Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 1 -

Ćwiczenia - prawa człowieka i ich ochrona

2008/2009

WYKAZ WYBRANYCH ZAGADNIEŃ

(foliogramy)

Oprac. dr Michał Balcerzak

Katedra Praw Człowieka

Wydział Prawa i Administracji UMK

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 2 -

Elementy prawa międzynarodowego – wprowadzenie do prawa międzynarodowego praw człowieka

1) Pojęcie

PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

oraz

PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO PRAW CZŁOWIEKA

zespół norm regulujących stosunki między

państwami, organizacjami międzynarodowymi

i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych

mającymi zdolność do działania w stos. m-dowych

(R. Bierzanek, J. Symonides)

 zdecentralizowany charakter prawa m-dowego

 brak nadrzędnego ośrodka normotwórczego

 brak systemu sądów międzynarodowych

 specyficzny system egzekwowania odpowiedzialności

za naruszenie norm prawa m-dowego

P

RAWO MIĘDZYNARODOWE PRAW CZŁOWIEKA

SYSTEM NORMATYWNY

SYSTEM INSTYTUCJONALNY SYSTEM OCHRONY

uniwersalny (powszechny) system ochron

dział prawa międzynarodowego

obejmuje normy dotyczące

gwarancji praw i wolności

przysługujących określonym

 podmiotom uprawnionym

w obszarze jurysdykcji

 podmiotów zobowiązanych

sądy międzynarodowe niepowiązane hierarchicznie

 funkcja sądów m-dowych i organów quasi-

sądowych

uporządkowany zespół

norm prawnych

klasyfikowany wg

różnych kryteriów, np.

tematycznego lub

regionalnego

zespół organów

międzynarodowych

służących rozwijaniu

systemów normatywnych,

kontrolujących wykonania

zobowiązań, itd.

* * *

Forum współpracy państw

w dziedzinie praw człowieka

Powiązanie systemu

normatywnego z

systemem

instytucjonalnym

wraz z określonymi

 procedurami ochrony

wg kryterium

tematycznego lub

regionalnego

system europejski

Rada Europy

OBWE

Wspólnota(Unia)

Europejska

-

system
amerykański

-

system
afrykański

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 3 -

2) P

ODMIOTOWOŚĆ PRAWNOMIĘDZYNARODOWA

3) S

UWERENNOŚĆ

–

FORMALNE KRYTERIUM PODMIOTOWOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ

pojęcie prawne

N

IEPODLEGŁOŚĆ

pojęcie polityczne

zasada
suwerenności

Ograniczenia suwerenności mogą wynikać jedynie z umowy m-dowej lub prawa zwyczajowego.

4) Ź

RÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

w sensie materialnym  czynniki, które sprawiają, że prawo m-dowe kształtuje się

i ma moc obowiązującą

w sensie formalnym  zewnętrzny wyraz procesu tworzenia prawa

 W prawie krajowym to ustawodawca określa, kto jest podmiotem prawa
 W prawie m-dowym brak normy definiującej podmiotowość – stąd kategoria ta ma
charakter doktrynalny

Podmioty pierwotne

PAŃSTWA

Utrzymywanie stosunków dyplomatycznych
i konsularnych

Ius tractatuum

Członkostwo w organizacjach międzynarodowych

Wysuwanie i zaspokajanie roszczeń
w stosunkach międzynarodowych

Podmioty wtórne:

Organizacje

międzynarodowe

Kwestia podmiotowości prawnomiędzynarodowej

jednostki

Składniki suwerenności (wg L. Ehrlicha)

„samowładność”

-

prawna niezależność od czynników
zewnętrznych

„całowładność”

-

kompetencja normowania wszystkich
stosunków wewnątrz państwa

Zasada nieinterwencji, tj. zakaz ingerencji w sprawy
wewnętrzne innego państwa

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 4 -

 art. 38 ust. 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (MTS) – wskazanie
formalnych źródeł prawa międzynarodowego

1. Trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach,

które będą mu przekazane, stosuje:

a) umowy międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły, wyraźnie

uznane przez państwa spór wiodące;

b) zwyczaj międzynarodowy, jako dowód istnienia powszechnej praktyki, przyjętej jako

prawo;

c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane;

d) z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59, wyroki sądowe tudzież opinie
najznakomitszych znawców prawa różnych narodów, jako środek pomocniczy do
stwierdzania przepisów prawnych.

