KC KOMENTARZ

Wydanie 1

Stan prawny na 31 października 2012 roku

Jerzy Ciszewski

•

Kamil Jędrej

Grzegorz Karaszewski

•

Jakub Knabe

Piotr Nazaruk

•

Beata Ruszkiewicz

Grzegorz Sikorski

•

Anna Stępień-Sporek

pod redakcją

Jerzego Ciszewskiego

Warszawa 2013

Kodeks

cywilny

Komentarz

Poszczególne części komentarza opracowali:

Jerzy Ciszewski – art. 126–243, art. 922–1088

Kamil Jędrej – art. 535–646, art. 774–804, art. 835–859

Grzegorz Karaszewski – art. 353–449

, art. 888–902

Jakub Knabe – art. 922–1088

Piotr Nazaruk – art. 1–125, art. 659–773, art. 860–875, art. 921

–921

Beata Ruszkiewicz – art. 450–486, art. 647–658

Grzegorz Sikorski – art. 244–352, art. 498–526, art. 805–834, art. 876–887, art. 903–921

Anna Stępień-Sporek – art. 487–497, art. 527–534

Opracowanie redakcyjne: Zespół

Opracowanie techniczne: Małgorzata Duda

Projekt okładki i stron tytułowych: Anna Gogolewska

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana

ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,

kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy.

ISBN 978-83-7806-744-3

LexisNexis Polska Sp. z o.o.

Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68

Infolinia: 22 572 99 99

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92

www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – KODEKS CYWILNY (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) 19

KSIĘGA PIERWSZA. CZĘŚĆ OGÓLNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Tytuł I. Przepisy wstępne (art. 1–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Tytuł II. Osoby (art. 8–43

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Dział I. Osoby fizyczne (art. 8–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Rozdział I. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych (art. 8–24) . . . . . . . 38

Rozdział II. Miejsce zamieszkania (art. 25–28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Rozdział III. Uznanie za zmarłego (art. 29–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Dział II. Osoby prawne (art. 33–43) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

Dział III. Przedsiębiorcy i ich oznaczenia (art. 43

–43

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Tytuł III. Mienie (art. 44–55

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Tytuł IV. Czynności prawne (art. 56–109

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Dział I. Przepisy ogólne (art. 56–65) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Dział II. Zawarcie umowy (art. 66–72

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Dział III. Forma czynności prawnych (art. 73–81) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Dział IV. Wady oświadczenia woli (art. 82–88) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Dział V. Warunek (art. 89–94) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

Dział VI. Przedstawicielstwo (art. 95–109

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 95–97) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Rozdział II. Pełnomocnictwo (art. 98–109) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

Rozdział III. Prokura (art. 109

–109

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

Tytuł V. Termin (art. 110–116) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248

Tytuł VI. Przedawnienie roszczeń (art. 117–125) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

KSIĘGA DRUGA. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Tytuł I. Własność (art. 126–231) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Dział I. Przepisy ogólne (art. 126–139) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Dział II. Treść i wykonywanie własności (art. 140–154) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Dział III. Nabycie i utrata własności (art. 155–194) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Rozdział I. Przeniesienie własności (art. 155–171) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

Rozdział II. Zasiedzenie (art. 172–178) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

Rozdział III. Inne wypadki nabycia i utraty własności (art. 179–194) . . . . . . . . . . . 324

Dział IV. Współwłasność (art. 195–221) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Dział V. Ochrona własności (art. 222–231) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372

Tytuł II. Użytkowanie wieczyste (art. 232–243) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

Tytuł III. Prawa rzeczowe ograniczone (art. 244–335) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

Dział I. Przepisy ogólne (art. 244–251) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

Dział II. Użytkowanie (art. 252–284) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440

Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 252–265) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

Rozdział II. Użytkowanie przez osoby fizyczne (art. 266–270

) . . . . . . . . . . . . . . . 460

Rozdział III. Użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne (art. 271–282) . . 465

Rozdział IV. Inne wypadki użytkowania (art. 283–284) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475

Dział III. Służebności (art. 285–305

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476

Rozdział I. Służebności gruntowe (art. 285–295) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477

Rozdział II. Służebności osobiste (art. 296–305) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497

Rozdział III. Służebność przesyłu (art. 305

–305

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507

Dział IV. Zastaw (art. 306–335) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513

Rozdział I. Zastaw na rzeczach ruchomych (art. 306–326) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514

Rozdział II. Zastaw na prawach (art. 327–335) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549

Tytuł IV. Posiadanie (art. 336–352) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554

KSIĘGA TRZECIA. ZOBOWIĄZANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577

Tytuł I. Przepisy ogólne (art. 353–365

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577

Tytuł II. Wielość dłużników albo wierzycieli (art. 366–383) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

Dział I. Zobowiązania solidarne (art. 366–378) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613

Dział II. Zobowiązania podzielne i niepodzielne (art. 379–383) . . . . . . . . . . . . . . . . 631

Tytuł III. Ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych (art. 384–396) . . . . . . . . . . . . 636

Tytuł IV. Obowiązek zawierania umów między jednostkami gospodarki uspołecznionej

(art. 397–404) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673

Tytuł V. Bezpodstawne wzbogacenie (art. 405–414) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673

Tytuł VI. Czyny niedozwolone (art. 415–449) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693

Tytuł VI

. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny

(art. 449

–449

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 769

Tytuł VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania (art. 450–497) . . . . . . . . 784

Dział I. Wykonanie zobowiązań (art. 450–470) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 784

Dział II. Skutki niewykonania zobowiązań (art. 471–486) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821

Dział III. Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych

(art. 487–497) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863

Tytuł VIII. Potrącenie, odnowienie, zwolnienie z długu (art. 498–508) . . . . . . . . . . . . . 885

Tytuł IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika (art. 509–526) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 910

Dział I. Zmiana wierzyciela (art. 509–518) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 910

Dział II. Zmiana dłużnika (art. 519–526) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 932

Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527–534) . . . . . 946

Tytuł XI. Sprzedaż (art. 535–602) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961

Dział I. Przepisy ogólne (art. 535–555

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 961

Dział II. Rękojmia za wady (art. 556–576) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979

Dział III. Gwarancja jakości (art. 577–582) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 996

Dział IV. Szczególne rodzaje sprzedaży (art. 583–602) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1001

Rozdział I. Sprzedaż na raty (art. 583–588) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1001

Rozdział II. Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej. Sprzedaż na próbę

(art. 589–592) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1004

Rozdział III. Prawo odkupu (art. 593–595) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007

Rozdział IV. Prawo pierwokupu (art. 596–602) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1010

Tytuł XII. Zamiana (art. 603–604) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1016

Tytuł XIII. Dostawa (art. 605–612) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1018

Tytuł XIV. Kontraktacja (art. 613–626) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1023

Tytuł XV. Umowa o dzieło (art. 627–646) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032

Tytuł XVI. Umowa o roboty budowlane (art. 647–658) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1057

Tytuł XVII. Najem i dzierżawa (art. 659–709) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1100

Dział I. Najem (art. 659–692) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1100

Spis treści

Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 659–679) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1101

Rozdział II. Najem lokalu (art. 680–692) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1131

Dział II. Dzierżawa (art. 693–709) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1147

Tytuł XVII

. Umowa leasingu (art. 709

–709

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1161

Tytuł XVIII. Użyczenie (art. 710–719) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1193

Tytuł XIX. Pożyczka (art. 720–724) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1201

Tytuł XX. Umowa rachunku bankowego (art. 725–733) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1206

Tytuł XXI. Zlecenie (art. 734–751) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1221

Tytuł XXII. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 752–757) . . . . . . . . . . . . . . 1241

Tytuł XXIII. Umowa agencyjna (art. 758–764

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1247

Tytuł XXIV. Umowa komisu (art. 765–773) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1276

Tytuł XXV. Umowa przewozu (art. 774–793) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1284

Dział I. Przepisy ogólne (art. 774–775) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1284

Dział II. Przewóz osób (art. 776–778) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1286

Dział III. Przewóz rzeczy (art. 779–793) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1288

Tytuł XXVI. Umowa spedycji (art. 794–804) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1298

Tytuł XXVII. Umowa ubezpieczenia (art. 805–834) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1306

Dział I. Przepisy ogólne (art. 805–820) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1306

Dział II. Ubezpieczenia majątkowe (art. 821–828) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1339

Dział III. Ubezpieczenia osobowe (art. 829–834) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358

Tytuł XXVIII. Przechowanie (art. 835–845) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1365

Tytuł XXIX. Odpowiedzialność, prawo zastawu i przedawnienie roszczeń

utrzymujących hotele i podobne zakłady (art. 846–852) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1374

Tytuł XXX. Umowa składu (art. 853–859

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381

Tytuł XXXI. Spółka (art. 860–875) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389

Tytuł XXXII. Poręczenie (art. 876–887) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1420

Tytuł XXXIII. Darowizna (art. 888–902) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1443

Tytuł XXXIII

. Przekazanie nieruchomości (art. 902

–902

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1466

Tytuł XXXIV. Renta i dożywocie (art. 903–916) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469

Dział I. Renta (art. 903–907) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469

Dział II. Dożywocie (art. 908–916) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1479

Tytuł XXXV. Ugoda (art. 917–918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496

Tytuł XXXVI. Przyrzeczenie publiczne (art. 919–921) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1502

Tytuł XXXVII. Przekaz i papiery wartościowe (art. 921

–921

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507

Dział I. Przekaz (art. 921

–921

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507

Dział II. Papiery wartościowe (art. 921

–921

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1513

KSIĘGA CZWARTA. SPADKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1539

Tytuł I. Przepisy ogólne (art. 922–930) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1540

Tytuł II. Dziedziczenie ustawowe (art. 931–940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572

Tytuł III. Rozrządzenia na wypadek śmierci (art. 941–990

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594

Dział I. Testament (art. 941–958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1594

Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 941–948) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1595

Rozdział II. Forma testamentu (art. 949–958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1614

Oddział 1. Testamenty zwykłe (art. 949–951) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615

Oddział 2. Testamenty szczególne (art. 952–955) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1631

Oddział 3. Przepisy wspólne dla testamentów zwykłych i szczególnych

(art. 956–958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1646

Dział II. Powołanie spadkobiercy (art. 959–967) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1653

Dział III. Zapis i polecenie (art. 968–985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1668

Rozdział I. Zapis zwykły (art. 968–981) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1668

Rozdział II. Zapis windykacyjny (art. 981

–981

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1683

Rozdział III. Polecenie (art. 982–985) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1694

Spis treści

Dział IV. Wykonawca testamentu (art. 986–990

) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1699

Tytuł IV. Zachowek (art. 991–1011) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1706

Tytuł V. Przyjęcie i odrzucenie spadku (art. 1012–1024) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1737

Tytuł VI. Stwierdzenie nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego,

poświadczenie dziedziczenia i ochrona spadkobiercy (art. 1025–1029

) . . . . . . . . . . . . 1754

Tytuł VII. Odpowiedzialność za długi spadkowe (art. 1030–1034

) . . . . . . . . . . . . . . . . 1775

Tytuł VIII. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku (art. 1035–1046) . . . . . . . . 1789

Tytuł IX. Umowy dotyczące spadku (art. 1047–1057) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1821

Tytuł X. Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art. 1058–1088) . . 1835

Skorowidz przedmiotowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1863

Wykaz skrótów

I. AKTY PRAWNE

k.c.

– ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93

ze zm.)

k.h.

– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. – Kodeks

handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) – nieobowiązujące

k.k.

– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.)

k.k.s.

– ustawa z 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U.

z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.)

k.k.w.

– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90,

poz. 557 ze zm.)

k.m.

– ustawa z 18 września 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r.

Nr 217, poz. 1689 ze zm.)

k.p.

– ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r.

Nr 21, poz. 94 ze zm.)

k.p.a.

– ustawa z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego

(tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.)

k.p.c.

– ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.

Nr 43, poz. 296 ze zm.)

k.p.k.

– ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89,

poz. 555 ze zm.)

k.p.n.

– dekret z 18 lipca 1945 r. – Kodeks postępowania niespornego (Dz.U. Nr 27,

poz. 169 ze zm.) – uchylony

k.r.o.

– ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r.,

poz. 788)

k.s.h.

– ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94,

poz. 1037 ze zm.)

k.z.

– rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. –

Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) – uchylony

Konstytucja RP – ustawa z 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.

Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.)

ord. pod.

– ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U.

z 2012 r., poz. 749)

p.a.s.c.

– ustawa z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.

Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264)

p.o.p.c.

– ustawa z 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. Nr 34,

poz. 311 ze zm.)

p.p.m.

– ustawa z 4 lutego 2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80,

poz. 432)

p.p.m. z 1965 r. – ustawa z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U.

Nr 46, poz. 290 ze zm.) – nieobowiązująca

Wykaz skrótów

p.p.s.a.

– ustawa z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami admi-

nistracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.)

p.u.n.

– ustawa z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.

Dz.U. z 2012 r., poz. 1112)

pr.bank.

– ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r.

Nr 72, poz. 665 ze zm.)

pr.bud.

– ustawa z 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r.

Nr 243, poz. 1623 ze zm.)

pr.czek.

– ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.)

pr.geod.i kart. – ustawa z 17 maja 1989 r. – Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jedn.

Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287 ze zm.)

pr.geol. i górn. – ustawa z 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 163,

poz. 981)

pr.łow.

– ustawa z 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz.U.

z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 ze zm.)

pr.not.

– ustawa z 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r.

Nr 189, poz. 1158 ze zm.)

pr.przew.

– ustawa z 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U.

z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm.)

pr.rzecz.

– dekret z 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319

ze zm.) – uchylony

pr.spad.

– dekret z 8 października 1946 r. – Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328

ze zm.) – uchylony

pr.spółdz.

– ustawa z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U.

z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.)

pr.weksl.

– ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282

ze zm.)

pr.wł.przem.

– ustawa z 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.

Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.)

przep.wprow.k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny

(Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.)

p.z.p.

– ustawa z 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.

Dz.U. 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.)

TWE

– Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz.Urz. UE 2006 C 321E/37)

u.g.n.

– ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.

Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.)

u.k.s.c.

– ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych

(tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.)

u.k.u.r.

– ustawa z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn.

Dz.U. z 2012 r., poz. 803 ze zm.)

u.k.w.h.

– ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.

Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.)

u.KRej.S

– ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn.

Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.)

u.n.n.c.

– ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziem-

ców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm.)

u.o.d.s.

– ustawa z 16 listopada 2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Ko-

deksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw (Dz.U.

Nr 114, poz. 1191 ze zm.) – uchylona

u.o.d.u.

– ustawa z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn.

Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.)

u.o.k.k.

– ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U.

Nr 50, poz. 331 ze zm.)

Wykaz skrótów

u.o.u.o.

– ustawa z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpiecze-

niowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komu-

nikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.)

u.ochr.lok.

– ustawa z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym

zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r.

Nr 31, poz. 266 ze zm.)

u.p.e.

– ustawa z 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130,

poz. 1450 ze zm.)

u.p.o.l.

– ustawa z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (tekst jedn.

Dz.U. z 2010 r. Nr 95, poz. 613 ze zm.)

u.p.p.

– ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst

jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.)

u.s.d.g.

– ustawa z 22 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst

jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.)

u.s.m.

– ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.

Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.)

u.s.p.

– ustawa z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U.

Nr 98, poz. 1070 ze zm.)

u.u.s.r.

– ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst

jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.)

u.w.l.

– ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r.

Nr 80, poz. 903 ze zm.)

u.z.n.k.

– ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst

jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.)

u.z.w.u.SP

– ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługu-

jących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.)

u.zab.fin.

– ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych

(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 942)

u.zast.rej.

– ustawa z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów

(tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.)

ustawa o SKOK – ustawa z 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kre-

dytowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.)

II. CZASOPISMA I PUBLIKATORY

Apel. W-wa

– „Apelacja. Sąd Apelacyjny w Warszawie”

AUW

– „Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo”

Biul. SN

– Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego (od 1988 r. – Biuletyn Sądu

Najwyższego)

Gd.St.Praw.

– „Gdańskie Studia Prawnicze”

Gd.St.Praw.-Prz.Orz. – „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa”

KPP

– „Kwartalnik Prawa Prywatnego”

KZS

– „Krakowskie Zeszyty Sądowe”

Legalis

– system informacji prawnej wydawnictwa C.H. Beck

Lex

– system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer

LexPolonica

– Serwis Prawniczy LexisNexis Polska sp. z o.o.

MoP

– „Monitor Prawniczy”

NKPK

– „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”

– „Nowe Prawo”

NPN

– „Nowy Przegląd Notarialny”

ONSA

– Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego

OSA

– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych

Wykaz skrótów

OSAB

– Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej

OSAiSN

– Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego

OSAK

– Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Katowicach i Sądów Okręgowych

OSAŁ

– Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Łodzi

OSN

– Orzecznictwo Sądu Najwyższego (do 1962 r.)

OSNAPiUS

– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubez-

pieczeń Społecznych (od 1995 r.)

OSNC

– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.)

OSNCP

– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Administracyj-

na, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.)

OSNKW

– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wykroczeń

OSNP

– Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych

i Spraw Publicznych (od 2003 r.)

OSNPG

– Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Prokuratury Generalnej

OSP

– Orzecznictwo Sądów Polskich

OSPiKA

– Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych

OSwSG

– Orzecznictwo Sądów w Sprawach Gospodarczych

OTK

– Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego

OwSS

– Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych

PES

– „Problemy Egzekucji Sądowej”

PiP

– „Państwo i Prawo”

PiZS

– „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”

– „Przegląd Notarialny”

POP

– „Przegląd Orzecznictwa Podatkowego”

POSAG

– „Przegląd Orzecznictwa Apelacyjnego w Gdańsku”

– „Problemy Praworządności”

PPC

– „Polski Proces Cywilny”

PPE

– „Przegląd Prawa Egzekucyjnego”

PPH

– „Przegląd Prawa Handlowego”

PPiA

– „Przegląd Prawa i Administracji”

PPP

– „Przegląd Prawa Publicznego”

PPW

– „Prawo Papierów Wartościowych”

Pr. NTech.

– „Prawo Nowych Technologii”

Pr.Bank.

– „Prawo Bankowe”

Pr.Gosp.

– „Prawo Gospodarcze”

Pr.Sp.

– „Prawo Spółek”

Prok. i Pr.

– „Prokuratura i Prawo”

Prz.Sejm.

– „Przegląd Sejmowy”

– „Przegląd Sądowy”

PUG

– „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”

RPE

– „Ruch Prawniczy i Ekonomiczny”

RPEiS

– „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”

– „Studia Cywilistyczne”

Sł.Prac.

– „Służba Pracownicza”

– „Samorząd Terytorialny”

St.Prawn.

– „Studia Prawnicze”

TPP

– „Transformacje Prawa Prywatnego”

Zam.Pub.Dor.

– „Zamówienia Publiczne Doradca”

ZNSA

– „Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego”

ZNUJ

– „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”

ZNUŁ

– „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego”

ZNUMK

– „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika”

ZNUŚ

– „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego”

Wykaz skrótów

III. LITERATURA

1. Komentarze

G. Bieniek i in., Komentarz... Zobowiązania, t. 1, 2006 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gu-

dowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu

cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2006

G. Bieniek i in., Komentarz... Zobowiązania, t. 2, 2006 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gu-

dowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu

cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2006

G. Bieniek i in., Komentarz… Zobowiązania, t. 2, 2007 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski,

J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do ko-

deksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2007

G. Bieniek i in., Komentarz… Zobowiązania, t. 1, 2009 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski,

J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Ko-

deksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2009

G. Bieniek i in., Komentarz… Zobowiązania, t. 2, 2009 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski,

J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Ko-

deksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2009

G. Bieniek i in., Komentarz… Zobowiązania, t. 1, 2011 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski,

J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Ko-

deksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2011

G. Bieniek i in., Komentarz... Zobowiązania, t. 2, 2011 – G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gu-

dowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu

cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2011

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2009 – S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu

cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011 – S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu

cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2011

E. Gniewek (red.), Kodeks…, t. 2, 2004 – B. Burian, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński,

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Tom II.

Komentarz do artykułów 535–1088, red. E. Gniewek, Warszawa 2004

E. Gniewek (red.), Kodeks…, 2006 – B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński,

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebińczyk, K. Zagrobelny, Kodeks

cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006

E. Gniewek (red.), Kodeks..., 2008 – B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński,

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebinczyk, K. Zagrobelny, Kodeks

cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2008

E. Gniewek (red.), Kodeks…, 2011 – B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński,

J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebinczyk, K. Zagrobelny, Kodeks

cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2011

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 4, 2008 – E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. t. IV.

Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2008

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009 – Z. Gawlik, A. Janiak, A. Jedliński, A. Kidyba,

K. Kopaczyńska-Pieczniak, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Część

ogólna, t. I, red. A. Kidyba, Warszawa 2009

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2009 – K. Dadańska, T. Filipiak, Kodeks cywilny. Komen-

tarz. t. II. Własność i inne prawa rzeczowe, red. A. Kidyba, Warszawa 2009

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 3, cz. ogólna, 2010 – Z. Gawlik, A. Janiak, G. Kozieł, A. Olej-

niczak, A. Pyrzyńska, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz. t. III. Zobowiązania. Część

ogólna, red A. Kidyba, Warszawa 2010

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 3, cz. szczególna, 2010 – Z. Gawlik, A. Janiak, A. Kidyba,

K. Kopaczyńska-Pieczniak, G. Kozieł, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komen-

tarz. t. III. Zobowiązania. Część szczególna, red A. Kidyba, Warszawa 2010

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 4, 2012 – E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. t. IV.

Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2012

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 1999 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak,

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,

J. Szachułowicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, red. K. Pietrzykowski, War-

szawa 1999

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2000 – Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. K. Pie-

trzykowski, Warszawa 2000

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2002 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak,

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,

J. Szachułowicz, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, red. K. Pie-

trzykowski, Warszawa 2002

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2005 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak,

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,

J. Szachułowicz, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450–

1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2008 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak,

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,

K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. I. Komentarz do art.1–449

, red. K. Pietrzy-

kowski, Warszawa 2008

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2009 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak,

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,

J. Szachułowicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450–1088, red. K. Pie-

trzykowski, Warszawa 2009

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2011 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak,

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,

K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. I. Komentarz do art. 1–449

, red. K. Pietrzy-

kowski, Warszawa 2011

K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2011 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak,

L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian,

K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450–1088, red. K. Pie-

trzykowski, Warszawa 2011

M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny… – B. Giesen, W.J. Katner, P. Księżak, B. Lewasz-

kiewicz-Petrykowska, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promińska, M. Pyziak-

-Szafnicka, W. Robaczyński, M. Serwach, Z. Świderski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Część

ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2009

S. Rudnicki, Komentarz…, 2006 – S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga.

Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2006

S. Rudnicki, Komentarz…, 2008 – S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga.

Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2008

S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz… – S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywil-

nego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2009

Kodeks spółek…, t. 1, 2006 – S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spół-

ek handlowych. t. I. Komentarz do art. 1–150, Warszawa 2006

Kodeks spółek…, t. 5, 2008 – S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, W. Giezek,

K. Oplustil, M. Tarska, A. Helin, P. Kardas, I.B. Mika, A. Rachwał, M. Spyra, Kodeks spółek

handlowych. Komentarz. t. V. Pozakodeksowe prawo handlowe, Warszawa 2008

2. Systemy Prawa Cywilnego

System P.C., t. 3, cz. 2, 1976 – System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. III, cz. II,

Prawo zobowiązań – część szczegółowa, red. tomu S. Grzybowski, Ossolineum 1976

System P.C. t. 2, 1977 – S. Wójcik, J. Wasilkowski, J.S. Piątowski, M. Madey, M. Gersdorf,

J. Ignatowicz, Z.K. Nowakowski, J. Winiarz, A. Wąsiewicz, A. Kunicki, System prawa cy-

Wykaz skrótów

wilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. tomu

J. Ignatowicz, Ossolineum 1977

System P.C., t. 3, 1981 – S. Grzybowski, T. Dybowski, E. Łętowska, Z. Radwański, A. Ohanowicz,

W. Czachórski, J. Dąbrowa, K. Gandor, System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski,

t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. tomu Z. Radwański, Ossolineum 1981

System P.C., t. 1, 1985 – B. Gawlik, S. Grzybowski, J. Ignatowicz, B. Lewaszkiewicz-Petrykow-

ska, Z. Radwański, System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. I, Część ogólna, red.

tomu S. Grzybowski, Ossolineum 1985

System P.C., t. 4, 1986 – J.S. Piątowski, S. Wójcik, J. Kosik, E. Drozd, System prawa cywilnego,

red. nacz. W. Czachórski, t. IV, Prawo spadkowe, red. tomu J.S. Piątowski, Ossolineum 1986

3. Systemy Prawa Prywatnego

System P.P., t. 2, 2002 – E. Drozd, B. Kordasiewicz, M. Pazdan, Z. Radwański, A. Zieliński, Sys-

tem Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2002

System P.P., t. 7, 2004 – A. Brzozowski, J. Frąckowiak, W.J. Katner, M. Korzycka-Iwanow,

J. Napierała, M. Nesterowicz, A. Olejniczak, J. Pisuliński, E. Rott-Pietrzyk, M. Stec, L. Stecki,

A. Stelmachowski, J.A. Strzępka, L. Ogiegło, System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowią-

zań – część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2004

System P.P., t. 4, 2005 – A. Cisek, E. Gniewek, J. Gołaczyński, R. Mikosz, K. Pietrzykowski, J. Pi-

suliński, K. Zaradkiewicz, System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek,

Warszawa 2005

System P.P., t. 8, 2004 – R. Budzinowski, A. Janiak, A. Koch, A. Lichorowicz, M. Olechowski,

M. Orlicki, J. Panowicz-Lipska, J. Poczobut, M. Pyziak-Szafnicka, W. Pyzioł, Z. Radwański,

K. Zawada, J. Pisuliński, A. Suchoń, System Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań – część

szczegółowa, red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2004

System P.P., t. 5, 2006 – M. Bednarek, A. Brzozowski, P. Drapała, T. Dybowski, M. Krajewski,

E. Łętowska, P. Machnikowski, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, M. Pyziak-Szafnicka, System

Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2006

System P.P., t. 1, 2007 – Z. Banaszczyk, J. Frąckowiak, L. Górnicki, W.J. Katner, E. Łętowska,

T. Pajor, M. Pazdan, T. Pietrzykowski, M. Pyziak-Szafnicka, Z. Radwański, W. Rozwadow-

ski, M. Safjan, M. Zieliński, System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red.

M. Safjan, Warszawa 2007

System P.P., t. 3, 2007 – E. Gniewek, P. Machnikowski, A. Stelmachowski, R. Mikosz, T. Dy-

bowski, System Prawa Prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, red. T. Dybowski, Warszawa 2007

System P.P., t. 4, 2007 – E. Gniewek, A. Cisek, K. Pietrzykowski, K. Zaradkiewicz, R. Mikosz,

J. Gołaczyński, J. Pisuliński, System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek,

Warszawa 2007

System P.P, t. 2, 2008 – M. Pazdan, E. Drozd, A. Zieliński, B. Kordasiewicz, Z. Radwański, System

Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008

System P.P, t. 16, 2008 – M. Asłanowicz, A. Herbet, M. Litwińska-Werner, J.P. Naworski, W. Po-

piołek, M. Romanowski, T. Siemiątkowski, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański,

System Prawa Prywatnego, t. 16, Prawo spółek osobowych, red. A. Szajkowski, Warszawa 2008

System P.P., t. 6, 2009 – Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, M. Jagielska, M. Kaliński, P. Machnikow-

ski, P. Mostowik, M. Pyziak-Szafnicka, A. Śmieja, K. Zawada, F. Zoll, System Prawa Prywat-

nego, t. 6, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009

System P.P., t. 10, 2009 – A. Doliwa, A. Kawałko, B. Kordasiewicz, J. Kremis, H. Witczak, F. Zoll,

M. Kłos, J. Wierciński, J.S. Piątowski, E. Skowrońska-Bocian, S. Wójcik, System Prawa Pry-

watnego, t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009

System P.P., t. 6, suplement, 2010 – P. Drapała, F. Zoll, System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo

zobowiązań – część ogólna. Suplement, red. A. Olejniczak, Warszawa 2010

System P.P., t. 18, 2010 – M.H. Koziński, J. Łopuski, M. Orlicki, M. Romanowski, W. Pyzioł,

System Prawa Prywatnego, t.18, Prawo papierów wartościowych, red. A. Szumański, Warszawa

2010

Wykaz skrótów

System P.P., t. 7, 2011 – A. Brzozowski, J. Frąckowiak, W.J. Katner, M. Korzycka-Iwanow,

J. Napierała, M. Nesterowicz, A. Olejniczak, J. Pisuliński, E. Rott-Pietrzyk, M. Stec, L. Stecki,

A. Stelmachowski, J.A. Strzępka, L. Ogiegło, System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowią-

zań – część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2011

System P.P., t. 8, 2011 – R. Budzinowski, A. Janiak, A. Koch, A. Lichorowicz, M. Olechowski,

M. Orlicki, J. Panowicz-Lipska, J. Poczobut, M. Pyziak-Szafnicka, W. Pyzioł, Z. Radwański,

K. Zawada, J. Pisuliński, A. Suchoń, System Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań – część

szczegółowa, red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2011

System P.P., t. 1, 2012 – W. Rozwadowski, M. Safjan, L. Górnicki, T. Pajor, Z. Radwański,

M. Zieliński, M. Pyziak-Szafnicka, E. Łętowska, T. Pietrzykowski, Z. Banaszczyk, M. Pazdan,

J. Frąckowak, W.J. Katner, K. Osajda, P. Machnikowski, System Prawa Prywatnego, t. 1, Pra-

wo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012

System P.P., t. 12, 2012 – M. Andrzejewski, E. Holewińska-Łapińska, T. Smyczyński, W. Stoja-

nowska, J. Strzebinczyk, System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red.

T. Smyczyński, Warszawa 2012

System P.P., t. 5, 2012 – M. Bednarek, A. Brzozowski, P. Drapała, T. Dybowski, M. Krajewski, E. Łę-

towska, P. Machnikowski, A. Olejniczak, K. Osajda, A. Pyrzyńska, M. Pyziak-Szafnicka, System

Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2012

IV. INNE

Dz.U. – Dziennik Ustaw

ETS

– Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

M.P. – Monitor Polski

NSA

– Naczelny Sąd Administracyjny

– Sąd Apelacyjny

– Sąd Najwyższy

SOKiK – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

– Sąd Wojewódzki

– Trybunał Konstytucyjny

UOKiK – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

WSA – wojewódzki sąd administracyjny

Zb.Orz. – Zbiór Orzeczeń

Uwaga: Artykuły bez bliższego oznaczenia są artykułami Kodeksu cywilnego.

Wykaz skrótów

Przedmowa

Kodeks cywilny jest jednym z głównych aktów prawnych w polskim systemie prawa. W niniej-

szej publikacji przedstawiono najważniejsze osiągnięcia badawcze doktryny prawa cywilnego,

koncentrując się przede wszystkim na problemach praktyki prawniczej.

Komentarz obejmuje objaśnienia do przepisów księgi pierwszej (część ogólna), księgi drugiej

(własność i inne prawa rzeczowe), księgi trzeciej (zobowiązania) oraz księgi czwartej (spadki)

Kodeksu cywilnego. Wszystkie uwagi do artykułów zostały opracowane w sposób niezwykle

przejrzysty i syntetyczny. Podział komentarzy do poszczególnych artykułów na: „Zagadnienia

ogólne”, „Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne” oraz „Wybrane tezy z orzecznictwa”

i „Poglądy doktryny”, pozwoli Czytelnikowi szybko odnaleźć informacje, których poszukuje.

W opracowaniu przedstawiono komentarz autorski do omawianych przepisów, wykorzystując

jednocześnie najnowszy dorobek doktryny i judykatury.

Założeniem Autorów było opracowanie komentarza na najwyższym poziomie merytorycznym,

który jednocześnie będzie miał walor praktyczny. Chodziło również o zapewnienie Czytelnikowi

szybkiego dostępu do obecnie obowiązujących przepisów, orzecznictwa i poglądów doktryny,

w szczególności w sytuacjach, gdy ograniczony jest dostęp do opracowań systemowych i pu-

blikacji elektronicznych.

Niniejsza publikacja jest dziełem zbiorowym. W jej opracowaniu wzięli udział pracownicy

naukowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego oraz prawnicy praktycy

specjalizujący się w prawie cywilnym.

Autorzy oraz Wydawnictwo mają nadzieję, że Kodeks cywilny. Komentarz będzie stanowił

cenne źródło wiedzy nie tylko dla osób, które w swojej działalności zawodowej zajmują się

stosowaniem i wykładnią przepisów prawa cywilnego, lecz także dla aplikantów i studentów

prawa oraz wszystkich zainteresowanych szeroko pojętym prawem cywilnym.

Pierwsze wydanie komentarza uwzględnia stan prawny na 31 października 2012 r.

Gdańsk, październik 2012 r.

dr hab. Jerzy Ciszewski, prof. UG

USTAWA

z dnia 23 kwietnia 1964 r.

KODEKS CYWILNY

(Dz.U. Nr 16, poz. 93; zm.: Dz.U. z 1971 r. Nr 27, poz. 252; z 1976 r. Nr 19, poz. 122; z 1982 r. Nr 11, poz. 81,

Nr 19, poz. 147, Nr 30, poz. 210; z 1984 r. Nr 45, poz. 242; z 1985 r. Nr 22, poz. 99; z 1989 r. Nr 3, poz. 11,

Nr 33, poz. 175; z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321, Nr 79, poz. 464; z 1991 r. Nr 107, poz. 464, Nr 115,

poz. 496; z 1993 r. Nr 17, poz. 78; z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 105, poz. 509, Nr 84, poz. 386, Nr 85, poz. 388;

z 1995 r. Nr 83, poz. 417, Nr 141, poz. 692; z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646, Nr 149, poz. 703;

z 1997 r. Nr 43, poz. 272, Nr 68, poz. 439, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751, Nr 157, poz. 1040; z 1998 r.

Nr 117, poz. 758, Nr 106, poz. 668; z 1999 r. Nr 52, poz. 532; z 2000 r. Nr 22, poz. 271, Nr 74, poz. 855 i 857,

Nr 88, poz. 983, Nr 114, poz. 1191; z 2001 r. Nr 11, poz. 91, Nr 71, poz. 733, Nr 130, poz. 1450, Nr 145,

poz. 1638; z 2002 r. Nr 113, poz. 984, Nr 141, poz. 1176; z 2003 r. Nr 49, poz. 408, Nr 60, poz. 535, Nr 64,

poz. 592, Nr 124, poz. 1151; z 2004 r. Nr 91, poz. 870, Nr 96, poz. 959, Nr 162, poz. 1692, Nr 172, poz. 1804,

Nr 281, poz. 2783; z 2005 r. Nr 48, poz. 462, Nr 157, poz. 1316, Nr 172, poz. 1438; z 2006 r. Nr 133, poz. 935,

Nr 164, poz. 1166; z 2007 r. Nr 80, poz. 538, Nr 81, poz. 554, Nr 82, poz. 557, Nr 181, poz. 1287; z 2008 r.

Nr 116, poz. 731, Nr 163, poz. 1012, Nr 220, poz. 1425 i 1431, Nr 228, poz. 1506; z 2009 r. Nr 42, poz. 341,

Nr 79, poz. 662, Nr 131, poz. 1075; z 2010 r. Nr 40, poz. 222, Nr 155, poz. 1037; z 2011 r. Nr 80, poz. 432,

Nr 85, poz. 458, Nr 230, poz. 1370).

KSIĘGA PIERWSZA

CZĘŚĆ OGÓLNA

Tytuł I

PRZEPISY WSTĘPNE

Literatura: M. Bąba, Swoistość odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. PiP 2009, nr 9; W. Borysiak, Zastrzeżenie kary

umownej a kompensacja niemajątkowych uszczerbków wierzyciela, „Palestra” 2007, nr 5–6; K. Czerwińska-Koral, Pozwy

osadzonych o zapłatę odszkodowań i zadośćuczynień – przyczyny i skutki, PPP 2008, nr 11; W. Dajczak, Zasady współży-

cia społecznego czy dobra wiara?, „Rejent” 2001, nr 1; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011; J. Gajda, Pojęcie

dobrej wiary w przepisach kodeksu cywilnego, SP 1997, nr 2; E. Gniewek (red.), Kodeks…, 2011, uwagi do art. 1–7;

S. Grzybowski, w: System P.C., t. 1, 1985; A. Harla, Ciężar dowodu a podstawy rewizyjne w postępowaniu cywilnym,

PiP 1990, nr 8; J. Jacyszyn, Zadatek wzmacnia umowę, „Rzeczpospolita” 1996, nr 2, H. Jakimko, W. Jakimko,

Rozkład ciężaru dowodowego i jego konsekwencje w polskim procesie cywilnym, Acta Universitatis Wratislaviensis, PPiA

2001, nr 46; B. Janiszewska, O potrzebie zmiany klauzuli zasad współżycia społecznego (głos w dyskusji), PUG 2003,

nr 4; B. Janiszewska, Pojęcie dobrej wiary w rozumieniu obiektywnym a zasady współżycia społecznego, PUG 2003,

nr 9; T. Justyński, Nadużycie prawa, Kraków 2000; A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009, uwagi do art. 1–7;

A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 2005; L. Leszczyński, Dobre obyczaje zamiast

zasad współżycia społecznego, „Rzeczpospolita” 1998, nr 25; J. Lipski, O zasadzie niedziałania prawa wstecz w prawie

polskim, „Biuletyn Ekspertyzy i Opinie Prawne Kancelarii Sejmu” 2002, nr 2; W. Łączkowski, Zasada lex retro non

agit jako problem konstytucyjny w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, „Studia i Materiały Trybunału Konstytucyj-

nego” 1996, t. 2; E. Łętowska, O potrzebie zmiany poglądów na znaczenie art. 3 k.c., w: Studia z prawa gospodarczego

i handlowego, Kraków 1996; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1999; E. Łętowska, Prawo cywilne

a prawo administracyjne, w: Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kraków 1994, E. Morawska,

Ciężar dowodu – niektóre problemy dowodowe, SC 1982; E. Morawska, Zasada lex retro non agit w orzecznictwie Try-

bunału Konstytucyjnego, PS 2002, nr 4; M. Pazdan, Dobra lub zła wiara osoby prawnej, w: Studia z prawa prywatnego.

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Birucie Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, red. W. Katner, T. Pajor, U. Promińska,

M. Pyziak-Szafnicka, A. Szpunar, E. Wojnicka, Łódź 1997; M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny,

PiP 2001, nr 2; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2011, uwagi do art. 1–7; T. Pietrzykowski, Zasada

nieretroakcji w kodeksie cywilnym (art. 3 k.c.), SP 1999, nr 3; M. Pyziak-Szafnicka, Kodeks cywilny. Część ogólna.

Komentarz, Warszawa 2009, uwagi do art. 1–7; M. Pyziak-Szafnicka, System P.P., t. 1, 2007; Z. Radwański, Pojęcie

prawa cywilnego w świetle kodeksu cywilnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda), w: Polskie prawo prywatne w dobie

przemian, Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Młynarczykowi, Gdańsk 2005; Z. Radwański, Prawo

cywilne – część ogólna, Warszawa 2011; Z. Radwański (red.), System P.P., t. 2, 2008; Z. Radwański, Uwagi de lege

ferenda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, „Przegląd Legislacyjny” 2001; Z. Radwański, Założenia dal-

szych prac kodyfikacyjnych na obszarze prawa cywilnego, PiP 2004, nr 3; Z. Radwański (red.), Zielona księga. Opty-

malna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006; M. Safjan, Klauzule generalne w prawie

cywilnym (przyczynek do dyskusji), PiP 1990, nr 11; M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2012; M. Sawczuk (red.),

Czterdzieści Lat Kodeksu Cywilnego. Materiały z Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów w Rzeszowie (8–10.10.2004 r.),

Kraków–Warszawa 2006; W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 1977; A. Sikorska, Ciężar

dowodu w przypadku odstąpienia od umowy sprzedaży przez kupującego z powodu wad rzeczy lub niezgodności towaru

z umową, „Radca Prawny” 2005, nr 1; S. Sołtysiński, Kodeks spółek…, t. 1, 2006; A. Stelmachowski, Wstęp do teorii

prawa cywilnego, Warszawa 1984; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; B. Swaczyna,

Prawne konsekwencje wielopodmiotowości stron umowy sprzedaży. Zagadnienia wybrane, TPP 2001, nr 2; A. Szpunar,

Dobra wiara jako przesłanka nabycia własności nieruchomości od nieuprawnionego, PiP 1997, nr 7; A. Szpunar, Uwagi

o nadużyciu prawa podmiotowego, II Kongres Notariuszy Rzeczpospolitej Polskiej, red. R. Sztyk, Kluczbork 1999;

Uwagi o nadużyciu prawa podmiotowego, wyd. II, Kongres Notariuszy RP – teksty i opracowania, Warszawa 1999;

M. Tyrakowska, Podmiotowość cywilnoprawna osób ustawowych na przykładzie spółki jawnej, teza nr 1, PPH 2010,

nr 5; T. Zieliński (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2001; A. Wolter, I. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo

cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2003; Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, nr 11; Z. Ziembiński, O metodzie

analizowania „stosunku prawnego”, PiP 1967, nr 2.

ZAKRES REGULACJI

Art. 1.

Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi

i osobami prawnymi.

Zagadnienia ogólne

1. Ustawa – Kodeks cywilny z 1964 r. jest formą kodyfikacji, tak jak inne polskie regu-

lacje tego typu (np. Kodeks karny, Kodeks pracy), jest aktem prawnym o charakterze „ustawy

organicznej”. W Kodeksie tym nie jest jednak i nie może być zrealizowana zasada zupełności,

według której powinien on obejmować wszystkie przepisy z zakresu prawa cywilnego, jako

odrębnej gałęzi prawa. Kodeks nie jest aktem wyższego rzędu w stosunku do innych ustaw.

Jest on traktowany na równi z innymi ustawami i nie jest aktem normatywnym hierarchicznie

nadrzędnym w stosunku do innych ustaw regulujących stosunki cywilnoprawne. Jest natomiast

aktem o najszerszym zakresie regulacji, obejmującym podstawowe instytucje prawa cywilnego,

opartym na jednolitych założeniach ogólnych.

2. Na pojęcie prawa cywilnego, którego podstawową regulacją prawną jest Kodeks cy-

wilny, składają się trzy elementy, a mianowicie: 1) podmioty działające w ramach prawa,

2) przedmiot regulacji i 3) metoda regulacji stosunków prawnych. Cechą szczególną tego Ko-

deksu jest to, że obejmuje on podstawowe przepisy regulujące stosunki cywilnoprawne, czyli

stosunki zaliczane – zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze – do spraw cywilnych. Kryteria

rozgraniczenia między stosunkiem cywilnoprawnym i innymi stosunkami prawnymi nie są

określone w art. 1, a w konsekwencji – między prawem cywilnym a innymi gałęziami prawa.

W doktrynie wskazuje się przede wszystkim na dwa takie kryteria: metody oraz przedmiotu

regulacji stosunków społecznych.

3. Zakres zastosowania Kodeksu cywilnego wymaga wskazania dwóch kryteriów: 1) przed-

miotowego, czyli majątkowego lub osobistego charakteru stosunku prawnego i 2) charaktery-

stycznej, równorzędnej dla stron tego stosunku metody jego regulacji (tak E. Łętowska, Podstawy

prawa…, s. 23). Oba kryteria są ze sobą ściśle funkcjonalnie i logicznie związane w ten sposób,

Art. 1

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

że wskazana cywilnoprawna metoda regulacji może zaistnieć tylko w przestrzeni wyznaczonej

występowaniem stosunków prawa prywatnego. Z uwagi na tę niesamodzielność metody regulacji

nie do końca przekonujące są próby eksponowania jej, jako jedynego kryterium wyodrębnienia

prawa cywilnego (tak A. Stelmachowski, Wstęp do teorii…, s. 14 i n.).

