyciela, który odpowiada za długi wynikające ze stosunku
pracy (bez ograniczeń) solidarnie z dotychczasowym pracodawcą. Konstrukcja art. 23

k.p. jest tożsama

z art. 526 k.c. z tą tylko różnicą, iż odpowiedzialność nowego pracodawcy za długi związane ze
stosunkami pracy nie jest ograniczona co do wysokości.

Dzierżawa i użytkowanie przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwo może być przedmiotem dzierżawy i użytkowania, co expressis verbis wynika z art.

k.c., a

także innych umów, których przedmiotem jest oddanie przedsiębiorstwa do korzystania innym

osobom (arg. z art. 55

k.c.). W praktyce chodzić będzie przede wszystkim o tzw. leasing

prywatyzacyjny

, zob. art. 39 ust. 1 pkt 3 i art. 51 i n. u.k.p. Zob. także art. 1062 k.p.c., który normuje

kwestię egzekucji z dochodów uzyskiwanych z działalności przedsiębiorstwa poprzez ustanowienie
zarządu nad przedsiębiorstwem.

Do dzierżawy i użytkowania przedsiębiorstwa stosuje się przepisy k.c. o tych stosunkach prawnych,

zob. art. 265 i 709 k.c.; tak też S. Włodyka, Umowy, s. 95. Co do użytkowania przedsiębiorstwa zob.

str. 84

zwłaszcza art. 257 k.c.

Dzierżawa jest zawsze odpłatna (arg. z art. 693 § 1 k.c.); użytkowanie nie musi być odpłatne.
Dzierżawa rodzi pomiędzy wydzierżawiającym i dzierżawcą stosunek obligacyjny; użytkowanie zaś

stosunek prawnorzeczowy.

Obie umowy (dzierżawa i użytkowanie) upoważniają inne osoby niż "właściciel" przedsiębiorstwa do

używania i pobierania pożytków przynoszonych przez przedsiębiorstwo. Pożytkami przedsiębiorstwa są
zyski uzyskiwane w toku działalności gospodarczej, SN 19.01.1960, OSN 1/1961/18; SN 12.05.1959,
OSN IV/1960/102; SN 28.05.1958, OSN IV/1959/110; NSA 23.09.1992, Mon.Prawn. 3/1994, s. 90 z gl.
apr. Z. Radwańskiego; zob. także M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie, s. 11; S. Włodyka, Umowy, s.
95. Z punktu widzenia dzierżawcy będą to pożytki cywilne prawa (art. 54 k.c.); również wydzierżawiający
będzie otrzymywał pożytki cywilne prawa pod postacią czynszu dzierżawy (art. 53 § 2 k.c.). Analogicznie
sprawa przedstawia się w przypadku użytkowania.

Do dzierżawy i użytkowania przedsiębiorstwa znajduje zastosowanie reguła interpretacyjna z art. 55

k.c.; odmiennie S. Włodyka, Umowy, s. 95.

Dzierżawą (użytkowaniem) przedsiębiorstwa może być objęta także firma, pod którą prowadzone

jest przedsiębiorstwo; tak S. Włodyka, Umowy, s. 95; M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie, s. 15.

Kontrowersje budzi zagadnienie

odpowiedzialności za długi związane z prowadzeniem

przedsiębiorstwa. Chodzi o długi zaciągnięte przez wydzierżawiającego (oddającego w użytkowanie)
przed ustanowieniem dzierżawy (użytkowania), jak i o długi zaciągnięte przez dzierżawcę (użytkownika) w
trakcie trwania dzierżawy (użytkowania). K.c. kwestii tej nie reguluje. Nie wchodzi tu w grę art. 526 k.c.,
który dotyczy tylko zbycia przedsiębiorstwa; tak też M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie, s. 13.
Stanowisko, że na dzierżawcę lub użytkownika przechodzą długi związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa i obciążające majątek przedsiębiorstwa w chwili ustanowienia dzierżawy lub
użytkowania (S. Włodyka, Umowy, s. 86), co - jak należy rozumieć - prowadziłoby do zwolnienia z
odpowiedzialności wydzierżawiającego (ustanawiającego użytkowanie), jest nie do zaakceptowania z
uwagi na niczym nie