Kwestia kompletności katalogu źródeł prawa międzynarodowego

 akty jednostronne państwa

 uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych

 umowa m-dowa, zwyczaj m-dowy i zasady ogólne prawa stanowią źródła o jednakowej mocy

wiążącej, tj. są równorzędne (wyjątki  zobowiązania z Karty Narodów Zjednoczonych

art. 103 KNZ:

W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków Organizacji Narodów Zjednoczonych,

wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami, wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy

międzynarodowej, zobowiązania wynikające z niniejszej Karty mają pierwszeństwo.

 normy ius cogens - Artykuł 53 Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów z 1969 r.

norma imperatywna prawa międzynarodowego

norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od
której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez
późniejszą normę postępowania prawa międzynarodowego o tym samym charakterze.

 problemy z egzemplifikacją

 w prawie międzynarodowym praw człowieka: zakaz tortur

 pojęcie soft law

--> Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

 zakres uznania norm prawa międzynarodowego w porządku prawnym RP

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 5 -

Organizacje międzynarodowe – forum współpracy państw w dziedzinie praw człowieka

1) P

OJĘCIE

„

ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWEJ

”

–

brak definicji normatywnej w prawie międzynarodowym

 zinstytucjonalizowana forma realizacji wspólnych

celów przez uczestników stosunków międzynarodowych

 forum współpracy międzynarodowej działające na zasadzie

dobrowolnego udziału we wspólnej realizacji celów lub interesów

-> stowarzyszenie państw wyposażone we wspólne organy

i ustanowione na podstawie umowy m-dowej (J. Brierly)

2) P

ODZIAŁY ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH

rządowe

pozarządowe

(governmental organizations – GOs)

(non-governmental organizations (NGOs)

uniwersalne

zamknięte (grupowe)

wg domeny głównej działalności

polityczne

niepolityczne

wg kompetencji organizacji

ponadpaństwowe organizacje

międzypaństwowe organizacje koordynacyjne

integracyjne

3) K

OMPETENCJE ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWEJ

4) Członkostwo organizacji międzynarodowej

 co do zasady – PAŃSTWA

 wyjątkowo – terytoria

 niekiedy – organizacje m-dowe

Brak definicji także w

prawie krajowym

Art. 90 (1) Konstytucji

RP nie precyzuje

pojęcia organizacji

międzynarodowych,

mimo że dopuszcza

„przekazanie

kompetencji organów

władzy państwowej w

niektórych sprawach”

dążą do maksymalnego upowszechnienia
członkostwa (ONZ i org. wyspecjalizowane)

z założenia grupują ograniczoną liczbę państw
wg kryterium geograficznego lub innego

organizacje m’dowe o charakterystycznym zakresie
uprawnień w stosunku do państw członkowskich:
-

stanowienie prawa skierowanego zarówno do

państw, jak i bezpośrednio do jednostek;

-

autonomia sądowa (obowiązkowa jurysdykcja

organu sądowego utworzonego specjalnie dla danej
organizacji);

-

autonomia finansowa (własne źródła dochodów)

działające
npdst.
umów
m-dowych

działające npdst.
określonego prawa
krajowego

-

organizacje bezpieczeństwa
zbiorowego;

-

organizacje pokojowego
rozwiązywania sporów;

-

sojusze

-

techniczne (np. Powszechny Związek
Pocztowy);

-

finansowe (organizacje Grupy Banku
Światowego)

Organizacje gospodarcze

międzypaństwowe organizacje
regulacyjne
-np. Międzynarodowa Organizacja
Lotnictwa Cywilnego

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 6 -

Rada Praw Człowieka

ONZ

CZŁONKOWIE PIEROWOTNI

uczestniczą w przygotowaniu i zawarciu statutu organizacji, tj. umowy międzynarodowej

o powołaniu organizacji. Członkostwo wtórne nabywa się w drodze przystąpienia do organizacji już istniejącej, po

spełnieniu warunków przewidzianych w statucie i za zgodą dotychczasowych członków.

Rodzaje członkostwa:

 pełne

 stowarzyszone

 obserwatorzy

Ustanie członkostwa

jednostronne wystąpienie

pozbawienie praw członkowskich

rozwiązanie organizacji

ustanie podmiotowości prawnomiędzynarodowej państwa

członkowskiego

5. System instytucjonalny Organizacji Narodów Zjednoczonych

statut organizacji => Karta Narodów Zjednoczonych (San Francisco, 26.06.1945 r.)

organy główne ONZ (art. 7 ust. 1 KNZ)

Zgromadzenie

Ogólne

Rada

Bezpieczeństwa

Rada

Gospodarczo-

Społeczna

Rada Powiernicza Międzynarodowy

Trybunał

Sprawiedliwości

Sekretariat

Komisje
funkcjonalne

Komisje
regionalne

Agencje wyspecjalizowane

Wysoki Komisarz

ONZ ds. Praw

Człowieka

Wysoki Komisarz

ONZ ds.