4. Stosunek cywilnoprawny uregulowany w art. 1 to taki złożony stosunek prawny,

w którym podmioty zachowują autonomiczną względem siebie pozycję; nie występuje zatem

w tym układzie uprawnień i obowiązków zjawisko władczego określania przez jedną ze stron

sytuacji prawnej drugiej strony (A. Stelmachowski, Zarys teorii…, s. 35 i n.). Jest to jedynie

zasada, od której występują wyjątki – sytuacje, gdy jedna ze stron stosunku cywilnoprawnego

ma kompetencję do samodzielnego zaktualizowania, zniesienia czy określenia treści upraw-

nień lub obowiązków drugiej strony (tzw. uprawnienie kształtujące). Element ten jednak ma

zawsze w stosunku cywilnoprawnym znaczenie drugorzędne względem podstawowego układu

uprawnień i obowiązków, zbudowanego na zasadzie autonomiczności.

5. Treść stosunku cywilnoprawnego określa wzajemne zachowania jego stron, przez wska-

zanie praw i obowiązków majątkowych oraz niekiedy praw i obowiązków niemajątkowych,

odnoszących się do dóbr osobistych. Stosunki cywilnoprawne mogą mieć zatem charakter

stosunków prawnych majątkowych lub niemajątkowych. Prawa i obowiązki stron oraz po-

wstanie, zmiana i ustanie stosunku cywilnoprawnego zależą od charakteru zdarzeń prawnych,

a w szczególności od treści czynności prawnych oraz czynności faktycznych stron.

6. Podmiotami prawa cywilnego są wskazane w treści norm cywilnoprawnych oraz wymie-

nione w sformułowaniach norm prawnych osoby, na których rzecz ma być podjęte nakazane

adresatowi zachowanie czy też czynności, których obowiązek prawny adresata jest uzależniony

od określonego działania lub zachowania. Występują oni zatem jako strony stosunków praw-

nych. Wbrew sformułowaniu art. 1 prawo cywilne zna nie dwa, lecz trzy rodzaje podmiotów.

Największe znaczenie mają niewątpliwie wymienione w komentowanym przepisie osoby fi-

zyczne (zob. uwagi do art. 8 i n.) oraz osoby prawne (zob. uwagi do art. 33 i n.). Oprócz nich

jednak normy prawa cywilnego nakładają obowiązki i przyznają uprawnienia ściśle określonym

jednostkom organizacyjnym nieuznanym przez przepisy za osoby prawne. Jednostki te można

uznać za trzecią kategorię podmiotów prawa cywilnego, choć art. 33

odsyła w tym przypad-

ku do przepisów o osobach prawnych (zob. uwagi do art. 33

). Chodzi tu głównie o osobowe

spółki handlowe.

7. Obecnie Kodeks cywilny traktuje na równi osoby fizyczne i osoby prawne. Nie zawsze

tak było. Do 1 października 1990 r., to jest do dnia wejścia w życie ustawy z 28 lipca 1990 r.

o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), art. 1 przewidywał odrębne

regulacje stosunków cywilnoprawnych między jednostkami gospodarki uspołecznionej, między

osobami fizycznymi oraz między jednostkami gospodarki uspołecznionej a osobami fizycznymi

(§ 1). Zmiana art. 1 – dokonana ustawą z 28 lipca 1990 r. – polegająca na nadaniu mu nowego

brzmienia, połączona ze zmianą wielu innych przepisów tego Kodeksu, miała na celu zniesienie

dotychczasowego nierównego traktowania podmiotów stosunków cywilnoprawnych, w zależ-

ności od reprezentowanego przez nie typu własności (państwowej, społecznej, indywidualnej,

osobistej), które dotychczas podlegały zróżnicowanej ochronie. Cel ten został w zasadzie zre-

alizowany, i to zarówno w stosunkach prawnorzeczowych, jak i zobowiązaniowych.

8. Kodeks cywilny nie jest jedynym źródłem prawa cywilnego i nie normuje całości

stosunków cywilnoprawnych. Poza Kodeksem istnieją liczne akty normatywne wyrażające

normy prawa cywilnego. Te pozakodeksowe źródła prawa cywilnego można podzielić na dwie

grupy: 1) akty normatywne wyrażające wyłącznie lub przynajmniej głównie normy prawa

cywilnego (np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks wykroczeń, Kodeks spółek handlowych,

ustawa z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe,

ustawa z 28 kwietnia 1936 r. – Prawo czekowe, ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności

lokali, ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, ustawa z 6 grudnia

1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów), 2) tzw. akty normatywne kompleksowe

Art. 1

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

– regulujące we względnie całościowy sposób poszczególne dziedziny stosunków społecznych

i wyrażające zarówno normy prawa cywilnego, jak i prawa administracyjnego, a często także

karnego (np. ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, ustawa z 21 czerwca

2001 r. o ochronie praw lokatorów, ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, ustawa

z 16 listopada 2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Kodeksu

postępowania cywilnego i innych ustaw).

9. Stosowanie Kodeksu cywilnego do stosunków cywilnoprawnych normowanych

aktami pozakodeksowymi przedstawia się różnie w odniesieniu do poszczególnych aktów

pozakodeksowych. Część z nich zawiera przepisy przesądzające o konieczności uzupełniającego

stosowania do regulowanej danym aktem materii przepisów Kodeksu cywilnego (np. art. 1

ust. 2 u.w.l.), inne takiego odesłania nie zawierają, a o sposobie i zakresie stosowania przepisów

Kodeksu cywilnego rozstrzyga przedmiot regulacji danej ustawy szczególnej. Zasadą jest stoso-

wanie wprost (nie odpowiednio) na całym obszarze prawa cywilnego przepisów księgi I (części

ogólnej) Kodeksu cywilnego. Ponadto, do uregulowanych poza Kodeksem stosunków prawnych

o charakterze zobowiązaniowym mają zastosowanie wprost przepisy tzw. części ogólnej prawa

zobowiązań, normujące zagadnienia wspólne dla wszystkich stosunków prawnych tego rodzaju

(art. 353–534 k.c.), a do uregulowanych poza Kodeksem praw rzeczowych ograniczonych mają

zastosowanie wprost kodeksowe przepisy ogólne o tych prawach (art. 244–251 k.c.).

10. Postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego zostało

uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego. Pojęcie spraw cywilnych w rozumieniu art. 1

k.p.c. obejmuje ponadto sprawy ze stosunków z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego,

prawa pracy, prawa ubezpieczeń społecznych oraz inne sprawy, do których przepisy Kodeksu

postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

11. Przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się w sprawie cywilnej w każdym wypadku, gdy

przepisy szczególne, regulujące stosunki cywilnoprawne, nie normują jakiegoś zagadnienia

(np. zdolności do czynności prawnych, terminów, przedawnienia). Część ogólna Kodeksu cy-

wilnego ma w tym wypadku szczególne znaczenie; jej przepisy łączą niejako w jedną całość

normy cywilnoprawne zawarte różnych aktach normatywnych. Umożliwia to stosowanie tych

przepisów według jednolitych zasad.

12. Od 1 maja 2004 r. częścią polskiego prawa, w tym prawa cywilnego, stało się prawo eu-

ropejskie (wcześniej prawo Wspólnot Europejskich oraz – od wejścia w życie 1 listopada 1993 r.

Traktatu z Maastricht – prawo Unii Europejskiej). Prawo europejskie bezpośrednio obowiązuje

w państwach członkowskich, a więc obecnie również w Polsce, i jest bezpośrednio skuteczne.

13. Zgodnie z koncepcją jedności prawa prywatnego Kodeks spółek handlowych stanowi lex

specialis względem Kodeksu cywilnego, którego przepisy są stosowane odpowiednio. Zasadni-

cze znaczenie ma tu art. 2 k.s.h., który wyklucza automatyczne stosowanie wprost przepisów

Kodeksu cywilnego do każdej kwestii nieuregulowanej w Kodeksie spółek handlowych. Przede

wszystkim ustalenie istnienia „sprawy nieuregulowanej” wymaga przeprowadzenia dość złożonej

sekwencji rozumowań. W razie stwierdzenia braku unormowania danego zagadnienia we właś-

ciwej grupie przepisów Kodeksu spółek handlowych należy bowiem rozważyć, czy nie zachodzi

przypadek regulacji negatywnej (zamierzonego pominięcia określonej kwestii w przepisach)

oraz czy nie można zastosować przez analogię innego przepisu Kodeksu spółek handlowych.

Dopiero w razie uzyskania przeczącej odpowiedzi na te pytania możliwe jest zastosowanie

przepisu Kodeksu cywilnego. Stosowanie tego przepisu należy jednak poprzedzić oceną, czy

właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej pozwala na stosowanie przepisów

Kodeksu cywilnego wprost, czy też wymaga stosowania odpowiedniego (czyli dopuszczającego

modyfikację treści normy wyinterpretowanej z przepisów Kodeksu cywilnego w celu dostoso-

Art. 1

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

wania jej do specyfiki stosunków regulowanych przez Kodeks spółek handlowych). Zob. szerzej

w tej kwestii M. Pazdan, Kodeks spółek…; S. Sołtysiński, w: Kodeks spółek..., t. 1.

14. Stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego wymaga ustalenia, że dana sprawa bądź w ogó-

le nie jest uregulowana przepisami prawa pracy (rozumianymi zgodnie z art. 9 k.p.), bądź jest

uregulowana w sposób niewyczerpujący. Następnie należy ustalić, czy norma wyinterpretowana

z przepisów Kodeksu cywilnego nie jest sprzeczna z zasadami prawa pracy, co jest o tyle trudne,

że pojęcie zasad prawa jest jednym z bardziej niejasnych pojęć języka prawnego i prawniczego.

Dopiero w razie stwierdzenia braku sprzeczności można stosować przepisy Kodeksu cywilne-

go, przy czym ma to być stosowanie odpowiednie. W tej kwestii zob. zwłaszcza A. Kijowski,

w: Zieliński (red.), Kodeks pracy…, s. 1247 i n.

Wybrane tezy z orzecznictwa

15. 1. Strona, która zarzuca sądowi uwzględnienie roszczenia nieudowodnionego, powinna

podnieść zarzut naruszenia określonego przepisu prawa materialnego albo wskazać na konkret-

ne uchybienie w postępowaniu dowodowym mające wpływ na wynik procesu. Ograniczenie

zarzutu do naruszenia art. 232 zd. 1 k.p.c. nie może zatem prowadzić do podważenia zaskar-

żonego orzeczenia.

2. Ocena obowiązków stron stosunku cywilnoprawnego nie może być pochodną oceny zo-

bowiązań podatkowych, ich wykonania lub niewykonania, ani też skutków przewidzianych

przez prawo podatkowe. Sąd powszechny, rozpoznający spór toczący się na tle umowy pra-

wa cywilnego, ma obowiązek stosować przepisy tej właśnie gałęzi prawa oraz obowiązujące

w nim definicje legalne, za punkt wyjścia przyjmując uzgodnienia stron (art. 353

k.c.). Ocena

podatkowych skutków czynności cywilnoprawnej należy wyłącznie do organów podatkowych,

a w dalszej kolejności do sądu administracyjnego, rozpoznającego skargę na decyzję ustalającą

lub określającą wysokość zobowiązania podatkowego. Podstawy dochodzonego w postępowaniu

cywilnym roszczenia należy poszukiwać w przepisach prawa cywilnego oraz umowie stron

i jedynie w oparciu o powyższe dokonywać oceny zasadności żądania zgłoszonego w pozwie

(wyrok SA we Wrocławiu z 17 lutego 2012 r., I ACa 46/12, Lex nr 1129360).

16. Postępowania związanego z wydaniem wytyku nie można potraktować jako sprawy cy-

wilnej w rozumieniu art. 1 k.c. oraz art. 1 i 2 k.p.c. W postępowaniu związanym z wydaniem

wytyku w trybie art. 40 § 1 u.s.p. nie mają ponadto zastosowania przepisy Kodeksu postępo-

wania cywilnego (post. SN z 21 lipca 2011 r., V CZ 35/11, Lex nr 898280).

17. „Spór dotyczący rozliczeń między związkiem gmin utworzonym na podstawie art. 64

ust. 1 ustawy z dnia 8 czerwca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r.

Nr 13, poz. 74 ze zm.) a uczestniczącą w nim gminą z tytułu ponoszenia kosztów działalności

związku jest sprawą cywilną, podlegającą rozpoznaniu przez sąd powszechny” (wyrok SN

z 2 kwietnia 2003 r., I CK 265/20, OSNC 2004, nr 6, poz. 99).

18. „Stosunek prawny między kasą chorych a świadczeniodawcą, którym z reguły jest zakład

opieki zdrowotnej, ma charakter umownego zobowiązania, którego powstanie i wykonanie

podlega ocenie z punktu widzenia prawa cywilnego” (wyrok SN z 7 sierpnia 2003 r., IV CKN

393/01, Biul. SN 2004, nr 1, s. 11).

Poglądy doktryny

19. Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny regulowany przez normę prawną i usankcjo-

nowany przez państwo (zob. Z. Ziembiński, O metodzie analizowania…, s. 195 i n.). W nowszej

doktrynie oraz w orzecznictwie przeważa pogląd, zgodnie z którym podstawowe znaczenie

w rozważanym zakresie ma kryterium metody regulacji stosunków społecznych. Pozwala ono

na wyodrębnienie w systemie prawa trzech jego podstawowych gałęzi: prawa cywilnego zali-

Art. 1

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

czanego do sfery prawa prywatnego oraz prawa administracyjnego i karnego zaliczanych do

sfery prawa publicznego (zob. szerzej M. Safjan, w: System P.P., t. 1, 2012, s. 30 i n.).

20. Zasadnicze znaczenie praktyczne ma odróżnianie stosunków cywilnoprawnych od stosun-

ków prawa publicznego, w tym przede wszystkim szeroko rozumianego prawa administracyj-

nego. To ostatnie cechuje występowanie po jednej ze stron stosunku prawnego organu państwa

lub samorządu terytorialnego (bądź innego podmiotu wykonującego funkcje administracyjne)

i przysługująca temu organowi kompetencja do władczego rozstrzygania o uprawnieniach

i obowiązkach drugiej strony. Należy podkreślić, że to właśnie cechy konstrukcyjne stosunku

prawnego (autonomiczność podmiotów lub podporządkowanie), a nie rodzaj regulowanych

zjawisk społecznych decydują o charakterze stosunku prawnego (zob. E. Łętowska, Prawo

cywilne…).

21. Nie należą do sfery prawa cywilnego (czy też szerzej: prawa prywatnego) normy z zakresu

postępowania cywilnego. Z natury rzeczy pozostają one w ścisłym związku z prawem cywilnym

(prawem prywatnym), wręcz je „obsługują” (zob. W. Siedlecki, Postępowanie cywilne..., s. 21).

22. Niewłaściwe jest kryterium wyróżniania stosunku cywilnoprawnego, takie jak majątkowy

charakter uprawnień stron czy ekwiwalentność świadczeń, gdyż prawo cywilne normuje stosunki

zarówno o charakterze niemajątkowym, jak i stosunki majątkowe, które są wyznaczane przez

normy bezspornie należące do innych gałęzi prawa (zwłaszcza prawa finansowego). Także ekwi-

walentność świadczeń nie może stanowić kryterium wyróżniania stosunków cywilnoprawnych,

gdyż wiele z nich nie ma tej cechy, a podobne relacje można dostrzegać m.in. w stosunkach

prawa administracyjnego (w postaci np. opłat za wydanie zezwoleń czy korzystanie z nich).

Zob. szerzej M. Safjan, w: System P.P., t. 1, 2012, s. 34 i n.

23. Dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu oraz spełnienia postulatu jednoznaczności i pew-

ności kwalifikacyjnej należałoby w przepisach prawa przedmiotowego, tj. w art. 8 k.s.h.,

posłużyć się jednoznacznym stwierdzeniem: „spółka osobowa ma zdolność prawną, zdolność

do czynności prawnych, zdolność sądową i procesową”. Takie wyraźne sformułowanie treści

wspomnianego przepisu przyczyniłoby się do zwiększenia pewności obrotu gospodarczego

i usunęłoby pojawiające się na tle obecnego sformułowania wątpliwości. Wzmocnieniem kon-

cepcji o istnieniu trzeciej kategorii osób prawa cywilnego byłoby także dokonanie stosownej

zmiany przepisu art. 1 k.c., który wskazywałby wyraźnie, że Kodeks cywilny reguluje stosunki

cywilnoprawne między osobami fizycznymi, prawnymi i ustawowymi (M. Tyrakowska, Pod-

miotowość cywilnoprawna…, s. 32).

Art. 2

(uchylony).

LEX RETRO NON AGIT

Art. 3.

Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.

Zagadnienia ogólne

1. Zasada nieretroakcji, wyrażająca łacińską paremię: lex retro non agit, odnosi się bez-

pośrednio jedynie do stosunków cywilnoprawnych. Zasada lex retro non agit nie została wy-

powiedziana w żadnej normie konstytucyjnej, jest ona wszakże konsekwencją obowiązywania

zasad demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Zasada ta nie ma charakteru

bezwzględnie obowiązującego. Odstępstwo od niej może jednak mieć miejsce tylko wyjątkowo

i to z bardzo ważnych powodów oraz zawsze powinno wynikać z samej treści ustawy (orze-

czenia TK: z 28 maja 1986 r., U 1/86, OTK 1986, poz. 2, s. 47; z 8 listopada 1989 r., K 7/89,

OTK 1989, poz. 8, s. 120).

Art. 2–3

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

2. Prawo międzyczasowe to system norm określających stosunek nowego prawa do

zastanych sytuacji prawnych, ukształtowanych przed jego wejściem w życie w czasie obo-

wiązywania tylko dawnego, a obecnie uchylonego prawa. Normy te mają charakter kolizyjny,

ponieważ rozstrzygają właściwość prawa nowego albo prawa dawnego dla dokonania kwalifi-

kacji treści lub skutków określonych sytuacji prawnych. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny,

takie normy rozgraniczają „czasowy zakres stosowania kolejno obowiązujących przepisów przez

wskazanie, który z nich należy stosować w danej sytuacji” (wyrok TK z 31 stycznia 2001 r.,

P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5). Podstawowe normy prawa międzyczasowego wyrażone zostały

w art. XXVI–LXIV ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny

(Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.). Przepisy intertemporalne zawarte są także w innych aktach

prawnych, jako przepisy przechodnie (przejściowe i dostosowujące).

3. Zasada nieretroakcji odnosi się do aktów normatywnych rangi ustawowej. Przepis

ten nie ma zastosowania do umów, w tym do umów z udziałem konsumentów, i to niezależnie

od nazw, jakie one przybierają (wzorce umowne, ogólne warunki, regulaminy).

4. Zasada nieretroakcji określa zasięg czasowy przepisów prawnych, a więc zagadnienie,

kiedy ustawa wchodzi w życie i kiedy przestaje obowiązywać. Ustalenie daty początkowej,

od której określona ustawa wchodzi w życie, nie jest skomplikowane. Jak stanowi art. 88

Konstytucji RP, dla wejścia w życie nowego prawa konieczne jest jego ogłoszenie (lex non

obligat nisi promulgata – prawo nie nabiera mocy bez jego ogłoszenia). Zgodnie z ogólnymi

zasadami polskiego systemu prawnego akty prawodawcze wchodzą w zasadzie w życie po

upływie 14 dni od ich ogłoszenia, chyba że sam akt określa termin dłuższy (zagadnienie to

reguluje art. 4 ustawy z 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych

innych aktów prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 197, poz. 1172). Praktyka parlamen-

tarna ostatnich lat wskazuje, iż ustawodawca określa w uchwalonym akcie datę jego wejścia

w życie, czyli tzw. vacatio legis.

5. Utrata mocy obowiązywania normy prawnej traci moc w szczególności w razie jej

uchylenia wyraźnego (przez tzw. klauzulę derogacyjną) lub dorozumianego (lex posterior

derogat legi priori) albo upływ czasu, na który norma została ustanowiona. Dyskusyjna jest

natomiast utrata mocy obowiązującej przez normę prawną wskutek desuetudo, tzn. jej nie-

stosowania. Kwestia, kiedy ustawa przestaje obowiązywać, jest złożona. W szczególności

przepis prawny przestaje obowiązywać: 1) na skutek uchylenia go przez inny, późniejszy,

nazywany derogacyjnym (przepisy takie, nazywane klauzulami derogacyjnymi, zamieszcza-

ne są – w większych aktach ustawodawczych z zakresu prawa cywilnego – w przepisach

wprowadzających); 2) na skutek upływu terminu, przez jaki miał z woli ustawodawcy obo-

wiązywać i 3) na skutek odmiennego unormowania określonego stosunku społecznego (sto-

sunku cywilnoprawnego) późniejszym aktem prawnym; wówczas występuje tzw. pośrednie

uchylenie przepisu.

6. Zasada pośredniego uchylenia przepisu prawnego została wyrażona rzymską paremią:

lex posterior derogat legi priori. Ustalenie, czy w konkretnym wypadku doszło do takiego pośred-

niego uchylenia przepisu dotychczas obowiązującego, nie zawsze jest proste. Trzeba bowiem

mieć na względzie inną rzymską paremię: lex posterior generalis non derogat legi priori speciali.

W języku polskim wyraża ją art. VIII § 1 pkt 2 przep.wprow.k.c., według którego „pozostają

w mocy przepisy dotyczące przedmiotów unormowanych w kodeksie cywilnym, o ile przepisy

te mają charakter przepisów szczególnych”.

7. Zasada dalszego działania dawnej ustawy została wypowiedziana w art. XXVI

przep.wprow.k.c., zgodnie z którym „do stosunków prawnych powstałych przed wejściem

w życie kodeksu cywilnego stosuje się prawo dotychczasowe, chyba że przepisy poniższe sta-

nowią inaczej”. Zasadę tę wyrażają też w szczególności normy art. XXVII § 2, art. XXXIII

§ 2, art. XXXV i XXXVI (wyjątki), XXXVII (co do zasady), XL, XLI § 2 (wyjątek), art. XLV § 2

(wyjątek), art. XLVII, LI (co do zasady), LII, LIII (wyjątek) oraz art. LV § 2 przep.wprow.k.c.

Art. 3

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

8. Sądy, w razie podniesienia zarzutu sprzeczności konkretnego przepisu z wyrażoną

w art. 3 zasadą nieretroakcji (a także rozważając to zagadnienie z urzędu), ograniczają

swoje badanie do ustalenia, czy brzmienie konkretnego przepisu uzasadnia wniosek, że ma

on działanie wsteczne, lub czy cel, jakiemu służy uregulowanie zawarte w określonej normie

prawnej, uzasadnia przyjęcie jej mocy wstecznej. Przyjmując lub nie przyjmując wstecznego

działania konkretnej ustawy, sądy zajmowały się rozważaniem dyspozycji konkretnego jej

przepisu na tle ustalonego stanu faktycznego. Niejednokrotnie w rozważaniach brały pod

uwagę i powoływały obie wskazane przesłanki (brzmienie ustawy i cel unormowania), mimo

że już z samego brzmienia wynikała wyraźnie wsteczność działania i zbędne było rozważanie,

czy cel przepisu uzasadnia ten wniosek. Sądy przyjmowały przy tym, co nie było kwestio-

nowane w doktrynie, iż art. 3, jako przepis wyjątkowy, wymaga wykładni restryktywnej,

a w związku z tym przepis stosowany przez sąd, regulujący konkretne zagadnienie, nie

podlega wykładni rozszerzającej.

9. Odpowiedzi na pytanie, które z tych dwóch rozwiązań należy zastosować w konkretnej

sytuacji faktycznej i prawnej, trzeba poszukiwać przede wszystkim w przepisach przejściowych

do konkretnych ustaw oraz w przepisach wprowadzających Kodeks cywilny, mając oczywiście

na względzie zasadę ogólną wyrażoną w art. 3. Ten sposób podejścia do zagadnienia można

zaobserwować w orzecznictwie sądowym, w tym w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob.

uchwała składu 7 sędziów SN z 26 maja 1988 r., III CZP 87/87, OSNCP 1989, nr 2, poz. 19).

Wybrane tezy z orzecznictwa

10. Ustanowione w art. 3 k.c. wyjątki, mogące uzasadniać odstępstwo od zasady nieretroak-

cji, powinny wynikać zawsze z brzmienia lub celu. Stosowanie retroaktywne prawa nie może

być bowiem wyprowadzone w drodze interpretacji, a musi być jasno wypowiedziane w samej

ustawie (wyrok SN z 17 listopada 2011 r., IV CSK 70/11, Lex nr 1111007).

11. „U podstaw ochrony praw nabytych leży przede wszystkim pewność i stabilność prawa.

Doceniając w pełni te wartości, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego, nie można jednak nie

liczyć się w określonych wypadkach z koniecznością dostosowywania pewnych rozwiązań

prawnych do zmieniających się stosunków społecznych i ekonomicznych, w szczególności gdy

zmiany istniejącego stanu prawnego zmierzają do rozwiązań trafniejszych z punktu widzenia

założeń Konstytucji od rozwiązań dotychczasowych” (orzeczenie TK z 29 stycznia 1992 r.,

K 15/91, OTK 1992, nr 1, poz. 8).

12. Ciężar wykazania w procesie, iż naruszenie zasady lex retro non agit nie wywoła kolizji

z innymi wartościami konstytucyjnymi, obciąża stronę wywodzącą z tego faktu skutki praw-

ne – art. 6 k.c. (wyrok SN z 15 maja 2000 r., II CKN 293/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 209).

13. „Odstępstwo od wyrażonej w art. 3 k.c. zasady lex retro non agit musi wynikać z wy-

raźnego brzmienia ustawy, a nie z jej celu. Trzeba przyjąć, że art. 3 k.c. w zakresie, w jakim

odwołuje się do celu ustawy, utracił moc obowiązującą ze względu na desuetudo” (wyrok SN

z 26 stycznia 2006 r., II CK 374/05, Biul. SN 2006, poz. 5).

Poglady doktryny

14. Wskazany w art. 3 k.c. element celu, jako przesłanka dopuszczalności retroakcji, jest

przedmiotem toczącej się w doktrynie i judykaturze dyskusji, w której wskazuje się na potrzebę

ograniczenia, a nawet wyeliminowania kryterium celu nowej ustawy, jako wystarczającego

uzasadnienia jej mocy wstecznej z uwagi na jego sprzeczność z wymaganiami państwa prawa

(por. E. Łętowska, O potrzebie zmiany…, s. 292).

Art. 3

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

15. W zakresie, w jakim dany konflikt intertemporalny jest rozstrzygany przez art. 3 k.c., nie

istnieje „luka w prawie”, którą można wypełnić w drodze analogii. Prowadzi to do wniosku, że

nie jest dopuszczalne stosowanie w drodze analogii przepisów wprowadzających podstawowe

akty prawne prawa cywilnego, jeżeli stoją one na gruncie zasady działania wstecz ustawy no-

wej. Aby można przyjąć, że ustawa nowa działa wstecz, konieczny jest wyraźny przepis prawa,

zazwyczaj ujęty w samej ustawie nowej (M. Kłoda, Glosa do uchwały SN z 11 lutego 2005 r.,

III CZP 79/04, PS 2007, nr 3, s. 165).

16. W doktrynie wysunięto postulat de lege ferenda, aby w art. 3 k.c. dopuszczalna była retro-

akacja wyłącznie na podstawie wyraźnych postanowień ustawy, wskazując na brak uzasadnienia

dla istnienia w tym względzie ogólnego przepisu (T. Pietrzykowski, Zasada nieretroakcji…, s. 35).

Art. 4

(uchylony).

NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO

Art. 5.

Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-

-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie

działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie

korzysta z ochrony.

Zagadnienia ogólne

1. Teoria nadużycia prawa podmiotowego została sformułowana w art. 5 k.c. Odpowiada

ona tzw. wewnętrznej teorii nadużycia prawa podmiotowego, zgodnie z którą czynienie ze

swego prawa użytku sprzecznego ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub

z zasadami współżycia społecznego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta

z ochrony. W myśl art. 5 zd. 2 k.c. działanie lub zaniechanie uprawnionego, sprzeczne z zasa-

dami ujętymi w zdaniu 1, „nie jest uważane za wykonywanie prawa”.

2. Geneza regulacji art. 5 ma rodowód komunistyczny, ale istotne wydaje się to, aby,

analizując ustawowe kryteria nadużycia prawa podmiotowego, odrzucić emocje związane z ide-

ologią, która towarzyszyła ich wprowadzaniu. Mimo zmian ustrojowych i prawnych kolejne

nowelizacje Kodeksu cywilnego nie przyniosły decyzji ustawodawcy o zastąpieniu kryteriów

nadużycia prawa podmiotowego. W tej sytuacji znacznie ważniejsze od formułowania wnio-

sków de lege ferenda i obligowania ustawodawcy do przywrócenia w art. 5 k.c. dobrej wiary

oraz skreślenia kryterium społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa wydaje się racjonalne,

zgodne z europejską i polską tradycją prawniczą, ustalenie treści mierników zawartych w tym

przepisie (M. Pyziak-Szafnicka, System P.P., t. 1, 2007, s. 792 i n.).

3. Przez klauzulę generalną nadużycia prawa podmiotowego rozumie się przepisy praw-

ne, w których nie są dokładnie sprecyzowane wszystkie elementy składające się na hipotezę

czy dyspozycję normy prawnej, a ocena konkretnego stanu faktycznego pozostaje w dyspo-

zycji organu stosującego prawo. Istotą i funkcją klauzul generalnych w prawie cywilnym jest

możliwość uwzględnienia w ocenie różnego rodzaju okoliczności faktycznych, które nie mogą

być – w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego – według jakiegoś schematu mającego

walor bezwzględny oceniane raz na zawsze i w sposób jednakowy (por. post. SN z 29 marca

1979 r., III CRN 59/79, LexPolonica nr 309152).

4. Klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa ujęta w art. 5 jest ogól-

ną normą społeczną, odnoszącą się do wszystkich możliwych przypadków, gdy powoływanie

się na prawo podmiotowe nie stanowi jego wykonywania, lecz jego nadużywanie, które nie

jest społecznie aprobowane i w związku z tym nie korzysta z ochrony. Zasady te zastąpiły

Art. 4–5

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

w Kodeksie cywilnym, a także w innych ustawach regulujących stosunki cywilnoprawne, takie

dawne zasady, jak zasada porządku publicznego, uczciwego obrotu czy też dobrych obyczajów.

5. Klauzula dobrych obyczajów występuje m.in. w art. 72 § 2, art. 385

§ 1, art. 385

art. 705 § 1 k.c., art. 249 § 1, art. 304 § 4 i art. 422 § 1 k.s.h., art. 17 u.s.d.g., art. 3 ust. 1,

art. 16 ust. 1 pkt 1 i ust. 3 u.z.n.k., art. 200 i 210 pr.up.n.

6. Klauzula zasad współżycia społecznego zastąpiła w Kodeksie cywilnym i w innych

ustawach z zakresu prawa cywilnego dawne klauzule słuszności, dobrej wiary w znaczeniu

obiektywnym. Klauzula słuszności występuje także w innych regulacjach ustawowych, np.

w art. 417

, art. 761

, art. 764

§ 1 i art. 764

pkt 2 k.c., art. 61

k.r.o. oraz art. 556 § 1 pkt 2,

art. 624 § 1 i art. 633 k.p.k.

7. Odesłania do zasad współżycia społecznego – poza art. 5 k.c. – występują w wielu

przepisach Kodeksu cywilnego, a także w przepisach innych ustaw. Z punktu widzenia funkcji

spełnianej przez te przepisy można wyróżnić następujące ich grupy: 1) przepisy wiążące ujemne

skutki z zachowaniem się naruszającym zasady współżycia społecznego (art. 5, a także art. 58

§ 2, art. 93 § 1 i 2, art. 94, art. 353

, art. 754 i art. 1008 pkt 1 k.c.); 2) przepisy uzależniające

powstanie, zmianę albo ustanie praw lub obowiązków od oceny stosunku prawnego dokonanej

z punktu widzenia zasad współżycia społecznego (art. 357

§ 1, art. 358

§ 3, art. 411 pkt 2,

art. 428, art. 431 § 2, art. 440, art. 446 § 2, art. 826 § 2, art. 827 i art. 902 k.c.); 3) przepisy

posługujące się zasadami współżycia społecznego jako kryterium służącym do określenia treści

stosunku prawnego (art. 56, art. 65 § 1, art. 140, art. 233, art. 287, art. 298 i art. 354 k.c.).

8. Korzystanie z prawa podmiotowego polega na możności:

1) podejmowania przez uprawnionego wszelkich działań dopuszczalnych w świetle obowią-

zujących klauzul generalnych w odniesieniu do oznaczonego dobra,

2) żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowania się,

3) jednostronnego kształtowania określonych stosunków prawnych. Uwzględniając podane

sposoby korzystania z praw podmiotowych, wyróżnia się:

a) prawa podmiotowe bezpośrednie,

b) roszczenia,

c) prawa kształtujące.

W odniesieniu do wszystkich tych praw, zwłaszcza gdy dotyczą stosunków majątkowych,

może wchodzić w grę ich nadużycie, a w związku z tym i stosowanie – wyrażonych w art. 5

– zasad społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa oraz zasad współżycia społecznego.

9. Reguły stosowania art. 5 przez osoby stosujące prawo nakazują zachowanie szczególnej

ostrożności. Organ (sąd), uznając sprzeczność żądania osoby powołującej się na prawo podmio-

towe z zasadami współżycia społecznego czy też społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa,

powinien w każdym wypadku ustalić, która konkretnie zasada została naruszona i dlaczego.

Przez odwoływanie się do klauzul generalnych przewidzianych w art. 5 nie można podważać

pośrednio mocy obowiązującej przepisów prawa. Taka praktyka mogłaby prowadzić do naru-

szenia zasady praworządności w demokratycznym państwie prawnym, a w życiu gospodarczym

do podważenia pewności obrotu, która w gospodarce rynkowej ma szczególne znaczenie.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

10. Wykluczona jest możliwość zmniejszenia kary umownej w drodze podniesienia zarzutu

nadużycia prawa (art. 5). Miarkowanie kary umownej wyklucza zastosowanie konstrukcji

nadużycia prawa tym bardziej, że nadużycie prawa nie może prowadzić do zmniejszenia (lub

zniweczenia) przysługującego komuś prawa. Posłużenie się tego typu zarzutem nie powoduje

zmniejszenia kary umownej ani wygaśnięcia roszczenia powoda o jej zapłatę. Zazwyczaj jednak

z powodu braku zmiany okoliczności tkwiących u podstaw podniesionego zarzutu roszczenie

Art. 5

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

powoda nie będzie mogło być w przyszłości skutecznie dochodzone. Nic nie stoi jednak na

przeszkodzie, aby dłużnik posłużył się zarzutem nadużycia prawa w wypadku, gdy np. wierzyciel

nie poniósł szkody majątkowej (lub była ona obiektywnie nieznaczna), a przy tym uszczerbki

w jego dobrach niemajątkowych („obiektywnie godnym ochrony interesie”, który zostaje na-

ruszony w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania) wydają się nie

zasługiwać na kompensację (W. Borysiak, Zastrzeżenie kary…, s. 17).

11. Zasada, zgodnie z którą bank nie może przeciwstawić beneficjentowi akredytywy za-

rzutów ze stosunku pokrycia i stosunku waluty, nie wyłącza podniesienia przez bank wobec

beneficjenta zarzutu nadużycia prawa, opartego na naruszeniu przez beneficjenta stosunku

waluty (wyrok SN z 22 kwietnia 1999 r., II CKN 204/98, OSNC 2000, nr 1, poz. 4, z glosą

krytyczną W. Popiołka, OSP 2000, nr 3, poz. 43).

12. Zarzut nadużycia prawa nie może być skutecznie podnoszony, gdy przepis prawa rozstrzy-

ga w sposób jednoznaczny określoną sytuację, nie pozostawiając sędziemu marginesu cennego,

nawet jeżeli można było uznać, że dochodzi do pokrzywdzenia jednej ze stron. Art. 5 k.c. nie

może stanowić podstawy do zaniechania lub ograniczenia (nabycia lub utraty) istniejących

praw podmiotowych. Ponadto art. 5 k.c. nie może być podstawą odmowy stwierdzenia nabycia

własności przez zasiedzenie, ponieważ nabycie to następuje ex lege (K. Czerwińska-Koral, Glosa

do uchwały SN z 26 października 2007 r., III CZP 30/07, PPP 2008, nr 4, s. 95).

13. Stosowanie art. 5 jest możliwe, gdy przepis szczególny, odwołujący się do zasad współ-

życia społecznego bądź też społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa, będzie określał

również skutki tego naruszenia. Dla przykładu, jeżeli art. 58 § 2 k.c. stanowi, że nieważna jest

czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, to sąd, stwierdzając nieważność

czynności – po ustaleniu okoliczności faktycznych uzasadniających taki wniosek – nie będzie

powoływał się na art. 5. W takim wypadku trudno byłoby mówić o korzystaniu z prawa przez

osobę powołującą się na nieważną czynność prawną w sposób sprzeczny z normami społecznymi

i o nadużywaniu prawa podmiotowego.

14. W przypadku rozstrzygania sporu powstałego na tle wykonania umowy sąd będzie mógł

(a właściwie będzie zobowiązany w razie podniesienia odpowiedniego zarzutu) rozstrzygnąć

nie tylko o tym, czy cel i treść umowy nie sprzeciwiają się zasadom współżycia społecznego,

ale w razie zajęcia negatywnego stanowiska w tej kwestii także o tym, czy powód – domagając

się wykonania umowy – nie nadużywa prawa podmiotowego, a więc czy nie korzysta z niego

w sposób sprzeczny z art. 5.

15. Wykładnia art. 5 pozwala w szczególności odróżnić okoliczność przysługiwania prawa

lub jego nabycia (w znaczeniu statycznym) od wykonywania prawa (znaczenie dynamiczne).

Nie można zatem stosować art. 5 w odniesieniu do samego nabycia prawa, w tym nabycia ex

lege (np. w wyniku spadkobrania nie można uniemożliwić nabycia prawa do spadku, powołując

okoliczność sprzecznego z zasadami współżycia społecznego postępowania spadkobiercy wzglę-

dem spadkodawcy – poza ściśle uregulowaną instytucją niegodności dziedziczenia – art. 928)

oraz wydziedziczenia art. 1008 k.c. (por. wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, PiP

2005, nr 6, s. 111, z glosą aprobującą T. Justyńskiego).

Wybrane tezy z orzecznictwa

16. Art. 5 jest najważniejszym z przepisów zawierających klauzule generalne. Stanowi on, że

treść (granice) wszystkich uprawnień materialnego prawa cywilnego określają nie tylko normy

prawne tworzące poszczególne uprawnienia, ale także zasady współżycia społecznego i spo-

łeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa. Taki jest sens zawartego w przepisie sformułowania,

iż działanie lub zaniechanie formalnie zgodne z treścią prawa podmiotowego, lecz sprzeczne

z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa, nie

jest uważane za wykonywanie prawa i nie podlega ochronie.

Art. 5

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Ujęte w art. 5 klauzule – społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa i zasad współżycia

społecznego – należy traktować jako normy społeczne ogólne, odnoszące się do wszystkich

możliwych przypadków, gdy powoływanie się na prawo podmiotowe nie stanowi jego wyko-

nywania, lecz jego nadużywanie, które nie jest społecznie aprobowane i w związku z tym nie

korzysta z ochrony prawnej. Z istnienia domniemania, że korzystający z prawa podmiotowego

postępuje zgodnie z zasadami współżycia społecznego, wynika, iż ciężar dowodu istnienia

okoliczności faktycznych uzasadniający ten zarzut spoczywa na tym, kto ten zarzut podnosi

(wyrok SA we Wrocławiu z 14 lutego 2012 r., I ACa 19/12, Lex nr 1125305).

17. Trudno przyjąć, że wierzyciel, który przekazuje sprawę do egzekucji, narusza zasady

współżycia społecznego z tego powodu, że kieruje egzekucję do jedynego wartościowego składni-

ka majątkowego (wyrok SA we Wrocławiu z 7 lutego 2012 r., I ACa 1419/11, Lex nr 1125304).

18. „Powołując się na zasady współżycia społecznego, nie można podważać ani modyfikować

wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych, które, jak art. 58 § 1 k.c., ze względu na bezpie-

czeństwo obrotu przewidują sankcję bezwzględnej nieważności dla czynności prawnych sprzecz-

nych z prawem, nie przewidują od tego żadnych wyjątków, a więc samodzielnie, w sposób

jednoznaczny i wyczerpujący przesądzają o prawach stron” (wyrok SN z 22 września 1987 r.,

III CRN 265/87, OSNCP 1989, nr 5, poz. 80).

19. „Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, w szczególności zaś z zasadą zapewnienia

obywatelowi ochrony prawnej, z której może on rzeczywiście skorzystać, byłoby dopuszczenie

sytuacji, w której nie może się on ubiegać naprawienia bardzo poważnej i pociągającej za

sobą liczne konsekwencje szkody na osobie dlatego, że o poniesionym uszczerbku na zdrowiu,

z przyczyn, za które nie ponosi żadnej odpowiedzialności, dowiedział się zbyt późno. Dla oceny,

czy zarzut przedawnienia stanowi nadużycie prawa, rozstrzygające znaczenie mają okoliczności

konkretnego wypadku, zachodzące po stronie dłużnika i wierzyciela, nie zawsze jednak muszą

wiązać się z negatywną oceną zachowania dłużnika, przejawiającego się w utrudnianiu wcze-

śniejszego dochodzenia roszczenia (wyrok SN z 13 marca 2009 r., II CSK 533/08, LexPolonica

nr 2073250).

20. „Trudna sytuacja finansowa Państwa nie może usprawiedliwiać odmowy wypłaty odse-

tek od kwoty zadośćuczynienia zasądzonego od Skarbu Państwa” (orzeczenie SN z 15 marca

1995 r., III CRN 11/95, niepubl.).

21. „Żądanie uiszczenia opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste, należnej za okres po prze-

kształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności, może być w okolicznościach

konkretnej sprawy uznane za nadużycie prawa (art. 5 k.c.)” (wyrok SN z 15 lutego 2002 r.,

V CA 2/02, OSP 2003, nr 6, poz. 77, z glosą T. Justyńskiego).

22. Właściciel działki nadużywa prawa, gdy żąda usunięcia z niej urządzeń przesyłowych,

jeśli są niezbędne dla odbiorców, a całe przedsięwzięcie wiązałoby się z ogromnymi kosztami

(wyrok SN z 9 lipca 2008 r., V CSK 52/08, LexPolonica nr 1926222).

23. W sytuacji, w której rzecz została sprzedana z wadami i część ceny nie została zapła-

cona w terminie ze względu na długotrwały proces sądowy w związku z obniżeniem ceny,

żądanie przez sprzedawcę wadliwej rzeczy odsetek na podstawie art. 481 mogło być uznane

za nadużycie prawa i Sąd władny był odmówić wierzycielowi odmowy udzielenia ochrony

prawnej jego roszczeniu na podstawie art. 5 (wyrok SN z 20 czerwca 2008 r., IV CNP 12/2008,

LexPolonica nr 2038537).

24. „Nadużycie prawa jest instytucją prawa materialnego, a nie procesowego, i nie można

go stosować w szczególności do określonych w przepisach procesowych terminów dokonywania

czynności procesowych i skutków niedochowania tych terminów, podnosząc, że zastosowanie

art. 5 k.c. nie obejmuje instytucji prekluzji zarzutów i dowodów, przewidzianej w postępowaniu

gospodarczym, m.in. w art. 479

§ 1 i art. 479

§ 2 k.p.c.” (wyrok SA w Katowicach z 26 maja

2006 r., I ACa 2191/05, MoP 2007, nr 24, s. 1374).

Art. 5

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

25. Klauzula z art. 5 nie znajduje zastosowania w odniesieniu do prawa publicznego, np.

w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych w odniesieniu do czynności organu rentowego,

który wydając decyzję, realizuje ustawowe kompetencje organu władzy publicznej (wyrok SN

z 23 października 2006 r., I UK 128/06, OSNP 2007, nr 23–24, poz. 359).