usprawiedliwione pogorszenie sytuacji dzierżawcy (użytkownika) w porównaniu z

sytuacją nabywcy przedsiębiorstwa; niezdecydowane stanowisko w tej kwestii zajmuje M. Litwińska,
Dzierżawa i użytkowanie, s. 13-15. Problem odpowiedzialności za długi związane z prowadzeniem
przedsiębiorstwa powinno rozstrzygnąć się w myśl reguły, zgodnie z którą za długi odpowiada ten, kto je
zaciągnął. Ewentualne modyfikacje tej zasady mogą wynikać z umowy stron; jednakże przejęcie długu
przez dzierżawcę bądź wydzierżawiającego ze skutkiem wobec wierzycieli dłużnika osobistego wymaga
ich zgody (art. 519 k.c.); podobnie SN 18.05.1995, OSN 10/1995/138. Zob. jednak wyjątek od
przedstawionej reguły ustanowiony w u.k.p. (art. 47).

Art. 55(3).

Literatura: R. Budzinowski,

Pojęcie gospodarstwa rolnego według kodeksu cywilnego (rozważania

na tle art. 55

k.c.)

, RPEiS 3/1991; K. Stefańska, Darowizna gospodarstwa rolnego na rzecz małoletniego

(w:)

Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; K. Stefańska, Model indywidualnego

gospodarstwa rolnego w świetle znowelizowanego kodeksu cywilnego, PiP 3/1992.

1. Definicje gospodarstwa rolnego

Art. 55

k.c. - dodany w noweli do k.c. z 1990 (art. 1 pkt 12) -

określa legalną ustawową definicję

gospodarstwa rolnego.

W syst

emie prawa istnieją także inne definicje gospodarstwa rolnego, np.:

a) art. 6 pkt 4 w zw. z pkt 3 ustawy o ub. społ. roln., według którego gospodarstwem rolnym jest

każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej, tj. działalności w zakresie
produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej, pszczelarskiej, rybnej
i leśnej;

b) art. 1 ust. 2 ustawy o podatku rolnym, który za gospodarstwo rolne (dla celów podatku rolnego)

uznaje obszar użytków rolnych, lasów i gruntów leśnych, gruntów pod stawami oraz gruntów pod
zabudowaniami związanymi z prowadzeniem tego gospodarstwa o łącznej powierzchni
przekraczającej 1 ha lub o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 1 ha przeliczeniowy,
stanowiących własność lub będących w posiadaniu osoby fizycznej, osoby prawnej, jednostki
organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej lub co najmniej dwóch osób fizycznych bądź
prawnych prowadzących wspólną gospodarkę rolną.

str. 85

Definicje te nie są tożsame; w zróżnicowany sposób rozkładają akcenty wyliczając składniki

gospodarstwa rolnego.

Definicję z ustawy o ub. społ. roln. określa się mianem ujęcia funkcjonalnego; tak R. Budzinowski,

Koncepcja gospodarstwa rolnego

, s. 62 i 82. Ujęcie takie (uznawane za bardziej nowoczesne) pozwala na

oderw

anie się od tradycyjnej, tzw. gruntowej koncepcji gospodarstwa rolnego - rolniczą jednostkę

wytwórczą stanowi zarówno taka, która korzysta z ziemi jako środka produkcji, jak i taka, w skład której
nie wchodzi grunt (np. dział specjalny); tak R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego, s. 62.

Definicja z ustawy o podatku rolnym opiera się na tradycyjnym, tj. gruntowym, własnościowym

ujęciu gospodarstwa rolnego

Definicja zawarta w k.c. (art. 55

) ma

walor ogólny; stosuje się ją nie tylko do interpretacji innych

przepisów k.c. posługujących się terminem: gospodarstwo rolne, lecz również do przepisów innych aktów
normatywnych używających tego terminu i nie kreujących własnych definicji gospodarstwa rolnego.

Tworzenie definicji takich samych kategorii praw

nych w różnych aktach normatywnych na ich własny

użytek nie stanowi cechy należytej legislacji.

Gospodarstwo rolne w ujęciu art. 55

k.c.