Uchodźców

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 7 -

6. System instytucjonalny Rady Europy

statut Rady Europy => 5.05.1949 r.

Zgromadzenie

Parlamentarne

Komitet Ministrów

Kongres Władz

Lokalnych i

Regionalnych

Sekretariat

Komitet Zastępców Ministrów – monitoring
wykonywania orzeczeń ETPC

Komitet Zarządzający Praw Człowieka (Steering Committee)

DH-PR

(usprawnianie

procedur)

DH-DEV

(rozwijanie praw

człowieka)

DH-MIN

(mniejszości

narodowe)

Grupy ad-hoc
(np. dostęp do dokumentów
urzędowych – DH-S-AC)

Komisje parlamentarne

Europejski

Trybunał Praw

Człowieka

Kancelaria

Europejski Komitet ds.
Zapobiegania Torturom (CPT)

Europejska Komisja przeciwko
Rasizmowi i Nietolerancji
(ECRI)

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 8 -

Proceduralne aspekty prawa międzynarodowego praw człowieka

Mechanizmy dochodzenia roszczeń na drodze międzynarodowej

1) O

DPOWIEDZIALNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA PAŃSTWA

- prace Komisji Prawa Międzynarodowego

-

projekt z 2001 r.

Naruszenie zobowiązania rodzi odpowiedzialność – powstaje też nowe zobowiązanie – obowiązek
naprawienia skutków naruszenia w możliwie największym stopniu



restitutio in integrum

odpowiedzialność państwa = naruszenie zobowiązania + możliwość przypisania

-

czym jest szkoda?

-

szkoda nie jest warunkiem koniecznym odpowiedzialności

2) P

ROCEDURY DOCHODZENIA ROSZCZEŃ

międzynarodowe

krajowe

uniwersalne

regionalne

-

organy państwa

-

inne podmioty ?

Krajowe środki prawne
zapewniają ochronę prawną, tj.
możliwość wysuwania roszczeń
i domagania się przywrócenia
stanu zgodnego z prawem oraz
zadośćuczynienia

Realizują prawo do krajowego środka prawnego:

 art. W ust. 3 MPPOiP
 art. 14 EKPC
 art. 8 PDPC

W polskim porządku prawnym:

-

procesowe środki zaskarżenia

-

skarga do RPO

-

skarga konstytucyjna

-

...........

KNZ

Odrębne traktaty
międzynarodowe

-

Procedury zmierzające do

niezależnego rozstrzygnięcia o
odpowiedzialności międzynarodowej;

-

Procedury kontrolne,

monitoring;

-

Procedury „eksperckie

”

Procedury
polityczne

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 9 -

3) P

ROCEDURY OPARTE NA

KNZ –

PROCEDURY POLITYCZNE

procedura1 235 – „publiczna”

nazwana tak od rezolucji ECOSOC nr 1235 z 6.06.1967 r., na mocy której ECOSOC upoważnił

Komisję Praw Człowieka do badania informacji o przypadkach masowych naruszeń praw

człowieka. Zasadniczą cechą procedury 1235 jest jej publiczny charakter. Komisja Praw

Człowieka ONZ omawiała przypadki łamania praw człowieka na swoich corocznych sesjach,

mogła także zastosować całą gamę środków politycznego nacisku na państwa oskarżane o

łamanie praw człowieka.

procedura 1503 – „poufna”

wdrażana na podstawie rezolucji ECOSOC nr 1503 z 27.05.1970 r., zreformowana na podstawie

rezolucji ECOSOC 2000/3 z 16.06.2000 r. (postępowanie z zawiadomieniami dotyczącymi praw

człowieka), zwaną także procedurą poufną.

Funkcje Komisji Praw Człowieka przejęła od 2006 r.  Rada Praw Człowieka

- sprawozdawcy (rapporteurs) tematyczni i krajowi

4)

PROCEDURY EKSPERCKIE

–

OPARTE NA TRAKTATACH M

-

DOWYCH INNYCH NIŻ

KNZ

KATEGORIE GWARANCJI PROCEDURALNYCH:



Sprawozdania państw



Mechanizm skargi indywidualnej



Mechanizm skargi międzypaństwowej



Niezależne śledztwo

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 10 -

TRAKTATY

„

PODSTAWOWE

”

W UNIWERSALNYM SYSTEMIE OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA

MPPO

I

P (1966)

MPPGS

I

K (1966)

Zestawienie procedur traktatowych w uniwersalnym systemie ochrony praw

człowieka

Mechanizm kontroli

Traktat

S

P

R

A

W

O

Z

D

A

N

IA

Z

A

W

IA

D

O

M

IE

N

IA

IN

D

Y

W

ID

U

A

L

N

E

S

K

A

R

G

I

M

IĘ

D

Z

Y

P

A

Ń

S

T

W

O

W

E

N

IE

Z

A

L

E

Ż

N

E

Ś

L

E

D

Z

T

W

O

1.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i

Politycznych

(ICCPR, MPPOiP)

●

●

●

-

2.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych

Socjalnych

i Kulturalnych (MPPGSiK, ICESCR)

●

-

-

-

3.