26. „Sąd wyjątkowo może nie uwzględnić zarzutu upływu terminu przedawnienia roszczenia

– także wynikającego ze stosunku między przedsiębiorcami – jeżeli jego podniesienie przez

pozwanego jest nadużyciem prawa” (wyrok SN z 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/00, OSNC

2002, nr 3, poz. 32).

Poglądy doktryny

27. W doktrynie przedmiotem ożywionego sporu, toczącego się na kilku niezmiernie obszer-

nych płaszczyznach, jest to, czy zachowanie sprzeczne z czynnikami wskazanymi w art. 5 k.c.

stanowi wykonywanie prawa podmiotowego, czy w istocie nim już nie jest (por. T. Justyński,

Nadużycie prawa, s. 43–45 i 53–59). Najogólniej rzecz ujmując, w myśl starszej „teorii ze-

wnętrznej”, zasady współżycia i przeznaczenie prawa stanowią „zewnętrzne” kryterium, które

umniejsza w sposób następczy i niejako spoza pierwotnego zakresu prawa podmiotowego jego

ostateczny zasięg (por. art. 135 k.z., odwołujący się do dobrej wiary i celu prawa). Teoria ta

stwarza jednak wiele trudności, a zwłaszcza problem w odniesieniu do elementu bezprawno-

ści w przypadku, gdy takim postępowaniem zostanie wyrządzona szkoda. Natomiast w myśl

dominującej obecnie w doktrynie „teorii wewnętrznej” (S. Grzybowski, System P.C., t. I, 1985,

s. 264 i n.; Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 106; T. Justyński, Nadużycie..., s. 54) klauzula ta

traktowana jest jako „wewnętrzne” kryterium, określające już uprzednio, pierwotnie zakres

prawa podmiotowego. Druga teoria rozwiązuje w szczególności paradoks odszkodowawczych

skutków nadużycia prawa, wskazując na pierwotną bezprawność sprawcy ewentualnej szkody.

28. Normy moralne pozostają w zasadniczym związku z zasadami współżycia społecznego, ale

charakter tej relacji jest kontrowersyjny. Zdaniem jednych badaczy zasady współżycia stanowią

w istocie pewien podzakres norm moralnych (tak A. Szpunar, Uwagi o nadużyciu…, s. 340).

ONUS PROBANDI

Art. 6.

Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi

skutki prawne.

Zagadnienia ogólne

1. Problematyka ciężaru dowodu (onus probandi) polega na ustaleniu, na kim – w razie

istnienia sporu między stronami stosunku cywilnoprawnego – spoczywa obowiązek udowod-

nienia faktów mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Pojęcie ciężaru dowodu jest

zaliczane tradycyjnie do problematyki prawa materialnego. Dlatego też przepis podstawowy

w tym przedmiocie, określający samą zasadę rozkładu ciężaru dowodu, zamieszczony został

w Kodeksie cywilnym, czyli w ustawie normującej zagadnienia materialnoprawne.

2. Art. 6 reguluje podstawowe reguły dowodowe, tj. pierwszą – generalnie wymagającą

udowodnienia powołanego przez stronę faktu, powodującego powstanie określonych skutków

prawnych, oraz drugą regułę, która sytuuje ciężar dowodu danego faktu po stronie osoby, która

z tego faktu wywodzi skutki prawne. Pierwsza „zasada obowiązku udowodnienia powoływanego

faktu” jest w istocie nieunikniona ze względów racjonalnych, ponieważ odmienna regulacja

powodowałaby powstanie niedopuszczalnej łatwości wywodzenia skutków prawnych z prostego

powołania się na fakt bez potrzeby jego udowodnienia. Natomiast druga stanowi „ogólną zasadę

rozkładu ciężaru dowodu”, od której wyjątki mogą wskazywać niektóre przepisy szczególne.

Art. 6

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

3. Wyjątki od reguł z art. 6 dotyczą m.in. następujących faktów lub praw, dotyczących:

dobrej lub złej wiary (art. 7), urodzenia się żywego dziecka (art. 9), bezprawności (art. 24

§ 1), chwili śmierci osoby zaginionej (art. 31 § 1 i art. 32), korzystania do wspólnego użytku

sąsiadów z urządzeń znajdujących się na granicy sąsiadujących gruntów (art. 154 § 1), równości

udziałów współwłaścicieli (art. 197), winy (art. 224 § 2, art. 427, 429, 431 i art. 471), nor-

malnego związku przyczynowego (art. 427, 433, 434, 435, 436 § 1 i art. 846 § 1), posiadania

samoistnego, ciągłości posiadania i zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 339–341),

zapłaty wynikającej z pokwitowania (art. 466), działania dłużnika ze świadomością pokrzyw-

dzenia wierzycieli (art. 527 § 3 i art. 529), należytego stanu przesyłki (art. 781 § 2), jednako-

wej wartości wkładów wspólników w spółce cywilnej (art. 861 § 2), przymiotu spadkobiercy

u osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku (art. 1025 § 2).

4. Fakty powszechnie znane (społeczne, polityczne, historyczne, ekonomiczne, naukowe),

co do których, w myśl art. 228 § 1 k.p.c., także nie jest wymagane prowadzenie postępowania

dowodowego, mają taki właśnie charakter z uwagi na dodatkowy fakt obiektywnej, powszech-

nej ich znajomości. Fakty znane sądowi urzędowo, czyli fakty znane przynajmniej jednemu

z sędziów orzekających w związku z jego działalnością urzędową, wywołują w myśl art. 228

§ 2 k.p.c. skutki prawne, ale sąd powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron, umożli-

wiając im zajęcie w tej mierze stanowiska.

5. Instytucje domniemań faktycznych i prawnych są ściśle powiązane z problematyką

ciężaru dowodu. Instytucja domniemań faktycznych traktowana jest dość powszechnie jako

procesowa metoda dowodzenia, jako swoisty środek dowodowy mający na celu ułatwienie

udowodnienia określonych faktów. Domniemanie prawne – stosownie do art. 234 k.p.c. – jest

dla sądu wiążące. Sąd nie może ani go pominąć, ani też wyciągnąć z udowodnionej podstawy

faktycznej innego wniosku od przyjętego w ustawie. Domniemania prawne, wbrew używanej

nazwie, nie odnoszą się wyłącznie do domniemań prawa (np. prawa własności, przymiotu

spadkobiercy itp.), lecz również, a w praktyce przede wszystkim, do faktów (np. dobrej lub

złej wiary – art. 7 k.c., urodzenia się dziecka żywego – art. 9 k.c., chwili śmierci osoby zagi-

nionej – art. 31 § 2 k.c.).

6. Klasyfikacja domniemań prawnych wskazuje na możliwość ich podziału na domniemania

faktu i prawa. Domniemanie faktu łączy się z hipotezą normy prawnej, domniemanie prawa

zaś z jej dyspozycją, o tyle nieomal powszechnie uznaje się podział domniemań prawnych na

usuwalne czy też wzruszalne (praesumptiones iuris tantum) i nieusuwalne czy też niewzruszalne

(praesumptiones iuris ac de iure). Dla praktyki obydwa wymienione podziały nie mają istotnego

znaczenia. Z treści wielu przepisów prawa cywilnego, przewidujących domniemania prawne, nie

można wyprowadzić niebudzącego wątpliwości wniosku, że ustawodawca ustanowił w jakimś

przepisie domniemanie nieusuwalne. Przykładowo art. 5 u.k.w.h., regulujący rękojmię wiary

publicznej ksiąg wieczystych, nie jest sprzeczny z ogólną zasadą, iż obalenie domniemania

prawnego jest w każdym wypadku dopuszczalne.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

7. Chociaż art. 6 został zamieszczony, jako norma materialnoprawna, w prawie mate-

rialnym, to w praktyce jest on stosowany, a w związku z tym i tłumaczony (wykładany)

w postępowaniu sądowym. Wyjaśnienia do tego przepisu, a więc wyjaśnienia reguł obowią-

zujących przy jego stosowaniu nie mogą być w tej sytuacji dokonywane bez nawiązywania

do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Stosowanie art. 6 wchodzi praktycznie w grę

tylko w postępowaniu sądowym. Jeżeli strony stosunku cywilnoprawnego wyjaśniają sobie

poza sądem występujące między nimi rozbieżności co do określonego stanu faktycznego (fak-

ty), przepisy o rozkładzie ciężaru dowodu, mimo przypisywania im charakteru bezwzględnie

obowiązujących (iuris cogentis), nie są stosowane. Nikt się nie powołuje na nie i nikt się do

nich nie odwołuje.

Art. 6

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

8. Milczenie lub brak wypowiedzi strony przeciwnej wobec twierdzeń strony powołującej

tylko dany fakt może być przez sąd uznane za pośrednie przyznanie faktu, ale także tylko wtedy,

gdy przeprowadzone w toku postępowania dowody uzasadniają wysnucie wniosku, że strona

przeciwna istotnie nie miała zamiaru zaprzeczyć danej okoliczności faktycznej (art. 230 k.p.c.).

9. O tym, co która ze stron stosunku cywilnoprawnego ma udowodnić w sporze toczącym

się przed sądem, decydują przede wszystkim: przedmiot sporu, prawo materialne regulujące

określone stosunki prawne oraz prawo procesowe normujące zasady postępowania dowodo-

wego, w tym znaczenie domniemań faktycznych i prawnych. Dla przykładu, w sprawie o od-

szkodowanie (wynagrodzenie szkody) ciężar dowodu i rozkład tego ciężaru będą zależały od

tego, co było przyczyną powstania szkody, a w związku z tym, jaka wchodzi w grę podstawa

materialnoprawna odpowiedzialności pozwanego.

10. Niezależnie od przyczyny powstania szkody, poszkodowany – występujący w procesie

sądowym w charakterze powoda – aby uzyskać odszkodowanie, musi wykazać, że szkodę wy-

rządził mu pozwany oraz wskazać wysokość tej szkody. Natomiast od podstawy odpowiedzial-

ności pozwanego będzie zależało, która ze stron ma wykazać winę sprawcy szkody, stanowiącą

w konkretnym wypadku podstawę odpowiedzialności. Jeżeli szkoda powstała poza stosunkiem

zobowiązaniowym łączącym strony, pozwany ponosi odpowiedzialność na podstawie przepisów

Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych, a konkretnie na podstawie art. 415. W takim

wypadku na powodzie spoczywa ciężar wykazania pozwanemu jego winy. W sytuacji natomiast,

gdy szkoda wynika z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, powód nie

musi wykazywać pozwanemu jego winy, a jedynie fakt wyrządzenia przez niego szkody i jej

wysokość. W tym wypadku odpowiedzialność sprawcy szkody reguluje art. 471, przewidujący

domniemanie winy pozwanego.

11. Co do zasady, na tym spoczywa ciężar dowodu, kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza.

Ciężar dowodu co do okoliczności wyjątkowych obciąża tego, kto z wyjątku tego wyprowadza

dla siebie korzyści. Pozwany, który podnosi zarzuty, staje się powodem; w zakresie zarzutów

podnoszonych przez pozwanego zajmuje on rolę powoda i na nim spoczywa ciężar dowodu.

Każde twierdzenie strony (powoda i pozwanego) powinno być poparte dowodami (K. Czerwiń-

ska-Koral, Pozwy osadzonych…, s. 59).

Wybrane tezy z orzecznictwa

12. Ogólna zasada rozkładu ciężaru dowodu jest regułą w znaczeniu materialnym, wskazu-

jącą, kto poniesie skutki nieudowodnienia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, nato-

miast przepis art. 232 k.p.c. wskazuje, kto ponosi ciężar dowodu w znaczeniu formalnym „kto

powinien przedstawiać dowody” (wyrok SN z 17 lutego 2006 r., V CSK 129/05, LexPolonica

nr 2059692).

13. Jeżeli materiał dowodowy zgromadzony w sprawie nie daje podstawy do dokonania

odpowiednich ustaleń faktycznych w myśl twierdzeń jednej ze stron, sąd musi wyciągnąć

ujemne konsekwencje z braku udowodnienia faktów przytoczonych na uzasadnienie żądań lub

zarzutów. Należy to rozumieć w ten sposób, że strona, która nie przytoczyła wystarczających

dowodów na poparcie swych twierdzeń, ponosi ryzyko niekorzystnego dla siebie rozstrzygnię-

cia, o ile ciężar dowodu co do tych okoliczności na niej spoczywał (wyrok SA we Wrocławiu

z 18 stycznia 2012 r., I ACa 1320/11, Lex nr 1108777).

14. W sytuacji mobbingu ciężar jego udowodnienia zarówno w aspekcie formalnym, jak

i materialnym spoczywa na pracowniku (wyrok SN z 6 grudnia 2005 r., III PK 94/05, PiZS

2006, nr 7, s. 35).

15. Przepis art. 6 k.c. wskazuje tylko podmiot zobowiązany do udowodnienia faktu, nato-

miast ocena, czy wywiązał się on w istocie z tego obowiązku, „nie należy już do materii objętej

Art. 6

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

dyspozycją art. 6 k.c., a stanowi aspekt mieszczący się już w domenie przepisów procesowych”

(wyrok SN z 8 listopada 2005 r., I CK 178/05, LexPolonica nr 1539023).

16. W sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym ciężar dowodu obciąża

z reguły tego uczestnika, który z określonego faktu wywodzi skutki prawne. Tak więc np. ciężar

dowodu wykazania określonych w art. 43 § 2 k.r.o. przesłanek ustalenia nierównych udziałów

w majątku wspólnym małżonków spoczywa na uczestniku postępowania, który zgłosił wniosek

o takie ustalenie (orzeczenie SN z 2 października 1997 r., II CKN 348/97, niepubl.).

17. „W razie nienależytego wykonania umowy ciężar dowodu braku okoliczności zwalniają-

cych od odpowiedzialności ciąży na dłużniku” (wyrok SN z 5 grudnia 2008 r., III CSK 211/08,

LexPolonica nr 2077157).

18. Nie można mylić ról procesowych pozwanego i powoda. To powód, który dochodzi za-

płaty za towar, musi wykazać, jaki towar dostarczył i za jaki nie otrzymał zapłaty w terminie

(wyrok SN z 7 listopada 2007 r., II CSK 341/07, LexPolonica nr 1685609).

Poglądy doktryny

19. Ciężar dowodu wskazany w art. 6 k.c. dotyczy także wykazania związków występujących

pomiędzy faktami, a w szczególności związku przyczynowo-skutkowego, czyli że jeden fakt

stanowi skutek drugiego faktu. W szczególności dotyczy to wykazania, że pomiędzy konkretną

szkodą a jej przyczyną zaistniał związek przyczynowy, a sformułowanie „normalne następ-

stwo” nie oznacza „następstwa koniecznego” (tak H. Ciepła, J. Skibińska-Adamowicz, Status

prawny…, s. 5).

20. Swoistość odpowiedzialności członków zarządu wynikająca z art. 299 k.s.h. wyraża się

więc w odmiennym od typowego (art. 6 k.c.) rozkładzie ciężaru dowodzenia i określeniu reguł

dowodzenia. Wierzyciel musi w gruncie rzeczy udowodnić tylko jedną przesłankę: bezsku-

teczność egzekucji prowadzonej przez niego przeciwko spółce. Wyczerpuje to pod względem

dowodowym zaistnienie szkody, a także jej postać i wysokość (M. Bąba, Swoistość odpowie-

dzialności…, s. 61).

21. Wierzyciel żądający sumy dwukrotnie wyższej od wartości zadatku ponosi ciężar dowodu,

że spełnił świadczenie z tytułu zadatku oraz że dłużnik nie wykonał umowy, a dłużnik musi

udowodnić wystąpienie okoliczności zwalniających go od odpowiedzialności z tytułu zadatku

(J. Jacyszyn, Zadatek wzmacnia…, s. 9).

DOMNIEMANIE DOBREJ WIARY

Art. 7.

Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa

się istnienie dobrej wiary.

Zagadnienia ogólne

1. Konstrukcja art. 7 to normatywna zasada ochrony dobrej wiary, wynikającej z zało-

żenia, że w praktyce społecznej fakt dobrej wiary stanowi sytuację typową, a wypadki jej braku

należą do wyjątków. Art. 7 wprowadza domniemanie dobrej wiary. Jest to tzw. domniemanie

prawne. Odmienna konstrukcja, zakładająca potrzebę przeprowadzenia pozytywnego dowodu

dobrej wiary, stawiałaby jej podmiot w szczególnie trudnej sytuacji, ponieważ udowodnienie

faktu niewiedzy jest niezwykle trudne i nawet bardzo starannie zgromadzone dowody, przed-

stawione w toku rzetelnie i wnikliwie przeprowadzonego postępowania dowodowego nierzad-

ko pozostawiają jednak wątpliwości co do faktu dobrej wiary. Dobra wiara w tym znaczeniu

jest klauzulą generalną, alternatywną w stosunku do zasad współżycia społecznego. Jest ona

Art. 7

Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne

niewątpliwie pojęciem ocennym, dzięki któremu sędzia uzyskuje pewien margines swobody

w aksjologicznej weryfikacji zachowania podmiotu.

2. Stan dobrej wiary nie jest zawarty w obowiązujących przepisach prawa. Przyjmuje się

powszechnie, że w dobrej wierze jest ten, kto, powołując się na określone prawo lub stosunek

cywilnoprawny, jest przekonany o przysługiwaniu mu tego prawa lub istnieniu określonego

stosunku prawnego, gdy w rzeczywistości jest on w błędzie co do istotnego stanu rzeczy.

Aby przyjąć dobrą wiarę, błędne przekonanie o istnieniu prawa lub stosunku prawnego musi

być w konkretnych okolicznościach usprawiedliwione. Dobra wiara jest faktem o charakterze

stanu mentalnego, intelektualnym, polegającym na usprawiedliwionej niewiedzy określonego

podmiotu o istnieniu określonych stanów prawnych.

3. Stan złej wiary stanowi sytuację przeciwną, w której występuje wiedza podmiotu albo

nieusprawiedliwiona niewiedza dotycząca wskazanych stanów prawnych. Tu dana osoba wie

o okolicznościach decydujących o zastosowaniu normy prawnej uzależniającej istnienie skut-

ku prawnego od dobrej lub złej wiary lub mogła się ona o tym dowiedzieć przy zachowaniu

należytej staranności.

4. Interpretacja dobrej wiary, jako tzw. klauzuli generalnej, podlegała ewolucji, zarówno

w znaczeniu obiektywnym, jak i subiektywnym. Pod rządem obowiązującego do końca 1964 r.

Kodeksu zobowiązań odwoływano się do klauzuli dobrej wiary w znaczeniu obiektywnym,

podobnie jak do klauzul moralności, słuszności, dobrych obyczajów. Obecnie klauzule dobrej

i złej wiary zamieszczone w art. 7 odnoszą się do tych pojęć w ich znaczeniu subiektywnym.

Przyjmuje się powszechnie, że dobra wiara w znaczeniu obiektywnym straciła rację bytu, gdyż

zastąpiły ją zasady współżycia społecznego uregulowane w art. 5. Dobra wiara jest obecnie jed-

nym z elementów składających się na ogólne określenie klauzuli zasad współżycia społecznego.

5. Zakresy dobrej i złej wiary stanowią zbiory w pełni rozłączne, a zatem ustalenie do-

brej wiary przesądza, że nie występuje zła wiara, a stwierdzenie tej ostatniej wyklucza z kolei

dobrą wiarę. Ma to podstawowe znaczenie ze względu na zróżnicowaną regulację określenia

lub przesłanek dobrej albo złej wiary. Ustalenie występowania lub braku okoliczności uspra-

wiedliwiających niewiedzę podmiotu zależy od rodzaju sytuacji, których dotyczy dobra albo zła

wiara i zróżnicowanej regulacji ich kryteriów zawartej w przepisach szczególnych, do których

zaliczyć można m.in.: art. 83 § 2, art. 169, 170, 172, 176, 192, 224–228, 231, 310, 342, 344,

464, 885, 886, 1028 k.c.; art. 20 § 2 k.r.o.; art. 6 u.k.s.h.; art. 10 i 16 ustawy z 28 kwietnia

1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.); art. 13 i 21 ustawy z 28 kwiet-

nia 1936 r. – Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.); art. 255 i art. 545 § 4 k.p.c.;

art. 14 ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r.

Nr 168, poz. 1186 ze zm.).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

6. Pojęcie dobrej wiary w praktyce może być różnie rozumiane na tle poszczególnych prze-

pisów. W szczególności np. w orzecznictwie i w doktrynie przeważa rygorystyczne rozumienie

dobrej wiary jako okoliczności warunkującej nabycie własności nieruchomości przez zasiedzenie

w krótszym terminie niż 20 lat (art. 172) oraz bardziej elastyczne jej rozumienie jako przesłanki

dochodzenia roszczenia o przeniesienie własności gruntu zajętego pod budowę (art. 231); zob.

uwagi do tych artykułów, a także do innych przepisów odsyłających do pojęcia dobrej wiary.

7. Nabycie od nieuprawnionego następuje wtedy, gdy osoba dała wiarę domniemaniom kre-

owanym przez ustawodawcę, związanym z posiadaniem rzeczy ruchomej (art. 339 i 341 k.c.),

z wpisem do księgi wieczystej (art. 3 u.k.w.h.), ze stwierdzeniem nabycia spadku (art. 1025

§ 2 k.c.). Ochrona dobrej wiary nabywców jest więc logiczną konsekwencją przyjęcia przez

ustawodawcę pewnych założeń ogólnych, służących bezpieczeństwu obrotu prawnego (por. na

temat teorii legitymacji M. Pyziak-Szafnicka, System P.P., t. 1, 2007).

Art. 7

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

8. W świetle art. 7 k.c. dopiero jednoznaczne udowodnienie złej wiary podważa (obala)

wniosek domniemania o działaniu w dobrej wierze. Natomiast nie powodują takiego skutku

sytuacje podania w wątpliwość dobrej wiary czy stworzenia stanu niepewności co do tego,

w jakiej rzeczywistej wierze działał podmiot powołujący się na domniemanie (B. Janiszewska,

Glosa do postanowienia SN z 18 listopada 2004 r., I CK 230/04, „Rejent” 2006, nr 12, s. 121).

Wybrane tezy z orzecznictwa

9. Domniemanie dobrej wiary wyrażone w art. 7 ma charakter domniemania prawnego,

wzruszalnego, opartego na przesłance uzależnienia skutków prawnych od występowania do-

brej lub złej wiary i płynącym z tej przesłanki wniosku o występowaniu dobrej albo złej wiary

(wyrok SN z 24 maja 2005 r., V CK 48/05, MoP 2005, nr 12, s. 571).

10. „Sąd nie musi kierować się domniemaniem przewidzianym w art. 7 k.c., jeśli uznaje jego

obalenie w wyniku toczącego się postępowania dowodowego” (postanowienie SN z 13 paź-

dziernika 2005 r., IV CK 165/05, LexPolonica nr 1632088).

11. „Konstrukcja art. 7 k.c. opiera się na domniemaniu dopuszczającym przeciwdowód oraz

że domniemanie to może być obalone za pomocą wszelkich środków dowodowych. Ocena,

czy domniemanie dobrej wiary zostało w konkretnym wypadku obalone dowodami złej wiary,

zależy od wyników postępowania dowodowego” (wyrok SN z 19 czerwca 1997 r., III CKN

114/97, LexPolonica nr 1935510).

12. Domniemanie istnienia dobrej wiary wywołujące określone skutki w zakresie roszczeń

właściciela przeciwko posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy (art. 224 § 1,

art. 228) odnosi się zarówno do posiadacza samoistnego, jak i zależnego (art. 230). Domnie-

manie to jest wzruszalne, ale ciężar jego obalenia spoczywa na dochodzącym roszczenia, który

z przypisania złej wiary pozwanej wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne (wyrok SN

z 5 listopada 2010 r., I CSK 3/10, Lex nr 786547).

13. Przepis art. 7 k.c. stanowi wyjątek – lex specialis – względem art. 6, ponieważ w od-

niesieniu do faktu dobrej wiary zdejmuje ciężar związanego z nią dowodu z podmiotu, który

korzysta z jej skutków prawnych. W myśl art. 6 podmiot ten zmuszony byłby prowadzić trudny

dowód na istnienie swojej dobrej wiary, lecz dzięki domniemaniu z art. 7 jest z tego zwolniony,

a ewentualny dowód przeciwny obciąża drugą stronę (postanowienie SN z 6 lutego 1998 r.,

I CKN 484/97, LexPolonica nr 1546765).

Poglądy doktryny

14. Dobra albo zła wiara osób fizycznych stanowiących organy osoby prawnej skutkuje

przypisaniem osobie prawnej tego stanu. Dla przyjęcia dobrej wiary osoby prawnej działającej

poprzez organ kolegialny konieczna jest dobra wiara wszystkich jego członków dokonujących

czynności, a nawet nieuczestniczącego w jej dokonaniu, jeżeli wiedział o czynności i mógł poin-

formować pozostałych o istniejącym stanie rzeczy (M. Pazdan, Dobra lub zła wiara…, s. 190 i n.).

15. Nie istnieje definicja ustawowa dobrej wiary. Nie ma też pełnej zgodności co do tego, czy

pojęcie to należy rozumieć tak samo na gruncie całego prawa cywilnego, a nawet czy w prawie

rzeczowym chodzi zawsze o tę samą dobrą wiarę. A. Szpunar wyrażał przekonanie, że kryteria

oceny są płynne, a tezy o jednolitości pojęcia dobrej wiary w polskim prawie rzeczowym nie

da się utrzymać (A. Szpunar, Dobra wiara…, s. 4).

16. Więzi pomiędzy członkami wieloosobowego organu osoby prawnej są znacznie silniejsze

niż między osobami występującymi po tej samej stronie stosunku prawnego. Skłania to do

daleko posuniętej ostrożności w przenoszeniu rozstrzygnięć sformułowanych na tle problema-

tyki kolegialnych organów osoby prawnej na grunt zagadnień wyłaniających się w związku

Art. 7

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

z wielością podmiotów po stronie czynności prawnej. W rezultacie – analogicznie do sytuacji

jak przy wadach oświadczeń woli – należałoby dążyć do niezależnego rozpatrywania następstw

złej wiary występującej jedynie u niektórych osób uczestniczących w czynności po tej samej

stronie (B. Swaczyna, Prawne konsekwencje…, s. 59).

Tytuł II

OSOBY

Literatura: M. Bednarek, Wzorce umów, w: System P.P., t. 5, 2006; T. Białek, K. Zajączkowska-Weremczuk,

Ochrona danych osobowych przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, PUG 2007, nr 3; M. Bielecki, Kurator w spółce

kapitałowej, Pr.Sp. 2007, nr 10; P. Bielski, Prowadzenie przedsiębiorstwa jako cecha konstrukcyjna spółki jawnej

w prawie polskim, Pr.Sp. 2009, nr 2; G. Bieniek, H. Pietrzykowski, Reprezentacje Skarbu Państwa i jednostek samo-

rządu terytorialnego, Warszawa 2006; W. Broniewicz, Zdolność sądowa w postępowaniu cywilnym, NP 1965, nr 5;

P. Bodył-Szymala, Małoletni posiadaczem rachunku bankowego, cz. I, Pr.Bank. 2004, nr 12; M. Borkowski, Konse-

kwencje prawne działania „fałszywego” piastuna organu osoby prawnej, PPH 2008, nr 7; A. Cisek, Dobra osobiste i ich

niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; K.A. Dadańska, Działanie osoby prawnej, Warszawa

2006; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 8–32

k.c.; P. Drapała, Umowa o zwolnienie

dłużnika przez osobę trzecią z obowiązku świadczenia (art. 392 k.c.), PS 2003, nr 2; E. Drozd, Uzyskanie pełnoletności

przez zawarcie małżeństwa, NP 1969, nr 7–8; M. Dziurda, Reprezentacja Skarbu Państwa w procesie cywilnym, Kraków

2005; J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym; „Rejent” 2003, nr 6; N. Gail, Skarb Państwa,

Warszawa 1996; P. Granecki, Dobra osobiste w prawie polskim – zagadnienia dóbr osobistych osób prawnych, PS 2002,

nr 5; T. Gizbert-Studnicki, Znaczenie terminu „domniemanie prawne” w języku prawnym i prawniczym, RPEiS 1974,

nr 1; B. Gliniecki, Funkcje firmy przedsiębiorcy, PPH 2008, nr 4; E. Gniewek (red.), Kodeks..., 2011, uwagi do art.

8–43

k.c.; K. Gondorek, A. Ustowska, Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem, Warszawa 1991; J. Grykiel,

Pojęcie działalności gospodarczej i zawodowej w rozumieniu art. 43(1) k.c., SP 2005, nr 4; S. Grzybowski, System

P.C., t. 1, 1985; M. Gutowski, Nieważność czynności prawnych, Warszawa 2006; J. Haberko, Umowa sprzedaży

konsumenckiej zawarta poza lokalem przedsiębiorstwa, PS 2007, nr 3; J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne,

Warszawa 2006; U. Jackowiak (red.), Kodeks pracy z komentarzem, Gdynia 2004; T. Justyński, Poczęcie i urodze-

nie się dziecka jako źródło odpowiedzialności cywilnej, Kraków 2003; S. Kalus, Opieka nad osobą całkowicie ubezwła-

snowolnioną, Katowice 1989; K. Kańska, Pojęcie konsumenta w kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich, KPP

2004, nr 1; W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia prawne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH

2004, nr 12; W.J. Katner, Podwójna czy potrójna podmiotowość w prawie cywilnym, w: Księga Pamiątkowa Prof.

M. Pazdana, Kraków 2005; A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t.1, 2009, uwagi do art. 8–32

k.c.; A. Kidyba, Prawo

handlowe, Warszawa 2007; M. Klapczyńska, Firma i jej ochrona, Warszawa 2004; A. Klein, Zdolność prawna, zdol-

ność do czynności prawnych i inne zdolności a klasyfikacja zdarzeń prawnych, SC 1969, t. XIII–XIV; W. Klyta, Siedzi-

ba osoby prawnej, KPP 2001, nr 3; A. Kołodziej, Licencja firmy. O naturze prawa do firmy po nowelizacji Kodeksu

cywilnego, KPP 2004, nr 1; A. Kopff, Ochrona sfery życia prywatnego jednostki w świetle doktryny i orzecznictwa, ZNUJ

1982, nr 100; B. Kordasiewicz, Jednostka wobec środków masowego przekazu, Wrocław 1991; B. Kordasiewicz,

W sprawie obiektywnych i subiektywnych kryteriów oceny naruszenia dóbr osobistych, w: Prace z prawa cywilnego.

Wydane dla uczczenia pracy naukowej Profesora Józefa Stanisława Piątowskiego, red. B. Kordasiewicz, E. Łętowska,

Ossolineum 1985; S. Koroluk, Nowa definicja konsumenta w k.c., „Radca Prawny” 2003, nr 3; S. Koroluk, Zmiana

definicji konsumenta w Kodeksie cywilnym – Propozycja interpretacji, MoP 2003, nr 10; C. Kosikowski, Pojęcie przed-

siębiorcy w prawie polskim, PiP 2001, nr 4; K. Kruszewska-Sobczyk, M. Sobczyk, Niedozwolone klauzule w umowach

zawieranych przez konsumenta, „Radca Prawny” 2004, nr 4; K. Lubiński, Postępowanie o ubezwłasnowolnienie, War-

szawa 1979; E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004; J. Marciniak, Treść i sprawo-

wanie opieki nad małoletnim, Warszawa 1975; E. Marszałkowska-Krześ, Wpisy w rejestrze przedsiębiorców dotyczące

spółek handlowych, Warszawa 2004; J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona, MoP 2006,

nr 10; L. Morawski, Domniemania a dowody prawnicze, Toruń 1981; J.P. Naworski, Wpis do rejestru sądowego jako

przesłanka nabycia osobowości prawnej, „Glosa” 2000, nr 5; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2005; M. Ne-

sterowicz, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w „procesach lekarskich”, PiP 2005, nr 3; M. Nogaj, Pro-

blemy związane ze statusem rezydenta i nierezydenta w świetle przepisów prawa dewizowego, ze szczególnym uwzględ-

nieniem obowiązków banków upoważnionych, „Radca Prawny” 2000, nr 3; J. Nowacki, Domniemania prawne, Kato-

wice 1976; A. Oleszko, Strony czynności notarialnych jako „konsumenci”, „Rejent” 2006, nr 6; L.K. Paprzycki,

Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty postępowania cywilnego w przedmiocie ubezwłasnowolnienia – zagad-

nienia prawne, „Palestra” 2009, nr 1–2; M. Pazdan, Cudzoziemiec klientem polskiego notariusza, „Rejent” 2001, nr 7–8;

M. Pazdan, Domniemania dotyczące kommorientów w prawie cywilnym, w: Rozważania o państwie i prawie, Katowice

1993; M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, PiP 2001, nr 2; M. Pazdan, Niektóre konsekwencje teorii

organów, ZNUŚ 1969, t. I; M. Pazdan, w: System P.P., t. I, Warszawa 2007; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny,

t. 1,2008, uwagi do art. 8–32

k.c.; M. Piotrowska, Notariusz – nietypowy przedsiębiorca?, „Rejent” 2007, nr 7–8;

M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2009; W. Pyzioł, Umowa

Art. 7

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

rachunku bankowego a zasada swobody kontraktowania (zagadnienia wybrane, cz. II), Pr. Bank. 1996, nr 1; G. Ra-

decki, Organy osób prawnych kościoła katolickiego w Polsce, „Rejent” 2003, nr 7–8; Z. Radwański, Koncepcja praw

podmiotowych osobistych, RPEiS 1988, nr 2; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywil-

nego przeprowadzonych ustawą z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, nr 7–8; Z. Radwański (red.), Zielona księga. Opty-

malna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006; M. Rejdak, Definicja konsumenta w ro-

zumieniu kodeksu cywilnego (art. 22 1 k.c.), „Rejent” 2006, nr 1; S. Rudnicki, Ochrona dóbr osobistych na podstawie

art. 23 i 24 k.c. w orzecznictwie Sądu najwyższego w latach 1985–1991, PS 1992, nr 1; S. Rudnicki, Wybrane proble-

my z zakresu ochrony dóbr osobistych na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, w: Księga pamiątkowa dedykowana prof.

Stanisławowi Sołtysińskiemu, Poznań 2005; M. Safjan, Prawo wobec ingerencji w naturę ludzkiej prokreacji, Warszawa

1994; M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2007; J. Sitko, Firma w świetle przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003,

nr 5, s. 25; E. Skowrońska-Bocian, Sytuacja jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, PUG 2007,

nr 6; R. Skubisz, Prawo do firmy i jego ochrona, PiP 1993, nr 1; T. Sokołowski, Władza rodzicielska nad dorastają-

cym dzieckiem, Poznań 1987; J. Szwaja, w: Komentarz KSH, t. V – uwagi do art. 43

1–10

; T. Smyczyński, Nasciturus

jako dobro prawne, w: Problemy kodyfikacji prawa cywilnego, Poznań 1990, s. 67–75; T. Smyczyński, Pojęcie i status

prawny dziecka poczętego, SP 1989, nr 4; J. Strzebińczyk, System P.P., t. 12, 2012; A. Sylwestrzak, Obowiązki

dziecka wobec rodziców, RPEiS 2001, nr 3; A. Szpunar, Domniemanie równoczesnej śmierci kilku osób uznanych za

zmarłe, w razie wątpliwości, która z nich zmarła wcześniej – Glosa do orzeczenia SN z 25 listopada 1949 r., C 1500/49,

PiP 1950, nr 4; A. Szpunar, Kilka uwag o ochronie praw osobistych, PS 2003, nr 1; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobi-

stych, Warszawa 1979; J. Szwaja, O przyszłym uregulowaniu firmy, PiP 1994, nr 12, s. 40 i n.; J. Szwaja, Zasada

wyłączności firmy, Pr.Sp. 2004, nr 5; M. Szydło, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim, PS 2002, nr 7–8; T. Targosz,

Nadużycie osobowości prawnej, Kraków 2004; A. Taudul, Rezydencja podatkowa – praktyczne aspekty, PP 2006, nr 8;

M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność do czynności prawnych, KPP 2003, nr 3; M.F. Wejman, Wzorce umów na stronach

www i w poczcie elektronicznej, TPP 2000, nr 4; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys

części ogólnej, Warszawa 2003; J. Wróblewski, Teorie osób prawnych – zarys podejścia semiotycznego, w: Studia

z prawa cywilnego, Warszawa-Łódź 1983; P. Zaporowski, Czy przedsiębiorcą może być osoba fizyczna niemająca

pełnej zdolności do czynności prawnych? „Palestra” 2006, nr 7–8; P. Zaporowski, Prowadzenie nabytego przedsiębiorstwa

pod dotychczasową nazwą, PS 2005, nr 5; P. Zaporowski, Spory wokół nowego prawa firmowego, „Rejent” 2004, nr 5;

P. Zaporowski, Zalety i wady unormowania skracania firm w art. 43

§ 4 k.c., KPP 2006, nr 4; A. Żygadło, Ochrona

tajemnicy bankowej jako dobra osobistego, PiP 2009, nr 5; T. Żyznowski, Firma w Kodeksie cywilnym, PS 2003, nr 9.

Dział I

OSOBY FIZYCZNE

Rozdział I

ZDOLNOŚĆ PRAWNA I ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

Art. 8.

§ 1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.

§ 2 (uchylony).

Zagadnienia ogólne

1. Podmiotowość prawna to konstrukcja, na którą składają się dwa pojęcia, a mianowi-

cie: zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych. Kodeks cywilny przyznaje każdemu

człowiekowi i każdej osobie prawnej zdolność prawną. Zdolność prawna przysługuje każde-

mu człowiekowi zasadniczo w takim samym zakresie. Każda osoba fizyczna może więc stać

się podmiotem praw i obowiązków dostępnych dla osób fizycznych. Kodeks cywilny reguluje

stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Osoby te są więc

podmiotami prawa występującymi w stosunkach społecznych i gospodarczych. W prawie polskim

występują w zasadzie tylko te dwa rodzaje podmiotów prawa: osoby fizyczne, czyli jednostki

ludzkie, i osoby prawne, czyli twory społeczne, którym prawo przyznaje podmiotowość prawną.

W teorii, a także w praktyce, zwłaszcza gospodarczej, dopuszcza się możliwość samodzielnego

działania jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, nazywanych niekiedy

ułomnymi lub niepełnymi osobami prawnymi.

Art. 8

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

2. Pojęcie zdolności prawnej nie zostało zdefiniowane w art. 8, gdyż ustawodawca uznał

rozumienie tego pojęcia za utrwalone i niebudzące wątpliwości. Zdolność prawna w rozumie-

niu art. 8 jest kategorią ściśle normatywną. Na pewno nie jest to pojęcie potoczne. W języku

codziennym bowiem nie ma ono żadnego znaczenia. Brak ustawowej definicji nie przekreśla

normatywnego charakteru tego pojęcia. Zostało ono zatem użyte przez ustawodawcę w prze-

pisie, którego treścią jest nadanie określonej kategorii osób zdolności prawnej. Zagadnienie

zdolności prawnej jako koniecznego atrybutu każdej osoby (fizycznej, prawnej), warunkującego

możliwość prawnie doniosłej obecności w obrocie, wiąże się z problematyką podmiotowości

prawnej. Precyzyjne rozróżnienie tych pojęć nie jest możliwe.

3. Powstanie zdolności prawnej osoby fizycznej, jako istoty ludzkiej, powstaje z chwilą

jej urodzenia. Po urodzeniu osoba fizyczna nabywa atrybut zdolności prawnej, czyli zdolności

do bycia podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych. Zdolność prawna jest atrybutem

przysługującym każdemu człowiekowi. Nie można się jej zrzec ani też jej ograniczyć lub prze-

nieść na inną osobę w drodze czynności prawnej. Zdolność prawna powstaje i wygasa z mocy

samego prawa z chwilą powstania warunków przewidzianych w art. 8.

4. Urodzenie człowieka to wydobycie się noworodka z ustroju matki. Urodzenie może być

żywe albo martwe, a w tym ostatnim wypadku noworodek nie uzyskuje zdolności prawnej,

ale jego ciało ma szczególny status zwłok ludzkich. Uzyskanie zdolności prawnej nie zależy

od stanu zdrowia fizycznego lub umysłowego i w związku z tym zdolność prawna przysługuje

także żywym noworodkom dotkniętym dysfunkcją somatyczną lub psychiczną. Niezdolność

do dalszego życia i następująca już po żywym urodzeniu śmierć dziecka nie wpływa na uzy-

skanie przez nie zdolności prawnej. Zdolność taką ma także każde z tzw. bliźniąt syjamskich,

mających wspólną część ciała. Ciało ludzkie jest substratem osoby fizycznej. O istnieniu osoby

fizycznej można mówić wtedy, gdy spełnione są łącznie dwie przesłanki: istnieje ciało ludzkie

oraz mamy do czynienia z życiem ludzkim.

5. Konstrukcja prawna osoby fizycznej wynika w istotnej mierze z potrzeb życia społecz-

nego i obrotu prawnego, dlatego fakt urodzenia się dziecka i jego fizyczne oddzielenie się od

organizmu matki należy najpierw rozpatrywać w wymiarze praktycznym. Osobą fizyczną jest

zatem człowiek od chwili urodzenia, natomiast przedtem określany jest mianem nienarodzonego

dziecka, czyli nasciturusa.

6. Status prawny nasciturusa w polskim prawie został pierwotnie uregulowany art. 6

ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach do-

puszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.), który dodał § 2 do art. 8 k.c.

o następującym brzmieniu: „Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa

i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe”. Przepis ten został

uchylony przez ustawę z 30 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie

płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych

innych ustaw (Dz.U. Nr 139, poz. 646 ze zm.). W okresie jego obowiązywania zdolność prawną

miało także dziecko poczęte (nasciturus), z tym że zdolność ta była bezwarunkowa w sferze praw

niemajątkowych, miała zaś charakter warunkowy w zakresie praw i zobowiązań majątkowych.

Nasciturus jest człowiekiem i podlega takiej samej ochronie, jak każdy inny człowiek, ale po-

czątku zdolności prawnej nie można utożsamiać z normatywnym początkiem życia ludzkiego.

Te dwie kategorie nie spotykają się bowiem na jednej płaszczyźnie znaczeniowej.

7. Warunkowa zdolność prawna nasciturusa to koncepcja, która przyjmuje, że ma on

ogólną zdolność prawną, lecz pod warunkiem rozwiązującym, a nie zawieszającym. W myśl

tej teorii nasciturusowi przysługują prawa podmiotowe, które gasną, jeżeli nie urodzi się on

żywy. Prawo podmiotowe nasciturusa istnieje już przed jego narodzeniem, a po urodzeniu się

dziecka to prawo podmiotowe warunkowe przekształca się w bezwzględne prawo podmiotowe

przysługujące urodzonemu już dziecku i stanowi nadal to samo prawo podmiotowe (np. nasci-

turus warunkowo dziedziczy, a od urodzenia nadal dziedziczy spadek, ale już bezwarunkowo).

Art. 8

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

8. Ograniczenie zdolności prawnej to pojęcie doktrynalne (por. A. Wolter, J. Ignatowicz,

K. Stefaniuk, Prawo cywilne..., s. 152), w ramach którego sformułowano dość dyskusyjny ka-

talog takich ograniczeń, m.in.: zdolność do czynności prawnych, wiek osoby fizycznej, płeć,

ubezwłasnowolnienie, stan psychiczny, obywatelstwo, skazujący wyrok karny. Zdolność do

czynności prawnych nie oznacza tu, że bycie podmiotem tych praw jest uwarunkowane po-

siadaniem określonego stopnia zdolności czynnej. Ponieważ jednak do tego, aby dane prawo

zaistniało w sytuacji prawnej danej osoby, konieczne jest wyrażenie przez nią w sposób prawnie

doniosły woli, ustawodawca ogranicza taką możliwość przez wymagania dotyczące zdolności do

czynności prawnych (np. praw małżeńskich). Także stan psychiczny i fizyczny osoby fizycznej

nie wpływa na możność bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego.

Odgrywa natomiast istotną rolę w odniesieniu do zdolności do czynności prawych.