Definicja gospodarstwa rolnego zawarta w art. 55

k.c. jest niejasna. Stanowi ona kompromis

pomiędzy różnymi koncepcjami gospodarstwa rolnego, w szczególności pomiędzy tradycyjnym
prawnorzeczowym podejściem a ujęciem funkcjonalnym.

Art. 55

statuuje

definicję gospodarstwa rolnego w znaczeniu przedmiotowym. Gospodarstwo

rolne jest zespołem różnorodnych składników, tworzących zorganizowaną całość gospodarczą.
Obejmuje ono prawa na rzeczach (bliżej nie sprecyzowane) oraz prawa i obowiązki związane z
prowadzeniem gospodarstwa rolnego. W definicji zaakcentowano aspekt funkcjonalny; tak S. Prutis (w:)
Polskie prawo rolne

, s. 77; K. Stefańska, Darowizna, s. 216; R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa

rolnego

, s. 142; K. Stefańska, Model, s. 36; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 132. Wyliczenie

składników wchodzących w skład gospodarstwa rolnego określa nie tyle ich status prawny, co zdolność
produkcyjną; tak K. Stefańska, Darowizna, s. 216; taż, Model, s. 36; R. Budzinowski, Koncepcja
gospodarstwa rolnego

, s. 95. Zabieg ten ocenia się jako zamiar podkreślenia przez ustawodawcę, iż

gospodarstwo rolne jest przede wszystkim

jednostką produkcji rolnej, a nie określonym mieniem,

majątkiem; tak K. Stefańska, Darowizna, s. 216; taż, Model, s. 36.

Ujęcie gospodarstwa rolnego w art. 55

k.c. jest o tyle tradycyjne, że nie zrywa z tzw. gruntową

koncepcją gospodarstwa rolnego - grunty rolne w dalszym ciągu zajmują pozycję pierwszoplanową;
przesądzają o rolnej kwalifikacji całego zespołu składników (R. Budzinowski, Pojęcie gospodarstwa
rolnego, s. 64; S. Prutis, Polskie prawo rolne, s. 77; R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego , s.
96), aczkolwiek wyraźnie dystansuje się od klasycznych ujęć własnościowych (S. Prutis, Polskie prawo
rolne

, s. 77). W rezultacie wątpliwe jest, czy definicja gospodarstwa rolnego posługuje się kryterium

własnościowym. Za odpowiedzią twierdzącą optuje M. Ptaszyk (Nowe zasady obrotu, s. 54) oraz - jak
się zdaje - Z. Radwański (Prawo cywilne, s. 117). Odmienne stanowisko zajmuje R. Budzinowski (Pojęcie
gospodarstwa rolnego , s. 61 i 62; Koncepcja gospodarstwa rolnego, s. 88)

, w którego przekonaniu

gospodarstwo rolne nie jest w art. 55

k.c. traktowane jako jednostka własnościowa; w definicji tej nie

przesądza się tytułu władania gruntami i innymi składnikami wchodzącymi w skład gospodarstwa rolnego.
Innymi słowy, gospodarstwo rolne może być zorganizowane tak na gruntach (rolnych) stanowiących
własność osoby je prowadzącej, jak i na gruntach (rolnych) będących np. przedmiotem dzierżawy;
podobnie E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 132.

W skład gospodarstw rolnych mogą wchodzić grunty leśne.
Budynki i ich części, jak również urządzenia (np. silosy, szklarnie, studnie) z reguły stanowią

części składowe gruntu. Okoliczność, iż w art. 55

k.c. wymieniono je oddzielnie świadczy o

eksponowaniu ich waloru produkcyjnego i abs

trahowaniu od tytułu prawnego władania nimi przez podmiot

prowadzący gospodarstwo rolne; tak R. Budzinowski, Pojęcie gospodarstwa rolnego, s. 64; tenże,
Koncepcja gospodarstwa rolnego

, s. 95. Zatem składnikiem gospodarstwa rolnego będą zarówno budynki

sta

nowiące części składowe gruntu rolnego wchodzącego w skład gospodarstwa rolnego, jak i budynki nie

stanowiące części składowych gruntów wchodzących w skład gospodarstwa rolnego; budynki zaś będące
częścią składową gruntu wchodzącego w skład gospodarstwa rolnego nie muszą być składnikiem tego
gospodarstwa; tak R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego

, s. 95. Pogląd ten stanowi

konsekwencję sposobu zredagowania art. 55

k.c., w którym można dopatrzeć się oderwania od kryterium

własnościowego.

str. 86

Trafności wskazanej wyżej interpretacji zdaje się wszakże przeczyć ta część definicji, która stanowi,

że za gospodarstwo rolne uważa się również grunty rolne wraz z budynkami, urządzeniami, jeżeli mogą
one stanowić zorganizowaną całość gospodarczą. Określenie to przemawia na rzecz tezy, zgodnie z którą
definicja gospodarstwa rolnego opiera się jednakowoż na kryterium własnościowym. Bez kryterium
własnościowego uznawanie za gospodarstwo rolne gruntów rolnych, które mogą stanowić zorganizowaną
całość gospodarczą, prowadziłoby do nonsensownych wyników interpretacyjnych.

Przez inwentarz

należy rozumieć maszyny, narzędzia i zwierzęta, czyli rzeczy ruchome ,

wykorzystywane do prowadzenia gospodarstwa rolnego i przez to wchodzące w jego skład. Nie muszą
one stanowić przedmiotu własności osoby prowadzącej gospodarstwo rolne; tak R. Budzinowski,
Koncepcja gospodarstwa rolnego, s. 95.

Prawa i obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego to wierzytelności i długi

wynikające ze stosunków prawnych łączących osobę prowadzącą gospodarstwo rolne z innymi
podmiotami w związku z uprawianiem działalności rolniczej, np. z umów dzierżawy gruntów, najmu
maszyn, kontraktacji, ubezpieczenia, zaciągniętych kredytów czy pożyczek; tak R. Budzinowski, Pojęcie
gospodarstwa rolnego, s.

61; tenże, Koncepcja gospodarstwa rolnego, s. 81; Z. Radwański, Prawo

cywilne , s. 117.

Wyliczenie składników gospodarstwa rolnego w art. 55

k.c. nie jest wyczerpujące; tak też R.

Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego

, s. 79; tenże, Pojęcie gospodarstwa rolnego, s. 60; K.

Stefańska, Darowizna , s. 216-217; przeciwnie E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 132.
Składnikiem gospodarstwa rolnego są również m.in. zapasy oraz wytworzone produkty rolne.

3. Gospodarstwo rolne jako przedmiot obrotu

Kontrowersyjne jest, czy w świetle art. 55

k.c. gospodarstwo rolne może być traktowane jako jeden

samodzielny przedmiot obrotu

. Przepisy k.c. nie wyjaśniają sensu i celu definiowania pojęcia

gospodarstwa rolnego (inaczej sprawa się przedstawia w przypadku przedsiębiorstwa); tak też Z.
Radwański, Prawo cywilne, s. 117.

Według dotychczasowych zapatrywań możliwość taka była wyłączona; zob. S. Grzybowski, System I,

s. 424-

425. Rozporządzenie gospodarstwem rolnym oznaczało zatem rozporządzenie każdą rzeczą

wchodzącą w skład gospodarstwa.

Istnieje pogląd, iż cechą polskiego prawodawstwa jest wyraźne rozdzielanie pojęć przedsiębiorstwa i

gospodarstwa rolnego; tak R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego , s. 63 i n. Natomiast S.
Grzybowski (System I

, s. 459) zauważa trafnie, że między przedsiębiorstwem a gospodarstwem rolnym

nie występuje różnica zasadniczych pojęć; zróżnicowana terminologia jest tylko kwestią konwencji
językowej. E. Gniewek (Prawo rzeczowe 1997, s. 28) expressis verbis uznaje gospodarstwo rolne za
rodzaj przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym (art. 55

k.c.).