Konwencja w sprawie Eliminacji Wszelkich

Form Dyskryminacji Rasowej (CERD)

●

●

●

-

4.

Konwencja w sprawie Eliminacji Wszelkich

Form Dyskryminacji Kobiet (CEDAW)

●

●

-

●

5.

Konwencja przeciwko Torturom oraz Innemu

Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu

Traktowaniu i Karaniu (CAT)

●

●

●

●

6.

Konwencja o Prawach Dziecka (CRC)

●

-

-

-

7.

Międzynarodowa Konwencja

o Ochronie Praw Wszystkich Pracowników –

Migrantów

i Członków Ich Rodzin (CMW)

●

●

●

-

KONWENCJE ONZ

Z

2006

R

:

K

ONWENCJA O PRAWACH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

K

ONWENCJA O OCHRONIE PRZED WYMUSZONYMI ZAGINIĘCIAMI

Traktaty antydyskryminacyjne:

eliminacja dyskryminacji rasowej:
CERD (966)

eliminacja dyskryminacji
kobiet: CEDAW (1979)

-

tortury: CAT (1984)

-

prawa dzieci: CRC (1989)

-
-

prawa migrantów: CMW

(1990)

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 11 -

5. M

ECHANIZM SKARGI INDYWIDUALNEJ DO

K

OMITETU

P

RAW

C

ZŁOWIEKA

-

CHARAKTER PROCEDURY

-

PRZESŁANKI DOPUSZCZALNOŚCI SKARGI

Dochodzenie roszczeń na podstawie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

1) Podstawa normatywna

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności  EKPC

 traktat międzynarodowy przyjęty 4.11.1950 r.

 w mocy od 3.11.1953 r.

STRUKTURA OGÓLNA:



ROZDZIAŁ I (art. 2-18): Prawa i wolności



ROZDZIAŁ II (art. 19-51): Europejski

Trybunał Praw Człowieka



ROZDZIAŁ III (art. 52-59): postanowienia

różne

 PROTOKOŁY DODATKOWE DO EKPC

2) Europejski Trybunał Praw Człowieka

 stały organ międzynarodowy utworzony na podstawie EKPC – „sąd traktatu” a nie

„sąd organizacji”, uchwala własny Regulamin (zasady proceduralne, organizacja Trybunału)

 liczba sędziów = liczba państw-stron Konwencji

 sędziowie zasiadają w Trybunale we własnym imieniu, powoływani na sześcioletnią

kadencję z możliwością reelekcji



STRUKTURA

T

RYBUNAŁU

–

WIELKA IZBA

–

IZBY

-

KOMITETY



ZADANIA

(art. 32 Konwencji): rozstrzyganie wszystkich kwestii dotyczących

wykładni i stosowania Konwencji oraz Protokołów na podstawie procedur:

a) skargi indywidualnej

b) skargi międzypaństwowej

c) opinii doradczych (na wniosek Komitetu Ministrów RE)

podpisanie przez RP:

26.11.1991

(wraz z oficjalnym przystąpieniem do

Rady Europy)

ratyfikacja przez RP:

19.01.1993

 deklaracja o uznaniu jurysdykcji
Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka:

30.04.1993 r.

Art. 47 Konwencji

„opinie doradcze w kwestiach prawnych dotyczących wykładni
Konwencji i jej Protokołów.”
- nie mogą dotyczyć treści i zakresu praw i wolności, ani
jakichkolwiek innych zagadnień, które Trybunał mogłyby
rozpatrywać w wyniku postępowania podjętego na podstawie
postanowień Konwencji.

Opinia ETPCz 2008 r. ws. list kandydatów na sędziów
ETPC

Art. 33 Konwencji

-

niekoniecznie w obronie
własnego obywatela, także w
interesie ogólnym

-

od 1999 r. tylko wyrok w
sprawie Cypr v. Turcja (2001)

-

w toku sprawa Gruzja v. Rosja

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 12 -

3) Kompetencja Trybunału w zakresie rozpoznawania skarg indywidualnych – art. 34 Konwencji



do 1.11.1998 (reforma systemu na podstawie Protokołu nr 11) – kompetencja warunkowa –

wymagająca dodatkowej deklaracji państwa-strony



po 1.11.1998  kompetencja bezwarunkowa

Zarys systemu przed reformą npdst. Protokołu nr 11

4) Locus standi przed ETPC i obowiązki Państw-Stron

Zgodnie z art. 34 Konwencji skarżącym może być:

a) jednostka (osoba fizyczna)

b) organizacja pozarządowa  znaczenie  przykłady

c) grupa jednostek

Uprawnieniu do składania skarg indywidualnych towarzyszy obowiązek Państw (art. 34 in fine):

„Wysokie Układające się Strony zobowiązują się nie przeszkadzać w żaden sposób skutecznemu
wykonywaniu tego prawa.”