9. Problem istnienia i treści stosunku prawnego związanego z prenatalnym leczeniem nasci-

turusa można rozwiązać w drodze analogiae iuris, biorąc pod uwagę system wartości ustawo-

dawcy. Można więc przyjąć, że poszukiwane normy regulowałyby pozytywnie ochronę i proces

podejmowania decyzji odnoszących się do zdrowia nasciturusa. W odniesieniu do dziecka

pochodzącego od rodziców tworzących rodzinę decydowanie o terapii prenatalnej powinno

dokonywać się w sposób zbliżony do tego, jaki wynika z władzy rodzicielskiej. O sprawach

nasciturusa decydowaliby wspólnie jego rodzice, ponieważ zarówno matka, jak i ojciec niena-

rodzonego dziecka są zwykle zainteresowani jego przyszłym stanem zdrowia. W konsekwencji

mogliby oni zawierać z lekarzem umowę o leczenie nasciturusa, którego należałoby traktować

jak pacjenta i prowadzić dla niego osobną kartotekę, ponieważ wspólna kartoteka z matką

grozi dokonaniem pomyłki terapeutycznej.

Wybrane tezy z orzecznictwa

10. Zdolność prawna – to kategoria prawa materialnego odpowiadająca, ogólnie rzecz uj-

mując, zdolności sądowej w postępowaniu cywilnym. Nie są to wprawdzie pojęcia tożsame,

niemniej jednak zachodzi między nimi ścisła współzależność (uchwała SN z 14 grudnia 1990 r.,

III CZP 62/90, OSNCP 1991, nr 4, poz. 36).

11. „Dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone w chwili śmierci swojego ojca spowodowanej

wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, jeżeli urodzi się żywe, nabywa prawo do

jednorazowego odszkodowania na podstawie art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy z 12 czerwca 1975 r.

o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 1983 r.

Nr 30, poz. 144)” (uchwała SN z 30 listopada 1987 r., III PZP 36/87, OSNCP 1988, nr 2–3,

poz. 23).

12. Zdolność prawna osoby fizycznej ustaje w chwili jej śmierci, do tego czasu trwają i pod-

legają ochronie wszystkie osobiste prawa jednostki, a przede wszystkim jej naturalne prawo do

życia (wyrok SN z 17 lipca 1997 r., III CKN 149/97, OSP 2000, nr 4, s. 63).

Poglądy doktryny

13. Zdolność sądowa, podobnie jak zdolność prawna, nie podlega żadnym ograniczeniom.

Jest to więc kategoria jednolita, a prawu nie są znane stopnie zdolności sądowej. Żadna z norm

postępowania cywilnego nie daje podstaw do uznania, że w pewnych sytuacjach określonym

osobom nie przysługuje zdolność sądowa. Zdolności tej nie można także pozbawić w orzecze-

niu sądu. W szczególności nie powstają wątpliwości dotyczące wpływu takich kategorii, jak:

zdolność do czynności prawnych, wiek, obywatelstwo, na zdolność sądową osoby fizycznej

(W. Broniewicz, Zdolność sądowa…, s. 577).

Art. 8

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

14. Tocząca się do 1993 r. dyskusja doktrynalna doprowadziła do pewnego zbliżenia dawniej

bardziej odległych stanowisk i powszechnie uznano, że sytuacja nasciturusa podlega, co do

zasady, prawnej ochronie, a zarazem nie ma on pełnej zdolności prawnej. Sporne jednak było

to, czy nie ma on jakiejkolwiek zdolności prawnej, czy też można mu przypisać jakąś „swoistą”

zdolność prawną. Doniosłą próbą kompromisowej definicji nasciturusa było określenie, iż „na-

sciturus jest postacią życia ludzkiego” (T. Smyczyński, Pojęcie i status…, s. 25).

DOMNIEMANIE URODZENIA DZIECKA ŻYWEGO

Art. 9.

W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.

Zagadnienia ogólne

1. Domniemanie z art. 9 jest wzruszalne, jego obalenie jest, zgodnie z art. 234 k.p.c.,

dopuszczalne. Domniemanie to może być obalone w każdym postępowaniu, w którym zagad-

nienie, czy dziecko urodziło się rzeczywiście żywe, ma znaczenie dla rozstrzygnięcia istoty

sprawy w innej sprawie sądowej lub też administracyjnej (np. może to nastąpić w postępowa-

niu sądowym w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku) czy też tylko w trybie szczególnym,

a mianowicie w postępowaniu o unieważnienie lub sprostowanie aktu stanu cywilnego.

2. Jedynie urodzenie dziecka żywego jest istotne dla ustalenia zdolności prawnej czło-

wieka. Urodzenie martwe (zgon) nie powoduje skutku w postaci przyznania zdolności prawnej.

Dziecko, które przychodzi na świat martwe, nie uzyskuje statusu osoby fizycznej, a więc nie

może być podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. Nie może ono uzyskać

praw, które powstały wskutek zdarzeń, jakie wystąpiły przed urodzeniem się dziecka.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

3. Fakt urodzenia dziecka nie zależy już od czasu trwania ciąży lub osiągnięcia określonej

minimalnej wagi (dawniej było to 500 g). Obecnie wystarczy, że noworodek wykazuje jakie-

kolwiek oznaki życia. Szczegółowe ustalenia dotyczące porodu dziecka uregulowano w rozpo-

rządzeniu Ministra Zdrowia z 21 grudnia 2010 r. w sprawie rodzajów i zakresu dokumentacji

medycznej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz.U. Nr 252, poz. 1697 ze zm.).

4. Obalenie domniemania urodzenia żywego nie skutkuje nieważnością aktu urodzenia, gdyż

w razie martwego urodzenia sporządza się akt urodzenia ze wzmianką w rubryce „Uwagi”, że

dziecko urodziło się martwe (art. 38 ust. 2 p.a.s.c.). Akt niezawierający takiej wzmianki nie

jest więc nieważny. Unieważnienie zaś aktu dokonuje się wtedy, gdy dwa akty stanu cywilnego

stwierdzają to samo zdarzenie (art. 29 p.a.s.c.).

PEŁNOLETNOŚĆ

Art. 10.

§ 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.

§ 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie

unieważnienia małżeństwa.

Zagadnienia ogólne

1. Osoba fizyczna uzyskuje pełnoletniość z mocy prawa w 18 roku życia. Dojrzałość

biologiczną oraz umysłową każdy człowiek nabywa formalnie w tym oznaczonym momencie.

Osoba fizyczna staje się zdolna do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej, uzy-

Art. 9–10

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

skuje możliwość rozumienia zarówno znaczenia podejmowanych czynności, jak i oświadczeń

woli składanych przez inne podmioty. Przesłanka wieku jako przesłanka uzyskania pełnoletności

jest obiektywna, chociaż nie ma charakteru bezwzględnego.

2. Uzyskanie pełnoletniości na skutek zawarcia związku małżeńskiego, w przeciwień-

stwie do przesłanki wieku, która świadczy o uzyskaniu pełnej dojrzałości psychofizycznej,

wprowadzono w celu zrównania sytuacji prawnej obojga nupturientów. Zawarcie małżeństwa

przez osobę małoletnią wymaga zezwolenia sądu (art. 10 k.r.o.).

Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód nie powoduje utraty zdolności do czynności prawnych

osoby, która zawarła małżeństwo przed uzyskaniem pełnoletności. Skutki orzeczenia rozwodu

nie mogą być w żadnym wypadku dalej idące niż skutki unieważnienia małżeństwa.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

3. Zgodnie z art. 10 k.r.o. mężczyzna może zawrzeć małżeństwo dopiero po ukończeniu

lat osiemnastu, czyli po uzyskaniu pełnoletności. Nie jest to jednak oczywiste. Może się bo-

wiem zdarzyć, że małżeństwo zawrze mężczyzna niemający ukończonych 18 lat (z reguły bez

zezwolenia sądu, gdyż sąd takiego zezwolenia – w świetle art. 10 k.r.o. – wydać nie może).

Ponieważ i takiego małżeństwa (podobnie jak małżeństwa zawartego przez kobietę w wieku

poniżej 16 lat) nie można uznać za nieistniejące ani też za nieważne z mocy prawa, a jego

wzruszenie może nastąpić jedynie w trybie przewidzianym w art. 10 k.r.o., czyli w drodze

unieważnienia, trzeba przyjąć, że również osoby, które zawrą małżeństwo mimo niemożności

uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego, uzyskują pełnoletność z dniem zawarcia małżeństwa

(S. Dmowski, w: S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 10).

4. Pojęcie „młodociany” występuje natomiast w prawie pracy. Zgodnie z art. 190 § 1 k.p.

młodocianym jest osoba, która ukończyła lat 15, a nie przekroczyła lat 18. Zdaniem M. Pian-

kowskiego różnica wieku w prawie cywilnym i w prawie pracy jest zamierzona. Ustawodawca,

biorąc pod uwagę potrzebę szczególnej ochrony praw i interesów osób, które nie ukończyły

16. roku życia, podniósł górną granicę wieku dla dopuszczalności nawiązywania stosunku

pracy, wykluczając w ten sposób ich zarobkowe zatrudnianie (M. Piankowski, w: Kodeks

pracy…, s. 190).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Pojęcie «dorosły» w rozumieniu art. 43 k.p.a. jest tożsame z pojęciem «pełnoletni» uży-

tym w art. 10 § 1 k.c.” (postanowienie NSA z 3 grudnia 1993 r., SA/Po 1931/93, ONSA 1995,

nr 2, poz. 53).

Poglądy doktryny

6. Zezwolenie kobiecie, która ukończyła lat 16, na wstąpienie w związek małżeński, jest

wydawane przez sąd, jeżeli z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne

z dobrem założonej rodziny. Jako ważny powód podaje się najczęściej urodzenie dziecka, fakt

zajścia nupturientki w ciążę, a nawet trwające dłuższy czas pożycie osób, które pragną wstąpić

w związek małżeński (J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, s. 101).

7. Konsekwencją odrzucenia koncepcji naturalnej zdolności do czynności prawnych jest

przyznanie zdolności do czynności prawnej (w pełni lub jako ograniczonej) osobie, która na

przykład ukończyła określoną liczbę lat i nie została ubezwłasnowolniona, nawet jeżeli osoba

ta nie jest sprawna umysłowo (M. Watrakiewicz, Wiek a zdolność…, s. 497).

Art. 10

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

PEŁNA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Art. 11.

Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełno-

letności.

Zagadnienia ogólne

1. Zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i obowiązków z zakresu

prawa cywilnego własnym działaniem oraz we własnym imieniu. Osoba mająca zdolność do

czynności prawnych może swym własnym działaniem nabywać i tracić prawa oraz zaciągać

zobowiązania – wywoływać skutki prawne w drodze czynności prawnych. Zdolność do czynności

prawnych jest przymiotem zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych. W tym ostatnim

przypadku każda osoba prawna uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolność do

czynności prawnych jest przymiotem zarówno osób fizycznych, jak i osób prawnych. W tym

ostatnim przypadku każda osoba prawna uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych.

2. Atrybut pełnej zdolności do czynności prawnych polega na dokonywaniu wszelkich

czynności o charakterze cywilnoprawnym w granicach przysługującej jej zdolności prawnej

zarówno we własnym imieniu, jak i na rzecz innej osoby (jako pełnomocnik lub przedstawiciel

ustawowy). W Kodeksie cywilnym dodatkowo kilka postanowień dotyczących oświadczenia

woli może składać jedynie osoba o pełnej zdolności do czynności prawnych osobiście, tj. z wy-

kluczeniem pełnomocnika, m.in. sporządzenie lub odwołanie testamentu (art. 944 § 1 k.c.),

sprawowanie władzy rodzicielskiej, przysposobienie dziecka (art. 114

§ 1 k.r.o.), a także

pełnienie funkcji opiekuna (art. 148 k.r.o.) lub kuratora (art. 178 § 2 w zw. z art. 148 k.r.o.).

3. Utrata pełnej zdolności do czynności prawnych może nastąpić tylko w wyniku ubez-

własnowolnienia całkowitego. Dopóki nie dojdzie do ubezwłasnowolnienia, osoba ta ma pełną

zdolność, chociażby była psychicznie chora (uchwała SN z 12 grudnia 1960 r., I CO 25/60,

OSNCP 1961, nr 2, poz. 32). Oświadczenie woli złożone przez taką osobę (psychicznie chorą,

lecz nieubezwłasnowolnioną) może być uznane za nieważne, ale nie z braku pełnej zdolności

do czynności prawnych, lecz z powodu wady oświadczenia woli (art. 82).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Choroba i leczenie w poradni zdrowia psychicznego nie uzasadniają przyjęcia braku

zdolności strony do czynności procesowych (art. 65 § 1 k.p.c.). Zły stan zdrowia nie unicestwia

też zdolności do czynności prawnych, zgodnie z art. 201 § 1 pkt 4 ord.pod. Organ podatkowy

zawiesza postępowanie w razie utraty przez stronę zdolności do czynności prawnych. Sam fakt

zaistnienia stanu braku zdolności rozumienia oraz potwierdzonych zaświadczeniami lekarskimi

i kartą leczenia szpitalnego zaburzeń psychicznych nie upoważnia do zawieszenia postępowania

podatkowego, skoro podmiot postępowania nie został ubezwłasnowolniony ani nawet nie to-

czy się postępowanie w sprawie jego ubezwłasnowolnienia (wyrok NSA w Gdańsku z 13 lipca

2001 r., I SA/Gd 980/00, Lex nr 53892).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Osiągnięcie pełnoletności przez stronę zwolnioną od kosztów sądowych (potencjalnego

mocodawcę) nie pozbawia ustanowionego (wyznaczonego) adwokata uprawnienia do dalszej

obrony już pełnoletniej strony” (wyrok SN z 15 lipca 1974 r., I CR 366/74, OSPiKA 1976,

nr 10, poz. 178).

6. „Pełnomocnictwo procesowe udzielone w imieniu małoletniego dziecka przez jego przed-

stawiciela ustawowego nie wygasa z chwilą uzyskania przez to dziecko pełnoletniości” (uchwała

SN z 11 października 1995 r., III CZP 139/95, OSNC 1996, nr 1, poz. 17).

Art. 11

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

7. Od zdolności do czynności prawnych należy odróżnić tzw. zdolność deliktową (art. 425

i 426 k.c.) oraz zdolność wekslową (w sferze stosunków wekslowych). Zdolność do czynno-

ści prawnych stanowi podstawę pochodnej od niej zdolności procesowej (postanowienie SN

z 13 października 1982 r., III CRN 129/82, LexPolonica nr 321246).

Poglądy doktryny

8. Przedsiębiorcą może być tylko osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych

w rozumieniu art. 11 k.c. (osoba pełnoletnia). Osoba pełnoletnia częściowo ubezwłasnowol-

niona korzysta z kurateli i bez zgody jej przedstawiciela ustawowego nie może podejmować

ważnych czynności prawnych polegających na zaciąganiu zobowiązania lub rozporządzaniu

swoim prawem (art. 17 k.c.). Nie może zatem podejmować i wykonywać działalności gospo-

darczej. To samo dotyczy osoby niepełnoletniej (C. Kosikowski, Pojęcie przedsiębiorcy…, s. 15).

9. Zdolność do czynności prawnych, podobnie jak zdolność prawna, kwalifikowana jest

ponadto do kategorii tzw. zdolności czynnych, polega bowiem na aktywnym działaniu okre-

ślonego podmiotu. Zdaniem niektórych autorów do zdolności czynnej zaliczana jest również

zdolność do działań prawnych oraz zdolność do zajęcia prawnie relewantnej postawy. Takie

stanowisko wyraził przede wszystkim M. Pazdan, w: M. Safjan (red.), System, t. I, 2007, s. 992.

BRAK ZDOLNOŚCI DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Art. 12.

Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat

trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

Zagadnienia ogólne

1. Zakres braku zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej wynika z młodego

wieku albo z okoliczności całkowitego ubezwłasnowolnienia. Art. 12 określa, jakim osobom

fizycznym, mającym od chwili urodzenia zdolność prawną (art. 8), nie przysługuje w ogóle

zdolność do czynności prawnych. Brak zdolności do czynności prawnych wynika z młodego

wieku albo z okoliczności całkowitego ubezwłasnowolnienia. Zgodnie z art. 14 § 1 czynności

dokonane przez osobę niemającą zdolności do czynności prawnych (czyli przez osobę niemającą

ukończonych 13 lat lub całkowicie ubezwłasnowolnioną) są w zasadzie nieważne (na temat

wyjątków od tej zasady – patrz uwagi do art. 14 § 2).

2. O ile istota regulacji art. 11 określa chwilę uzyskania pełnej zdolności do czynności

prawnych, o tyle kolejny przepis (art. 12) wskazuje, kiedy podmiot, który ma zdolność prawną

w pełnym zakresie, nie może już samodzielnie występować w obrocie cywilnoprawnym. Kry-

teria, które decydują o odpowiedniej kwalifikacji prawnej, to wiek oraz ubezwłasnowolnienie

całkowite. W ocenie ustawodawcy osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zostaje pozbawiona

zdolności do czynności prawnych w tych samych granicach co małoletni, który nie ukończył

13. roku życia.

3. Brak zdolności procesowej występuje u ubezwłasnowolnionego całkowicie. Utrata zdol-

ności do czynności prawnych, spowodowana całkowitym ubezwłasnowolnieniem, trwa pomimo

odzyskania sprawności umysłowej, aż do czasu uchylenia przez sąd tego ubezwłasnowolnienia.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Brak zdolności procesowej występuje u ubezwłasnowolnionego całkowicie, nie może on

więc wystąpić skutecznie do sądu z wnioskiem o uchylenie postanowienia o ubezwłasnowol-

nieniu. Nie może też wnieść skargi o wznowienie postępowania w takiej sprawie. Skuteczność

Art. 12

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

wniosku lub skargi w tej kwestii zależy od jej uzupełnienia przez przedstawiciela ustawowego

(uchwała składu 7 sędziów SN z 10 listopada 1969 r., III CZP 56/69, OSNCP 1970, nr 7–8,

poz. 118). Ubezwłasnowolniony natomiast może – zgodnie z art. 560 k.p.c. – zaskarżać po-

stanowienia w postępowaniu dotyczącym jego ubezwłasnowolnienia, może również udzielić

w tym zakresie pełnomocnictwa (postanowienie SN z 24 stycznia 1968 r., I CR 631/67, OSNCP

1968, nr 8–9, poz. 153).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona może czynności procesowe podejmować wyłącznie

przez ustanowionego opiekuna. Dotyczy to wszystkich czynności procesowych, a więc nie tylko

wytoczenia powództwa, ale także wszelkich innych czynności w toku postępowania sądowego”

(postanowienie SN z 3 kwietnia 1981 r., IV CZ 38/81, OSPiKA 1982, nr 5–6, poz. 66).

6. Wniosek (o odszkodowanie i zadośćuczynienie za oczywiście niesłuszne zatrzymanie)

pochodzący od osoby ubezwłasnowolnionej osobiście nie może być rozpoznawany, ponieważ

ubezwłasnowolniony nie ma zdolności do czynności prawnych, a więc czynności prawne doko-

nane przez taką osobę są nieważne (art. 12 i 14 k.c.). Jest to sytuacja odpowiadająca brakowi

skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 11 pkt 4 k.p.k.), przeto nie nadaje się do konwalidacji.

Stwierdzenie owej możliwości uzasadnia uchylenie sprawy do ponownego rozpoznania w I in-

stancji, gdy podejrzenie owego ubezwłasnowolnienia nie jest należycie wykazane, a wynika

tylko z nieuwierzytelnionej kserokopii wadliwie sporządzonego tekstu orzeczenia o ubezwłasno-

wolnieniu” (postanowienie SA z 28 sierpnia 1997 r., II AKz 145/97, KZS 1997, nr 8, poz. 42).

Poglądy doktryny

7. W prawie polskim choroba psychiczna nie wpływa wprost na zdolność do czynności

prawnych (wpływ taki wywiera dopiero ubezwłasnowolnienie), a może stanowić jedynie wadę

oświadczenia woli z art. 82 k.c. (M. Pazdan, Cudzoziemiec klientem…, s. 172).

8. Kompetencje opiekuna jako przedstawiciela ustawowego podopiecznego są zbieżne

z uprawnieniami przysługującymi rodzicom sprawującym władzę rodzicielską. Według art. 156

k.r.o. opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszystkich ważniejszych

sprawach, które dotyczą majątku lub osoby podopiecznego. Do spraw tych zaliczane są zazwy-

czaj sprawy mające decydujące znaczenie dla prawidłowego rozwoju psychicznego i fizycznego

takiej osoby, przygotowania jej do należytego funkcjonowania w życiu społecznym przy wyko-

rzystaniu uzdolnień i indywidualnych możliwości (J. Marciniak, Treść i sprawowanie…, s. 65).

UBEZWŁASNOWOLNIONY CAŁKOWICIE

Art. 13.

§ 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona

całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo inne-

go rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest

w stanie kierować swym postępowaniem.
§ 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on

jeszcze pod władzą rodzicielską.

Zagadnienia ogólne

1. Treść regulacji art. 13 normuje jedynie ubezwłasnowolnienie całkowite, tylko takie

bowiem może być orzeczone zarówno w stosunku do osoby pełnoletniej, jak i niemającej

ukończonych lat osiemnastu, ale mającej ukończonych lat trzynaście. Jest rzeczą oczywistą, że

Art. 13

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

orzeczenie ubezwłasnowolnienia, zarówno całkowitego, jak i częściowego, nie wchodzi w grę

w stosunku do osoby, która nie ukończyła lat trzynastu, gdyż taka osoba – zgodnie z art. 12

– nie ma w ogóle zdolności do czynności prawnych. Orzeczenie ubezwłasnowolnienia częścio-

wego natomiast może nastąpić tylko względem osoby pełnoletniej. Niemożność orzeczenia

ubezwłasnowolnienia częściowego wobec osoby w wieku między trzynastym a osiemnastym

rokiem życia jest oczywista. Osoba w tym wieku ma ograniczoną zdolność do czynności praw-

nych z mocy samego prawa.

2. Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego określono w art. 13 § 1, z którego wynika

jednoznacznie, że do ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby w wieku powyżej lat trzynastu

(warunek osiągnięcia tego wieku jest pierwszą i podstawową przesłanką, od której uzależniona

jest możliwość ubezwłasnowolnienia) może dojść tylko wtedy, gdy są spełnione w chwili orze-

kania o ubezwłasnowolnieniu dwie dalsze (poza wiekiem) przesłanki, a mianowicie: 1) osoba,

której dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jest chora psychicznie, niedorozwinięta

umysłowo lub też dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pi-

jaństwem lub narkomanią, i 2) wskutek tej choroby „nie jest w stanie kierować swym postę-

powaniem”.

3. Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego można podzielić na dwie kategorie: skutki

ogóle oraz skutki szczególne odnoszące się do konkretnych dziedzin życia. Ogólnym skutkiem

ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zmiana dotychczasowego statusu prawnego samego

ubezwłasnowolnionego. Do skutków szczególnych można zaliczyć m.in.: zakaz zawierania

związku małżeńskiego (art. 11 § 1 k.r.o.) albo zakaz bycia prokurentem (art. 109

§ 2

§ 1 k.c.).

Skutek przewidziany w art. 13 § 2 k.c. dotyczy już skutków następczych związanych z utratą

zdolności do czynności prawnych.

4. Ustanowienie opieki dla ubezwłasnowolnionego całkowicie wynika z tego, iż nie

może on samodzielnie występować w obrocie cywilnoprawnym. Zgodnie z odesłaniem zawar-

tym w art. 175 k.r.o. do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio

przepisy o opiece nad małoletnim. W przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby nie-

pełnoletniej – w wieku powyżej lat trzynastu – to w wypadku, gdy pozostawała ona pod władzą

rodzicielską, od uprawomocnienia się postanowienia sądu o ubezwłasnowolnieniu całkowitym

rodzice nadal sprawują tę władzę. Opiekę dla takiej osoby ustanawia się tylko wówczas, gdy

nie pozostaje już ona (niezależnie od przyczyn) pod władzą rodzicielską.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

5. Z art. 13 i 16 wynika wyraźnie, że zarówno ubezwłasnowolnienie całkowite, jak i częściowe

może nastąpić tylko z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego

rodzaju zaburzeń psychicznych. Inna ułomność osoby, niezależnie od tego, co jest jej przyczyną,

nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia. Przesłankę ułomności uzasadniającej nawet potrzebę

ustanowienia – na podstawie art. 183 k.r.o. – kuratora dla osoby niepełnosprawnej (curator

debilis) należy ujmować liberalnie. W przypadku ogólnego niedołęstwa wywołanego starością

należy zastanawiać się raczej nad potrzebą ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej

niż nad potrzebą ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego. Oczywiście przy tzw.

starczym zespole psychoorganicznym zajęcie właściwego stanowiska może nasuwać istotne

trudności. Sąd, rozważając, czy należy orzec ubezwłasnowolnienie, czy też ustanowić kuratora

dla osoby ułomnej, powinien kierować się tym, jakie rozstrzygnięcie będzie korzystniejsze dla

danej osoby i w konkretnych okolicznościach faktycznych.

6. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie całkowite regulują przepisy art. 544–560

k.p.c.

Ustawą z 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych

innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 831) w istotny sposób znowelizowano powołane unormowania

Art. 13

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

Kodeksu postępowania cywilnego. W uzasadnieniu nowelizacji podkreślono też podstawowe

cele wprowadzanych zmian. Po pierwsze, sam wniosek o ubezwłasnowolnienie oraz toczące się

na jego podstawie postępowanie sądowe nie przesądza jeszcze o ubezwłasnowolnieniu osoby

w nim wskazanej. Dlatego konieczne jest dokonanie zmiany dotychczasowej terminologii.

Pojęcie „osoba, która ma być ubezwłasnowolniona” powinno być zastąpione bardziej prawi-

dłowym określeniem „osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie”. Konsekwencją

tego założenia jest także rozszerzenie obowiązków sądu wobec osoby, której dotyczy wniosek,

oraz przeprowadzenie postępowania dowodowego na wielu płaszczyznach z udziałem samego

zainteresowanego, biegłych lekarzy: psychiatry, neurologa czy psychologa oraz innych uczest-

ników postępowania.

7. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie należy do właściwości sądów okręgowych, orzeka-

jących w składzie 3 sędziów zawodowych (art. 544 k.p.c.). W sprawach tych właściwy jest sąd

miejsca zamieszkania osoby, której dotyczy wniosek, a w braku miejsca zamieszkania – sąd

miejsca jej pobytu. Na tak określoną właściwość sądu nie ma wpływu czasowy pobyt w miej-

scowości położonej na obszarze właściwości innego sądu (postanowienie SA w Warszawie

z 6 listopada 2001 r., I ACa 309/01, OSA 2003, nr 1, s. 2).

8. Postępowanie o ubezwłasnowolnienie może być wszczęte tylko na wniosek. Krąg osób

uprawnionych do złożenia wniosku został określony w art. 545 § 1 k.p.c., tj.: małżonek osoby,

wobec której będzie toczyć się postępowanie o ubezwłasnowolnienie, jej krewni w linii prostej,

rodzeństwo oraz przedstawiciel ustawowy. Krewni nie mogą jednak zgłaszać odpowiedniego

wniosku, jeżeli dany podmiot ma przedstawiciela ustawowego.

Wybrane tezy z orzecznictwa

9. „Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która

z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem

albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia

codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowol-

nienie i rodziny tegoż wnoszącego” (postanowienie SN z 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83,

LexPolonica nr 321096).

10. „W świetle przepisów art. 13 § 1 i 16 § 1 k.c. podstawą ubezwłasnowolnienia nie może

być – sam przez się – zarzut marnotrawstwa, o ile nie łączy się on z chorobą psychiczną, nie-

dorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi” (postanowienie SN

z 14 marca 1977 r., II CR 58/78, LexPolonica nr 318364).

11. „Ubezwłasnowolnienie leży w interesie osoby ubezwłasnowolnionej także wtedy, gdy

w jego wyniku stworzone zostaną korzystniejsze warunki do uporządkowania stosunków ma-

jątkowych tej osoby. Prawa majątkowe osoby ubezwłasnowolnionej mogą być z korzyścią dla

niej reprezentowane przez opiekuna prawnego (art. 13 § 2 k.c.), który we wszystkich waż-

niejszych sprawach dotyczących osoby i majątku podopiecznego musi uzyskiwać zgodę sądu

opiekuńczego (art. 156 w zw. z art. 175 k.r.o.)” (postanowienie SN z 17 lutego 1981 r., II CR

11/81, LexPolonica nr 318366).

Poglądy doktryny

12. O ustaleniu występowania medycznych przesłanek ubezwłasnowolnienia musi decydować

nie tylko psychiatra lub neurolog, ale przede wszystkim, czy też ostatecznie, psycholog, który,

oceniając sprawność intelektualną takiej osoby, może ustalić jej zdolność do samodzielnego

uczestniczenia w toczącym się w jej sprawie postępowaniu, a także zdolność do kierowania

swym postępowaniem według art. 13 § 1 k.c. albo prowadzenia jej spraw wg art. 16 § 1 k.c.

(L.K. Paprzycki, Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty…, s. 9).

Art. 13

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

13. Może się okazać, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona – pomimo tego faktu – ma

świadomość, że jej działania naruszają określone obowiązki małżeńskie wynikające z ustawy

czy zasad współżycia społecznego. Możliwe jest również zaistnienie i takiej sytuacji, w której

osoba całkowicie ubezwłasnowolniona będzie w pełni poczytalna, ale ubezwłasnowolnienie to

nie zostało względem niej uchylone (J. Gajda, Glosa do wyroku SN z 5 stycznia 2001 r., V CKN

915/00, OSP 2001, nr 6, s. 92).

ZDOLNOŚĆ DO DZIAŁAŃ PRAWNYCH

Art. 14.

§ 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czyn-

ności prawnych, jest nieważna.
§ 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do

umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego,

umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące

pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Zagadnienia ogólne

1. Brak zdolności do czynności prawnych dotyczy dzieci w wieku poniżej 13 lat (zarówno

zwyczajnie rozwijających się, jak i wykazujących dysfunkcje mentalne) oraz osób całkowicie

ubezwłasnowolnionych. W myśl art. 14 § 1 czynność prawna dokonana przez osobę niemającą

zdolności do czynności prawych jest nieważna, i jest to nieważność bezwzględna. Zakresem

art. 14 objęte są czynności prawne jednostronne i dwustronne, rozporządzające i zobowią-

zujące. Są one bezwzględnie nieważne, ponieważ nie podlegają w żadnych okolicznościach

konwalidacji. Nieważność czynności prawnej nie pozbawia pewnej doniosłości oświadczenia

woli osoby niemającej zdolności do czynności prawnych, w tym względzie, że to oświadczenie

stanowi miarodajny przejaw dążeń tej osoby, co powinno być wzięte pod uwagę przy ocenie

sytuacji takiej osoby, dokonywanej przez jej przedstawiciela ustawowego albo strony umowy

wskazanej w art. 14 § 2.

2. Osoba niemająca zdolności do czynności prawnych nie może samodzielnie wy-

stępować w obrocie cywilnoprawnym, czyli nie może własnym działaniem nabywać praw

oraz zaciągać zobowiązań. Zakaz osobistego dokonywania czynności prawnych odnosi się do

wszystkich czynności, zarówno jednostronnych, jak i dwustronnych, rozporządzających oraz

zobowiązujących, odpłatnych lub pod tytułem darmym. Uzasadnieniem takiego rozwiązania jest

potencjalny brak pełnego rozeznania podmiotu niemającego zdolności do czynności prawnych,

a przede wszystkim założenie, że w wielu przypadkach nie zdaje on sobie sprawy z konsekwencji

składanych oświadczeń woli oraz zachowania innych uczestników.

3. Odstępstwa od zasady bezwzględnej nieważności z art. 14 § 2 dotyczą sytuacji, gdy

umowa zawarta przez niezdolnego do czynności prawnych staje się ważna, jeżeli spełnione

są następujące przesłanki: 1) umowa należy do umów powszechnie zawieranych w drobnych

bieżących sprawach życia codziennego, 2) nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby

niezdolnej, 3) została wykonana. Przy spełnieniu wszystkich wymienionych przesłanek kon-

walidacja umowy następuje z chwilą jej wykonania.

4. Pojęcie umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia

codziennego należy odnieść do wieku i sytuacji życiowej dziecka lub osoby ubezwłasnowol-

nionej. Dziecko może zarówno nabywać różne przedmioty do zaspokojenia swoich potrzeb

konsumpcyjnych, jak i sprzedawać swoje przedmioty, w tym także zebrane przez siebie owoce

lub wytworzone przez siebie drobne towary. Istotne znaczenie mają tutaj takie okoliczności

jak charakter środowiska społecznego czy sytuacja materialna rodziców dziecka znana jego

Art. 14

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

kontrahentowi (np. dwunastoletnie dziecko mające bardzo zamożnych rodziców może kupić

luksusowe zabawki).

5. Konwersja z art. 521 § 2 następuje jedynie w przypadku, gdy przyczyną bezwzględ-

nej nieważności umowy zwalniającego przejęcia długu jest brak zgody wierzyciela (art. 63).

Jeśli nieważność tej umowy wynika z braku zdolności do czynności prawnych jednej ze stron

(art. 14 § 1), z wadliwości złożonego oświadczenia woli (art. 82 i 83) albo z niedochowania

formy wynikającej z art. 522, ustawowa konwersja zostaje wyłączona (P. Drapała, Umowa

o zwolnienie…, s. 16).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

6. Pojęcie „drobne, bieżące sprawy życia codziennego”, o którym mowa w art. 14 § 2 k.c.,

należy interpretować, dążąc do jego obiektywizowania. O charakterze takich spraw decyduje war-

tość przedmiotu umowy, jej typowość w stosunkach społecznych charakterystycznych dla grupy,

do której przynależy osoba niezdolna do czynności prawnych (małoletni), nieskomplikowanie

procedury zawierania umowy. Wszystko to pozwala przyjąć, że małoletni niemający zdolności

do czynności prawnych nie będzie mógł samodzielnie zawrzeć umowy rachunku bankowego,

gdyż nie jest to zdarzenie prawne, które można racjonalnie kwalifikować do kategorii „drob-

nych, bieżących spraw życia codziennego” (P. Bodył-Szymala, Małoletni posiadaczem…, s. 76).

Wybrane tezy z orzecznictwa

7. „Wniosek (o odszkodowanie i zadośćuczynienie za oczywiście niesłuszne zatrzymanie)

pochodzący od osoby ubezwłasnowolnionej osobiście nie może być rozpoznawany, bowiem

ubezwłasnowolniony nie ma zdolności do czynności prawnych, a więc czynności prawne

dokonane przez taką osobę są nieważne (art. 12 i 14 k.c.). Jest to sytuacja odpowiadająca

brakowi skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 11 pkt 4 k.p.k.), przeto nie nadaje się do kon-

walidacji. Stwierdzenie owej możliwości uzasadnia uchylenie sprawy do ponownego rozpozna-

nia w I instancji, gdy podejrzenie owego ubezwłasnowolnienia nie jest należycie wykazane,

a wynika tylko z nieuwierzytelnionej kserokopii wadliwie sporządzonego tekstu orzeczenia

o ubezwłasnowolnieniu” (postanowienie SA w Krakowie z 28 sierpnia 1997 r., II AKz 145/97,

KZS 1997, nr 8, poz. 42).

Poglądy doktryny

8. Na mocy szczególnego przepisu art. 14 § 2 k.c. wskazane w nim umowy – pomimo że

nieważne ab initio – stają się ważne z chwilą ich wykonania (czyli zwykle z chwilą przeniesienia

posiadania rzeczy, stanowiącego realny komponent tej konsensualnej czynności). Umowy te

są zatem nieważne, ale z uwagi na możliwość ich konwalidacji nie jest to definitywna, bez-

względna nieważność. Istota sytuacji związanej z problemem konwalidacji takich czynności

jest przedmiotem ożywionej polemiki w doktrynie (por. M. Gutowski, Nieważność czynności…,

s. 410–429 oraz podana tam literatura).

9. W przypadku osoby niemającej zdolności do czynności prawnych zawarta przez nią umo-

wa staje się ważna z chwilą jej wykonania. Bezsporne jest, że chwila zawarcia umowy oraz

jej wykonania mogą być rozbieżne w czasie, przy czym ten drugi moment może mieć miejsce

w terminie późniejszym. Wykonanie umowy będzie, co do zasady, tożsame ze spełnieniem

świadczenia przez obie strony, nie tylko przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności

prawnych, ale też przez jej kontrahenta. Wymóg wykonania umowy sprzedaży obejmuje za-

równo skutki zobowiązujące, jak i rozporządzające. W razie rozbicia skutków prawnych do

konwalidacji umowy przenoszącej własność sprzedanej rzeczy wystarczy wydanie tej rzeczy

nabywcy [M. Pazdan, w: M. Safjan (red.), System P.P., t. I, 2007, s. 983].

Art. 14

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Art. 15.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli

lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.

Zagadnienia ogólne

1. Ograniczona zdolność do czynności prawnych dotyczy trzech kategorii osób fizycznych:

1) osób, które ukończyły 13 lat, a nie osiągnęły jeszcze pełnoletności, 2) osób ubezwłasnowol-

nionych częściowo, 3) osób, co do których ustanowiono doradcę tymczasowego w postępowa-

niu o ich ubezwłasnowolnienie – art. 549 § 1 k.p.c. (postanowienie SN z 21 czerwca 1968 r.,

I CZ 77/68, OSNCP 1969, nr 3, poz. 56). Sytuacja osoby o ograniczonej zdolności do czynności

prawnych uregulowana jest w art. 17–22 k.c.: art. 17 dotyczy czynności zobowiązujących lub

rozporządzających, art. 18 reguluje problematykę potwierdzenia umowy, art. 19 dotyczy czyn-

ności jednostronnych, art. 20 odnosi się do drobnych umów, art. 21 pozwala na rozporządzanie

zarobkiem, a art. 22 dotyczy przedmiotów swobodnego użytku.

2. Szczególne regulacje dotyczące osoby o ograniczonej zdolności do czynności praw-

nych zawarto w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym; w art. 10 § 1 i art. 11 § 1 (w odniesieniu

do możliwości zawarcia małżeństwa), w art. 74 i 77 § 2 (w odniesieniu do uznania dziecka –

por. uwagi 3 i 4 do art. 19), w art. 94 § 1 (w odniesieniu do pieczy nad własnym dzieckiem),

w art. 119 i 119

§ 2 (w odniesieniu do zgody na adopcję). Ponadto Kodeks pracy w art. 22

§ 3 i 190, 191, 304

reguluje możliwość zawarcia umowy o pracę przez taką osobę (por. uwagi

8–11 do art. 21), a art. 59 pr.bank. pozwala na dysponowanie środkami zgromadzonymi na

rachunku tej osoby.

Wybrane tezy z orzecznictwa

3. Poza osobami wskazanymi w art. 15 ograniczoną zdolność do czynności prawnych (na

równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo) ma osoba, dla której ustanowiono doradcę

tymczasowego w postępowaniu o jej ubezwłasnowolnienie (postanowienie SN z 21 czerwca

1968 r., I CZ 77/687, OSNCP 1969, nr 3, poz. 56).

4. „Przepisy Kodeksu pracy stanowią lex specialis w stosunku do art. 15 k.c., głoszącego, iż

ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat 13” (uchwała

składu 7 sędziów SN z 26 stycznia 1982 r., V PZP 8/81, OSNCP 1982, nr 7, poz. 94).

UBEZWŁASNOWOLNIONY CZĘŚCIOWO

Art. 16.

§ 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu

choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicz-

nych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia

ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
§ 2. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Zagadnienia ogólne

1. Ubezwłasnowolnienie częściowe ma charakter fakultatywny, a sąd, uwzględniając

całokształt sytuacji życiowej i rodzinnej osoby mającej ograniczoną zdolność do prowadzenia

swoich zwykłych spraw, ocenia, czy ubezwłasnowolnienie częściowe jest celowe. Ubezwła-

snowolnienie częściowe stanowi poważną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, jego

Art. 15–16

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

orzeczenie musi stanowić najlepsze, optymalne ukształtowanie sytuacji życiowej osoby fizycz-

nej. Instytucja ta na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz

interesu jej otoczenia (postanowienie SN z 15 maja 1969 r., I CR 132/68, z glosą S. Wójcika,

NP 1970, nr 1, s. 114).

2. Przyczyny ubezwłasnowolnienia częściowego są podobne do całkowitego, jednakże

orzekanie ubezwłasnowolnienia całkowitego ma miejsce wówczas, gdy stan choroby psychicznej

jest głęboki. Tylko w takim wypadku bowiem można mówić o stanie uniemożliwiającym kiero-

wanie przez chorego „swym postępowaniem”. Lepszy stan zdrowa uzasadnia jedynie orzeczenie

ubezwłasnowolnienia częściowego. Przepis art. 16 § 1 k.c. wskazuje enumeratywnie trzy grupy

przyczyn dysfunkcji mentalnej uzasadniającej potrzebę pomocy danej osobie w prowadzeniu

jej spraw: 1) chorobę psychiczną, 2) niedorozwój umysłowy, 3) zaburzenia psychiczne, takie

jak pijaństwo lub narkomania. Oczywiście zarówno stan uniemożliwiający kierowanie swym

postępowaniem, jak i stan wskazujący na potrzebę udzielenia pomocy w prowadzeniu spraw

to kwestie ustalane indywidualne.

3. Ustanowienie kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo oparte jest na instytucji

kurateli przewidzianej w art. 16 § 2. Ma ona na celu przede wszystkim ochronę praw osoby

mającej – na skutek ubezwłasnowolnienia częściowego – ograniczoną zdolność do czynności

prawnych, zobowiązujących i rozporządzających, i to zarówno przy czynnościach jednostron-

nych, jak i przy umowach. Kurator ma kompetencję do reprezentowania tej osoby oraz do

zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy postanowi tak sąd opiekuńczy.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Krąg osób legitymowanych do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie wskazuje art. 545

k.p.c., są to: małżonek, krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz przedstawiciel ustawowy. Po-

nadto osoba fizyczna może sama zgłosić wniosek o ubezwłasnowolnienie swojej osoby (posta-

nowienie SN z 20 października 1965 r., II CR 273/65, OSNCP 1966, nr 7–8, poz. 124, z glosą

T. Rowińskiego, PiP 1968, nr 2, s. 326).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną w wyłącznym interesie osoby chorej, która

z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swym postępowaniem

albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia

codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowol-

nienie i rodziny tegoż wnoszącego” (postanowienie SN z 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83,

LexPolonica nr 321096).

6. „Przepis art. 16 § 1 k.c. należy rozumieć w ten sposób, że osoba dotknięta zaburzeniami

psychicznymi, co do której brak podstaw do całkowitego ubezwłasnowolnienia, może być

ubezwłasnowolniona częściowo, jeżeli układ jej stosunków prawnych jest tego rodzaju, że

zachodzi potrzeba zawierania przez nią czynności prawnych rozporządzających lub zobowią-

zujących wymienionych w art. 17 k.c. a nie objętych przepisem art. 20 k.c.” (postanowienie

SN z 9 października 1974 r., I CR 500/74, Biul. SN 1974, nr 12, poz. 230).

7. „W świetle przepisów art. 13 § 1 i 16 § 1 k.c. podstawą ubezwłasnowolnienia nie może

być – sam przez się – zarzut marnotrawstwa, o ile nie łączy się on z chorobą psychiczną, nie-

dorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi” (postanowienie SN

z 14 marca 1977 r., II CR 58/78, LexPolonica nr 318364).

8. Marnotrawstwo (hulaszczy tryb życia i trwonienie majątku) nie stanowi obecnie oddzielnej

podstawy ubezwłasnowolnienia częściowego, może być jednak symptomem zaburzeń psychicz-

Art. 16

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

nych osoby, które mogą stanowić taką podstawę (postanowienie SN z 5 lutego 1965 r., I CR

399/64, OSNCP 1966, nr 1, poz. 5).