Obecnie wątpliwości co do znaczenia definicji gospodarstwa rolnego (art. 55

k.c.) dla potrzeb obrotu

biorą się stąd, iż art. 55

k.c. nie objął swym zakresem, a przynajmniej nie uczynił tego expressis verbis,

gospodarstwa rolnego. Z drugiej strony przepisy, zwłaszcza pozakodeksowe, wyraźnie traktują
gospodarstwo rolne jako jeden, samodzielny przedmiot obrotu; zob. art. 526 k.c., art. 213 k.c. czy art. 84 i
n. ustawy o ub. społ. roln., w których mowa jest o własności (współwłasności) gospodarstwa rolnego i
przenoszeniu jego własności na inne osoby; tak też R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego,
s. 51, 72, 83.

Za podzielanym tu poglądem, że gospodarstwo rolne stanowi jeden przedmiot obrotu także w

obrocie inter vivos

wyraźnie opowiedzieli się J. Strzępka (Problematyka cywilnoprawna, s. 229) i E.

Skowrońska (K.c. Komentarz 1977, s. 148). Przepis art. 55

k.c. powinien być stosowany odpowiednio.

Odmiennie zapatruje się na ten problem SN 7.01.1992, OSP 1/1993/5 z gl. A. Lichorowicza, tamże, który
posługuje się prawnorzeczowym ujęciem gospodarstwa rolnego (własność nieruchomości rolnych, ich
części składowe, przynależności); tak też K. Stefańska, Darowizna, s. 211. Niezdecydowane stanowisko
zajmują A. Lichorowicz (w cyt. wyżej glosie, s. 16), a także R. Budzinowski (Koncepcja gospodarstwa
rolnego

, s. 148), który, dostrzegając zjawisko traktowania gospodarstw rolnych w przepisach

pozakodeksowych

jako samodzielny przedmiot obrotu, zarazem dopiero postuluje rozciągnięcie zakresu

stosowania art. 55

k.c. na gospodarstwa rolne.

Ustawowa terminologia:

współwłasność gospodarstwa rolnego (art. 213 k.c.), własność

gospodarstwa rolnego i przeniesienie własności gospodarstwa rolnego (art. 84 i n. ustawy o ub.
społ. roln.), akceptowana i stosowana także przez SN, zob. np. SN 25.08.1994, Rej. 4/1995, s. 169 i n.,
poz. A; SN 5.05.1993, OSP 7-

8/1994/134; SN 7.01.1992, OSP 1/1993/5, budzi wątpliwości; tak też S.

str. 87

Wójcik, Obrót nieruchomościami, s. 328. Gospodarstwo rolne, i to również wtedy, gdy uzna się je za
jeden, samodzielny przedmiot obrotu, bez wątpienia nie jest rzeczą w rozumieniu art. 45 k.c. Nie może
być zatem przedmiotem prawa własności sensu stricto (art. 140 k.c.). O własności gospodarstwa rolnego
można więc mówić wyłącznie w znaczeniu szerokim, w sensie pewnej konwencji terminologicznej.

Zob. też uw. do art. 55

i 55

, w tym co do zakresu stosowania art. 526 k.c. oraz odpowiedzialności z

tytułu rękojmi za wady przedmiotu zbycia w postaci gospodarstwa rolnego. Co do tych dwóch ostatnich
kwestii zob. także J. Strzępka, Problematyka cywilnoprawna, s. 226 i n. oraz A. Lichorowicz,
Stosowanie

. Zob. też art. 625 i 626 k.c. co do losów stosunku prawnego kontraktacji w razie zbycia

gospodarstwa rolnego.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
KC KOMENTARZ
155 170 KC komentarz
Jama brzuszna c d 17 12 06 komentarz
Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu LIST DO FILIPIAN
Dostosuj zakład do przepisów prawa pracy Komentarz do ankiety kontrolnej bhp na budowie, 2005 cz3
Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego, tom II 1, Księga II Lud Boży , cz 1 Wierni chrześcijanie, P
Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu EWANGELIA WEDŁUG ŚWIĘTEGO MARKA
Alimenty i ojcostwo Komentarz
egzamin praktyczny 2007 komentarz
Platon Obrona sokratesa Koment
Psalm 38, Komentarze do Psalmów-Papież Jan Paweł II,Benedykt XVI
Psalm 4, Komentarze do Psalmów-Papież Jan Paweł II,Benedykt XVI
komentarze do testów z przedsiębiorczości, podręczniki szkoła średnia liceum technikum klasa 3 trzec

więcej podobnych podstron