-

interpretacja „nieprzeszkadzania”

-

obowiązki wynikające z prawa do skutecznego środka prawnego

5) Zasady ogólne postępowania skargowego

-

zasada jawności

-

urzędowy charakter języka angielskiego i francuskiego przy zachowaniu możliwości komunikowania
się z Trybunałem w języku narodowym

-

zasada sporności

-

zasada reprezentacji

Europejska Komisja Praw Człowieka –
badanie dopuszczalności i raport co do
meritum
Jurysdykcja ETPC – na wniosek EKPC
lub skarżącego (w późniejszym okresie
funkcjonowania systemu)
Wkraczanie Komitetu Ministrów w sferę
orzekania o naruszeniu Konwencji

ZASTĄPIENIE Europejskiej Komisji
Praw Człowieka i sesyjnego Trybunału
jednym organem, który przyjął nazwę
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Brak kompetencji Komitetu Ministrów w
sferze orzekania o naruszeniu Konwencji
 wyłącznie funkcje nadzorcze nad
wykonywaniem orzeczeń ETPC

Roszczenie

związane z

naruszeniem

KONWENCJI

lub

PROTOKOŁÓW

Kompetencja Trybunału ratione personae – pojęcie „ofiary”

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 13 -

6) Przebieg postępowania skargowego

etapy

Dopuszczalność formalna (formal admissibility)

Dopuszczalność materialna (material admissibility – compliance)

SKARGA

Przesłanki dopuszczalności formalnej:

-

wyczerpanie środków krajowych

-

zachowanie terminu 6-miesięcznego

Przesłanki niedopuszczalności

-

ne bis in idem

-

dwutorowość procedury międzynarodowej

-

niezgodność z postanowieniami Konwencji
ratione materiae

-

oczywista bezzasadność

-

nadużycie prawa do skargi

-

kryterium „znaczącego uszczerbku”

Wstępne badanie przesłanek
dopuszczalności w
Kancelarii Trybunału –
prowadzenie korespondencji
ze skarżącym, gromadzenie
dokumentacji

KOMITET (3-osob.)

Jednomyślne uznanie skargi za niedopuszczalną

Koniec biegu skargi

IZBA (7-osob.)

W przypadku niejednomyślności

-

wstępne uznanie dopuszczalności

-

możliwość połączenia rozpoznawania
dopuszczalności i co do meritum

-

ustalanie faktów

Przekazanie

sprawy do Wielkiej

Izby npdst art. 30

ZAKOMUNIKOWANIE SPRAWY RZĄDOWI:

stanowisko strony rządowej w sprawie skargi

postępowanie pojednawcze

UGODA

WYROK

WNIOSEK

STRONY NPDST ART. 43

NADZÓR KOMITETU MINISTRÓW NAD WYKONANIEM WYROKU LUB UGODY

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 14 -

ZMIANY W SYSTEMIE EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZŁOWIEKA

WPROWADZONE PRZEZ PROTOKÓŁ NR 14 (nie wszedł w życie)

I. Protokół nr 14 został otwarty do podpisu 13.05.2004 r., natomiast wejdzie w życie po upływie

trzech miesięcy od dnia ratyfikacji przez wszystkie Państwa-Strony Konwencji

 kwestia rosyjska (podpisanie 4/05/2006 r., ratyfikacja ???)
 deklaracja rządu RP przekazana Sekretarzowi Generalnemu RE przy podpisywaniu

Protokołu nr 14 w dn. 10/11/2004:

Rząd RP deklaruje, że będzie interpretował zmiany wprowadzone przez Protokół nr 14 do EKPC (...)

w zgodzie z postanowieniem art. 59 ust. 3 tej Konwencji oraz ogólną zasadą nieretroaktywności traktatów,

zawartą w art. 28 Konwencji Wiedeńskiej o Prawie Traktatów z 23 maja 1969 r.

 Kadencja sędziów: 9 lat bez możliwości reelekcji.