Poglądy doktryny

9. O ustaleniu występowania medycznych przesłanek ubezwłasnowolnienia musi decydować

nie tylko psychiatra lub neurolog, ale przede wszystkim, czy też ostatecznie, psycholog, który,

oceniając sprawność intelektualną takiej osoby, może ustalić jej zdolność do samodzielnego

uczestniczenia w toczącym się w jej sprawie postępowaniu, a także zdolność do kierowania

swym postępowaniem – art. 13 § 1 k.c., albo prowadzenia jej spraw – art. 16 § 1 k.c. (L.K. Pa-

przycki, Psychiatryczno-neurologiczno-psychologiczne aspekty…, s. 9).

ZGODA PRZEDSTAWICIELA USTAWOWEGO

Art. 17.

Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności praw-

nej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiąza-

nie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.

Zagadnienia ogólne

1. Zgoda przedstawiciela ustawowego osoby o ograniczonej zdolności do czynności praw-

nych stanowi podstawowy element systemu kontroli czynności osoby podlegającej pieczy tego

przedstawiciela, który musi w kompleksowy sposób pogodzić elementy interesu osobistego

i majątkowego tej osoby. Przedstawicielem ustawowym osoby małoletniej są rodzice albo opie-

kun, a kurator w odniesieniu do osoby częściowo ubezwłasnowolnionej. Zgoda przedstawiciela

ustawowego musi być wyrażona w formie wskazanej w art. 63.

2. Zakres czynności prawnych zawartych w art. 17 obejmuje zarówno czynności prawne

jednostronne, jak i umowy, byleby były to czynności zobowiązujące lub rozporządzające. Na

dokonanie takich czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego, chyba że przepis

stanowi inaczej (np. art. 20–22). Czynności prawne niebędące czynnościami zobowiązujący-

mi ani rozporządzającymi (np. umowa darowizny nieobciążona poleceniem w charakterze

obdarowanego) co do zasady mogą być dokonywane przez osobę ograniczoną w zdolności

do czynności prawnych bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Istnieją jednak w tej gru-

pie czynności prawne, które z mocy wyraźnego przepisu wymagają zgody przedstawiciela

ustawowego (np. uznanie dziecka; por. art. 74 k.r.o.). Istnieją też czynności prawne, których

ograniczony w zdolności do czynności prawnych w ogóle nie może dokonywać (np. z mocy

art. 944 § 1 pozbawiony jest zdolności testowania).

3. Skutki braku zgody przedstawiciela ustawowego zależą od rodzaju czynności. W myśl

art. 18 umowa zawarta bez jego zgody dotknięta jest sankcją bezskuteczności zawieszonej,

i jako czynność niezupełna (negotium claudicans) wymaga dla swej ważności potwierdzenia

(następczej zgody) przedstawiciela ustawowego tej osoby (por. uwagi do art. 18). Natomiast

czynności jednostronne są nieważne ab initio (por. uwagi do art. 19).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. W myśl art. 58 pr.bank. małoletni posiadacz rachunku bankowego po ukończeniu 13 lat

może swobodnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na swoim rachunku, chyba

że sprzeciwi się temu jego przedstawiciel ustawowy. Zgoda taka nie będzie wymagana, gdy

nie zachodzi żadna z okoliczności decydujących o zobowiązującym po stronie małoletniego

charakterze umowy (W. Pyzioł, Umowa rachunku…, s. 91).

Art. 17

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Okoliczność, że matka dziecka jest ograniczona w zdolności do czynności prawnych, nie

ma wpływu na skuteczność prawną jej oświadczenia do wyrażenia zgody na przysposobienie

dziecka” (uchwała SN z 13 grudnia 1994 r., III CZP 159/94, OSNC 1995, nr 3, poz. 53).

6. „Rodzice mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego przewidzianego w art. 101 § 3 k.r.o.

nabywać dla małoletniego dziecka nieruchomości na podstawie umowy darowizny w stanie

wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich” (uchwała SN z 30 kwietnia 1977 r.,

III CZP 73/76, OSNCP 1978, nr 2, poz. 19).

Poglądy doktryny

7. Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może przyjąć darowiznę nieobcią-

żoną żadnym zobowiązaniem. Nasuwają się jednak tutaj wątpliwości, czy dorastające dziecko

może samodzielnie zadecydować o przyjęciu w ten sposób własności nieruchomości, co może

spowodować istotną zmianę jego sytuacji życiowej i wychowawczej (por. T. Sokołowski, Władza

rodzicielska…, s. 59 i n.).

8. Dopuszczalne jest przyznanie osobie o ograniczonej zdolności do czynności prawnych

statusu przedsiębiorcy oraz możliwości prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej

(por. P. Zaporowski, Czy przedsiębiorcą…, s. 37).

BRAK ZGODY PRZEDSTAWICIELA USTAWOWEGO

Art. 18.

§ 1. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności

do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od

potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.
§ 2. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić

umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.
§ 3. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności praw-

nych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może

jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy;

staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.

Zagadnienia ogólne

1. Funkcje regulacji zawartej w art. 18 mają na celu – po pierwsze – zapewnienie sku-

tecznej kontroli zawierania umów przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności praw-

nych i ochronę jej interesu majątkowego. Po drugie, pozwalają tej osobie na zawarcie umowy

i związanie kontrahenta w korzystnej dla siebie sytuacji, np. takiej, w której porozumienie się

z przedstawicielem zabrałoby tak wiele czasu, że minęłaby okazja do zawarcia takiej korzystnej

umowy. Potwierdzenia oświadczenia woli złożonego w umowie przez osobę mającą ograniczo-

ną zdolność do czynności prawnych może dokonać jej przedstawiciel ustawowy, czyli jedno

z rodziców lub oboje, opiekun lub też kurator lub sama osoba ograniczona w zdolności do

czynności prawnych – po uzyskaniu pełnej zdolności do tych czynności. Jeżeli umowę zawarła

osoba niepełnoletnia, może ją potwierdzić po uzyskaniu pełnoletności.

2. Potwierdzenie czynności przewidziane w art. 18 § 1 może być wyrażone uprzednio

przed zawarciem umowy, w chwili dokonania tej czynności prawnej albo następczo po jej

zawarciu. Forma wyrażenia zgody musi czynić zadość wymaganiom wskazanym w art. 63. Po-

twierdzenie nie ma zastosowania w sytuacji, gdy na dokonanie czynności prawnej przez osobę

Art. 18

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego.

Gdyby więc małoletni, mający ponad trzynaście lat, zawarł umowę mającą na celu sprzedaż

odziedziczonej nieruchomości, nawet za zgodą rodziców, ale bez zgody sądu, to takiej umowy

rodzice nie mogliby już potwierdzić.

3. Ważność umowy zawartej przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności praw-

nych zależy od wyrażenia zgody przez jej przedstawiciela. Umowa zawarta przez osobę o ograni-

czonej zdolności do czynności prawnych bez zgody jej przedstawiciela ustawowego dotknięta jest

sankcją bezskuteczności zawieszonej i jako czynność niezupełna (negotium claudicans) wymaga

dla swej ważności zgody przedstawiciela tej osoby – art. 18 § 1. Wyrażenie zgody sprawia,

że umowa staje się ważna od chwili jej zawarcia. Jeżeli jednak dana czynność zawarta przez

osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych jest bezwzględnie nieważna według

art. 58, to w takim przypadku wyrażenie ewentualnej zgody przez przedstawiciela ustawowego

nie ma żadnego wpływu na nieważność umowy.

Wybrane tezy z orzecznictwa

4. „Umowa dzierżawy zawarta bez zgody sądu opiekuńczego przez osobę ograniczoną w zdol-

ności do czynności prawnych jest nieważna jako przekraczająca zakres zwykłego zarządu i nie

podlega konwalidacji na podstawie art. 18 k.c.” (wyrok SN z 3 kwietnia 2007 r., II UK 178/06,

OSNP 2008, nr 9–10, poz. 141).

5. W stosunku do rodziców sprawujących władzę rodzicielską miernikiem czynności prze-

kraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka jest – zdaniem Sądu Najwyższego – „ciężar

gatunkowy dokonywanej czynności, jej skutków w sferze majątku małoletniego, wartości przed-

miotu danej czynności oraz szeroko pojęte dobro dziecka i ochrona jego interesów” (wyrok SN

z 16 listopada 1982 r., I CR 234/82, LexPolonica nr 318371).

JEDNOSTRONNA CZYNNOŚĆ PRAWNA BEZ WYMAGANEJ ZGODY

Art. 19.

Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama

jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela usta-

wowego, czynność jest nieważna.

Zagadnienia ogólne

1. Zakres przedmiotowy regulacji art. 19, podobnie jak art. 18, dotyczy czynności praw-

nej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie

lub rozporządza swoim prawem, z tą różnicą, że chodzi tu o czynność prawną jednostronną.

Jednostronna czynność prawna dochodzi do skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej

strony (np. przyrzeczenie publiczne, przekaz), co nakazuje przyjęcie szerszego zakresu ochrony

osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych.

2. Zgoda na dokonanie czynności jednostronnej musi być uprzednia lub wyrażona najpóź-

niej w chwili dokonywania czynności. W braku tej zgody czynność jest ab initio bezwzględnie

nieważna i nie może być już potwierdzona, ponieważ potwierdzenie nie wywoła już żadnych

skutków prawnych [M. Pazdan, w: M. Safjan (red.), System P.P., t. I, 2007, s. 987].

Wybrane tezy z orzecznictwa

3. Mężczyzna o ograniczonej zdolności do czynności prawnej może uznać dziecko, jednak

wymaga to zgody jego przedstawiciela ustawowego (art. 74 k.r.o.). W braku takiej zgody taka

Art. 19

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

jednostronna czynność prawna jest nieważna (wyrok SN z 9 stycznia 1973 r., II CR 628/72,

OSNCP 1973, nr 12, poz. 213).

4. Oświadczenie o odrzuceniu spadku przez osobę niemającą pełnej zdolności do czynności

prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego jest nieważne i nie może powodować wyłącze-

nia tej osoby od dziedziczenia (orzeczenie SN z 13 listopada 1998 r., II CKU 64/98, niepubl.).

UMOWY W DROBNYCH BIEŻĄCYCH SPRAWACH

Art. 20.

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przed-

stawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych

w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.

Zagadnienia ogólne

1. Zakres przedmiotowy regulacji w art. 20 jest taki sam jak w art. 14 § 2. W obu wy-

padkach chodzi o zawieranie umów w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, z tym

zastrzeżeniem, że w art. 14 – przez osoby niemające w ogóle zdolności do czynności prawnych.

Sytuacja prawna powstająca w wyniku zawarcia umowy wskazanej w art. 20 jest jednak z kilku

względów odmienna. Umowy takie są ważne i skuteczne i wiążą obie strony ab initio, a zakres

świadczeń zastrzeganych w tych umowach jest z zasady istotnie szerszy. Osoba ograniczona

w zdolności do czynności prawnych uzyskuje pełną zdolność w zakresie zawierania drobnych

umów, wskazanych w art. 20, czyli jest traktowana tak, jak gdyby miała pełną samodzielność

do dokonywania czynności prawnych (M. Pazdan, Glosa do postanowienia SN z 15 grudnia

1999 r., I CKN 299/98, OSP 2000, nr 12, poz. 186).

2. Interpretacja umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach

życia codziennego zależy od okoliczności, takich jak charakter środowiska społecznego oraz

sytuacja materialna rodziny. Inna jest skala drobnych spraw dziecka zamożnych rodziców żyją-

cych w wielkim mieście. W takich umowach nie ma znaczenia to, czy umowa jest krzywdząca

dla takiej osoby, chyba że zachodziłyby przesłanki przewidziane w art. 388 § 1 do przyjęcia

wyzysku. Za szerszą interpretacją zakresu takich umów opowiedział się także F. Wejman,

wskazując, że takie szerokie ujęcie chroni osoby, o których mowa w art. 14 i 20, przed istotną

dolegliwością wynikającą z nieważności umowy (F. Wejman, Wzorce umów…, s. 41).

ROZPORZĄDZANIE ZAROBKIEM

Art. 21.

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przed-

stawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z waż-

nych powodów inaczej postanowi.

Zagadnienia ogólne

1. Zakres regulacji art. 21 odnosi się formalnie do wszystkich osób mających ograniczoną

zdolność do czynności prawnych, a więc zarówno do osób w wieku powyżej 13 lat, jak i do osób

pełnoletnich częściowo ubezwłasnowolnionych. Celem omawianego przepisu jest poszerzenie

autonomii osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, której przepisy szczególne

przyznają kompetencję do samodzielnego zawarcia umowy o pracę. Zgodnie z art. 22 § 3 k.p.

osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela usta-

wowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego

stosunku. Z kolei w odniesieniu do osób małoletnich chodzi także o ich przygotowanie do

przyszłej, pełnej samodzielności, po uzyskaniu przez nie pełnoletności.

Art. 20–21

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

2. Zarobek w rozumieniu art. 21 obejmuje każdą korzyść majątkową uzyskaną przez ogra-

niczonego w zdolności do czynności prawnych w wyniku jego aktywności życiowej. Głównie

chodzi o wynagrodzenia uzyskane z tytułu umowy o pracę lub umów o świadczenie usług,

honoraria otrzymane za działalność twórczą, artystyczną lub sportową, korzyści odniesione ze

zbierania runa leśnego itp. Obojętna jest postać zarobku. Nie ma więc znaczenia to, czy stanowią

go pieniądze, czy też świadczenie w naturze. Nie można utożsamiać tego z wynagrodzeniem

za pracę w rozumieniu Kodeksu pracy, gdzie pracownikiem może być osoba, która ukończyła

18 lat (art. 22 § 2 k.p.), a praca osób w wieku poniżej 16 lat jest w zasadzie w ogóle zabro-

niona (art. 190 § 2 k.p.).

3. Rozporządzenie zarobkiem przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności

prawnych nie podlega kontroli jej przedstawiciela ustawowego. W stosunku do rodziców,

jako przedstawicieli ustawowych, zasadę tę wyraża art. 101 § 2 k.r.o., stanowiąc, że zarząd

sprawowany przez rodziców nie obejmuje zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do

swobodnego użytku. Rozporządzanie zarobkiem przez osobę mającą ograniczoną zdolność do

czynności prawnych nie wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, ale powinien on inte-

resować się sposobem, w jaki osoba ta rozporządza swoim zarobkiem. Gdyby okazało się, że

wykorzystuje ona go niewłaściwie (np. przeznacza na alkohol czy też narkotyki) można zwrócić

się do sądu opiekuńczego o wydanie postanowienia określającego sposób dysponowania osią-

ganymi środkami. Podstawę do wydania takiego postanowienia będzie stanowił art. 21 in fine.

Orzeczenie takie może polegać na upoważnieniu przedstawiciela do pobierania wynagrodzenia

przypadającego danej osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych i wydawania

jej tylko części tego wynagrodzenia do swobodnego użytku.

Wybrane tezy z orzecznictwa

4. Przepisy Kodeksu pracy stanowią lex specialis w stosunku do art. 15 k.c., będąc źródłem

kompetencji dziecka do zawarcia umowy o pracę (uchwała składu 7 sędziów SN z 26 stycznia

1982 r., V PZP 8/81, OSNCP 1982, nr 7, poz. 94).

5. Umowa o pracę zawarta z dzieckiem młodszym niż 16-letnie, wbrew wskazanym przepi-

som prawa pracy powinna być, w myśl art. 58 § 1 k.c., ex lege nieważna. Jednak z uwagi na

ujemne w istocie dla dziecka następstwa takiej koncepcji należy opowiedzieć się za poglądem

Sądu Najwyższego, że umowa taka wywołuje skutki prawne (postanowienie SN z 22 listopada

1979 r., III PZ 7/79, OSNCP 1980, nr 4, poz. 83).

PRZEDMIOTY ODDANE DO SWOBODNEGO UŻYTKU

Art. 22.

Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności

prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta

uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów doty-

czą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według

ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.

Zagadnienia ogólne

1. Regulacja art. 22 k.c. przyznaje pełną zdolność do czynności prawnych tylko w zakresie

przedmiotów oddanych osobie mającej ograniczoną zdolność prawną do swobodnego użytku.

Osoba ta, aby rozporządzić skutecznie jakimś przedmiotem, musi wiedzieć, a przynajmniej być

przekonana, że otrzymała go do swobodnego użytku, a więc nie do wykorzystania tylko przez

siebie. Stosując art. 22, trzeba mieć na względzie, że określenie „swobodny użytek” ogranicza

zakres możliwości rozporządzania. Czynność oddania „przedmiotów majątkowych do swobod-

Art. 22

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

nego użytku” jest czynnością upoważniającą w określonych granicach do rozporządzenia tym

prawem, ale tylko w granicach zwykłego zarządu (art. 22 zd. 2).

2. Przekazanie rzeczy do swobodnego użytku osobie mającej ograniczoną zdolność do

czynności prawnych: 1) pozwala tej osobie na swobodne korzystanie z tych przedmiotów,

2) potwierdza, że przedmioty te stanowią własność tej osoby, 3) przekazuje jej kompetencję

do samodzielnego zawierania względem tych przedmiotów czynności zobowiązujących lub

rozporządzających bez zgody przedstawiciela ustawowego (z wyjątkiem wskazanym w art. 22

zd. 2). Art. 22 dotyczy wyłącznie przedmiotów oddanych osobie mającej ograniczoną zdol-

ność do czynności prawnych przez jej przedstawiciela ustawowego. Nie dotyczy on natomiast

przedmiotów oddanych przez inne osoby.

3. Przedmioty oddane do swobodnego użytku zgodnie z art. 22 to przedmioty drobne,

a więc niewielkie kwoty pieniężne, zabawki, książki czy też owoce. Przepis nie dotyczy

rzeczy przedstawiających większą wartość, czyli przedmiotów, na których zbycie nawet

przedstawiciel ustawowy musiałby mieć zgodę sądu opiekuńczego, stosownie do art. 101

§ 3 czy też art. 156 k.r.o. Są to więc niezbyt cenne przedmioty oraz pieniądze na drobne

wydatki, tzw. kieszonkowe. Rzeczami drobnymi nie są w tym przypadku, np. ubrania,

rower czy komputer.

Wybrane tezy z orzecznictwa

4. „Odzież, którą przedstawiciele ustawowi dają do użytku osobom o ograniczonej zdolności

do czynności prawnych – w braku odmiennego zastrzeżenia stanowi własność osób podopiecz-

nych. Strata lub uszkodzenie takiej odzieży w związku ze śmiertelnym wypadkiem osoby bez-

pośrednio poszkodowanej upoważnia tylko spadkobierców tej osoby do żądania naprawienia

takiej szkody, nie uprawnia natomiast najbliższych członków rodziny do dochodzenia takiego

roszczenia na podstawie art. 446 k.c.” (wyrok SN z 30 kwietnia 1973 r., II CR 146/73, Biul. SN

1973, nr 10, poz. 195).

KONSUMENT

Art. 22

Za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej nie-

związanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Zagadnienia ogólne

1. Geneza regulacji konsumenta nie ogranicza się do art. 22

, w którym wprowadzono

ustawową definicję pojęcia „konsument”. Pierwszym przepisem, jaki został wprowadzony do

polskiego systemu prawnego w tym zakresie, jest art. 76 Konstytucji RP, stanowiący, że: „Władze

publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi

ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi.

Zakres tej ochrony określa ustawa”. Ustawowe pojęcie konsumenta zostało wprowadzone do

Kodeksu cywilnego już ustawą z 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów

oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22,

poz. 271 ze zm.), zmieniającą Kodeks cywilny, a konkretnie nadającą nowe brzmienie art. 384.

Obecnie ogólną ochronę konsumenta zawiera także art. 385 § 2 (wykładnia umowy na korzyść

konsumenta), art. 385

(obowiązek indywidualnego uzgodnienia klauzul umowy), art. 385

(ka-

talog niedozwolonych klauzul umownych). Szczególne przepisy chroniące konsumenta zawarte

są w innych aktach prawnych. O przedsiębiorcach jako partnerach konsumenta wspominają też

dalsze przepisy, a wśród nich np. art. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych

(tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 ze zm.).

Art. 22

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

2. Definicja konsumenta zawarta w art. 22

łączy kryterium podmiotowe i przedmiotowe,

wskazując, że za konsumenta może być uważna tylko osoba fizyczna znajdująca się w sytuacji

prawnej, polegającej na dokonywaniu czynności cywilnoprawnej, mającej wywołać skutek

prawny w jej relacji z przedsiębiorcą, a ta czynność nie może być bezpośrednio związana z pro-

wadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową. Wspomniany przepis nie określa wzorca

cech osobowych konsumenta, takich jak: wymagany zakres wiedzy i doświadczenia w obrocie,

stopień rozsądku i krytycyzmu wobec otrzymywanych informacji handlowych.

3. Brak bezpośredniego związku czynności prawnych konsumenta z działalnością go-

spodarczą lub zawodową jest najistotniejszym i najbardziej charakterystycznym elementem

pojęcia konsumenta. To negatywne sformułowanie można oczywiście uzupełnić, wskazując

w sposób pozytywny, z jaką sferą działań ludzkich ma się wiązać czynność prawna o charak-

terze konsumenckim. Z reguły ma ona zmierzać do zaspokajania potrzeb własnych, osobistych

podmiotu, jego rodziny, domowników, także przyjaciół lub znajomych (prezenty), ma zapew-

niać funkcjonowanie gospodarstwa domowego. Jednakże formuła negatywna o braku związku

z działalnością gospodarczą lub zawodową zachowuje swą wartość, ponieważ jest odpowiednio

ogólna, a co ważniejsze – nadaje pojęciu konsumenta cechę funkcjonalnej przeciwstawności

wobec pojęcia przedsiębiorcy. W ustawie wyrażono w ten sposób myśl, że nie może być uważany

za konsumenta ktoś, kto w określonej sytuacji spełnia w istocie rolę przedsiębiorcy.

4. Prawo Unii Europejskiej o ochronie konsumenta zostało w przeważającej części

ukształtowane na podstawie dyrektyw i innych aktów prawa wspólnotowego, które pośrednio

dotyczą także art. 22

. Wśród dyrektyw konsumenckich można wskazać m.in.: dyrektywę Rady

z 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych

poza lokalem przedsiębiorstwa 85/577/EWG (Dz.Urz. WE 1985 L 372/31), dyrektywę Rady

93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsu-

menckich (Dz.Urz. WE 1993 L 95/29) i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady

z 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość

(Dz.Urz. UE 1997 L 144/19 ze zm.). Dyrektywy mają charakter minimalny, to znaczy określają

tylko dolny próg ochrony, którą prawa wewnętrzne państw członkowskich Unii Europejskiej

powinny zapewnić, i pozwalają na pozostawianie lub wprowadzanie, również w drodze wykładni

prawa krajowego, rozwiązań rozszerzających lub intensyfikujących ochronę. Trzeba podkreślić,

że odnosi się to także do rozszerzania kręgu podmiotów chronionych. Nie ma bowiem powodu,

aby wspomniane pozwolenie ograniczać jedynie do aspektów przedmiotowych lub instrumen-

talnych ochrony (por. E. Łętowska, Europejskie prawo…, s. 55–57).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

5. Tylko pośredni związek pomiędzy czynnością prawną a działalnością gospodarczą osoby

fizycznej nie pozbawia jej przymiotu konsumenta. W szczególności taka osoba może nabyć od

profesjonalisty rzecz ruchomą w celu tylko pośrednio związanym z jej działalnością gospo-

darczą lub zawodową, pozostając konsumentem w rozumieniu art. 22

(J. Haberko, Umowa

sprzedaży…, s. 98).

6. Podobnie zawodowy charakter działalności obejmuje także aktywność profesjonalną,

podejmowaną incydentalnie lub nawet jednorazowo (np. porada prawna udzielona przez eme-

rytowanego radcę prawnego powoduje, że czynności dokonywane przez niego w zakresie tej

aktywności wyłączają jego występowanie na tym polu w roli konsumenta).

Wybrane tezy z orzecznictwa

7. „Jeżeli pozwany (poręczyciel wekslowy) nie ma statusu konsumenta w rozumieniu art. 22

k.c., to przy interpretacji postanowień ogólnych warunków umów leasingu (wzorca umownego

Art. 22

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

stosowanego przez powoda) nie ma podstaw do przyjęcia wykładni tego wzorca na korzyść

konsumenta (art. 385 § 2 k.c.)” (wyrok SN z 19 stycznia 2006 r., IV CK 372/05, LexPolonica

nr 1826349).

8. Osoba korzystająca z usług portalu tematycznego skierowanego do osób o wykształceniu

prawniczym będzie klasyfikowana jako konsument (bądź nie), nie przez pryzmat usług, jakich

poszukuje, ale przez pryzmat przedmiotu czynności prawnej, którą zawiera. Czynność ta musia-

łaby się bezpośrednio wiązać z jej działalnością gospodarczą lub zawodową, aby stwierdzić, że

taki korzystający nie jest konsumentem (wyrok SA w Warszawie z 23 sierpnia 2011 r., VI ACa

262/11, „Gazeta Prawna” 2011, nr 192, s. 8).

9. Niedopuszczalna jest rozszerzająca wykładnia pojęcia konsumenta w dyrektywie o nie-

uczciwych klauzulach umownych, która określa go jako osobę fizyczną. Rozszerzanie ochrony

konsumenckiej w prawach krajowych pozostaje więc nadal dozwolone, także w jej zakresie

podmiotowym, pod takim tylko warunkiem, że daje się pogodzić z zasadami ustanowionymi

w traktatach wspólnotowych (orzeczenie ETS z 22 listopada 2001 r. w połączonych sprawach

Cape Snc przeciwko Idealservice Srl i Idealservice MN RE Sas v. OMAI Srl, C-541/99, Zb.Orz.

2001, nr 11B, s. I-9049).

Poglądy doktryny

10. Istnienie bezpośredniego związku między czynnością prawną a działalnością gospodarczą

lub zawodową podmiotu dokonującego czynności oznacza, że podmiot ten występuje w istocie

w roli przedsiębiorcy, a zatem nie może być jednocześnie uważany za konsumenta. Trzeba

zatem założyć, że obie te role są niepołączalne, a ich określenia pozostają ze sobą w stosunku

funkcjonalnej korelacji (por. Z. Radwański (red.), Zielona księga..., s. 39).

11. W przypadku definicji zawartej w art. 22

wykładnia językowa zawodzi. Posługując się

wykładnią systemową i celowościową, należy więc przepis ten rozumieć jako ograniczający po-

jęcie konsumenta tylko do stosunków osoby fizycznej z przedsiębiorcą. Bez takiego zastrzeżenia

definicja z art. 22

jest zdecydowanie za szeroka i prowadzi do objęcia terminem „konsument”

osób fizycznych, których nie powinno się tak traktować, gdyż sprzeciwia się temu charakter

regulacji dotyczących konsumentów (J. Frąckowiak, Instytucje prawa…, s. 15).

12. Z uwagi na nową definicję konsumenta wprowadzoną przez art. 22

, która nie wyma-

ga, aby drugą stroną umowy zawieranej przez konsumenta był przedsiębiorca, wydaje się, że

art. 385 § 2 będzie miał zastosowanie również do umów zawieranych między konsumentami,

jeśli jeden z nich posłuży się wzorcem umowy (K. Kruszewska-Sobczyk, M. Sobczyk, Niedo-

zwolone klauzule…, s. 109).

13. Z uwagi na gospodarczy cel czynności konsumentem nie jest więc osoba zawierająca na-

wet tylko jednorazowo umowę zastrzegającą dla niej osiągnięcie celu gospodarczego. W świetle

obecnie funkcjonującej definicji działalności gospodarczej nie ma działalności gospodarczej tam,

gdzie nie występuje motyw zysku (por. S. Koroluk, Nowa definicja…, s. 26).

14. Notariusz zawierający umowę na podstawie art. 5 pr.not. nie występuje jako profesjo-

nalista w ramach obrotu konsumenckiego, ponieważ wykonuje funkcje publiczne (A. Oleszko,

Strony czynności…, s. 9).

DOBRA OSOBISTE CZŁOWIEKA

Art. 23.

Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda

sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność

mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają

pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

Art. 23

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Zagadnienia ogólne

1. Regulacja art. 23 nie jest klauzulą generalną, aczkolwiek zawiera deklarację i częściowe

unormowanie ochrony dóbr osobistych człowieka przez prawo cywilne oraz wyjaśnia, że ochrona

ta nie wyłącza ochrony przewidzianej w innych gałęziach prawa. Zawiera również przykładowe

wyliczenie dóbr osobistych, tj. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseu-

donim, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna,

wynalazcza i racjonalizatorska. Z istoty zmienności katalogu dóbr osobistych wynika, że wraz

ze zmianami stosunków społecznych mogą pojawiać się i znikać pewne dobra osobiste pod-

legające ochronie prawnej. W trakcie zmian stosunków społecznych doktryna i orzecznictwo

uznały za podlegające ochronie dobra osobiste (niewymienione w art. 23) m.in. takie jak: prawo

najbliższej rodziny do pochowania osoby zmarłej oraz do pamięci o niej, prawo do spokojnego

korzystania z mieszkania, intymności i prywatności życia, płci człowieka.

2. Definicja dóbr osobistych nie została zawarta w Kodeksie cywilnym. Za zdecydowanie

przeważającą w doktrynie i jednolicie przyjętą w orzecznictwie należy uznać koncepcję obiek-

tywną, według której dobra osobiste są „wartościami o charakterze niemajątkowym, wiążącymi

się z osobowością człowieka, uznanymi powszechnie w społeczeństwie” (tak m.in. S. Rudnicki,

Ochrona dóbr osobistych…, s. 34). Dla istnienia dobra osobistego i uznania, że doszło do jego

naruszenia, znaczenie mają oceny społeczne, analiza z punktu widzenia rozsądnego człowieka;

nie ma tu znaczenia subiektywne przekonanie zainteresowanego.

3. Prawa podmiotowe służące do ochrony dóbr osobistych to prawa niemajątkowe (je-

żeli nawet ich naruszenie pociąga za sobą również skutki majątkowe) są tak ściśle związane

z podmiotem podlegającym ochronie (w świetle art. 23 z osobą fizyczną), że razem z nim

powstają i wygasają oraz nie mogą przechodzić na inne podmioty zarówno w drodze czynno-

ści prawnych, jak i w drodze dziedziczenia. Przyjmowana powszechnie, jako dobro osobiste,

ochrona czci osoby zmarłej nie polega na przejściu prawa do czci przysługującego zmarłemu,

lecz jest własnym prawem najbliższych członków rodziny zmarłego. Inną istotną cechą dóbr

osobistych jest to, że prawa z nich wynikające (prawa osobiste) są prawami bezwzględnymi,

skutecznymi w stosunku do wszystkich osób fizycznych i prawnych. Kodeks cywilny nie za-

wiera też przepisu wyjaśniającego, czy ma na względzie ogół dóbr osobistych jako pewien

zbiór, któremu odpowiada ogólne prawo osobiste podmiotowe. Z brzmienia art. 23 należy

wyciągnąć wniosek, że prawu polskiemu nie jest znane jedno ogólne dobro osobiste i jedno

odpowiadające mu prawo osobiste.

4. Naruszenie dobra osobistego nie występuje wtedy, gdy wyrządzona drugiemu przykrość

jest – wedle przeciętnych ocen przyjmowanych w społeczeństwie – przykrością (dolegliwością)

małej wagi, nie przekracza więc progu, od którego liczyć się już będzie naruszenie dobra

osobistego. Stopień przeżywanej przykrości przez dotkniętego naruszeniem może mieć zna-

czenie dopiero wtedy, gdy próg ten został przekroczony; może on być uwzględniony przez sąd

w ostatecznym rozstrzygnięciu sprawy, na przykład przy określaniu sposobu usunięcia skutków

naruszenia dobra osobistego.

5. Dobra osobiste uregulowane w Konstytucji RP uregulowano w art. 5, który wymienia

wolności i prawa człowieka i obywatela, oraz art. 30 wskazującym na fundamentalne znaczenie

przyrodzonej, niezbywalnej i nienaruszalnej godności człowieka, która stanowi źródło tych

wolności i praw człowieka i obywatela. Natomiast w art. 38 wskazano, że każdy człowiek ma

zapewnioną ochronę życia.

W dalszych przepisach Konstytucji RP (art. 41, 47–53) wskazano kolejne dobra osobiste,

a mianowicie: w art. 41 – nietykalność osobistą i wolność osobistą; w art. 47 – ochronę życia

prywatnego, życia rodzinnego, czci, dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobi-

stym; w art. 49 – wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się; w art. 50 – nienaruszalność

mieszkania (pomieszczenia lub pojazdu); w art. 52 – wolność poruszania się. Przepis art. 53

Art. 23

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

Konstytucji RP wyraża wolność sumienia i religii, a art. 54 – wolność myśli, która polega na

wolności wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Dobra

te wykraczają znacznie poza zakres prawa cywilnego, co bez wątpienia wzmacnia ich ochronę,

pozwalając zainteresowanemu na wybór najskuteczniejszego środka.

Wybrane tezy z orzecznictwa

6. Przyjęcie obiektywnej koncepcji ma szczególne znaczenie w zakresie ochrony takich

dóbr jak cześć, prawo do prywatności czy swoboda sumienia, gdzie tylko obiektywna ocena

pozwoli oddalić powództwa pieniaczy, ludzi nadwrażliwych i przeczulonych na swoim punk-

cie, którzy najbanalniejszą przykrość czy niedogodność gotowi są odczuwać jako największą

udrękę. Ocena, czy nastąpiło naruszenie dobra osobistego, nie może być dokonana według

indywidualnej wrażliwości zainteresowanego, lecz obiektywnej reakcji społecznej (wyrok SN

z 16 stycznia 1976 r., II CR 692/75, OSNCP 1976, nr 11, poz. 251, z glosą J.St. Piątowskiego,

NP 1977, nr 7–8, s. 1144).

7. „Prawo do niezakłóconego korzystania z energii elektrycznej nie jest dobrem osobistym”

(wyrok SN z 7 grudnia 2011 r., II CSK 160/11, Biul. SN 2012, nr 2, poz.11).

8. Pojęcie dóbr osobistych należy odnosić do określonego poziomu rozwoju technologiczne-

go i cywilizacyjnego, przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego

rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych, nawet politycznych (uchwała składu 7 sędziów

SN z 16 lipca 1993 r., I PZP 28/93, OSNCP 1994, nr 1, poz. 2).

9. „Życie intymne każdej osoby podlega zawsze pełnej ochronie prawnej. Nie obala zatem

domniemania bezprawności działania wykazanie przez dziennikarza, że okoliczności z cudzego

życia intymnego, ujawnione przez niego w reportażu prasowym, były obiektywnie prawdziwe

(art. 24 § 1 k.c.)” (wyrok SN z 11 marca 1986 r., I CR 4/86, OSPiKA 1987, nr 4, poz. 86).

Poglądy doktryny

10. W dziedzinie ochrony dóbr osobistych ustawodawca pozostawił sędziemu olbrzymi margi-

nes swobody zarówno przy wyznaczaniu samego zakresu chronionego dobra, jak i w odniesieniu

do kwestii bezprawności (B. Kordasiewicz, Jednostka wobec…, s. 160 i n.).

11. W obrębie prawa do prywatności można wyróżnić różne sfery, w których zakres ochrony

jest różny. W zasadzie żadna okoliczność nie usprawiedliwia ujawniania faktów z życia intym-

nego jednostki (A. Kopff, Ochrona sfery…, s. 35).

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH

Art. 24.

§ 1. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żą-

dać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego

naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopeł-

niła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła

oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych

w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowied-

niej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
§ 2. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa,

poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.
§ 3. Przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach,

w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym.

Art. 24

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Zagadnienia ogólne

1. Przesłanki ochrony dóbr osobistych i środki ich sądowej ochrony uregulowano

w art. 24. Przesłankami ochrony dóbr osobistych, które muszą być spełnione łącznie, są: 1) ist-

nienie dobra osobistego, 2) zagrożenie lub naruszenie tego dobra, 3) bezprawność zagrożenia

lub naruszenia. Pierwsze dwie przesłanki musi udowodnić powód dochodzący ochrony; pozwany

może bronić się, wykazując, że nie działał bezprawnie. Jest to bardzo korzystne dla powoda

rozłożenie ciężaru dowodu, gdyż na pozwanym spoczywać będzie natomiast ciężar udowod-

nienia, że naruszenie nie było bezprawne.

Powód musi wykazać, iż doszło do zagrożenia lub naruszenia istniejącego dobra osobistego.

Dobra osobiste wymienia przykładowo art. 23. Nie wystarcza tu powołanie się na naruszenie

„dóbr osobistych”, rozumiane jako jakaś krzywda, dyskomfort, ujemne przeżycie psychiczne.

Trudności wiążą się z precyzyjnym określeniem kryteriów, według których należy oceniać, czy

doszło do naruszenia dóbr osobistych.

2. Normy art. 23 i 24 pozostają ze sobą funkcjonalnym związku. Przedmiotem dociekań

doktryny jest definicja dóbr osobistych, która wskazywałaby kryterium oceny ich naruszenia

przez określenie ich istotnych cech, a przede wszystkim wyjaśniając problem obiektywnego

lub subiektywnego charakteru dóbr osobistych. Zasadniczą trudność w ścisłym określeniu dóbr

osobistych stanowi wskazanie istoty chronionego dobra. Już z art. 23 wynika jednoznacznie,

że ochrona dóbr osobistych jest wszechstronna. Może ona być realizowana w różny sposób i za

pomocą różnych środków, mieć zarówno charakter niemajątkowy, jak i majątkowy.

3. Bezprawność działania polega na naruszeniu dóbr osobistych w kategoriach zobiekty-

wizowanych, ponieważ polega ono na naruszeniu obiektywnych, chronionych prawem stanów

rzeczy oraz na samym przekroczeniu zakreślonej w art. 24 § 1 granicy zagrożenia dobra oso-

bistego, ale dla powstania roszczenia uprawnionego konieczna jest wskazana bezprawność.

Przesłanka bezprawności działania jest przesłanką konieczną do udzielenia ochrony o charak-

terze niemajątkowym, przewidzianej w komentowanym przepisie. W sprawie o naruszenie dóbr

osobistych bezprawność wypowiedzi naruszających dobre imię powoda nie zostaje uchylona

przez powołanie się pozwanego na hipotezy naukowe i działanie w zamiarze ochrony interesu

publicznego, lecz jedynie przez dowód, że głoszone przez niego twierdzenia są prawdziwe i nie

naruszają dobrego imienia powoda.

4. Brak bezprawności może wynikać przede wszystkim ze zgody podmiotu prawa, z dzia-

łania w ramach porządku prawnego, ze szczególnych przepisów prawnych, z wykonywania

prawa podmiotowego, z konieczności ochrony innego wyżej postawionego dobra oraz z ogólnej

klauzuli zasad współżycia społecznego (wyrok SN z 19 października 1989 r., II CR 419/89,

OSP 1990, nr 11–12, poz. 377).

5. Żądanie zaniechania działania nakazuje art. 24 § 1 zd. 1, według którego ten, czyje

dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania,

chyba że nie jest ono bezprawne. Przepis ten dotyczy nie czynów (działań) już dokonanych,

lecz przypadków, gdy występuje zagrożenie działania naruszającego dobro osobiste. Chodzi

o zagrożenie działania bezprawnego. Bezprawność zatem musi występować w każdym wypadku

i chociaż ustawodawca wprowadził domniemanie bezprawności działania, to osoba zamierza-

jąca wystąpić z powództwem o zakaz naruszenia jej zagrożonego dobra osobistego powinna

rozważyć, czy element bezprawności może wchodzić w grę.

6. Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny. Nastawienie do zadość-

uczynienia pieniężnego będzie stanowić przedmiot szerszych analiz w opracowaniach prawa

zobowiązań. W tym miejscu można więc ograniczyć się do skrótowego przedstawienia obecnego

stanu prawnego oraz odesłania do bogatego piśmiennictwa na ten temat. W myśl art. 24 § 1

zd. 3, ten, czyje dobro osobiste zostało naruszone, może żądać – na zasadach przewidzianych

Art. 24

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

w Kodeksie cywilnym – zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty sumy pieniężnej na wskazany

cel społeczny. Przepis ten odsyła do art. 445 i 448. Przewidują one możliwość zasądzenia za-

dośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, natomiast art. 448 dopuszcza alternatywnie

(jest to – mimo użycia słowa „lub” – alternatywa rozłączna) zasądzenie odpowiedniej sumy

pieniężnej na wskazany przez powoda cel społeczny. Dolegliwości (cierpień fizycznych lub psy-

chicznych) będących następstwem naruszenia dóbr osobistych nie można mierzyć jednostkami

pieniężnymi i wyrównywać w sposób przyjęty dla szkód majątkowych. Mimo to przyjmuje

się pogląd o kompensacyjnym charakterze zadośćuczynienia pieniężnego (M. Nesterowicz,

Zadośćuczynienie pieniężne…, s. 8).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

7. W wyroku z 19 lipca 1978 r., I CR 254/78 (OSNCP 1979, nr 6, poz. 121), w którym

wyrażono pogląd, że uczestnik postępowania (sądowego) nie może powoływać się w sprawie

cywilnej na dane z innej sprawy charakteryzujące niekorzystnie przeciwnika, jeżeli nieprawdzi-

wość danych jest mu znana; może natomiast powoływać się na niesprawdzone dane potrzebne

mu do obrony, obowiązany jest jednak do oględnego formułowania swych twierdzeń; podanie

danych w formie drastycznej może być uznane za działanie bezprawne, uzasadniające odpo-

wiedzialność przewidzianą w art. 24 § 1.

8. Spośród pięciu roszczeń służących ochronie dóbr osobistych: o ustalenie, o zaniechanie

naruszeń, o usunięcie skutków naruszenia, o zadośćuczynienie i o zapłatę sumy na cel społecz-

ny, dla dochodzenia dwóch ostatnich wymagana jest dodatkowo przesłanka winy podmiotu

dokonującego naruszenia. Dopuszczalność powództwa o ustalenie naruszenia dobra osobiste-

go na podstawie art. 189 k.p.c. nie budzi kontrowersji w doktrynie i nowszej judykaturze.

Ustalenie to może iść w trzech kierunkach, dotycząc stwierdzenia przysługiwania określonego

dobra osobistego, ustalenia faktu jego zagrożenia lub dokonanego już naruszenia (uchwała SN

z 22 września 1995 r., III CZP 118/95, OSP 1996, nr 4, poz. 78).

9. „Pobranie wycinka skóry dla celów badania histopatologicznego dopuszczalne jest tylko

za zgodą pacjenta, dochodzi do naruszenia nietykalności cielesnej i zdrowia w takim wypadku

nawet mimo pozytywnego rezultatu zabiegu” (M. Nesterowicz, Prawo medyczne…, s. 95).

Wybrane tezy z orzecznictwa

10. Powszechnie krytykowana uchwała Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów z 18 lu-

tego 2005 r., III CZP 53/04 (OSNC 2005, nr 7–8, poz. 114), stanowi, że: „Wykazanie przez

dziennikarza, że przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych działał w obronie spo-

łecznie uzasadnionego interesu oraz wypełnił obowiązek zachowania szczególnej staranności

i rzetelności, uchyla bezprawność działania dziennikarza. Jeżeli zarzut okaże się nieprawdziwy,

dziennikarz zobowiązany jest do jego odwołania”.

11. Na temat bezprawności działania Sąd Najwyższy wypowiedział się w sposób bardziej

ogólny w wyroku z 19 października 1989 r., II CR 419/89 (OSP 1990, nr 11–12, poz. 377),

wyjaśniając, że za bezprawne uważa się każde działanie naruszające dobro osobiste, jeżeli nie

zachodzi żadna ze szczególnych okoliczności usprawiedliwiających je, oraz że „do okoliczności

wyłączających bezprawność naruszenia dóbr osobistych na ogół zalicza się: 1) działanie w ra-

mach porządku prawnego, tj. działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy prawa, 2) wy-

konywanie prawa podmiotowego, 3) zgodę pokrzywdzonego (ale z zastrzeżeniem uchylenia jej

skuteczności w niektórych przypadkach) oraz 4) działanie w ochronie uzasadnionego interesu”.