 Skład jednego sędziego – art. 27 KE

Sędzia zasiadający jednoosobowo może uznać za niedopuszczalną lub skreślić z listy spraw w

Trybunale skargę wniesioną na podstawie artykułu 34, jeśli taka decyzja może zostać podjęta bez

dalszego rozpatrywania.

 Dodatkowa przesłanka dopuszczalności skargi indywidualnej – kryterium

„znaczącego

uszczerbku”

(significant disadvantage) - z zastrzeżeniami wyłączającymi:

KLAUZULA OGÓLNA

jeśli poszanowanie praw człowieka w
rozumieniu Konwencji i jej Protokołów
wymaga rozpatrzenia meritum skargi,

KLAUZULA BRAKU „NALEŻYTEGO
ROZPATRZENIA” SPRAWY W
SYSTEMIE KRAJOWYM

nie może być odrzucona na tej podstawie żadna
sprawa, która nie została należycie rozpatrzona
przez sąd krajowy,

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 15 -

Art. 20 ust. 2 Protokołu nr 14

Nowe kryterium dopuszczalności wprowadzone przez artykuł 12 niniejszego Protokołu do artykułu 35

ustęp 3.b Konwencji nie będzie obowiązywało wobec skarg uznanych za dopuszczalne przed

wejściem w życie Protokołu. Przez dwa lata od wejścia w życie niniejszego Protokołu nowe
kryterium dopuszczalności może być stosowane tylko przez Izby i Wielką Izbę Trybunału.

 możliwość interwencji Komisarza Praw Człowieka RE w postępowaniu przed ETPC (art.

36 ust. 3) – przedstawianie stanowiska i udział w rozprawach  podobieństwa na tle instytucji

rzeczników generalnych przez ETS

 możliwość przystąpienia Unii Europejskiej do EKPC – art. 59 ust. 2 EKPC

 procedury wspomagające nadzór Komitetu Ministrów nad wykonywaniem wyroków
ETPC:

- procedura interpretacyjna - art. 46 ust. 3

Jeśli Komitet Ministrów uzna, że czuwanie nad wykonaniem ostatecznego wyroku jest utrudnione przez

problem z wykładnią wyroku,

może on przekazać to zagadnienie Trybunałowi w celu rozstrzygnięcia w

kwestii wykładni. Decyzja o przekazaniu podejmowana jest większością dwóch trzecich głosów

przedstawicieli uprawnionych do zasiadania w Komitecie.

- postępowanie w sprawie stwierdzenia naruszenia art. 46 ust. 1 (obowiązek wykonywania

wyroków ETPC) – art. 46 ust. 4

Jeśli Komitet Ministrów uzna, że Wysoka Układająca się Strona odmawia przestrzegania ostatecznego

wyroku w sprawie, w której jest stroną może on, po doręczeniu tej Stronie formalnego zawiadomienia oraz

na podstawie decyzji podjętej większością dwóch trzecich głosów przedstawicieli uprawnionych do

zasiadania w Komitecie, przekazać Trybunałowi

zapytanie, czy ta Strona nie wykonała swojego

zobowiązania na podstawie ustępu 1.

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 16 -

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 17 -

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 18 -

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 19 -

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 20 -

ZAKAZ TORTUR W EKPC i KONWENCJACH SPECJALNYCH

Art. 3 KE

Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu

traktowaniu albo karaniu.

-

zobowiązanie o charakterze niederogowalnym

-

prawo absolutne

-

KE nie definiuje pojęcia „tortur” ani „nieludzkiego traktowania”

Definicja tortur – art. 1 Konwencji ONZ przeciwko torturom oraz innemu okrutnemu,

nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1984 r.

(Convention Against Torture -> CAT) - Komitet Przeciwko Torturom (ONZ)

W rozumieniu niniejszej Konwencji "tortury" oznaczają
każde działanie, poprzez które jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub
cierpienie, fizyczne bądź psychiczne,

-

w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania,

-

w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o
którego dokonanie jest ona podejrzana,

-

a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę

-

albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji,

gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego
lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia
albo za wyraźną lub milczącą zgodą.

Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem
sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo.

Konwencja o Zapobieganiu Torturom (...)  CPT

 Convention on the Prevention

of Torture z 1987 r.

-

tworzy Komitet ds. Zapobiegania Torturom,

-

wyposaża Komitet w kompetencje do przeprowadzania wizytacji w
miejscach detencji (areszty, zakłady karne, szpitale psychiatryczne, etc.)

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 21 -

Data ratyfikacji
przez Polskę

07/09/1994

http://www.coe.org.pl

 wybrane konwencje i inne dokumenty  ...