12. Naruszenie przez dziennikarza obowiązku ochrony dóbr osobistych upoważnia osobę

pokrzywdzoną do skutecznego poszukiwania ochrony tych dóbr na drodze sądowej, nawet

wówczas, gdy autor publikacji zachował staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzysty-

Art. 24

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

waniu materiałów prasowych (wyrok SN z 7 listopada 2002 r., II CKN 1293/00, OSNC 2004,

nr 2, poz. 27).

13. „Symbol osoby prawnej jest nośnikiem jej tożsamości w zewnętrznym odbiorze i podob-

nie jak nazwa czy firma stanowi dobro osobiste, które podlega ochronie na podstawie art. 24

w zw. z art. 43 k.c.” (wyrok SN z 7 marca 2003 r., I CKN 100/01, LexPolonica nr 375443).

14. Na gruncie art. 24 § 1, jak i przepisu art. 417 § 1, podstawową przesłanką warunkującą

odpowiedzialność stanowi bezprawność takiego działania lub zaniechania (wyrok SA we Wro-

cławiu z 14 marca 2012 r., I ACa 140/12, Lex nr 1130915).

15. „Zgodnie z art. 24 § 2 k.c. poszkodowany wskutek naruszenia dobra osobistego może

żądać odszkodowania tylko w przypadku wyrządzenia mu w następstwie takiego naruszenia

szkody” (wyrok SN z 19 kwietnia 1977 r., I PR 22/77, LexPolonica nr 318034).

Poglądy doktryny

16. Istnieje konieczność budowania indywidualnych kryteriów oceny według miary, zwycza-

jów środowiska, o ile do analizowanego zachowania doszło w kręgu tego środowiska, a strony

sporu (poszkodowany i sprawca) akceptowali jego zwyczaje. Niekiedy reguły środowiskowe

mogą stać w jaskrawej sprzeczności z zasadami przyjętymi w społeczeństwie (kodeks recydy-

wistów). Jeśli zasady te są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, nie jest

możliwe ocenianie wedle nich, czy doszło do naruszenia dóbr osobistych (szerzej na ten temat

B. Kordasiewicz, W sprawie obiektywnych…, s. 17 i n.).

17. Tajemnicy bankowej nie można odmówić cech dóbr osobistych, a w przypadku wątpliwo-

ści powinno się sięgnąć do korzeni instytucji tajemnicy bankowej, czyli zagadnienia prywatności.

Ochrona prywatności, w tym sfery dotyczącej sytuacji majątkowej jednostki, powinna uwzględ-

niać możliwość obrony. Prawo bankowe w art. 105 ust. 5 przewiduje jedynie odpowiedzialność

banku za szkody wynikające z ujawnienia tajemnicy bankowej i wykorzystania jej niezgodnie

z przeznaczeniem. Z tego też względu istotna jest ochrona, którą dają przepisy dotyczące dóbr

osobistych. Warto podkreślić, że roszczenia z Kodeksu cywilnego i Prawa bankowego, na pod-

stawie art. 24 § 3 k.c., nie wykluczają się (A. Żygadło, Ochrona tajemnicy…, s. 60).

Rozdział II

MIEJSCE ZAMIESZKANIA

DOMICILIUM

Art. 25.

Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta

przebywa z zamiarem stałego pobytu.

Zagadnienia ogólne

1. Miejsce zamieszkania stanowi, oprócz imienia i nazwiska oraz wieku, element indywidu-

alizujący osobę fizyczną, wskazując jej związek z określoną miejscowością. Pobyt stały (zwykły)

polega na faktycznym przebywaniu, zamieszkiwaniu w danej miejscowości. Zamieszkanie połą-

czone jest zwykle z określonym tytułem prawnym do lokalu i posiadaniem w nim przedmiotów

niezbędnych do materialnej egzystencji. Składnikiem pobytu stałego jest realizowanie w danej

miejscowości obiektywnie sprawdzalnej aktywności życiowej (rodzinnej, zawodowej, społecznej).

2. Definicja prawna miejsca zamieszkania. Jest to pojęcie prawne z zakresu prawa cywil-

nego; używając go, dokonuje się m.in. indywidualizacji określonej osoby fizycznej. Nie jest ono

Art. 25

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

jednak – o czym należy pamiętać – pojęciem jednoznacznym. Używa się go zarówno – jak ma to

miejsce w art. 25 – na określenie miejscowości, jak i w znaczeniu ściślejszym, tj. na oznaczenie

konkretnego lokalu mieszkalnego, z określeniem nie tylko miejscowości, ale również nazwy

ulicy (jeżeli w miejscowości są ulice), numeru domu i mieszkania. Przy określaniu miejsca za-

mieszkania, w ścisłym znaczeniu tego pojęcia, wskazuje się często także nazwę województwa,

w którym miejscowość jest położona.

3. Składniki miejsca zamieszkania mają charakter obiektywny, czyli pobyt stały w danej

miejscowości (corpus) oraz subiektywny w postaci uzewnętrznionego zamiaru, woli tego pobytu

(animus). Łączne występowanie tych składników pozwala wskazać daną miejscowość jako cen-

trum życiowej aktywności osoby, w którym koncentrują się jej interesy osobiste i majątkowe.

4. Zamiar stałego pobytu to dokonany przez osobę fizyczną wybór miejsca przebywania

na stałe. Powzięcie i wyrażenie takiego zamiaru nie jest czynnością prawną, choć zawiera ele-

menty woli. Analizy składników zamieszkania należy dokonywać łącznie, ponieważ składnik

mentalny animus manifestuje się w szczególności w postaci konkretnych, obiektywnie spraw-

dzalnych zachowań składających się na corpus, a zatem ich rozdzielenie służy tylko potrzebom

teoretycznego opisu.

5. W praktyce stosowania prawa, w tym w praktyce sądowej, spotykamy się częściej z po-

jęciem „zamieszkanie” w potocznym znaczeniu niż w znaczeniu przewidzianym w art. 25.

Stosowanie tego przepisu wchodzi w grę najczęściej w sprawach, w których występuje tzw.

element zagraniczny (np. stosuje się przepisy Prawa prywatnego międzynarodowego), nie ma

on natomiast zastosowania w takich sprawach, jak: wstąpienie w stosunek najmu (ustawa

z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie

Kodeksu cywilnego – tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.), przyjęcie do spół-

dzielni mieszkaniowej i przydział lokalu mieszkalnego po byłym członku (ustawa z 15 grudnia

2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych – tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze

zm.), czy też w sprawach z zakresu spełnienia świadczeń wynikających z umów cywilnopraw-

nych (art. 454 § 1 k.c.).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

6. Kryterium miejsca zamieszkania znajduje zastosowanie w szczególności: dla określenia

miejsca zawarcia umowy w drodze przyjęcia oferty w sytuacji opisanej w art. 70 § 2 (miejsce

zamieszkania oferenta); w art. 454 § 1 dla określenia miejsca spełnienia świadczenia; w art. 467

pkt 1 jako przesłanka uzasadniająca złożenie świadczenia do depozytu sądowego (gdy dłużni-

kowi nie jest znane miejsce zamieszkania wierzyciela); dla określenia właściwości miejscowej

sądu w sprawach cywilnych (art. 27, 32, 39, 41, 42, 447, 461 § 2, art. 508, 526 § 1, art. 544

§ 2, art. 567

, 569, 589 § 1, art. 599, 602, 628, 692, 694

, 1151

k.p.c.).

Wybrane tezy z orzecznictwa

7. „Przesłanka «stałego mieszkania z najemcą» zawierała wymóg, aby osoba wymieniona

w art. 8 ust. 1 ustawy z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych,

nie miała innego mieszkania, a lokal zajmowany przez tę osobę z najemcą stanowił centrum jej

spraw życiowych” (wyrok SN z 12 września 2001 r., V CKN 1827/00, LexPolonica nr 379774).

8. Bez znaczenia jest rzeczywiste miejsce zamieszkania osoby pozostającej pod opieką, o któ-

rym mowa w art. 25, gdyż decydujący jest stan prawny, a nie faktyczny dotyczący osoby

pozostającej pod opieką (postanowienie NSA z 24 marca 2011 r.,

I OW 187/10, LexPolonica

nr 2597336).

9. „Skoro miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta prze-

bywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.), a sądem miejscowo właściwym jest sąd miejsca

Art. 25

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

zamieszkania pozwanego, to dla kwestii właściwości miejscowej sądu nie ma żadnego znacze-

nia okoliczność niewymeldowania pozwanego z danego miasta, jeżeli faktycznie przebywa

on, pracuje i mieszka w innym mieście” (postanowienie SN z 26 marca 1973 r., I CZ 38/73,

LexPolonica nr 318250).

10. „Jeżeli właściciel lokalu odmawia osobie ubiegającej się o zameldowanie potwierdzenia

uprawnienia do przebywania w tym lokalu, osoba ta może domagać się ustalenia istnienia takie-

go uprawnienia na podstawie art. 189 k.p.c., przed wszczęciem postępowania administracyjnego

o zameldowanie” (wyrok SN z 5 września 2001 r., I CKN 416/00, MoP 2002, nr 1, s. 30–31).

Poglądy doktryny

11. O miejscu zamieszkania rozstrzyga całokształt okoliczności, a mianowicie „zejście się sta-

nu faktycznego przebywania z zamiarem takiego przebywania” (W. Popiołek, Glosa do uchwały

SN z 24 czerwca 1993 r., III CZP 76/93, PS 1995, nr 3, s. 83).

12. Zameldowanie jest aktem administracyjnym, który potwierdza okoliczność stałego za-

mieszkania w danej miejscowości i ułatwia ustalenie, ale nie przesądza o miejscu zamieszkania

(A. Taudul, Rezydencja podatkowa…, s. 5).

13. „Zgodnie z art. 25 k.c. «miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której

osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu». Istotne jest, że zgodnie z art. 28 k.c. można

mieć tylko jedno miejsce zamieszkania […] dla ustalenia statusu dewizowego takiej osoby,

poza okazaniem dowodu osobistego, należałoby również zażądać sporządzenia odpowiedniego

oświadczenia, w którym ta osoba w sposób jednoznaczny oświadczyłaby, że nie przebywa

z zamiarem stałego pobytu w Polsce” (M. Nogaj, Problemy związane…, s. 47).

DOMICILIUM DZIECKA

Art. 26.

§ 1. Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską

jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przy-

sługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy

rodzicielskiej.
§ 2. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje na równi obojgu rodzicom mającym osobne

miejsce zamieszkania, miejsce zamieszkania dziecka jest u tego z rodziców, u którego

dziecko stale przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego

miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy.

Zagadnienia ogólne

1. Regulacja art. 26 § 1 k.c. dotyczy miejsca zamieszkania osoby fizycznej mającej ogra-

niczoną zdolność do czynności prawnych oraz niemającej takiej zdolności w ogóle, będącej

dzieckiem pozostającym pod władzą rodzicielską. Gdy dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską

obojga rodziców zamieszkujących w tej samej miejscowości, to miejscem zamieszkania wszyst-

kich tych osób jest ta sama miejscowość. Jeżeli nawet rodzice zamieszkują w innych lokalach,

nie ma problemu z miejscem zamieszkiwania dziecka. Gdy władza rodzicielska przysługuje

wyłącznie jednemu z rodziców, miejscem zamieszkania dziecka jest miejsce zamieszkania tego

z rodziców, któremu władza rodzicielska przysługuje. Podobnie w sytuacji gdy tylko jednemu

z rodziców zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej w wyroku rozwodowym

(art. 58 § 1 k.r.o.) lub w postępowaniu przed sądem opiekuńczym (art. 107 k.r.o.).

2. Decydowanie rodziców o miejscu zamieszkania dziecka jest jednym z najważniejszych

atrybutów władzy rodzicielskiej. Rodzice wspólnie rozstrzygają te zagadnienia na podstawie

Art. 26

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

art. 93 § 1 k.r.o., jednak w razie sporów stosuje się art. 97 § 2 k.r.o., ponieważ jest to sprawa

istotna. Rodzic wykonujący jednoosobowo władzę rodzicielską decyduje sam o miejscu pobytu

dziecka, dlatego oddalenie wniosku takiego rodzica o odebranie dziecka od osoby nieupraw-

nionej musi być połączone z jednoczesnym ograniczeniem „władzy rodzicielskiej przez pozo-

stawienie dziecka u osoby, u której ono się znajduje”.

3. Małżonkowie mogą mieć miejsce zamieszkania w różnych miejscowościach. Mają natomiast

jednakowe miejsce zamieszkania, jeśli nawet mieszkają oddzielnie. np. w różnych mieszkaniach,

ale ich mieszkania znajdują się w tej samej miejscowości. Jak wyjaśnił bowiem Sąd Najwyższy

w uzasadnieniu uchwały z 24 września 1980 r., III CZP 31/80 (OSNCP 1981, nr 5, poz. 71),

przez miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 26, podobnie jak w rozumieniu art. 25, należy

rozumieć miejscowość, a nie konkretne mieszkanie.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Jeżeli sąd ma rozpoznać wniosek o zmianę dotychczasowego miejsca pobytu dziecka,

zwłaszcza zawartego w wyroku orzekającym rozwód, to doręcza odpis wniosku prokuratorowi

i zawiadamia go o terminach rozprawy; w takiej sprawie dziecko jest uczestnikiem postępo-

wania, a reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (uchwała SN z 12 maja

1969 r., III CZP 24/69, OSNCP 1969, nr 12, poz. 213).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Nie ma przeszkód prawnych, by dziecko pozostające pod władzą rodzicielską przebywało

na stałe u innej osoby (np. u dziadków) i u tej osoby miało miejsce pobytu stałego w rozumieniu

art. 6 ust. 1 ustawy z 10 kwietnia 1974 r. o ewidencji ludności i dowodach osobistych” (wyrok

NSA z 27 września 1990 r., III SA 688/90, ONSA 1990, nr 2–3, poz. 55).

6. W odniesieniu do dziecka jest to jednak w istocie pewna konstrukcja idealna i dziecko – na

mocy decyzji rodziców – może faktycznie mieć miejsce pobytu w innym miejscu, na przykład

u swoich dziadków, albo studiować za granicą (wyrok NSA Ośrodek Zamiejscowy w Krakowie

z 7 stycznia 1998 r., I SA/Kr 420/97, LexPolonica nr 339819).

Poglądy doktryny

7. Małoletnie dzieci najemcy (czy właściciela domu) nie są współposiadaczami mieszkania.

Nie są one nawet dzierżycielami (art. 338 k.c.). Nie wykonują bowiem żadnego władztwa nad

rzeczą, choćby w cudzym imieniu. Istnieje tu stosunek zależności, skoro dziecko pozostaje

aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską (art. 93, 95 § 2 k.r.o.). W szczególności wola

dziecka nie rozstrzyga o jego miejscu zamieszkania, także w sensie prawnym (art. 26 k.c.)

(zob. A. Szpunar, Glosa do uchwały SN z 16 września 1993 r., III CZP 125/93, PiP 1994, nr 9,

s. 107).

DOMICILIUM OSOBY POZOSTAJĄCEJ POD OPIEKĄ

Art. 27.

Miejscem zamieszkania osoby pozostającej pod opieką jest miejsce zamieszka-

nia opiekuna.

Zagadnienia ogólne

1. Regulacja art. 27 dotyczy zarówno dziecka, dla którego ustanowiono opiekę z powodu

tego, że rodzice nie żyją, są pozbawieni władzy rodzicielskiej lub nie są znani (oczywiście

Art. 27

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

oboje – art. 145 k.r.o.), jak i całkowicie ubezwłasnowolnionej osoby dorosłej (art. 13 § 2

k.c.). Nie ma on natomiast zastosowania do ubezwłasnowolnionej całkowicie osoby małoletniej

podlegającej władzy rodzicielskiej (art. 108 k.r.o.). Omawiany przepis konstytuuje pochodne

miejsce zamieszkania dziecka pozostającego pod opieką. Jest to podobne rozwiązanie, jakie

w związku z władzą rodzicielską wyrażone jest w konstrukcji domicilium necessarium. Przepis

ten nie obejmuje osób ubezwłasnowolnionych częściowo, osoby te korzystają więc z domicilium

voluntarium (por. art. 26 k.c.).

2. Opieka jako instytucja prawna uregulowana w art. 145–177 k.r.o.; nie dotyczy nato-

miast pieczy sprawowanej jedynie faktycznie ani też żadnego z przypadków kurateli, nawet

kurateli dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Opiekę ustanawia się dla osoby małoletniej

(art. 145 k.r.o.) w sytuacji, gdy oboje rodzice dziecka zmarli, władza rodzicielska została im

zawieszona (art. 110 k.r.o.), zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej (art. 111 k.r.o.) lub nie

są znani, oraz dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie (art. 13 § 2). Jeżeli opiekę sprawuje

osoba fizyczna (art. 146 k.r.o.), jej zamieszkanie jest prawnym miejscem zamieszkania osoby

pozostającej pod opieką.

Wybrane tezy z piśmiennictwa

3. Związek występujący pomiędzy opiekunem a osobą pozostającą pod opieką, w zakresie

związanym z zamieszkiwaniem dziecka, może mieć tylko prawny, a nie faktyczny charakter

i nie musi przejawiać się rzeczywistym wspólnym zamieszkiwaniem. W szczególności opieku-

nem dziecka przebywającego faktycznie w placówce opiekuńczej może być wychowawca z tej

placówki, ale dziecko nie mieszka razem z nim i jego rodziną (por. J. Strzebińczyk, w: System

P.P., t. 12, 2012, s. 783 i n.).

ZASADA JEDNEGO MIEJSCA ZAMIESZKANIA

Art. 28.

Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.

Zagadnienia ogólne

1. Miejsce zamieszkania w znaczeniu pojęcia prawnego (domicyl) dotyczy zarówno

zamieszkania osób dorosłych, podlegających władzy rodzicielskiej, jak i podlegających opiece.

Jeżeli jakaś osoba przebywa w kilku miejscowościach, jej miejscem zamieszkania w rozumieniu

art. 25, 26 i 27 będzie miejscowość, w której ma zamiar stale przebywać, a więc z reguły tam,

gdzie ogniskuje się jej życie. Wyłączone jest w sensie prawnym jednoczesne zamieszkiwanie

w kilku miejscowościach i okresowe (sezonowe) zamieszkiwanie w różnych miejscowościach.

W świetle art. 25 nie można wykluczyć, że w praktyce osoba fizyczna będzie mieć kilka miejsc

przebywania z zamiarem stałego pobytu. Komentowany przepis nie ma nic wspólnego z prawem

do posiadania więcej niż jednego mieszkalnia.

2. Możliwość wystąpienia zjawiska drugiego miejsca pobytu stałego niepołączonego jed-

nak z elementem subiektywnym (animus), a zatem związanie danej osoby z jedną miejscowością

będzie wynikać z istnienia miejsca zamieszkania w jednej miejscowości, natomiast w drugiej

osoba ta będzie miała drugie miejsce pobytu. W szczególności dotyczy to sytuacji związanych

z wyjazdem za granicę, kiedy przebywająca tam przez wiele lat osoba nie uzewnętrznia „osta-

tecznego” zamiaru przeniesienia swojej aktywności życiowej do nowej miejscowości, jednak

związanie tej osoby z nowym miejscem właśnie w postaci pobytu stałego uzasadnia powstanie

określonych skutków prawnych związanych z faktem stałego pobytu. Kryterium pobytu stałe-

go odgrywa coraz większą rolę w obrocie międzynarodowym, ponieważ stałe, aczkolwiek nie

ostateczne związanie z daną miejscowością stanowi zasadne kryterium wskazujące na związek

z systemem prawnym miejsca położenia miejscowości.

Art. 28

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

Rozdział III

UZNANIE ZA ZMARŁEGO

Art. 29.

§ 1. Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od

końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył;

jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt,

wystarcza upływ lat pięciu.
§ 2. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w któ-

rym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy.

Zagadnienia ogólne

1. Śmierć człowieka wywołuje istotne skutki cywilnoprawne. Pomijając utratę zdolności

prawnej i zdolności do czynności prawnych, śmierć wywołuje np. bezpośrednie skutki w zakre-

sie dziedziczenia, w szerokim znaczeniu tego pojęcia, a także w zakresie możliwości zawarcia

przez pozostałego przy życiu małżonka nowego małżeństwa.

Administracyjna rejestracja zgonów osób fizycznych dokonywana w trybie Prawa o aktach

stanu cywilnego stanowi zasadę.

2. Stwierdzenie śmierci człowieka stwierdza lekarz, który po zbadaniu ciała wystawia

kartę zgonu, stanowiącą z kolei podstawę do sporządzenia aktu zgonu i wpisania tej okolicz-

ności do księgi stanu cywilnego (art. 64 i n. ustawy z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach

stanu cywilnego, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 ze zm.). Regulacja spraw zwią-

zanych z rejestracją zgonów nie jest mimo to powierzona sądom powszechnym, lecz należy

– co wynika jednoznacznie z przepisów Prawa o aktach stanu cywilnego – do urzędów stanu

cywilnego. Urząd stanu cywilnego sporządza akt zgonu na podstawie karty zgonu wystawio-

nej przez lekarza. Nie jest przy tym pozbawiony możliwości przeprowadzenia postępowania

dowodowego. Przesłanki stwierdzenia zgonu nie są zawarte w przepisach Kodeksu cywilnego,

który nie reguluje instytucji stwierdzenia zgonu, lecz jedynie uznanie za zmarłego, a zatem ze

względu na podobieństwo skutków obu tych orzeczeń celowe jest zamieszczenie kilku uwag

odnoszących się do stwierdzenia zgonu.

3. Uznanie za zmarłego uregulowane jest przez prawo materialne (art. 29–32 k.c.) i proce-

sowe (art. 526–534 k.p.c.), natomiast stwierdzenie zgonu – wyłącznie przez prawo procesowe

(art. 535–538 k.p.c.). Postanowienie wydane na podstawie art. 29 albo 30 k.c. ma charakter

konstytutywny ze skutkiem wstecznym (ex tunc) i stwarza ono w zasadzie takie skutki prawne

jak śmierć człowieka. Ponieważ jednak z istoty tej instytucji nie można nigdy wykluczyć, że

osoba zaginiona jednak żyje, przepisy szczególne regulują problematykę uchylenia postanowie-

nia o uznaniu za zmarłego (art. 539 k.p.c.) oraz skutków prawnych takiego uchylenia.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Praktyce obrotu prawnego znane są przypadki odnalezienia się po wielu latach osób uwa-

żanych za zaginione, także już po uznaniu ich za zmarłe (czego wyrazem jest treść art. 1029

§ 3 k.c., art. 55 § 2 k.r.o., art. 678 k.p.c.). Dlatego należy opowiedzieć się za fakultatywnym

charakterem uznania za zmarłego na podstawie art. 29 k.c. i ścisłą językową interpretacją sło-

wa „może”. Sąd nie musi zatem uznać osoby zaginionej za zmarłego, pomimo upływu okresu

wskazanego w art. 29 k.c., w szczególności jeżeli uzna, iż pomimo braku wiadomości o zagi-

nionym inne okoliczności przemawiają przeciwko przyjęciu wystarczająco wysokiego stopnia

prawdopodobieństwa jego śmierci.

Art. 29

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Zaginięcie człowieka po jego porwaniu dla okupu nie wyklucza uznania porwania za zda-

rzenie powodujące bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia (art. 30 § 3 k.c.), jeżeli pomiędzy

porwaniem a zaginięciem brak jest innego zdarzenia, z którym można by wiązać zaginięcie”

(postanowienie SN z 26 lipca 2006 r., IV CSK 67/06, Biul. SN 2006, nr 11).

6. Od uznania za zmarłego należy odróżnić stwierdzenie zgonu. Uregulowane jest ono w prze-

pisach Kodeksu postępowania cywilnego (art. 535–538). Może do niego dojść, gdy akt zgonu nie

został sporządzony, a śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 k.p.c.). Niewątpliwość śmierci

nie musi być potwierdzona zeznaniami naocznych świadków, wystarczy, że – z uwzględnieniem

reguł doświadczenia życiowego – wynika ona z ogółu okoliczności konkretnego przypadku

(postanowienie SN z 30 listopada 1973 r., III CRN 277/73, OSNCP 1974, nr 10, poz. 173).

UZNANIE ZA ZMARŁEGO W ZWIĄZKU Z KATASTROFĄ

Art. 30.

§ 1. Kto zaginął w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z kata-

strofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem, ten może być

uznany za zmarłego po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa

albo inne szczególne zdarzenie.
§ 2. Jeżeli nie można stwierdzić katastrofy statku lub okrętu, bieg terminu sześcio-

miesięcznego rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym statek lub okręt miał

przybyć do portu przeznaczenia, a jeżeli nie miał portu przeznaczenia – z upływem lat

dwóch od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość.
§ 3. Kto zaginął w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia nie przewi-

dzianym w paragrafach poprzedzających, ten może być uznany za zmarłego po upływie

roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno

było ustać.

Zagadnienia ogólne

1. Uznanie za zmarłego w związku z katastrofą z art. 30 dotyczy wypadków określanych

często jako kwalifikowane, gdzie zaginięcie nastąpiło w okolicznościach uzasadniających wyższy

niż normalny stopień prawdopodobieństwa śmierci zaginionego. Podobnie jak przy zwykłym

uznaniu z art. 29 fakt śmierci nie jest niewątpliwy, jednak poza upływem terminu zaginięcia

występuje dodatkowa okoliczność uzasadniająca z najwyższym prawdopodobieństwem, że

śmierć nastąpiła właśnie w wyniku tej okoliczności. Tym powiększonym stopniem prawdopo-

dobieństwa śmierci należy tłumaczyć skrócenie terminów, po upływie których może nastąpić

uznanie za zmarłego.

2. Zaginięcie w związku z katastrofą powietrzną lub morską statku lub okrętu, którym

podróżował zaginiony, reguluje art. 30 § 1. Fakt katastrofy musi być pewny, w szczególności

potwierdzony przez świadków, wiarygodne nagranie dźwięku lub obrazu, a także znalezione

i zidentyfikowane szczątki statku. Pewny musi być także fakt podróży tym statkiem w chwili

katastrofy (dowodem jest zwłaszcza lista odprawionych i przyjętych na pokład pasażerów).

Art. 30 § 1 i 2 pozwala na skrócenie 10-letniego terminu, po upływie którego zaginiony może

być uznany za zmarłego przy spełnieniu następujących przesłanek: 1) zaginięcie nastąpiło

w czasie podróży powietrznej lub morskiej, 2) w związku z katastrofą statku lub okrętu albo

innym szczególnym zdarzeniem mającym miejsce w czasie takiej podróży.

3. Zaginięcie razem ze statkiem lub okrętem, zgodnie z art. 30 § 2, dotyczy nierzadkiego

w ostatnich latach zaginięcia jednostek morskich i powietrznych i jest to związane z wielkim

Art. 30

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

wzrostem liczby morskich i powietrznych jednostek turystycznych w połączeniu z ogólnym

wzrostem zjawiska piractwa morskiego w biednych krajach Trzeciego Świata czy terroryzmu

w krajach wysoko cywilizowanych.

4. Pojęcie bezpośredniego niebezpieczeństwa z art. 30 § 3 występuje wtedy, gdy zginię-

cie nastąpiło w związku z takim niebezpieczeństwem dla życia, które w sposób przekraczają-

cy zwykłe warunki powiększa prawdopodobieństwo śmierci. Rozmiar tych zdarzeń musi być

taki, że mogą one spowodować realne zagrożenie dla życia, zagrożony zaś musi zostać objęty

bezpośrednim oddziaływaniem niebezpieczeństwa. Jako przykład można wskazać np. powódź,

trzęsienie ziemi lub pożar lasu.

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Zaginięcie człowieka po jego porwaniu dla okupu nie wyklucza uznania porwania za zda-

rzenie powodujące bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia (art. 30 § 3 k.c.), jeżeli pomiędzy

porwaniem a zaginięciem brak jest innego zdarzenia, z którym można by wiązać zaginięcie”

(postanowienie SN z 26 lipca 2006 r., IV CSK 67/06, OSNC 2007, nr 4, poz. 62).

6. Zgodnie z art. 539 k.p.c. dowód, że osoba uznana za zmarłą albo której zgon został stwier-

dzony, pozostaje przy życiu lub że jej śmierć nastąpiła w innej chwili niż chwila oznaczona

w orzeczeniu, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu unormowanym w art. 539–543

k.p.c. (postanowienie SN z 25 listopada 2004 r., III CK 611/03, OSNC 2005, nr 11, poz. 197).

DOMNIEMANIE CHWILI ŚMIERCI

Art. 31.

§ 1. Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu

o uznaniu za zmarłego.
§ 2. Jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego oznacza się chwilę, która według

okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych – pierwszy

dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe.
§ 3. Jeżeli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci został oznaczony tylko datą

dnia, za chwilę domniemanej śmierci zaginionego uważa się koniec tego dnia.

Zagadnienia ogólne

1. Podstawa domniemania z art. 31 § 1 jest oparta na orzeczeniu sądowym, bez którego

nie można powołać się na domniemanie śmierci zaginionego. Jest ono domniemaniem prawnym

wynikającym z konkretnego stanu faktycznego, z mocy przepisu ustawowego. Domniemanie to

wykazuje podobieństwo do domniemania z art. 1025 § 2; według tego przepisu domniemywa

się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, jest spadkobiercą. Domniemanie

wynikające z postanowienia o uznaniu za zmarłego ma swoisty, nietypowy charakter, ponieważ

u jego podstaw leży orzeczenie sądowe, a obalenie tego domniemania wymaga wzruszenia

orzeczenia sądu (S. Grzybowski, System P.C., t. 1, 1985, s. 319).

2. Domniemanie z art. 31 § 2 jest jednak domniemaniem co do stanu faktycznego, a zatem

ma nieco inny charakter od domniemania z art. 1025 § 2, będącego domniemaniem co do

stanu prawnego, ponieważ wskazuje, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku,

jest spadkobiercą. Ponadto to ostatnie domniemanie ma charakter pochodny względem pierw-

szego, gdyż wniosek domniemania co do śmierci osoby uznanej za zmarłego stanowi właśnie

podstawę do wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Określenia chwili śmierci

dokonuje się w drodze oceny zebranego materiału dowodowego, wskazując chwilę najbardziej

prawdopodobną, zwłaszcza z uwagi na czas i charakter zdarzenia związanego z zaginięciem.

Art. 31

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Stanowi to wyraz dążenia do ustalenia prawdy obiektywnej. Wystarczającą przesłanką będzie

tu słabo zbadana okoliczność, ponieważ jakiekolwiek, nawet najsłabsze przesłanki są przeci-

wieństwem braku wszelkich danych.

3. Oznaczenie chwili śmierci zgodnie z regułą art. 31 § 3 polega na ustaleniu chwili

domniemanej śmierci zaginionego na koniec dnia. Art. 31 § 3 dotyczy sytuacji wyjątkowej, gdy

sąd – mimo ciążącego na nim obowiązku – nie określi w postanowieniu o uznaniu za zmar-

łego godziny domniemanej śmierci. W takim wypadku nie musi wchodzić w grę uzupełnienie

orzeczenia, a za chwilę śmierci uważa się koniec dnia. Urząd stanu cywilnego może w takim

wypadku wpisać w rubryce „godzina śmierci” – godzinę 24:00 określonego przez sąd roku,

miesiąca i dnia.

Wybrane tezy z orzecznictwa

4. Uchylenie postanowienia o uznaniu za zmarłego jest jednak możliwe tylko wtedy, kie-

dy materiał dowodowy niezbicie wskazuje jednocześnie dwa związane ze sobą fakty: pewną

śmierć osoby uważanej przedtem za zaginioną oraz chwilę tej śmierci. Zgodnie z art. 542 k.p.c.

należy wówczas uchylić postanowienie o uznaniu za zmarłego i równocześnie stwierdzić zgon

(uchwała SN z 22 października 1968 r., III CZP 78/68, OSNCP 1969, nr 6, poz. 105).

DOMNIEMANIE ŚMIERCI JEDNOCZESNEJ

Art. 32.

Jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeń-

stwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.

Zagadnienia ogólne

1. Regulacja art. 32 wyraża konstrukcję domniemania jednoczesnej śmierci kilku osób

(kommorientów), które zginęły podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa (katastrofa,

klęska żywiołowa itp.). W konsekwencji obowiązek przeprowadzenia dowodu przeciwnego

obciąża osoby zainteresowane w ustaleniu innej chwili śmierci kommorientów. Domniema-

nie to jest domniemaniem nieusuwalnym – praesumptio iuris ac de iure. Niewykluczona jest

zatem możliwość obalenia go zgodnie z art. 234 k.p.c.; może to np. nastąpić w postępowaniu

o stwierdzenie nabycia spadku, gdy kwestia chwili śmierci spadkodawcy może rzutować na

uprawnienia poszczególnych osób do spadku.

2. Skutki jednoczesnej śmierci kommorientów w prawie spadkowym polegają na tym,

że spokrewnieni nie dziedziczą po sobie nawzajem i do dziedziczenia z ustawy dochodzą po

każdym z nich inne grupy spadkobierców. Jeżeli np. zginie w wypadku drogowym bezdzietne

małżeństwo, to po żonie dziedziczą jej krewni, a po mężu członkowie jego rodziny. Wykazanie

późniejszej śmierci żony spowoduje jednak, że przeżyje ona nieznacznie męża i odziedziczy

(na chwilę) jego spadek, a następnie sama zginie. W konsekwencji jej krewni odziedziczą jej

majątek spadkowy, w którym znajdować się już będzie majątek jej zmarłego chwilę wcześniej

męża. Krewni męża w tej sytuacji nie odziedziczą po nim niczego.

Poglądy doktryny

3. Jeżeli czas śmierci został ustalony datą dnia, wówczas koniec tego dnia uważa się za

chwilę śmierci. Jeśli sąd oznaczył jedynie datę, a nie ustalił godziny domniemanej śmierci

dwóch osób, które zaginęły podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemanie

z art. 32 przemawia za śmiercią tych osób o tej samej godzinie i wyłącza możliwość wzajemnego

dziedziczenia tych osób po sobie. Ustawodawca wprowadził tu fikcję wyłączającą całkowicie

Art. 32

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

prowadzenie dowodu przeciwnego poza postępowaniem unormowanym w art. 539 i n. k.p.c.

Niedopuszczalne jest zatem prowadzenie w innym postępowaniu dowodu, że zaginiony zmarł

wprawdzie w dniu oznaczonym w orzeczeniu sądowym, ale nie o godzinie 24.00 (A. Szpunar,

Domniemanie równoczesnej śmierci…, s. 174).

4. Kommorienci zaginieni w związku z katastrofą zostają, co do zasady, uznani za zmarłych

z tą samą chwilą. Ustalenie, że zmarli oni niejednocześnie, wymaga wskazania przesłanek ta-

kiego wniosku (por. M. Pazdan, Domniemania dotyczące kommorientów…, s. 173).

Dział II

OSOBY PRAWNE

Literatura: M. Augustyniak, Status prawny jednostki pomocniczej gminy w sferze prawa prywatnego, Warszawa 2008,

nr 3; G. Bieniek, H. Pietrzykowski, Reprezentacje Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego, Warszawa

2006; M. Bielecki, Kurator w spółce kapitałowej, Pr.Sp. 2007, nr 10; S.M. Borkowski, Konsekwencje prawne działania

„fałszywego” piastuna organu osoby prawnej, PPH 2008, nr 7; K.A. Dadańska, Działanie osoby prawnej, Warszawa 2006;

S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 33–43 k.c.; M. Dziurda, Reprezentacja Skarbu Państwa

w procesie cywilnym, Kraków 2005; J. Frąckowiak, Instytucje prawa handlowego w kodeksie cywilnym, „Rejent” 2003,

nr 6; J. Frąckowiak, System P.P., t. 1, 2007; N. Gajl, Skarb Państwa, Warszawa 1996; O. von Gierke, Privatsrecht, t. I,

§ 58–78, Leipzig 1895, Das deutsche Genossenschaftsrecht, t. III, Berlin 1891; P. Granecki, Dobra osobiste w prawie

polskim – zagadnienie dóbr osobistych osób prawnych, PS 2002; K. Grzybczyk, Naruszenie dobra osobistego w reklamie,

„Rejent” 1999, nr 9; S. Grzybowski, System P.C., t. 1, 1985; W.J. Katner, Podwójna czy potrójna podmiotowość

w prawie cywilnym, w: Księga Pamiątkowa Prof. M. Pazdana, Kraków 2005; A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. I,

2009, uwagi do art. 33–43 k.c.; A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2007; W. Klyta, Siedziba osoby prawnej,

KPP 2001, nr 3; B. Krupa, Osoby uprawnione do składania oświadczeń woli w imieniu Skarbu Państwa, na przykładzie

ministra Skarbu Państwa, „Radca Prawny” 2002, nr 6; E. Marszałkowska-Krześ, Wpisy w rejestrze przedsiębiorców

dotyczące spółek handlowych, Warszawa 2004; J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona,

MoP 2006, nr 10; J.P. Naworski, Wpis do rejestru sądowego jako przesłanka nabycia osobowości prawnej, „Glosa”

2000, nr 5; S. Pawłowski, Europejski Bank Centralny – wybrane zagadnienia, Gd.St.Praw. 2007, nr 16; M. Pazdan,

Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, PiP 2001, nr 2; M. Pazdan, System P.P., t. 2, 2008; K. Pietrzykowski

(red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2008, uwagi do art. 33–43 k.c.; M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny..., uwagi do

art. 33–43 k.c.; G. Radecki, Organy osób prawnych kościoła katolickiego w Polsce, „Rejent” 2003, nr 7–8; M. Safjan

(red.), System P.P., t. 1, 2009, uwagi do art. 33–43 k.c.; E. Skowrońska-Bocian, Sytuacja jednostek organizacyjnych

niebędących osobami prawnymi, PUG 2007, nr 6; S. Sołtysiński, Kodeks spółek…, t. 1, 2006; A. Szpunar, Ochrona

dóbr osobistych, Warszawa 1979; T. Targosz, Nadużycie osobowości prawnej, Kraków 2004; J. Wróblewski, Teorie

osób prawnych – zarys podejścia semiotycznego, w: Studia z prawa cywilnego, Warszawa-Łódź 1983; F. Zoll, Prawo

cywilne w zarysie, t. I, Część ogólna, Kraków 1948.

OSOBY PRAWNE

Art. 33.

Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy

szczególne przyznają osobowość prawną.

Zagadnienia ogólne

1. Normatywna metoda regulacji osób prawnych została wyrażona w art. 33. Osobowość

prawną mają więc – poza Skarbem Państwa – tylko takie jednostki organizacyjne, którym oso-

bowość tę przyznają szczególne przepisy. Osoby prawne są określonymi jednostkami organiza-

cyjnymi, które zostają dzięki atrybutowi osobowości prawnej wyposażone w zdolność prawną

i zdolność do czynności prawnych (por. J. Frąckowiak, System P.P., t. 1, s. 1017).

2. Kodeks cywilny dzieli podmioty na osoby fizyczne i osoby prawne, tworząc w ten

sposób generalnie podział dychotomiczny podmiotów cywilnoprawnych, ale reguluje też sto-

sunki między tymi osobami a podmiotami, o których mowa w art. 33

. Dlatego działały od

dawna i działają nadal jednostki organizacyjne, które dokonują określonych czynności praw-

nych w związku z prowadzoną działalnością – gospodarczą i zawodową, w tym zaciągają

Art. 33

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

zobowiązania i nabywają prawa, nie mając osobowości prawnej przyznanej w drodze ustawy.

Brak regulacji prawnych dotyczących takich jednostek organizacyjnych, nazywanych często

„ułomnymi osobami prawnymi” lub ostatnio „niepełnymi osobami prawnymi”, powodował wiele

kontrowersji występujących zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie sądowym. W związku

z tym ustawodawca, dokonując kolejnej nowelizacji Kodeksu cywilnego ustawą z 14 lutego

2003 r., dodał art. 33

regulujący status tych organizacji.

3. Atrybuty osoby prawnej koncentrują się na posiadaniu osobowości prawnej, co ozna-

cza, że posiadająca ją jednostka organizacyjna ma przede wszystkim zdolność prawną, działa

poprzez organy (zob. art. 38), a osoby, które ją tworzą, nie ponoszą odpowiedzialności za

zobowiązania zaciągnięte przez te jednostki (zob. uwagi do art. 40). Ponadto jednostki te są

indywidualizowane za pomocą nazwy (zob. uwaga 5 do art. 43) i siedziby (zob. art. 41). Ujęcie

to podkreśla techniczno-prawny charakter wyodrębnienia osób prawnych i odróżnienia ich od

jakichkolwiek innych jednostek organizacyjnych (zob. też wyliczenie typowych atrybutów przez

S. Sołtysińskiego, Kodeks spółek…, t. 1, 2006, s. 109).

4. Kryteria podziału osób prawnych są różnorodne; można dokonać tu podziałów – stosu-

jąc odmienne kryteria – na różne grupy: 1) osoby prawne państwowe, komunalne, prywatne,

2) przedsiębiorcy będący przedsiębiorstwami państwowymi lub spółkami kapitałowymi, 3) osoby

not for profit (których cel nie został określony jako gospodarczy, ale które mogą prowadzić

działalność gospodarczą, np. fundacje), 4) osoby non profit (których celem nie może być pro-

wadzenie działalności gospodarczej, np. partie polityczne); 5) osoby prawne korporacyjne

(np. stowarzyszenia), zakładowe (np. fundacje), mieszane (np. spółka z o.o.), 6) tworzone

w następstwie wpisu do właściwego rejestru oraz tworzone przez przepisy szczególne, 7) Skarb

Państwa jako osoba funkcjonująca w stosunkach cywilnoprawnych [por. szerzej. J. Frąckowiak,

w: M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2009, s. 1056 i n.].

5. Skarb Państwa jako osoba prawna nie wymaga szczegółowych uregulowań, które mia-

łyby decydować o przyznaniu tej osobowości. Podstawę prawną istnienia i działania Skarbu

Państwa, jako osoby prawnej, stanowia przede wszystkim art. 33 i 34, zawierające pewnego

rodzaju definicję Skarbu Państwa. Gdy chodzi natomiast o określone prawa i obowiązki Skarbu

Państwa jako odrębnej osoby prawnej od innych państwowych osób prawnych, to regulują je

inne przepisy Kodeksu, jak np. art. 40 regulujący zakres odpowiedzialności, art. 44

regulujący

uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa, w tym art. 44

§ 2 uprawnienia względem innych

państwowych osób prawnych, art. 599 i 600 regulujące uprawnienia z tytułu prawa pierwo-

kupu, oraz inne ustawy szczególne, np. ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania

uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.).

6. Samorządowe osoby prawne to: gmina, powiat i województwo. Każdej z nich przyznano

osobowość prawną. Wynika to z postanowień art. 165 ust. 1 Konstytucji RP oraz odpowiednio

art. 2 ust. 2 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r.

Nr 142, poz. 1591 ze zm.), art. 2 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiato-

wym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.) i art. 6 ust. 2 ustawy z 5 czerwca

1989 r. o samorządzie województwa (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm.). Ich

substratem osobowym jest terytorialna wspólnota mieszkańców (art. 16 ust. 1 Konstytucji RP).

W świetle ustawy o samorządzie gminnym system zarządzania mieniem gminy jest podobny do

systemu właściwego dla zarządzania mieniem państwowym. Gmina zarządza mieniem komunal-

nym, czyli mieniem gminy, bądź za pomocą gminnych osób prawnych, bądź też swoich jednostek

organizacyjnych niemających osobowości prawnej, będących swoistymi stationes communes.