ZAKAZ TORTUR W ORZECZNICTWIE ETPC

-

art. 3 Konwencji zawiera jedną z podstawowych wartości demokratycznego
społeczeństwa. W sposób absolutny zakazuje tortur lub nieludzkiego albo
poniżającego traktowania lub karania, niezależnie od okoliczności i zachowania
ofiary (Labita p. Włochom, 2000 r.);

-

koncepcja „minimalnego progu dolegliwości”; Ocena minimalnego stopnia
dolegliwości jest względna; musi być oceniona przy uwzględnieniu okoliczności
każdej sprawy;

-

wyrok Irlandia p. Zjednoczonemu Królestwu (1978) – ocena technik
śledczych służb bezpieczeństwa w Irlandii Północnej;

-

kryteria oceny: charakter i kontekst traktowania, jego intensywność, metody,
czas trwania, skutki fizyczne i psychiczne wywołane u pokrzywdzonego, płeć,
wiek i stan zdrowia ofiary;

-

tortury: umyślnie nieludzkie traktowanie, powodujące poważne cierpienie
fizyczne i/lub psychiczne;

-

nieludzkie traktowanie/karanie – powodowanie intensywnego cierpienia
fizycznego i/lub psychicznego;

-

poniżające traktowanie – sposób traktowania, który ma wzbudzić u ofiary
uczucie strachu, niepokoju, poczucie niższości;

-

cierpienie i poniżenie musi wykraczać poza nieunikniony element cierpienia i
poniżenia związany z daną formą zgodnego z prawem traktowania lub
karania (np. naturalny stres psychiczny związany z pozbawieniem wolności,
dyskomfort, etc.);

-

podwyższenie standardu: Selmouni p. Francji (1999)

-

kary cielesne w szkołach: Tyrer p. Zjednoczonemu Królestwu (1978)

-

aktualny problem występujący w skargach przeciwko RP: przeludnienie
zakładów karnych (postępowania przed ETPC w toku)

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 22 -

Iwańczuk p. Polsce (wyrok z 2001 r.)

W dniu 19 września 1993 r. o godz. 21

30

skarżący zwrócił się do władz aresztu o wydanie

zezwolenia na wzięcie przez niego udziału w wyborach do Parlamentu RP, jako że w areszcie
we Wrocławiu stworzono ku temu warunki. Strażnik więzienny przyprowadził go do pokoju
strażników. Grupa czterech strażników oznajmiła skarżącemu, że aby uzyskać zezwolenie na
wzięcie udziału w głosowaniu musi się rozebrać i poddać szczegółowym oględzinom ciała.
Skarżący zdjął ubranie, pozostając w bieliźnie, na co strażnicy więzienni rzekomo zareagowali
śmiechem, zaczęli wymieniać poniżające uwagi o jego ciele i lżyli go słownie. Skarżącemu
nakazano rozebrać się do naga. Odmówił i ponownie poprosił o zgodę na głosowanie bez
przeprowadzania oględzin ciała. Po odmowie skarżący został odprowadzony do celi, bez
uzyskania zgody na wzięcie udziału w głosowaniu.
(...)
W dniu 23 września 1993 r. skarżący złożył do Sądu Najwyższego protest, w którym zarzucił, iż
poprzez pozbawienie go możliwości oddania głosu naruszone zostało jego prawo do
głosowania. (...) Wskazał, że w pomieszczeniu, w którym odbywało się głosowanie było ok.
dziesięciu dodatkowych strażników. Jego zdaniem, nieuzasadnione było więc twierdzenie, że
mógłby stanowić jakiekolwiek zagrożenie, zwłaszcza, iż stwierdzono, że nie mógł mieć przy
sobie żadnej broni.
(...)
W dniu 27 października 1993 r. Sąd Najwyższy oddalił protest wyborczy. (...) Sąd Najwyższy
stwierdził na podstawie notatki, że strażnicy więzienni ustalili, że skarżący mógł mieć schowaną
brzytwę i mógłby grozić nią członkom komisji wyborczej. Sąd stwierdził, że strażnicy więzienni
działali zgodnie z Regulaminem wykonywania tymczasowego aresztowania z 1989 r., który
przewiduje, że „w razie potrzeby tymczasowo aresztowani podlegają kontroli” i zgodnie
z niepublikowanym zarządzeniem w sprawie ochrony i obrony zakładów karnych i aresztów
śledczych dotyczącym, inter alia, oględzin ciała zatrzymanych. (...) Sąd Najwyższy stwierdził, że
w wyniku wydarzenia, na które wniesiono skargę, nie doszło do naruszenia prawa skarżącego
do głosowania.

TRYBUNAŁ:

-

Oceniając zaskarżone traktowanie trzeba także wziąć pod uwagę zamiar osób,
które się go dopuściły, czy działały w zamiarze upokorzenia lub poniżenia. W tym
kontekście zauważono, że skarżący był obrażany i wyszydzany przez czterech
strażników więziennych.