7. Inne osoby prawne w obrocie cywilnoprawnym to przede wszystkim spółdzielnie,

spółki handlowe czy osoby prawne wyznaniowe. Organizacje te mają osobowość prawną na

podstawie konkretnych ustaw, które powołują, czy też przyznają osobowość prawną konkretnym

podmiotom (np. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny) lub ustaw regulujących w sposób

ogólny zasady tworzenia i działania danych osób prawnych (m.in. Kodeks spółek handlowych

Art. 33

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

czy Prawo spółdzielcze). Dla ustalenia, czy określony podmiot ma osobowość prawną oraz za

pośrednictwem jakich organów działa w stosunkach cywilnoprawnych, konieczne jest w każdym

wypadku zapoznanie się nie tylko z ustawą ustrojową, ale również ze statutem lub umową

powołującą osobę prawną.

8. Jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej występują w praktyce ob-

rotu cywilnoprawnego – mimo dychotomicznego podziału w Kodeksie cywilnym na osoby

fizyczne i osoby prawne. Uczestniczenie niektórych z nich znajdowało i znajduje podstawę

w obowiązujących przepisach. Tak jest w przypadku wspólnot mieszkaniowych tworzonych na

podstawie ustawy z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80,

poz. 903 ze zm.).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

9. W obrębie państwowych osób prawnych należy przede wszystkim odróżnić Skarb Pań-

stwa od pozostałych państwowych osób prawnych. Zgodnie z postanowieniem art. 1a ustawy

z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa

(Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.) są nimi jednostki organizacyjne mające dwie cechy: 1) osobo-

wość prawną i 2) mienie państwowe.. Tworzenie, ustrój i ustanie państwowych osób prawnych

regulują odrębne ustawy. Dotyczą one indywidualnie oznaczonej osoby prawnej albo pewnego

typu osób prawnych. Do pierwszej grupy należy np. ustawa z 23 października 1987 r. o przed-

siębiorstwie państwowym „Porty Lotnicze” (Dz.U. Nr 33, poz. 185 ze zm.); ustawa z 14 grudnia

1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 84, poz. 711

ze zm.), a także wiele ustaw tworzących państwowe agencje, którym powierzono również

zarządzanie mieniem Skarbu Państwa (zob. np. art. 5 ust. 1 i art. 6 ustawy z 30 maja 1996 r.

o gospodarowaniu niektórymi składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia Woj-

skowego, tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 163, poz. 1711 ze zm.; bliżej zob. uwagę 1 i n. do

art. 44). Do drugiej grupy należy np. ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach pań-

stwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.); ustawa z 29 sierpnia 1997 r.

– Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm., art. 14 i n. dotyczący

banków państwowych).

10. Ustawodawca nie wyposażył jednostki pomocniczej gminy w osobowość prawną. Nie

przyznał jej również zdolności prawnej. Przy braku przymiotu osobowości prawnej jednostka

pomocnicza gminy nie może zawrzeć z gminą umowy najmu lokalu czy użyczenia, należałoby

bowiem zakwalifikować te czynności jako czynności dokonywane z samym sobą (M. Augusty-

niak, Status prawny…, s. 72).

Wybrane tezy z orzecznictwa

11. Szczególny charakter podmiotowy Skarbu Państwa polega na tym, że – nie mając „orga-

nów” w rozumieniu cywilistycznym, określonym w art. 38, siedziby, a w szczególności ustawy

ustrojowej – musi działać przez swoje jednostki organizacyjne. Są one pozbawione osobowości

prawnej, a ich właściwość i zakres działania w imieniu Skarbu Państwa są niejednokrotnie

trudne do jednoznacznego określenia (wyrok SN z 4 sierpnia 2006 r., III CSK 138/05, OSNC

2007, nr 4, poz. 63).

12. „Przepis art. 33 k.c. nie reguluje ani zasad funkcjonowania osób prawnych, ani trybu

składania przez nie oświadczeń, gdyż materia ta jest przedmiotem regulacji tzw. ustaw ustrojo-

wych dotyczących poszczególnych kategorii osób prawnych” (wyrok SN z 24 kwietnia 2003 r.,

I CKN 317/01, LexPolonica nr 375456).

13. „Jeżeli w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji Skarb Państwa reprezentowany

był tylko przez część jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się dochodzone

Art. 33

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

roszczenie, to pominięcie pozostałych jednostek nie może być podstawą do uznania nieważności

postępowania z przyczyn wymienionych w art. 2 i 5 k.p.c.” (wyrok SN z 14 kwietnia 1999 r.,

III CKN 1239/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 191).

14. Skarb Państwa jest osobą prawną niemającą organów w rozumieniu art. 38 ani też

siedziby w rozumieniu art. 41. Natomiast organy takie mają agencje i przedsiębiorstwa pań-

stwowe, jako odrębne osoby prawne (uchwała składu 7 sędziów SN z 22 kwietnia 1994 r.,

III CZP 189/93, OSNCP 1994, nr 6, poz. 121).

Poglądy doktryny

15. Ustalenie, że osoba prawna ponosi odpowiedzialność za swoje zobowiązania, nie budzi

wątpliwości. W pełni bowiem koresponduje z regułą, że dłużnik za własne zobowiązania od-

powiada własnym, a nie cudzym majątkiem. Istnienie tej odpowiedzialności jest wręcz przyj-

mowane jako wyraz jednej z zasadniczych cech osobowości prawnej (zob. np. S. Grzybowski,

System P.C., t. 1, 1985, s. 371).

16. W Polsce Europejski Bank Centralny (EBC) uzyskał zgodnie z polskim prawem osobowość

prawną na podstawie art. 33 k.c. w zw. z art. 107 ust. 2 TWE. Nadanie osobowości prawnej

w prawie krajowym umożliwia EBC dokonywanie operacji pieniężnych, jak np. operacji otwar-

tego rynku. EBC nie może być również kwalifikowany jako zagraniczna osoba prawna, co tym

samym uwalnia go od wszelkich administracyjnych obowiązków i konieczności uzyskiwania

zezwoleń z tym związanych (S. Pawłowski, Europejski Bank…, s. 695).

JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIEBĘDĄCE OSOBAMI PRAWNYMI

Art. 33

§ 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym

ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach praw-

nych.
§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której

mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność

ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

Zagadnienia ogólne

1. Ratio legis art. 33

to zamiar rozwiązania wieloletniego sporu co do zakresu podmioto-

wego uczestników stosunków cywilnoprawnych. Komentowana regulacja wyraźnie wprowadza

do Kodeksu cywilnego trzeci rodzaj podmiotów, które – w związku z wyraźnym brzmieniem

przepisu – należy traktować jako odmienną kategorię normatywną. Dychotomiczny podział

podmiotów na osoby fizyczne i prawne od samego początku nie odpowiadał realiom obrotu

gospodarczego, gdyż istnienie tzw. trzeciej kategorii podmiotowej było oczywiste. Komentowany

przepis – dodany przez ustawę z 14 lutego 2003 r. – nie wprowadził żadnych zmian w zakresie

sytuacji osób prawnych. Odnosi się on wyłącznie do jednostek organizacyjnych niebędących

osobami prawnymi, którym ustawy szczególne przyznają zdolność prawną. Jednostki organiza-

cyjne, którym przepisy przyznają zdolność prawną, w istocie nie są bezpośrednio przedmiotem

regulacji Kodeksu cywilnego, a jedynie konstrukcją prawną, do której stosuje się odpowiednio

przepisy o osobach prawnych.

2. Jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, lecz mające zdolność prawną,

to przede wszystkim spółki handlowe osobowe wymienione w art. 4 k.s.h., czyli spółki jawne,

partnerskie, komandytowe i kamandytowo-akcyjne. Chociaż nie są one osobami prawnymi, to

z mocy art. 8 k.s.h. we własnym imieniu mogą nabywać prawa, w tym własność nieruchomo-

Art. 33

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

ści i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane. Spółki handlowe

kapitałowe w organizacji, a więc z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjne, także mają taki

status, ale z chwilą rejestracji stają się już osobami prawnymi. Ponadto takimi jednostkami

organizacyjnymi są wspólnoty mieszkaniowe właścicieli wyodrębnionych lokali tworzone na

podstawie art. 6 u.w.l. Przepis ten, stanowiący podstawę tworzenia wspólnot mieszkaniowych,

zawiera wyraźne postanowienie, że wspólnota mieszkaniowa może nabywać prawa i zaciągać

zobowiązania, pozywać i być pozywana.

3. Pojęcie niewypłacalności, o którym mowa w art. 33

§ 2, uregulowano także w Kodeksie

cywilnym m.in. w art. 458, 527 § 2, art. 916 § 1 i art. 1024 § 1. Dla przyjęcia istnienia tej

przesłanki wystarczy wskazać, że majątek jednostki organizacyjnej, o której mowa w art. 33

nie wystarczy na wykonanie zobowiązania. Stan taki nie musi być przy tym stwierdzony orze-

czeniem sądu, a już tym bardziej protokołem organu egzekucyjnego, stwierdzającym bezsku-

teczność egzekucji, co jest wymagane w innych przypadkach odpowiedzialności subsydiarnej.

Przykładowo, art. 299 § 1 k.s.h., przewidując odpowiedzialność subsydiarną członków zarządu

spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, zawiera wyraźne postanowienie, że członkowie ci

odpowiadają, gdy „egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna” i że ich odpowiedzial-

ność jest solidarna. Ogólnie rzecz ujmując, pojęcie „niewypłacalność” jest pojęciem szerszym

od pojęcia „bezskuteczność egzekucji”.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Spółka cywilna jest skodyfikowaną umową, stosunkiem zobowiązaniowym uregulowanym

w przepisach art. 860 i n. k.c., która nie ma podmiotowości prawnej. Nie może być więc za-

liczona do jednostek organizacyjnych, którym przepisy ustaw przyznają zdolność prawną. Na

gruncie prawa prywatnego nie spółka cywilna, lecz wspólnicy takiej spółki (osoby fizyczne)

mogą uzyskać status przedsiębiorców. Przedmiotowa kwestia przedstawia się analogicznie na

gruncie art. 4 ust. 2 u.s.d.g. Należy jednak pamiętać, że przepisy prawa podatkowego przy-

znają spółkom cywilnym podmiotowość podatkową w zakresie podatku od towarów i usług

oraz podatku akcyzowego, natomiast regulacje dotyczące identyfikacji podatników i płatników

pozwalają na „nadanie spółce cywilnej” numeru identyfikacji podatkowej (NIP). Podobnie

wygląda kwestia w zakresie wpisu spółek cywilnych do rejestru REGON.

5. Niewypłacalność uregulowana w art. 33

§ 2 k.c. nie stanowi przesłanki subsydiarnej odpo-

wiedzialności wspólnika żadnej spośród znanych polskiemu systemowi prawa spółek osobowych.

W odniesieniu do spółki jawnej regulacja zawarta w art. 22 § 2 oraz art. 31 k.s.h. stanowi

o osobistej, nieograniczonej, solidarnej ze spółką i wspólnikami odpowiedzialności wspólnika

za zobowiązania spółki. Odpowiedzialność ta jest subsydiarna w tym sensie, że wierzyciel

spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika, gdy egzekucja z majątku spółki okaże

się bezskuteczna. Takie zasady odpowiedzialności dotyczą wspólników spółek jawnych oraz

komplementariuszy spółek komandytowych i komandytowo-akcyjnych, a także – częściowo –

partnerów spółek partnerskich.

Wybrane tezy z orzecznictwa

6. „Wspólnota mieszkaniowa, działając w ramach przyznanej jej zdolności prawnej, może

nabywać prawa i obowiązki do własnego majątku” (uchwała składu 7 sędziów SN z 21 grudnia

2007 r., III CZP 65/07, OSNC 2008, nr 7–8, poz. 68).

7. „Z przepisu art. 8 § 1 k.s.h., w powiązaniu z art. 33

§ 1 k.c., wynika wyraźnie, że spółka

jawna jest odrębnym od wspólników podmiotem procesowym, wobec czego proces spółki jawnej

nie jest równocześnie procesem jej wspólników” (postanowienie SN z 10 listopada 2005 r.,

II CK 320/05, LexPolonica nr 1303301).

Art. 33

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Poglądy doktryny

8. Przepis art. 33

odnosi się nie tylko do osobowych spółek handlowych oraz spółek ka-

pitałowych w organizacji, lecz również do innych jednostek organizacyjnych niemających

osobowości prawnej, którym przepis szczególny przyznaje zdolność prawną (por. M. Pazdan,

Kodeks spółek…, s. 35).

PODMIOTOWOŚĆ SKARBU PAŃSTWA

Art. 34.

Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obo-

wiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych

osób prawnych.

Zagadnienia ogólne

1. Pojęcie Skarbu Państwa jest związane z pojęciem państwa jako formy organizacji

społeczeństwa, które realizuje wolę większości członków poprzez organy władzy. W po-

wszechnym rozumieniu Skarb Państwa odnosi się do określenia prywatnoprawnej osobowości

państwa związanej z realizacją jego zadań w obszarze stosunków cywilnoprawnych. Skarb

Państwa jest zatem synonimem państwa, o ile występuje ono w obrocie cywilnoprawnym,

będąc właścicielem, wierzycielem, dłużnikiem [J. Frąckowiak, w: M. Safjan (red.) System P.P.,

t. 1, 2009, s. 1059 i n.]. Skarb Państwa (fiscus) jest swoistą osobą prawną, która uzyskała

osobowość prawną z mocy Kodeksu cywilnego. Istnieje tylko jeden Skarb Państwa i sam

odpowiada za swoje zobowiązania, nie ponosząc odpowiedzialności za zobowiązania innych

państwowych osób prawnych.

2. Regulacja art. 34 zawiera ogólną definicję Skarbu Państwa, jako dysponenta mienia

w stosunkach cywilnoprawnych. Stanowiąc, że Skarb Państwa jest w stosunkach cywilno-

prawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego

do innych państwowych osób prawnych, Minister Skarbu Państwa zajmuje szczególną pozycję

w zakresie reprezentacji Skarbu Państwa, co reguluje ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach

wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.).

3. Reprezentacja Skarbu Państwa nie jest realizowana przez szczególne instytucje zarzą-

dzające, lecz właściwe państwowe jednostki organizacyjne (stationes fisci). Jednostki te, w od-

różnieniu od Skarbu Państwa, nie mają osobowości prawnej. Skarb Państwa reprezentowany

jest głównie przez organy administracji publicznej, które wykonują swoje władztwo w ramach

kompetencji im ustawowo przyznanych. Wykonywanie praw i obowiązków cywilnoprawnych

służy realizacji zadań publicznych, dla których organ władzy publicznej został powołany. Skarb

Państwa może być również w sferze materialnoprawnej reprezentowany przez organy jednostek

samorządu terytorialnego, np. starostę w odniesieniu do określonych ustawowo nieruchomości

(art. 11 ust. 1 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, tekst jedn. Dz.U.

z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.) czy urzędy skarbowe w odniesieniu do zobowiązań podat-

kowych (art. 13 § 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, tekst jedn. Dz.U.

z 2012 r., poz. 749). Uprawnienie ich nie sięga jednak znacznie dalej niż wynika to wprost

z przepisu upoważniającego do określonej reprezentacji.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Przy stosowaniu art. 34 i 44

k.c. należy mieć na względzie art. 3 ust. 2 u.z.w.u.SP,

stanowiący, że „jeżeli z odrębnych przepisów nie wynika, jakiej państwowej osobie prawnej

przysługują prawa majątkowe do składnika mienia państwowego, prawa te przysługują Skarbowi

Państwa reprezentowanemu przez ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa”.

Art. 34

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

5. W odniesieniu do reprezentacji procesowej art. 67 § 2 k.p.c. wiąże tę zdolność Skarbu

Państwa z działalnością jednostki organizacyjnej, której dotyczy określone roszczenie. Czyn-

ności procesowe w takim wypadku podejmuje organ tej jednostki lub organ nadrzędny nad tą

jednostką. Przed Sądem Najwyższym wyłączne zastępstwo procesowe wykonuje Prokuratoria

Generalna Skarbu Państwa. Podobna zasada reprezentacji obowiązuje w postępowaniu przed

sądami powszechnymi, wojskowymi, administracyjnymi i polubownymi w sytuacji, gdy wartość

przedmiotu sporu przewyższa 1 000 000 zł (art. 8 ust. 1 ustawy z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii

Generalnej Skarbu Państwa, Dz.U. Nr 169, poz. 1417 ze zm.).

Wybrane tezy z orzecznictwa

6. „Jednostka organizacyjna Skarbu Państwa ma jedynie tzw. zdolność cząstkową i jej funk-

cją jest reprezentowanie interesów Skarbu Państwa oraz podejmowanie za niego właściwych

czynności” (uchwała składu 7 sędziów SN z 14 października 1994 r., III CZP 16/94, OSNC

1995, nr 3, poz. 40).

7. „Z mocy przepisu szczególnego, jakim jest art. 4 pkt 9 ustawy o gospodarce nieruchomo-

ściami, starosta powiatu uzyskał status statio fisci Skarbu Państwa jako właściciela nieruchomości

do gospodarowania tymi nieruchomościami, a więc podejmowania działań także w sferze cy-

wilnoprawnej” (postanowienie SN z 9 sierpnia 2000 r., I CKN 843/00, LexPolonica nr 380637).

8. Trybunał Arbitrażowy, wydając wyrok wstępny w postępowaniu wszczętym przez Eureko

B.V., w Brukseli, na podstawie umowy pomiędzy Królestwem Niderlandów i Rzeczpospolitą

Polską o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji z 7 września 1992 r., uznał, że bez względu

na wątpliwości wobec statusu Skarbu Państwa w świetle prawa polskiego odpowiedzialność za

działania Ministra Skarbu Państwa wobec Eureko trzeba w świetle prawa międzynarodowego

przypisać państwu polskiemu (wyrok ETS z 19 sierpnia 2005 r. w sprawie Eureko B.V. prze-

ciwko Rzeczypospolitej Polskiej, wyrok częściowy, www.msp.gov.pl).

Poglądy doktryny

9. Funkcjonuje on nie w sferze władztwa publicznego (imperium), mogąc nakazać lub zakazać

rozmaitym osobom, pod groźbą sankcji, takich lub innych zachowań, lecz w sferze władztwa

majątkowego (dominium), gdzie występuje w relacjach ze swoimi partnerami jako podmiot

równorzędny. Dostrzec jednak trzeba pewne trudności w pełnym oddzieleniu sfery imperium

od sfery dominium (M. Dziurda, Reprezentacja Skarbu…, s. 32 i n.).

10. Skarb Państwa jest nierozerwalnie związany z mieniem państwowym. Konstrukcja prawna

Skarbu Państwa powstała w ślad za własnością publiczną (szerzej N. Gail, Skarb Państwa, s. 9 i n.).

11. Bezpośrednim źródłem kompetencji ministrów w stosunku do poszczególnych składników

majątku państwa oraz źródłem umocowania do zaciągania zobowiązań w imieniu państwa

w danego typu sprawach są: 1) nominacja Prezydenta RP na podstawie art. 161 Konstytucji RP,

2) szczegółowy zakres działania ministra ustalony przez Prezesa Rady Ministrów oraz 3) prze-

pisy ustaw szczególnych wyposażające dany podmiot w konkretne uprawnienia. Badając zakres

umocowania wiceministrów (do zaciągania zobowiązań w imieniu państwa), należy odwołać

się do przepisu art. 37 ust. 1 i 2 ustawy o organizacji i trybie prac Rady Ministrów (B. Krupa,

Osoby uprawnione…, s. 15).

PRZEPISY USTROJOWE

Art. 35.

Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wy-

padkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania

osoby prawnej reguluje także jej statut.

Art. 35

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Zagadnienia ogólne

1. Ustawy ustrojowe dla osób prawnych dotyczą określonej kategorii osób prawnych

albo indywidualnie oznaczonej osoby prawnej. Zgodnie z art. 35 tylko właściwe przepisy

mogą regulować powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych. W związku z tym nie można

traktować regulacji statutowych jako „właściwy przepis”. Statut został wyraźnie wyłączony

i jego znaczenie zostało określone w art. 35 in fine oraz w art. 38. Wydaje się, że wskazana

„organizacja i sposób działania osoby prawnej”, które mogą być uregulowane w statucie, ale

tylko w przypadkach i zakresie przewidzianych w przepisach w istocie rzeczy odnosi się do

zagadnień ustrojowych.

2. Akty prawne powstałe na podstawie art. 35 k.c. dotyczą bądź poszczególnych osób

prawnych (np. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, tekst jedn. Dz.U.

z 2005 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.; ustawa z 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyza-

cji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe”, Dz.U. Nr 84,

poz. 948 ze zm.; ustawa z 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 642

– art. 16 ust. 2 co do Biblioteki Narodowej; ustawa z 13 października 1995 r. – Prawo łowieckie,

tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 ze zm. – art. 33 ust. 2 co do Polskiego Związku

Łowieckiego; ustawa z 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi

Skarbu Państwa, tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 231, poz. 1700 ze zm.), bądź określonych kate-

gorii osób prawnych (np. Kodeks spółek handlowych, Prawo spółdzielcze, ustawa z 6 kwietnia

1984 r. o fundacjach, tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.; ustawa z 27 czerwca

1997 r. o partiach politycznych, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924). Większość tych

ustaw ma charakter przepisów kompleksowych. Regulują one wszystkie zagadnienia wiążące się

z powstawaniem i działalnością osób prawnych, a więc nie tylko z zakresu prawa cywilnego,

ale również z zakresu prawa administracyjnego i prawa karnego.

3. Statut osoby prawnej powinien regulować przede wszystkim organizację tej struktury,

w szczególności tworzenie zakładów i innych jednostek organizacyjnych, system kontroli, sto-

sunki między jednostkami organizacyjnymi wchodzącymi w skład osoby prawnej, powoływanie

organów doradczych i opiniotwórczych. Pojęcie statutu użyte w art. 35, jak również art. 38

należy także odnosić do innych aktów regulujących organizację i sposób działania, jakimi są

umowy. Dotyczy to w szczególności umowy spółki z o.o., ale również umów spółek osobo-

wych, gdyż do podmiotów ustawowych stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

W związku z tym organizacja i sposób działania handlowych spółek osobowych mogą być

uregulowane również w umowie spółki, z tym że przypadki i zakres takiej regulacji powin-

ny wynikać z właściwych przepisów, w tym przypadku Kodeksu spółek handlowych. Statuty

i umowy pełnią podwójną rolę. Z jednej strony kreują osobę prawną, a z drugiej określają

organizację i sposób działania osoby prawnej.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Kasa chorych jest osobą prawną typu korporacyjnego. Świadczą o tym takie cechy, jak:

instytucja członkostwa, realizacja celów członków, utrzymywanie się z ich składek. Korporacje

są zbiorowością osób fizycznych związanych z osobą prawną przez członkostwo i realizują

wspólny im cel. Natomiast zakłady zaspokajają potrzeby osób fizycznych, które nie są członkami

tzw. destynatariuszy, np. pacjentów korzystających ze szpitali (P. Dzienis, Glosa do uchwały SN

z 27 kwietnia 2001 r., III CZP 12/01, PS 2002, nr 6, s. 142).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Zgodnie z art. 35 i art. 38 k.c. osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewi-

dziany w ustawie i opartym na niej statucie, a zatem sposób reprezentacji strony powodowej,

Art. 35

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

składania oświadczeń woli oraz udzielania pełnomocnictw materialnoprawnych i procesowych

określają postanowienia jej statutu, a nie regulaminu” (wyrok SN z 5 czerwca 2009 r., I CSK

464/08, LexPolonica nr 2044961).

Poglądy doktryny

6. Należy liczyć się również z tym, że powstanie określonej osoby prawnej może być bliżej

określone w przepisach pozaustawowych, np. w prawie Kościoła Rzymskokatolickiego. Ko-

ściół ten tworzy kościelne osoby prawne według norm kanonicznych. Natomiast nabycie przez

nie osobowości według prawa polskiego jest odrębnym zagadnieniem, o którym wspomniano

w uwagach do art. 33 (zob. R. Sobański, Osoba prawna..., s. 1365).

7. Uczynienie zadość wymaganiom zawartym w odpowiednich unormowaniach prowadzi

przede wszystkim do utworzenia jednostki organizacyjnej, której przepisy szczególne przyznają

osobowość prawną. Jest to wynikiem na ogół wielu zdarzeń prawnych, wywoływanych przez

założycieli osoby prawnej. Na podstawie typologii tych zdarzeń wyodrębniono trzy zasadnicze

systemy powstawania osób prawnych (zob. np. S. Grzybowski, w: System P.C., t. 1, 1985, s. 288).

Art. 36

(uchylony).

Art. 36 uchylono z dniem 1 października 1990 r. przez art. 1 pkt 5 ustawy z 28 lipca 1990 r.

o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321).

CHWILA UZYSKANIA OSOBOWOŚCI PRAWNEJ

Art. 37.

§ 1. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu

do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
§ 2. Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne

przepisy.

Zagadnienia ogólne

1. Regulacja art. 37 dotyczy zagadnień związanych bezpośrednio z tworzeniem jednostek

organizacyjnych, ale jedynie w zakresie związanym z uzyskaniem osobowości prawnej, a tym

samym z uzyskaniem zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.

Jeżeli obowiązek wpisu do rejestru stanowi warunek uzyskania osobowości prawnej, to wpis

ma charakter konstytutywny, tzn. że o osobie prawnej można mówić dopiero po rejestracji.

2. Rejestr osób prawnych pozwala organowi rejestrującemu na dokonywanie kontroli,

czy dana osoba prawna powstała zgodnie z obowiązującymi przepisami. Przyczynia się też

do zwiększenia bezpieczeństwa obrotu cywilnoprawnego, skoro stwarza osobom trzecim – za-

mierzającym wstąpić w stosunki cywilnoprawne z zarejestrowaną osobą prawną – możliwość

zapoznania z ich aktami.

Ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r.

Nr 168, poz. 1186 ze zm.) wprowadziła trzy rejestry: 1) rejestr przedsiębiorców, 2) rejestr sto-

warzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów

opieki zdrowotnej i 3) rejestr dłużników niewypłacalnych. Dwa pierwsze rejestry spełniają rolę,

o której stanowi omawiany przepis.

3. Modyfikacje zasad uzyskania osobowości prawnej mogą polegać na: 1) konieczności

uzyskania zezwolenia na utworzenie osoby prawnej, np. zgoda Komisji Nadzoru Finansowego

Art. 36–37

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

na utworzenie banku; 2) utworzeniu podmiotu na mocy przepisów ustaw, np. uczelnie pań-

stwowe czy rozporządzenia Rady Ministrów, np. banki państwowe czy państwowe uczelnie

zawodowe; 3) braku wymogu wpisu osoby prawnej do rejestru, np. gminy będące jednostkami

organizacyjnymi samorządu terytorialnego i większość kościelnych (wyznaniowych) jednostek

organizacyjnych.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Postępowanie o wpis w Krajowym Rejestrze Sądowym regulują art. 694

i n. k.p.c. Przepisy

te znajdą zastosowanie do innych postępowań rejestrowych niż o wpis do Krajowego Rejestru

Sądowego, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej (art. 694

§ 2 k.p.c.). Wpis następu-

je na podstawie postanowienia sądu rejestrowego (art. 694

§ 1 k.p.c.). Wpisy do Krajowego

Rejestru Sądowego są na ogół ogłaszane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 13 ust. 1

u.KRej.S). Wpisy o powstaniu i ustaniu osoby prawnej mają charakter konstytutywny. Inne

wpisy mają na ogół znaczenie tylko deklaratywne.

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. Roli sądu nie należy sprowadzać jedynie do przenoszenia do rejestru dokumentów przed-

stawianych przez wnioskodawcę. Badanie zgodności z prawem oznacza także kontrolę mery-

toryczną (uchwała składu 7 sędziów SN z 12 grudnia 1983 r., III PZP 40/83, OSNCP 1984,

nr 5, poz. 64).

Poglądy doktryny

6. Jeżeli powstanie jednostki organizacyjnej związane jest z wpisem do odpowiedniego reje-

stru, początek jej podmiotowości należy łączyć z chwilą dokonania takiego wpisu. W przypadku

jednostek organizacyjnych, które powstają niezależnie od takiego wpisu lub przed jego dokona-

niem, jednostka organizacyjna staje się osobą w rozumieniu art. 33

w momencie ukończenia

czynności przewidzianych przez ustawę, z którymi łączy ona jej powstanie (J. Frąckowiak,

Instytucje prawa…, s. 15).

7. Zawarta w art. 37 § 1 i w wielu przepisach szczególnych formuła mówiąca o uzyskaniu

przez jednostkę organizacyjną osobowości z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru określa

konieczny składnik złożonej czynności prawnej, który wieńczy proces powstawania osoby

prawnej. Nabycie przymiotu osoby prawnej następuje na podstawie postanowienia sądu rejestro-

wego zarządzającego wpisanie jednostki do rejestru, lecz znaczenie prawotwórcze ma dopiero

czynność wykonawcza polegająca na dokonaniu wpisu do księgi rejestrowej (J.P. Naworski,

Wpis do rejestru…, s. 8).

REPREZENTACJA

Art. 38.

Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie

i w opartym na niej statucie.

Zagadnienia ogólne

1. Organ osoby prawnej jest integralnym składnikiem osobowości osoby prawnej. Stanowi

o istocie tej osoby. W oparciu o organy budowana jest struktura organizacyjna osoby praw-

nej, jej władza, a przede wszystkim prowadzona przez nią działalność. Kodeks cywilny stoi

na stanowisku tzw. teorii organów osoby prawnej. Organ składa się z osób fizycznych, które

reprezentują osobę prawną w stosunkach zewnętrznych. Organ inaczej niż przedstawiciel nie

Art. 38

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

jest podmiotem stosunków prawnych, a podmiotem tym jest sama osoba prawna. Działanie

organu traktuje się jako działanie osoby prawnej, pod warunkiem że osoby fizyczne występują

w konkretnej sprawie, w sposób wyraźny lub chociażby domniemany, jako organ, i działają

w granicach kompetencji danego organu, wynikającej z przepisów o ustroju konkretnej osoby

prawnej oraz jej statutu.

2. Doktrynalna geneza teorii organów sięga jednak tzw. teorii organicznej O. von Gierkego

(O. von Gierke, Privatsrecht…), którego zdaniem osoba prawna jest równie realna jak osoba

fizyczna. Pojęcie organu w tym ujęciu jest równoznaczne z pojęciem narzędzia, na podobieństwo

np. organów ruchu, mowy u człowieka.

3. Teoria organu osoby prawnej powstała w opozycji do teorii przedstawicielstwa, która

przyrównuje organ do przedstawiciela ustawowego osoby fizycznej niemającej zdolności do

czynności prawnych. Przy pomocy takich organów osoba prawna mogła wyrażać swą własną

wolę. Do słusznych elementów teorii Gierkego należy przede wszystkim uznanie realnego istnie-

nia osoby prawnej. Jednakże z całej teorii organicznej w późniejszych badaniach pozostawiono

jej „owoc” w postaci teorii organów (A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 116). Zgodnie

z teorii organiczną Otto Gierkego: „jak bowiem człowiek posiada organa, w których rodzą się

postanowienia (mózg, serce), z których pomocą te postanowienia objawiają się (usta, ręce itd.),

tak i osoba prawna ma swoje organa (zarząd, przełożeni, wydziały, walne zebrania itp.), które

tworzą wolę osoby prawnej, objawiają ją i wykonywują” (F. Zoll, Prawo cywilne…, s. 117).

4. Działanie osoby prawnej jest realizowane zawsze przez jej organy. Osoba prawna ma

zawsze pełną zdolność do czynności prawnych. Dobra czy też zła wiara organu jest dobrą bądź

złą wiarą samej osoby prawnej. Sytuacja jest niewątpliwie prosta w przypadku działania tylko

jednego organu, i to jednoosobowego. Trudności natomiast mogą pojawiać się w sytuacji, gdy

osoba prawna ma kilka organów, w tym kolektywnych (np. w przypadku spółdzielni – walne

zgromadzenie, rada i zarząd).

5. Kryteria stosowania teorii organów w polskim prawie cywilnym to: 1) powzięcie

i objawienie przez organ woli osoby prawnej; 2) udział osób fizycznych w działalności organu;

3) uznanie organu za konieczny składnik osoby prawnej; 4) negacja podmiotowości prawnej

organu; 5) zdolność do czynności prawnych osoby prawnej; 6) zakres kompetencji organów

osoby prawnej (tak A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 115).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

6. Dyrektor oddziału banku, księgowa czy naczelnik wydziału kredytów to funkcje sprawo-

wane wewnątrz struktury organizacyjnej banku i pozostające bez jakiegokolwiek znaczenia dla

zasad reprezentacji banku. Jeżeli osoby wymienione zostały upoważnione do zawierania umów

w imieniu banku, to występują wtedy jako jego pełnomocnicy lub prokurenci, w żadnym zaś

razie nie jako dyrektor oddziału, księgowa czy naczelnik wydziału kredytów (P. Bielski, Glosa

do wyroku SN z 14 maja 2002 r., V CKN 1667/00, „Rejent” 2004, nr 5, s. 131).

7. Skarb Państwa jest jedyną osobą prawną niemającą organów (podobnie siedziby). Ma

on jedynie swoją strukturę organizacyjną, która w obrocie cywilnoprawnym, a także przy

czynnościach procesowych występuje pod postacią tzw. stationes fisci (tak SN w uzasadnieniu

postanowienia z 28 marca 1995 r., I CRN 24/95, OSNC 1995, nr 7–8, poz. 117).

8. Posiadanie przez osobę prawną pełnej zdolności do czynności prawnych nie oznacza,

że może być ona podmiotem wszystkich stosunków cywilnoprawnych, nie wyłączając nawet

stosunków rodzinnych. Ograniczenia pełnej zdolności do czynności prawnych zawarte są wielu

regulacjach ustawowych. Osoba prawna zgodnie z Kodeksem cywilnym nie może np. sporzą-

dzić testamentu, zbyć prawa własności nieruchomości na podstawie umowy dożywocia lub

być prokurentem.

Art. 38

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Wybrane tezy z orzecznictwa

9. „Czynność prawna dokonana przez osoby fizyczne wchodzące w skład organu osoby praw-

nej, ale z przekroczeniem jego kompetencji nie może wywołać skutku dla tej osoby (prawnej)

i jako sprzeczna z art. 38 k.c. jest nieważna” (tak SN w wyroku z 15 marca 2002 r., II CKN

1415/00, LexPolonica nr 388283).

10. „Z przyjętej w polskim prawie teorii organów (art. 38 k.c.) wynika jedynie to, że dla

uznania działań osoby fizycznej, pełniącej funkcję organu, za działania samej osoby prawnej

konieczne jest występowanie tej osoby fizycznej w konkretnej sprawie w charakterze organu

oraz działanie w granicach kompetencji wynikających z przepisów regulujących ustrój osoby

prawnej. Oznacza to, że wiedza osoby fizycznej pełniącej funkcję organu spółki o jakimś fakcie

nie ma dla tej spółki żadnego znaczenia, gdy wiedzę tę uzyskała jako osoba prywatna” (wy-

rok SN z 22 listopada 2006 r., V CSK 301/06, LexPolonica nr 2059648).

11. „Działanie osób fizycznych wchodzących w skład organów osoby prawnej uważa się za

działanie tej osoby prawnej (art. 38 k.c.). Cywilnoprawne skutki naruszenia cudzego dobra

osobistego przez osoby występujące w charakterze organu osoby prawnej, obciążają przeto – nie

te osoby, lecz – reprezentowaną przez nie osobę prawną (art. 24 § 1, art. 448 k.c.)” (wyrok SN

z 6 grudnia 1984 r., II CR 442/84, LexPolonica nr 318259).

Poglądy doktryny

12. Działanie osób prawnych należy utożsamiać z działaniem jako typem zdarzeń prawnych,

dlatego na działanie składać się będą zarówno czynności prawne, jak i inne czyny. Kategoria

ta nie obejmuje czynności sprzecznych z prawem, lecz tylko te, które mają charakter działań

dozwolonych (por. szeroko K.A. Dadańska, Działanie osoby…, s. 133 i n.).

13. W sferze odpowiedzialności odszkodowawczej zarówno deliktowej, jak i kontraktowej

powstanie odpowiedzialności w wyniku działania (zaniechania) członków organów (działają-

cych w tym charakterze) powinno być traktowane jako czyn własny osoby prawnej, a nie czyn

cudzy reprezentanta osoby prawnej – powyższe wynika z treści art. 471 w zw. z art. 474 zd. 2

i art. 415 w zw. z art. 416 k.c. (M. Pazdan, Niektóre konsekwencje…, t. I, s. 216).

14. Regulacja art. 38 k.c. jest następstwem przyjęcia przez polskiego ustawodawcę tzw. teorii

organów. Doktryna prawa cywilnego na przestrzeni lat wykształciła wiele teorii odnoszących się

do bytu osób prawnych. Powszechnie rozróżnia się teorie negujące realne istnienie osób prawnych

i teorie uznające realny byt osoby prawnej (A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 117 i n.).

BRAK UMOCOWANIA

Art. 39.

§ 1. Kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej or-

ganem albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu

tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody,

którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania.
§ 2. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy umowa została zawarta

w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje.

Zagadnienia ogólne

1. Ratio legis art. 39 § 1 to przede wszystkim zapewnienie ochrony interesów osób trzecich

zawierających umowy z osobą występującą jako organ osoby prawnej, w sytuacji gdy osoba

ta: 1) nie jest w rzeczywistości organem lub 2) przekracza zakres określonego organu. Celem

Art. 39

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

tej regulacji jest również ochrona interesów osoby prawnej. Par. 2 odnoszący się do umów za-

wartych w imieniu osoby prawnej nieistniejącej ma na względzie tylko ochronę osoby trzeciej.

2. Działania rzekomego organu osoby prawnej (falsus organ) wykazują daleko idące

podobieństwo z uregulowaniem zawartym w art. 103, chroniącym osobę trzecią, i reprezen-

towanego w razie działania tzw. rzekomego pełnomocnika (falsus procurator), ale instytucje

te nie są tożsame. Poza rzekomym organem norma art. 39 § 1 obejmuje również działania

prawdziwego organu, ale w sytuacji gdy przekroczył on zakres swojego umocowania. Skutki

działań w obu przypadkach są analogiczne, tak więc w zakresie przekroczenia granic umoco-

wania organu czynność prawna jest nieważna.

3. Roszczenia osób, które zawarły umowę z rzekomym organem, mogą dotyczyć do-

chodzenia: 1) zwrotu tego, co świadczyła dla wykonania umowy, oraz 2) naprawienia szkody,

którą poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania. Pierwsze z nich

jest w istocie swej roszczeniem o zwrot nienależnego świadczenia i obejmuje wszystko to, co

rzekomy organ otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, a więc z zastosowaniem

przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Słusznie jednak M. Pazdan ocenia na tle art. 103,

że roszczenie to nie zależy od tego, czy druga strona wiedziała o braku umocowania lub prze-

kroczeniu jego zakresu (M. Pazdan, w: System P.P., t. 2, 2008, s. 486).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Art. 14 u.KRej.S przewiduje, że podmiot zobowiązany do złożenia wniosku o wpis do

rejestru nie może powołać się wobec osób trzecich działających w dobrej wierze na dane, które

nie zostały wpisane do rejestru lub uległy wykreśleniu z rejestru. Podmiot, który zaniedbał

obowiązku zgłoszenia wpisu do rejestru albo wskutek niedołączenia niezbędnych dokumentów

spowodował wykreślenie wpisu, nie może powoływać się na dane, które nie są wpisane do

rejestru (E. Marszałkowska-Krześ, Wpisy w rejestrze…, s. 38–39).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. Zgodnie z art. 39 § 1, kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu, nie

będąc jej organem albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do

zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody,

którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o braku umocowania.

Umowa zawarta przez osobę, która działając jako organ osoby prawnej, przekroczyła zakres

umocowania, jest niewątpliwie umową nieważną (wyrok SA w Warszawie z 8 maja 2003 r.,

I ACa 1874/01, OSA 2004, nr 9, poz. 26, s. 37).

6. „Ani art. 38 k.c., ani art. 39 § 1 k.c. nie przewidują wprost sankcji nieważności w przy-

padku dokonania czynności w imieniu osoby prawnej przez osobę, o której mowa w drugiej

z tych norm. Sankcję taką wyprowadzano w drodze analogii do regulującego podobną sytuację

art. 103 k.c. i przez uznanie, że czynność prawna dokonana w warunkach określonych w art. 39

k.c. jest sprzeczna z prawem w rozumieniu art. 58 § 1 k.c. Taki pogląd co do zasady zasługuje

na pełną akceptację, nie można jednak tracić z pola widzenia norm szczególnych, które sank-

cję taką mogą wykluczyć. […] Obalenie płynącego z art. 7 k.c. domniemania może nastąpić

w sposób różnoraki: nie tylko przez udowodnienie faktów dobrą wiarę wykluczających, ale

także w oparciu o fakty notoryjne lub o twierdzenia strony, którym druga strona nie zaprze-

czyła” (wyrok SA w Katowicach z 9 marca 2011 r., I ACa 33/11, LexPolonica nr 2622698).

7. „Kompetencje organów osób prawnych kościołów i związków wyznaniowych określają ich

statuty (prawo wewnętrzne). Skutki naruszenia tych kompetencji przez osoby działające jako

organ przy czynnościach cywilnoprawnych podlegają ocenie na podstawie art. 39 w związku

z art. 38 i 35 k.c.” (wyrok SN z 12 marca 1997 r., II CKN 24/97, LexPolonica nr 390720).

Art. 39

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

Poglądy doktryny

8. Dokonanie przez piastuna organu osoby prawnej czynności „z samym sobą” również sta-

nowi przekroczenie zakresu umocowania, łączy się jednak z innymi skutkami prawnymi, niż

te dotyczące pełnomocnika. Skutki przekroczenia zakresu umocowania przez piastuna organu

osoby prawnej zostały jednak określone w art. 39 § 1. Norma ta nie dopuszcza potwierdzenia

wadliwej czynności, w związku z czym czynność taka traktowana jest ab initio jako bezwzględ-

nie nieważna. Należy więc uznać, że czynność prawna między osobą prawną i członkiem jej

organu dokonana z naruszeniem przepisu art. 108, stosowanego przez analogię, stanowi ne-

gotium nullum. Pogląd ten będzie aktualny jedynie w przypadku, gdy istnieje rzeczywista luka

w prawie, uzasadniająca zastosowanie art. 108 na zasadzie analogia legis (P. Drapała, Glosa do

wyroku SN z 23 marca 1999 r., II CKN 24/98, PS 2000, nr 7–8, s. 168).

9. Roszczenie odszkodowawcze przysługuje drugiej stronie tylko wtedy, gdy zawarła umowę,

nie wiedząc, że działał rzekomy organ. Odpowiedzialność osoby, która wystąpiła jako rzekomy

organ, jest niezależna od jej winy (zob. M. Pazdan, w: System P.P., t. 2, 2008, s. 486).

10. Sytuacja prawna, która powstaje w przypadku działania fałszywego piastuna organu osoby

prawnej w rozumieniu art. 39, tj. osoby, która zawiera umowę w imieniu osoby prawnej, mimo

że nie jest jej organem lub przekracza zakres umocowania takiego organu, jest więc odmienna

od sytuacji, gdy działa rzekomy pełnomocnik (M. Borkowski, Konsekwencje prawne…, s. 52).

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA

Art. 40.

§ 1. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania państwowych

osób prawnych, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. Państwowe osoby prawne

nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania Skarbu Państwa.
§ 2. W razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie obowiązujących ustaw, określonego

składnika mienia od państwowej osoby prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni

odpowiada solidarnie z osobą prawną za zobowiązania powstałe w okresie, gdy składnik

stanowił własność danej osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika ustalonej

według stanu z chwili przejęcia, a według cen z chwili zapłaty.
§ 3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do odpowiedzialności jednostek samorządu

terytorialnego i samorządowych osób prawnych.

Zagadnienia ogólne

1. Wyłączenie odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania przedsiębiorstw

państwowych i innych państwowych osób prawnych oraz odpowiedzialności przedsię-

biorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych za zobowiązania Skarbu Pań-

stwa stanowi naturalną konsekwencję pozycji prawnej zajmowanej przez przedsiębiorstwa

państwowe i inne państwowe osoby prawne w stosunkach cywilnoprawnych, w szczególności

zaś ich prawnej samodzielności. Dodany (przez ustawę z 28 lipca 1990 r.) § 2 art. 40 dotyczy

wyłącznie przypadków nieodpłatnego przejęcia przez Skarb Państwa określonego składnika

majątkowego państwowej osoby prawnej, nie odnosi się natomiast do przejęcia całego majątku

takiej osoby wiążącego się z jej likwidacją.

2. Zasada samodzielności państwowych osób prawnych została wyrażona w § 1 komento-

wanego przepisu, a wyjątki mogą wynikać jedynie z przepisów szczególnych. Należy podkreślić,

że zasada ta obowiązywała również przed nowelizacją art. 40 (dokonaną ustawą z 28 lipca

1990 r.), a więc w czasie obowiązywania art. 128, statuującego zasadę jednolitego funduszu

własności państwowej. Wówczas zasady nieodpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania

Art. 40

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

przedsiębiorstw państwowych jednak nie uzasadniano odrębnością przedsiębiorstw, lecz tym,

że przedsiębiorstwa państwowe działały na zasadach tzw. rozrachunku gospodarczego i mogły

rozporządzać mieniem państwowym oddanym im w zarząd.

3. Samorządowe osoby prawne działają zgodnie z tymi samymi regułami co państwowe oso-

by prawne. Na podstawie art. 40 § 3 (dodanego w 2003 r.) należy je odpowiednio stosować do

odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego i innych samorządowych osób prawnych.

Gmina, powiat i województwo nie odpowiadają za zobowiązania innych samorządowych osób

prawnych, a te ostatnie nie odpowiadają za zobowiązania jednostek samorządu terytorialnego.

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

4. Od zasady braku odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania przedsiębiorstw

państwowych i innych państwowych osób prawnych występują wyjątki. Przewidują je prze-

pisy szczególne; por. m.in ustawę z 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Państwa

ubezpieczeniach eksportowych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 59, poz. 609 ze zm.) i ustawę

z 8 maja 1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre

osoby prawne (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 657).

Wybrane tezy z orzecznictwa

5. „Samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej, powstały z przekształcenia publicznego

zakładu opieki zdrowotnej prowadzonego w formie jednostki budżetowej, nie jest obowiązany

do naprawienia szkody wyrządzonej przed dokonaniem przekształcenia przez funkcjonariusza

państwowego będącego pracownikiem przekształconego zakładu” (uchwała SN z 9 czerwca

1999 r., III CZP 11/99, OSNC 2000, nr 1, poz. 2).

6. „W sytuacji, gdy korzystającym z rozwiązania stworzonego m.in. przez powoda, było

przedsiębiorstwo państwowe, które zostało wykreślone z rejestru na skutek zakończenia po-

stępowania upadłościowego, w myśl art. 40 k.c. Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności

za zobowiązania państwowych osób prawnych, w tym przedsiębiorstw państwowych, chyba że

przepis odrębny stanowi inaczej” (wyrok SA w Warszawie z 7 września 2005 r., I ACa 120/05,

LexPolonica nr 399287).

Poglądy doktryny

7. Skoro zobowiązanie wynikające z umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym

nie jest zobowiązaniem samego przedsiębiorstwa, albowiem jego istotę oddaje norma art. 45a

ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych oraz art. 391 k.c., to zastosowanie art. 40

k.c. prowadzi do wniosku, że przedsiębiorstwo państwowe nie ponosi odpowiedzialności za

zobowiązanie zaciągnięte przez Skarb Państwa (P. Granecki, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego

z 17 marca 2004 r., I ACa 1249/03, „Palestra” 2006, nr 7–8, s. 324).

SIEDZIBA

Art. 41.

Jeżeli ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby

prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający.

Zagadnienia ogólne

1. Określeniem siedziby osoby prawnej, podobnie do miejsca zamieszkania osoby fizycz-

nej (art. 25), jest skonkretyzowana miejscowość. W tym wypadku chodzi o miejscowość, a nie

Art. 41

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

o dokładny adres, chyba że obowiązek taki wynika z przepisu szczególnego, np. zgodnie art. 34

u.KRej.S wpis w rejestrze powinien obejmować nie tylko wskazanie siedziby, ale również ad-

resu. Siedzibę spółki należy odróżnić od adresu spółki, który powinien być jej konkretyzacją,

poprzez podanie ulicy, numeru budynku, ewentualnie lokalu. Należy pamiętać, że siedziba osoby

prawnej zarejestrowanej w Polsce powinna być usytuowana na terytorium Rzeczypospolitej

Polskiej. Określenie „siedziba organu zarządzającego” nie jest zbyt precyzyjne w odniesieniu do

siedziby osoby prawnej, ponieważ w kontekście art. 38 k.c. trudno mówić o siedzibie organu,

gdyż nie ma on ani podmiotowości, ani osobowości prawnej.

2. Znaczenie siedziby osoby prawnej w jej działalności. Określenie siedziby jest konieczne

przede wszystkim w dokonywaniu czynności prawnych takich, jak: wykonywanie zobowiązań,

ustalenie właściwości miejscowej sądu w postępowaniu procesowym (art. 29 i 30 k.p.c.), a także

sądu powołanego do ustanowienia kuratora (art. 42 k.c. i art. 603 k.p.c.). Ponadto na podstawie

siedziby osoby prawnej ustalana jest właściwość miejscowa organu administracji publicznej

(art. 21 § 1 pkt 3 k.p.a.), właściwość miejscowa organów podatkowych (art. 17 § 1 ord.pod.),

a także miejsce zawarcia umowy (art. 70 § 2 k.c.) czy też miejsca spełnienia świadczenia

(art. 454 § 1 k.c.), w zasadzie takie samo jak miejsce zamieszkania osoby fizycznej.

KURATOR OSOBY PRAWNEJ

Art. 42.

§ 1. Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych

do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.
§ 2. Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej,

a w razie potrzeby o jej likwidację.

Zagadnienia ogólne

1. Cel regulacji art. 42 § 1 k.c. ma na względzie przede wszystkim interesy wierzycieli

osób prawnych, które nie prowadzą już aktywnej działalności gospodarczej, mają natomiast

jeszcze majątek i mogą odpowiadać za swoje zobowiązania. Kurator powinien być ustanowiony

jedynie w sytuacjach pilnych, co wynika z art. 42 § 2: „postarać się niezwłocznie o powołanie

organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację”. Według art. 69 k.p.c. sąd na

wniosek strony przeciwnej ustanowi kuratora, jeżeli strona ta podejmuje przeciwko drugiej

stronie czynność prawną niecierpiącą zwłoki.

2. Przesłanka ustanowienia kuratora osoby prawnej wynikająca z art. 42 § 1 – tj. nie-

możność prowadzenia swoich spraw – jest dosyć nieprecyzyjna. Działanie osoby prawnej wiąże

się z prowadzeniem jej spraw i reprezentacją. Wyeksponowanie w art. 42 tylko prowadzenia

spraw nie może prowadzić do wniosku, że jeżeli osoba prawna może prowadzić swoje sprawy,

a nie może jej reprezentować, to ustanowienie kuratora jest niemożliwe. Taka niemożność dzia-

łania może wystąpić również wówczas, gdy brak jest innych organów (np. rady nadzorczej),

od których decyzji będzie zależeć działanie osoby prawnej.

3. Ustanowienie kuratora jest dokonywane przez sąd opiekuńczy, w którego okręgu osoba

prawna ma lub miała ostatnio swoją siedzibę (art. 603 k.p.c.). Sąd określa zakres uprawnień

kuratora w wydanym mu zaświadczeniu (art. 604 k.p.c.). Kurator ustanowiony w trybie art. 42

k.c. nie jest jedynym możliwym przedstawicielem osoby prawnej. Poza nim może wystąpić

kurator dla uchylenia lub stwierdzenia nieważności uchwały wspólników lub walnego zgro-

madzenia (art. 253 i 426 k.s.h.), kurator dla strony niemającej organu powołanego do jej

reprezentowania (art. 69 k.p.c.), kurator powołany przez sąd rejestrowy (art. 24 u.KRej.S). Do

innych poza kuratorem przedstawicieli ustawowych możemy zaliczyć likwidatorów, zarządców,

zarządców komisarycznych, tymczasowego kierownika, reprezentanta upadłego (por. szerzej

A. Kidyba, Prawo handlowe..., 2007, s. 125–126).

Art. 42

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

Wybrane tezy z orzecznictwa

4. Kurator osoby prawnej ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 może reprezentować tę

osobę w postępowaniu o jej rozwiązanie (bez potrzeby ustanowienia oddzielnego kuratora

procesowego), jeżeli został on w postanowieniu o powołaniu do tego umocowany (por. do-

tyczący kuratora spółki wyrok SA w Warszawie z 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1462/99, OSA

2001, nr 3, poz. 16).

5. „Sprawa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez

wpisanie prawa własności na rzecz upadłego, mająca za podstawę zarzut nieważności umowy

sprzedaży nieruchomości przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości, jest sprawą dotyczącą

mienia masy upadłości. Jest to spór o przynależność mienia do masy upadłości, a jego wynik

decyduje o wejściu lub nie nieruchomości do majątku masy. W takim sporze sądowym repre-

zentantem upadłego jest, stosownie do omówionych wyżej przepisów, syndyk masy upadłości

i nie ma zastosowania art. 42 k.c., bowiem nie zachodzi niemożność działania upadłego banku

z braku uprawnionych organów, a zatem nie ma podstaw do ustanowienia kuratora” (wyrok SN

z 15 lutego 2002 r., III CKN 494/99, LexPolonica nr 1628567).

Poglądy doktryny

6. Nie sposób uzasadnić tezy o odpowiedzialności kuratora na wzór odpowiedzialności li-

kwidatora, gdyż kurator nie dysponuje kompetencjami „likwidacyjnymi”. Podstawą odpowie-

dzialności cywilnej kuratora wobec spółki będą zatem ogólne przepisy Kodeksu cywilnego

(np. art. 415 k.c.). Z art. 28 u.KRej.S wynika, że rolą kuratora powołanego na podstawie

art. 26 ust. 1 w zw. z art. 24 ust. 1 u.KRej.S jest przeprowadzenie czynności wymaganych do

wyboru lub powołania władz osoby prawnej. A zatem, podobnie jak w przypadku kuratora

ustanawianego na mocy art. 42 § 1 k.c., hipoteza art. 24 ust. 1 w zw. z art. 26 ust. 1 u.KRej.S

i w zw. z art. 28 u.KRej.S dotyczy sytuacji, w której w danej spółce nie działają jej obligatoryj-

ne organy (władze). Niewątpliwie podmiotem odpowiedzialnym za sporządzanie dokumentów

i zgłaszanie wniosków, o których mowa w art. 24 ust. 1 u.KRej.S, jest zarząd spółki kapitałowej

(M. Bielecki, Kurator w spółce…, s. 10).

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH OSÓB PRAWNYCH

Art. 43.

Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio

do osób prawnych.

Zagadnienia ogólne

1. Odpowiednie stosowanie regulacji o ochronie dóbr osobistych osób prawnych do

przepisów o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych sankcjonuje art. 43. Oczywiście ozna-

cza to zarówno modyfikację katalogu dóbr osobistych fizycznych, jak i środków służących ich

ochronie. Sięganie do art. 23 i 24, przy rozważaniu kwestii związanych z naruszaniem i ochroną

dóbr osobistych osób prawnych i jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej,

o których mowa w art. 33

, po wejściu w życie ustawy z 14 lutego 2003 r. nowelizującej Ko-

deks cywilny zostało znacznie ograniczone przez wprowadzenie instytucji firmy. Przedsiębiorcy

będący osobami prawnymi oraz jednostkami, do których będą miały odpowiednie zastosowanie

przepisy dotyczące osób prawnych, domagając się ochrony firmy, z reguły będą powoływać

się na art. 43

, a nie na art. 24.

2. Katalog dóbr osobistych osób prawnych i podmiotów, o których mowa w art. 33 k.c.,

jest otwarty i opiera się częściowo na art. 23. W związku z tym należy przyjąć, że niewątpliwie

takimi dobrami będą w szczególności: dobre imię, nazwa, firma, tajemnica korespondencji,

Art. 43

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

nietykalność pomieszczeń i tajemnicy przedsiębiorstwa (art. 55

pkt 8) osoby prawnej. Ponadto

niewątpliwie ochronie prawnej podlega: 1) tajemnica przedsiębiorstwa, jako nieujawnione do

wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, handlowe, organizacyjne przed-

siębiorcy, co do których podjął on niezbędne działania w celu zachowania poufności; 2) prawo

do klienteli, rozumiane jako prawo do normalnych relacji z grupą podmiotów, która w wyniku

działań osoby prawnej stała się punktem odniesienia w stosunku do jej aktywności, 3) prawo

do niezakłóconego czerpania zysku z prowadzonej działalności gospodarczej,

Wybrane tezy z orzecznictwa

3. „Dobra osobiste osób prawnych – to wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna

może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działań (art. 43 w zw. z art. 23 k.c.). Szkoła

wyższa może należycie wypełniać powierzone jej zadania dydaktyczno-wychowawcze, pole-

gające na kształceniu i wychowywaniu młodzieży tylko wówczas, gdy dysponuje odpowiednio

wysokim autorytetem wychowawczym i moralnym” (wyrok SN z 14 listopada 1986 r., II CR

295/86, OSNCP 1988, nr 2–3, poz. 40).

4. „Katalog dóbr osobistych osób prawnych należy, przez odpowiednie zastosowanie

art. 23 k.c. zgodnie z art. 43 k.c. uznać za otwarty, niewątpliwie zaś podlegającym ochronie

dobrem osobistym zarówno osoby fizycznej, jak i osoby prawnej jest jej dobra sława. Narusze-

nie dobrej sławy osoby prawnej może nastąpić przede wszystkim przez zarzucenie tej osobie,

a w szczególności jej organom, niewłaściwego postępowania mogącego ją narazić na utratę

zaufania potrzebnego do wykonywania działalności” (wyrok SA w Warszawie z 23 maja 2006 r.,

VI ACa 1221/05, LexPolonica nr 418139).

Poglądy doktryny

5. Dyskusyjne jest zaliczenie do dóbr osobistych wizerunku i czci osoby prawnej. Wydaje

się, że jeżeli wizerunek będzie traktowany tak jak to jest interpretowane w stosunku do osób

fizycznych, to nie będzie można się odnieść w kontekście ochrony do osób prawnych. Jednakże

dobre imię, renoma, dobra sława podlegają ochronie, z tym jednak, że bardziej jest to związane

z „czcią” osoby fizycznej (tak K. Grzybczyk, Naruszenie dobra…, s. 119).

6. Nie budzi wątpliwości niemajątkowy charakter dóbr osobistych osób prawnych. Są one

niezbywalne i nie podlegają egzekucji. Dobra niematerialne o charakterze majątkowym lub

o charakterze mieszanym, w którym element majątkowy można uznać za dominujący, nie

stanowią dóbr osobistych. Dlatego takich dóbr jak: znaki towarowe, nazwy regionalne, know-

-how, projekty wynalazcze i zdobnicze nie można zaliczyć do dóbr osobistych (tak A. Szpunar,

Ochrona dóbr osobistych..., s. 39).

7. Kategoria dóbr osobistych jest, co prawda, kategorią modyfikowaną przez specyfikę osób

prawnych i osób fizycznych, ale ich wspólną cechą jest niemajątkowy, osobisty charakter pod-

legający szczególnej ochronie (P. Granecki, Dobra osobiste…, s. 3).

Dział III

PRZEDSIĘBIORCY I ICH OZNACZENIA

Literatura: T. Białek, K. Zajączkowska-Weremczuk, Ochrona danych osobowych przedsiębiorcy będącego osobą

fizyczną, PUG 2007, nr 3; P. Bielski, Prowadzenie przedsiębiorstwa jako cecha konstrukcyjna spółki jawnej w prawie

polskim, Pr.Sp. 2009, nr 2; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz…, 2011, uwagi do art. 43

k.c.; B. Gliniecki,

Funkcje firmy przedsiębiorcy, PPH 2008, nr 4; B. Gliniecki, Zasada ograniczonej swobody wyboru firmy, Pr.Sp.

2009, nr 5; J. Grykiel, Pojęcie działalności gospodarczej i zawodowej w rozumieniu art. 43(1) k.c., SP 2005, nr 4;

M. Jasiakiewicz, Zdolność likwidacyjna nazwy przedsiębiorstwa w postępowaniu upadłościowym, PPH 2004, nr 3;

Art. 43

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

W.J. Katner, Podstawowe zagadnienia prawne nowej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, PPH 2004, nr 12;

A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009, uwagi do art. 43

k.c.; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1,

2008, uwagi do art. 43

–43

k.c.; M. Klapczyńska, Firma i jej ochrona, Warszawa 2004; A. Kołodziej, Licencja

firmy. O naturze prawa do firmy po nowelizacji Kodeksu cywilnego, KPP 2004, nr 1; J. Kuciński, Z. Trzciński,

Nowa regulacja ustawowa działalności gospodarczej w Polsce, RPEiS 2000, nr 3; M. Modrzejewska, Użycie nazwiska

osoby fizycznej w firmie przedsiębiorcy posiadającego osobowość prawną, PPH 2008, nr 5; M. Piotrowska, Nota-

riusz – nietypowy przedsiębiorca?, „Rejent” 2007, nr 7–8; M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny..., uwagi do

art. 43

–43

k.c.; Z. Radwański, Podmioty prawa cywilnego w świetle zmian kodeksu cywilnego przeprowadzonych

ustawą z dnia 14 lutego 2003 r., PS 2003, nr 7–8; M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2009, uwagi do art. 43

–43

k.c.; J. Sitko, Dualizm oznaczeń przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa – obrzeża prawa własności przemysłowej, PPH 2008,

nr 4; J. Sitko, Firma w świetle przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, nr 5, s. 25; R. Skubisz, Prawo do firmy

i jego ochrona, PiP 1993, nr 1; S. Sołtysiński i in., Kodeks spółek handlowych..., 2008, uwagi do art. 43

; M. Szy-

dło, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim, PS 2002, nr 7–8; J. Szwaja, Kodeks spółek…, t. 5, 2008, uwagi do

art. 43

; J. Szwaja, O przyszłym uregulowaniu firmy, PiP 1994, nr 12, s. 40 i n.; J. Szwaja, Zasada wyłączności firmy,

Pr.Sp. 2004, nr 5; M. Załucki, Upoważnienie do korzystania z firmy de lege lata i de lege ferenda, PUG 2005, nr 6;

Ł. Zamojski, Firma w postępowaniu rejestrowym, cz. I, Pr.Sp. 2006, nr 1; P. Zaporowski, Prowadzenie nabytego

przedsiębiorstwa pod dotychczasową nazwą, PS 2005, nr 5; P. Zaporowski, Spory wokół nowego prawa firmowego,

„Rejent” 2004, nr 5; P. Zaporowski, Zalety i wady unormowania skracania firm w art. 43

§ 4 k.c., KPP 2006, nr 4;

T. Żyznowski, Firma w Kodeksie cywilnym, PS 2003, nr 9.

PRZEDSIĘBIORCA

Art. 43

Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna,

o której mowa w art. 33

§ 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą

lub zawodową.

Zagadnienia ogólne

1. Geneza pojęcia przedsiębiorcy w prawie polskim jest bardzo długa, a po raz pierwszy

pojęcie przedsiębiorcy pojawiło się w ustawie z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej

konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.). W obecnie obowiązującej

ustawie z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r.

Nr 220, poz. 1447 ze zm.) art. 4 stanowi: „1. Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fi-

zyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa

przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. 2. Za

przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez

nich działalności gospodarczej”. Do chwili uchwalenia przez Sejm ustawy z 14 lutego 2003 r.,

która dodała art. 43

k.c., Kodeks cywilny nie zawierał określenia (definicji) „przedsiębiorca”.

2. Pojęcie przedsiębiorcy w Kodeksie cywilnym zawiera ogólną definicję przedsiębiorcy,

występującą w wielu przepisach tego Kodeksu i innych aktach prawa cywilnego. Rangę tej

definicji, doniosłej dla całego prawa prywatnego, podkreśla zamieszczenie jej w osobnym dziale

III tytułu II księgi III: „Przedsiębiorcy i ich oznaczenia”. Definicja ta ma walor uniwersalny

i odnosi się do wszelkich stosunków cywilnoprawnych. W obszarze prawa prywatnego poja-

wiają się jednak także definicje szczególne, mające znaczenie w określonym zakresie, zob. np.

art. 3 ust. 1 pkt 3 ustawy z 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.

Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.), art. 2 u.z.n.k. (por. np. Z. Radwański, Podmioty

prawa cywilnego…, s. 15).

3. Elementy definicji przedsiębiorcy wyznaczają dwa kryteria: podmiotowe i funkcjonal-

ne. Kryterium podmiotowe sprowadza się do stwierdzenia, że przymiot przedsiębiorcy może

przysługiwać każdemu podmiotowi stosunków cywilnoprawnych, tj. osobie fizycznej, osobie

prawnej oraz jednostce organizacyjnej, niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje

zdolność prawną, czyli jednostce, o której mowa w art. 43

k.c. Przedsiębiorcą może być osoba

fizyczna niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych. Bezsprzecznie przedsiębiorcami

są także spółki kapitałowe w organizacji. Pojęcie przedsiębiorcy nie obejmuje jednak, wbrew

Art. 43

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

definicji art. 4 u.s.d.g., jednostek organizacyjnych niemających podmiotowości prawnej, nie-

zależnie od tego, czy i w jakim stopniu są one wyodrębnione pod względem organizacyjnym,

majątkowym (np. spółki cywilne).

4. Definicje przedsiębiorcy zawarte w ustawach szczegółowych mają różny stopień

tożsamości z regulacją zawartą w Kodeksie cywilnym. Są one zbieżne, podobne lub różniące

się od definicji przyjętej w art. 43

k.c.; art. 5 ust. 2 ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo

upadłościowe i naprawcze, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.; art. 4 pkt 1

ustawy z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze

zm.; art. 2 pkt 1 ustawy z 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom ryn-

kowym, Dz.U. Nr 171, poz. 1206. Z kolei na gruncie ustawy z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym

Rejestrze Sądowym status przedsiębiorców przyznano podmiotom podlegającym wpisowi do

rejestru przedsiębiorców, enumeratywnie wyliczonym w art. 36 tej ustawy.

5. Wykładnia systemowa i celowościowa art. 43

prowadzi do wniosku, że działalność

przedsiębiorcy powinna mieć charakter zarobkowy, mimo że nie jest wskazana wprost w prze-

pisie, stanowi istotne kryterium statusu przedsiębiorcy. Oznacza to, że przedsiębiorca traktuje

wykonywaną odpłatnie działalność gospodarczą, co do zasady, jako zasadnicze źródło swojego

utrzymania (por. J. Kuciński, Z. Trzciński, Nowa regulacja…). Działalność jest wtedy zarobkowa,

gdy jest zdolna do potencjalnego generowania zysku.

Działalność przedsiębiorcy powinna być prowadzona w sposób zorganizowany. Nie ma zatem

charakteru przypadkowego, a sposobowi wykonywania działalności wytwórczej, usługowej

czy innej, prowadzący ją podmiot nadał ramy organizacyjne, chociażby najprostsze. Działal-

ność gospodarcza prowadzona jest w sposób zawodowy (profesjonalny), na własny rachunek

przedsiębiorcy i w jego własnym imieniu, a także na jego ryzyko. W związku z tym bezsporne

jest to, iż działalność zawodowa jest rodzajem działalności gospodarczej (tak m.in. J. Grykiel,

Pojęcie działalności…, s. 31).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

6. Prowadzenie działalności gospodarczej musi się odbywać w imieniu własnym. Realnie nie

spełnia tego kryterium osoba wykonująca tzw. samozatrudnienie, które jako działanie fikcyjne jest

faktycznie pracą najemną. Prowadzenie działania we własnym imieniu musi oznaczać, że podmiot

sam organizuje swoją działalność, dokonuje w swoim imieniu czynności prawnych wiążących się

z nią, jako uczestnik obrotu gospodarczego w szerokim znaczeniu tego pojęcia, zawiera wszelkie

umowy i ponosi odpowiedzialność za zaciągnięte zobowiązania oraz popełnione czyny.

7. Osoba, która prowadziła działalność gospodarczą, posiadająca „przedsiębiorstwo w zna-

czeniu przedmiotowym” i wydzierżawia je, względnie ustanawia na nim prawo użytkowania,

przestaje być przedsiębiorcą. Ten przymiot uzyskuje dzierżawca (użytkownik) i stan ten bę-

dzie trwał aż do chwili ustania stosunku dzierżawy względnie użytkowania (por. M. Szydło,

Pojęcie…, s. 5 i n.).

8. Dla posiadania statusu przedsiębiorcy nie jest także konieczne prowadzenie przedsiębior-

stwa w znaczeniu przedmiotowym. Posiadanie „przedsiębiorstwa” (w znaczeniu art. 55

) nie

jest warunkiem koniecznym do prowadzenia działalności zawodowej. Działalność ta bowiem

nie wymaga zorganizowania przedsiębiorstwa w sensie materialnym (M. Bednarek, System

P.P., t. 5, 2006, s. 577).

Wybrane tezy z orzecznictwa

9. „Analiza przepisów art. 2, 3 i 4 ust. 1 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności

gospodarczej […], art. 43

k.c. oraz art. 2 ust. 2 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodo-

wym od osób fizycznych […] pozwala przyjąć, że ustawodawca nie uznaje za przedsiębiorców

Art. 43

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

osób prowadzących wyłącznie działalność wytwórczą w rolnictwie w postaci upraw rolnych oraz

chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,

a także agroturystyki. Tak więc działalność polegająca na przetwórstwie warzyw i owoców

jest działalnością gospodarczą wykonywaną przez przedsiębiorcę” (wyrok WSA w Warszawie

z 25 maja 2006 r., VI SA/Wa 255/06, LexPolonica nr 1083964).

10. Statusu przedsiębiorcy nie mają wspólnoty mieszkaniowe. Wprawdzie są to jednostki

organizacyjne wyposażone w zdolność prawną, ale nie sposób przyjąć, że do ich zadań należy

prowadzenie we własnym imieniu działalności gospodarczej. „Wspólnota mieszkaniowa może

nabywać prawa majątkowe tylko do majątku wspólnego właścicieli lokali” (uchwała SN z 24 li-

stopada 2006 r., III CZP 97/06, MoP 2007, nr 1, s. 3).

Poglądy doktryny

11. Przeciwstawianie sobie działalności zawodowej i działalności gospodarczej na gruncie

prawa cywilnego nie ma uzasadnienia. W doktrynie słusznie podniesiono, że przedsiębiorca,

jako podmiot wykonujący działalność gospodarczą, musi być profesjonalistą, czyli musi mieć

odpowiednie kwalifikacje zależne od przedmiotu tej działalności (W.J. Katner, Podstawowe

zagadnienia…, s. 6 i n.).

12. W obecnym stanie prawnym za przedsiębiorcę uznaje się prowadzącego działalność

gospodarczą w każdej postaci (art. 43

k.c.), nie zaś (tylko) prowadzącego przedsiębiorstwo.

Oznacza to, że znaczna część regulacji dawnego prawa handlowego ma być stosowana w równej

mierze do wykonujących zatrudnienie zarobkowe, wolny zawód, samodzielnie wykonujących

rzemiosło, prowadzących gospodarstwo rolne, jak i prowadzących przedsiębiorstwo. Rozwiązanie

takie stanowi niewątpliwie nadmierną i niczym nieuzasadnioną uciążliwość dla prowadzących

działalność gospodarczą w postaci innej, niż prowadzenie przedsiębiorstwa, a zatem należy je

uznać za sprzeczne z wynikającym z konstytucyjnie gwarantowanej zasady wolności działal-

ności gospodarczej postulatem sprzyjania rozwojowi przedsiębiorczości (P. Bielski, Prowadzenie

przedsiębiorstwa…, s. 2).

13. Specyficznymi przedsiębiorcami są osoby wykonujące tzw. zawody zaufania publicznego,

np. notariusze, którzy prowadzą działalność na własny rachunek i we własnym imieniu, ale

działają też w interesie publicznym, uczestnicząc w obrocie gospodarczym i będąc jednocześnie

gwarantem bezpieczeństwa tego obrotu. Ponadto przy wykonywaniu swoich obowiązków za-

wodowych korzystają z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym (M. Piotrowska,

Notariusz – nietypowy…, s. 145 i n.).

FIRMA

Art. 43

§ 1. Przedsiębiorca działa pod firmą.

§ 2. Firmę ujawnia się we właściwym rejestrze, chyba że przepisy odrębne stanowią

inaczej.

Zagadnienia ogólne

1. Treść regulacji 43

§ 1 ustanawia zasadę, że każdy przedsiębiorca – niezależnie od jego

formy prawnej – działa pod firmą. Treść przepisu wskazuje wyraźnie na zakres podmiotowy

prawa do firmy. Wyznacza go status przedsiębiorcy. Odmiennie od regulacji Kodeksu handlowe-

go z 1934 r. obecnie pod firmą działa nie tylko spółka handlowa. Prawo i obowiązek używania

firmy ma każdy przedsiębiorca, a zatem każdy podmiot prawa cywilnego, który prowadzi we

własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Oznacza to, że każdy podmiot mający

Art. 43

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

status przedsiębiorcy, bez względu na formę organizacyjnoprawną i typ reprezentowanej własno-

ści, jest poddany przepisom Kodeksu cywilnego o tworzeniu, używaniu i dysponowaniu firmą.

2. Geneza pojęcia firmy pochodzi od łacińskiego słowa firmare, tj. stwierdzać, umacniać.

W średniowieczu znana była czynność firmatio, polegająca na potwierdzeniu (umocnieniu)

dokumentu własnym podpisem lub dotknięciem ręki. Do 2003 r. instytucja firmy była uregu-

lowana w Kodeksie handlowym z 1934 r., który w art. 26 § 1 stanowił, że: „Firma jest nazwą,

pod którą kupiec rejestrowy prowadzi przedsiębiorstwo”. Koncepcja przeniesienia przepisów

o firmie do Kodeksu cywilnego została zrealizowana w noweli z 14 lutego 2003 r. (Dz.U.

Nr 49, poz. 408), która uzupełniła Kodeks cywilny o nowy dział pt. „Przedsiębiorcy i ich

oznaczenia”. Obecnie na źródła tzw. prawa firmowego składają się przepisy art. 43

–43

k.c.

i regulacje szczegółowe zawarte w przepisach pozakodeksowych, w szczególności: 1) art. 8

§ 2, art. 11 § 3, art. 21, 24, 74 § 4, art. 90, 104, 127, 160, 206, 274 § 2, art. 305, 374, 461

§ 2, art. 554, 595 k.s.h.; 2) art. 27 ust. 2 pkt 1, art. 29 ust. 3 pkt 1, art. 30 ust. 1 pkt 1 u.s.d.g.

oraz 3) art. 34–35 i 38 u.KRej.S.

3. Funkcje firmy polegają przede wszystkim na indywidualizacji przedsiębiorcy jako pod-

miotu praw i obowiązków, dlatego pełni ona dla przedsiębiorcy rolę podobną do tej, jaką

dla człowieka pełni jego nazwisko. Funkcja indywidualizująca (identyfikacyjna, odróżniająca)

przedsiębiorcę jest funkcją prawną firmy. Oprócz tego firma może pełnić także inne funkcje,

w szczególności: informacyjną, reklamową, budowania wizerunku przedsiębiorcy. Prowadzący

działalność gospodarczą zabiegają o dobre postrzeganie ich firmy na rynku. Dążą również do

utrwalenia w świadomości klientów i szerokiego kręgu odbiorców informacji o firmie, a przez

to również o swoim przedsiębiorstwie, jego charakterze i przedmiocie działalności. Wyłączność

używania firmy ma dla przedsiębiorcy duże znaczenie m.in. ze względów konkurencyjnych.

Wskazuje się również na istotną rolę firmy w sferze ochrony konsumentów. Firma z jednej strony

symbolizuje reputację (image, goodwill) przedsiębiorcy, z drugiej zaś jest źródłem informacji

użytecznych dla konsumenta (J. Szwaja, Kodeks spółek…, t. 5, 2008, s. 38 i n.).

4. Podstawowe zasady tzw. prawa firmowego to m.in. zasady: 1) prawdziwości, 2) jedności,

3) ciągłości (kontynuacji), 4) jawności oraz 5) wyłączności firmy. Zasada prawdziwości firmy

oznacza jej zgodność z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym. Zasada jedności firmy spro-

wadza się do zakazu posługiwania się przez przedsiębiorcę więcej niż jedną firmą. Zasada

ciągłości pozwala na zachowanie, pod pewnymi warunkami, dotychczasowej firmy, mimo zmiany

niektórych okoliczności faktycznych lub prawnych (zob. np. art. 43

i 43

5. Obowiązek ujawnienia firmy we właściwym rejestrze nakłada na przedsiębiorcę art. 43

§ 2. W ten sposób urzeczywistniana jest zasada jawności (notyfikacji) firmy. Firmę przedsiębior-

cy będącego osobą fizyczną rejestruje się w ewidencji działalności gospodarczej prowadzonej

przez gminę właściwą dla miejsca zamieszkania takiej osoby. Ewidencja jest jawna i każdy ma

prawo dostępu do danych w niej zawartych oraz do przeglądania akt ewidencyjnych przedsię-

biorcy wpisanego do ewidencji. Firmy przedsiębiorców podlegających obowiązkowi wpisu do

rejestru przedsiębiorców prowadzonego przez Krajowy Rejestr Sądowy podlegają ujawnieniu

w tym rejestrze. Zgodnie z art. 36 u.KRej.S dotyczy m.in. to w szczególności: spółek prawa

handlowego, spółdzielni, spółdzielni europejskich, przedsiębiorstw państwowych, przedsiębior-

ców określonych w przepisach o zasadach prowadzenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej

działalności gospodarczej przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (tzw. przedsiębiorstw za-

granicznych), towarzystw. Wpis do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego

polega na ujawnieniu danych zawartych w postanowieniu sądu rejestrowego. Wpis taki podlega

ponadto ogłoszeniu w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Rejestr sądowy jest jawny i każdy ma prawo dostępu do danych w nim zawartych. Każdy ma

także prawo otrzymać, również drogą elektroniczną za pośrednictwem Centralnej Informacji

Krajowego Rejestru Sądowego, która prowadzi zbiór informacji rejestru i elektroniczny katalog

dokumentów spółek, poświadczone odpisy, wyciągi, zaświadczenia i informacje z rejestru (zob.

art. 4, 8, 13 i 20 u.KRej.S). Podmiot podlegający obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców

Art. 43

Piotr Nazaruk

Tytuł II. Osoby

nie może powoływać się wobec osób trzecich działających w dobrej wierze na dane, które nie

zostały wpisane do rejestru lub zostały z niego wykreślone. Przed dokonaniem wpisu sąd bada,

czy wskazane we wniosku dane dotyczące firmy przedsiębiorcy są prawdziwe (art. 23 w zw.

z art. 35 pkt 2 u.KRej.S), a w razie stwierdzenia opieszałości przedsiębiorcy w dopełnieniu obo-

wiązku ujawnienia firmy w rejestrze może zastosować wobec niego grzywnę (art. 24 u.KRej.S).

Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne

6. W świetle art. 43

firmę ujawnia się we właściwym rejestrze, chyba że odrębne przepisy

stanowią inaczej. Przykładem odrębnych przepisów zwalniających pewną grupę przedsiębiorców

z obowiązku ujawnienia firmy we właściwym rejestrze są – jak się wydaje – przepisy Kodeksu

spółek handlowych o spółkach kapitałowych w organizacji, które pozwalają takim spółkom

na podejmowanie działalności gospodarczej, a zarazem nie stwarzają możliwości dokonania

wpisu takich przedsiębiorców do żadnego z rejestrów (zgodnie z art. 11 § 3 k.s.h. firma spółki

kapitałowej w organizacji powinna zawierać dodatkowe oznaczenie „w organizacji”).

7. Firma bywa zaliczana do tzw. nazw handlowych, które na mocy art. 8 Konwencji paryskiej

o ochronie własności przemysłowej (Dz.U. z 1975 r. Nr 9, poz. 51) podlegają ochronie, zwłaszcza

przed czynami nieuczciwej konkurencji. Firma nie stanowi wystarczającej podstawy dla realizacji

ochrony nazwy handlowej przedsiębiorcy, gdyż nie określa warunków tej ochrony, nie wskazuje

też, jakie roszczenia przysługują w razie naruszenia prawa do nazwy. Decydują o tym przepisy

prawa wewnętrznego (wyrok NSA z 28 lutego 2002 r., II SA 2914/01, MoP 2002, nr 7, s. 291).

Wybrane tezy z orzecznictwa

8. Zasadniczą funkcją firmy jest indywidualizacja przedsiębiorcy jako podmiotu praw i obo-

wiązków. W tym zakresie pełni ona dla przedsiębiorcy rolę podobną do tej, jaką dla człowieka

pełni jego nazwisko (por. wyrok SA w Poznaniu z 22 października 1991 r., I ACr 400/90,

„Wokanda” 1992, nr 1, s. 27).

9. W postępowaniu rejestrowym sąd rozpoznaje wnioski w kolejności ich wpływu. Datą

wpisu do rejestru jest data wydania postanowienia sądu w przedmiocie wpisu. Sam wpis ma

charakter czynności faktycznej (uchwała składu 7 sędziów SN z 15 marca 1991 r., III CZP

13/91, OSNCP 1991, nr 7, poz. 77).

Poglądy doktryny

10. Mając na względzie potrzebę (klasyfikowania niektórych dóbr jako osobistych) oraz

kształt nowego prawa do firmy jako przejawu szczególnej regulacji prawa przedsiębiorców,

proponuję zakwalifikować firmę jako dobro osobiste przedsiębiorcy chronione prawem pod-

miotowym bezwzględnym i charakteryzujące się zliberalizowanymi ustawowo ograniczeniami

co do zawierania umów dotyczących tego prawa. Pewne dobra ze względu na szczególną więź

z podmiotem uprawnionym zasługują wciąż na szczególną instytucjonalną ochronę (A. Koło-

dziej, Licencja firmy…, s. 51).

11. Zgodnie z art. 43

w zw. z art. 43

k.c. przedsiębiorca będący osobą fizyczną działa pod

firmą. Według przepisu art. 43

k.c. firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko. Możliwe

jest włączenie do firmy pseudonimu lub określeń wskazujących na przedmiot działalności

przedsiębiorcy, miejsce jej prowadzenia oraz innych określeń dowolnie obranych. Powyższe

oznacza, że z mocy prawa firma, pod którą działa osoba fizyczna, musi zawierać jej imię

i nazwisko, a dane w postaci imienia i nazwiska mogą w pewnych sytuacjach stanowić stricte

dane osobowe w rozumieniu ustawy o ochronie danych osobowych, gdy samo imię i nazwi-

sko wystarczy do zidentyfikowania osoby fizycznej (T. Białek, K. Zajączkowska-Weremczuk,

Ochrona danych…, s. 20).

Art. 43

Piotr Nazaruk

Księga I. Część ogólna

12. Swoboda przedsiębiorcy w indywidualnym ukształtowaniu swojej firmy pod względem

graficznym doznaje pewnych ograniczeń, których źródłem są przepisy wykonawcze do ustawy

o Krajowym Rejestrze Sądowym. Określają one szczegółowo postępowanie rejestrowe oraz

obligatoryjne formularze wniosków o wpis, które narzucają w tym względzie zuniformizowane

liternictwo (J. Szwaja, Kodeks spółek…, t. 5, 2008, s. 52 i n.).

CZYTELNOŚĆ FIRMY

Art. 43

§ 1. Firma przedsiębiorcy powinna się odróżniać dostatecznie od firm innych

przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku.
§ 2. Firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy,

przedmiotu działalności przedsiębiorcy, miejsca działalności, źródeł zaopatrzenia.

Zagadnienia ogólne

1. Regulacja zasad wyłączności i prawdziwości firmy została uregulowana w art. 43

Niniejsze zasady zmierzają przede wszystkim do ochrony szeroko rozumianego interesu pu-

blicznego i do zapewnienia bezpieczeństwa obrotu. Zasada prawdziwości firmy oznacza zgod-

ność z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym. Z zasady tej wynika, po pierwsze, że

firma powinna umożliwiać – bez żadnych wątpliwości – identyfikację przedsiębiorcy (zasada

jasności, jednoznaczności firmy). Musi zatem odpowiednio dla tego celu odróżniać się od firm

innych przedsiębiorców (art. 43

§ 1). W ten sposób realizowana jest także zasada wyłączności

firmy. Po drugie zaś, firma nie może wprowadzać w błąd (art. 43

§ 2). Dalsze uregulowania

zawierają art. 43

, 43

i 43

2. Firma musi odróżniać się dostatecznie od firm innych przedsiębiorców, a ocena

w tym zakresie powinna być dokonywana nie tylko z punktu widzenia innych przedsiębior-

ców, ale także z punktu widzenia kontrahentów przedsiębiorcy i konsumentów. Przy ocenie,

czy porównywane firmy dostatecznie różnią się od siebie, należy brać pod uwagę pełne ich

brzmienie. W praktyce przyjmuje się, że firma dostatecznie różni się od innych, gdy różnica

między nimi jest łatwo zauważalna dla przeciętnego odbiorcy bez potrzeby przeprowadzania

dokładnych porównań. W świetle komentowanego przepisu należy tego dokonywać w odniesie-

niu do wszystkich przedsiębiorców działających na tym samym rynku, a nie tylko w odniesieniu

do przedsiębiorców zarejestrowanych w tej samej miejscowości, ale na terenie całego kraju.

3. Firma nie może wprowadzać w błąd co do przedmiotu działalności przedsiębiorstwa.

Często wskazywanym przykładem firmy wprowadzającej w błąd co do przedmiotu działalności

jest np. zamieszczanie w firmie przedsiębiorcy świadczącego usługi medyczne słowa „klinika”,

choć rzeczywiście świadczone usługi sprowadzają się do zwykłej diagnostyki lub pomocy am-

bulatoryjnej. Podobnie rzecz się przedstawia w wypadku zamieszczenia słowa „bank” w firmie

przedsiębiorcy, który nie świadczy, bo nie może zgodnie z prawem bankowym świadczyć usług

bankowych. Mylące jest zamieszczenie w firmie określenia „hurtownia” dla działalności pole-

gającej na sprzedaży detalicznej. Brzmienie firmy nie może wprowadzać w błąd nie tylko co

do rodzaju działalności, ale także co do jej rozmiaru i innych cech charakterystycznych, np.

„międzynarodowa spółka”, jeśli wspólnikami są tylko Polacy.

Wybrane tezy z orzecznictwa

4. „Zbieżność dźwiękowa nazwy firmy »Interagra« i »Interabra« może powodować u kon-

sumentów pomyłki co do tego, z którą firmą wchodzą w stosunki handlowe, zwłaszcza gdy

poza zbieżnością brzmienia nazwy występuje poważna zbieżność graficzna znaków” (wyrok SA

w Łodzi z 14 marca 1991 r., I ACr 23/91, OSP 1991, nr 11–12, poz. 281).

Art. 43

Piotr Nazaruk

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Mienie w KC komentarz
155 170 KC komentarz
Jama brzuszna c d 17 12 06 komentarz
Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu LIST DO FILIPIAN
Dostosuj zakład do przepisów prawa pracy Komentarz do ankiety kontrolnej bhp na budowie, 2005 cz3
Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego, tom II 1, Księga II Lud Boży , cz 1 Wierni chrześcijanie, P
Komentarz praktyczny do Nowego Testamentu EWANGELIA WEDŁUG ŚWIĘTEGO MARKA
Alimenty i ojcostwo Komentarz
egzamin praktyczny 2007 komentarz
Platon Obrona sokratesa Koment
Psalm 38, Komentarze do Psalmów-Papież Jan Paweł II,Benedykt XVI
Psalm 4, Komentarze do Psalmów-Papież Jan Paweł II,Benedykt XVI
komentarze do testów z przedsiębiorczości, podręczniki szkoła średnia liceum technikum klasa 3 trzec

więcej podobnych podstron