-

Takie zachowanie miało skarżącego upokorzyć i poniżyć. To, zdaniem Trybunału,
pokazało brak poszanowania dla godności skarżącego. Przyjmując, że na takie
traktowanie pozwolono sobie w stosunku do osoby, która, jak przedstawiono
wcześniej, chciała skorzystać ze swojego prawa do głosowania w ramach
możliwości stworzonych specjalnie w tym celu dla osób tymczasowo
aresztowanych w areszcie we Wrocławiu. Nie znajdując przekonującego
usprawiedliwienia dla takiego działania Trybunał jest zdania, że w omawianym
wypadku postępowanie, które upokorzyło i poniżyło skarżącego jest
równoznaczne z traktowaniem poniżającym, sprzecznym z art. 3.

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 23 -

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego

Pojęcie „wolności” i „bezpieczeństwa osobistego”

PDPC – art. 3 – Każda osoba ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego
Art. 9 – Nikt nie może podlegać arbitralnemu zatrzymaniu, aresztowaniu lub wygnaniu.

Standard KE:

Art. 5 KE -> Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie

może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie

ustalonym przez prawo (...)

Czym jest pozbawienie wolności?

Zastosowanie środków pozostających w dyspozycji

władzy publicznej, w wyniku których osoba bez lub wbrew własnej woli zostaje zamknięta w
określonym i przestrzennie ograniczonym miejscu na pewien czas. (P. Hofmański)

Treść prawa zawartego w art. 5 KE 

Poszerzenie standardu prawa do

wolności i bezp. osobistego:

-

art. 1 Protokołu nr 4 -> zakaz pozbawienia wolności z powodu niemożności
wywiązania się ze zobowiązań umownych;

-

art. 3 Protokołu nr 7 -> prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie

* art. 5 KE nie dotyczy zwykłych ograniczeń swobody poruszania się -> por. art. 2 Protokołu nr 4:

Artykuł 2 - Prawo do swobodnego poruszania się

1) Każdy, kto przebywa legalnie na terytorium Państwa, ma prawo do swobodnego
poruszania się i do swobodnego wyboru miejsca zamieszkania na tym terytorium.

2) Każdy może swobodnie opuścić jakikolwiek kraj, włączając w to swój własny.

3) Korzystanie z tych praw nie może podlegać innym ograniczeniom niż te, które określa ustawa
i które są konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na bezpieczeństwo państwowe
i publiczne, utrzymanie porządku publicznego, zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia
lub moralności, lub ochronę praw i wolności innych osób.

4 Prawa wymienione w ustępie 1 mogą zostać poddane, w określonych rejonach, ustawowym
ograniczeniom uzasadnionym interesem publicznym w społeczeństwie demokratycznym.

wolność od arbitralnego (=dowolnego)
stosowania środków detencyjnych
(zatrzymania, aresztowania, kary
pozbawienia wolności, ...)

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 24 -

 art. 5 wymaga, aby pozbawienie wolności było „zgodne z prawem” i „w

trybie ustalonym przez prawo”  oznacza to nie tylko stosowanie środków
detencyjnych na podstawie i według przepisów prawa, ale także zgodność z
nadrzędnym celem tego standardu 

ochroną jednostki przed

arbitralnością/samowolą organów władzy publicznej

Katalog dopuszczalnych podstaw stosowania środków detencyjnych

-

podstawy stosowania środków detencyjnych w art. 5 KE określono w sposób
enumeratywny;

-

dwie kategorie ekscepcji od prawa do wolności:

o

w kontekście prawa karnego  klasyczne formy pozbawienia wolności,

detencja w charakterze środka społecznej ochrony i kontroli (np. celem

zabezpieczenia wykonania decyzji sądu, kontroli nieletnich, etc.)

o w kontekście prawa administracyjnego  np. detencja porządkowa w zw.

z wydaleniem z kraju.

Art. 5 ust. 1 a) - zgodne z prawem pozbawienie wolności w wyniku skazania przez
właściwy sąd

Art. 5 ust. 1 b) – zgodne z prawem zatrzymanie lub aresztowanie w przypadku

niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu
lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;

Art. 5 ust. 1 c) - zgodne z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed

właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia
czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia
popełnienia takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego
dokonaniu;

Art. 5 ust. 1 d) - pozbawienie nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem

orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodne z
prawem pozbawienie nieletniego wolności w celu postawienia go przed
właściwym organem;

Art. 5 ust. 1 e) zgodne z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia

szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej,
alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

Art. 5 ust. 1 f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu

zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub
osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub
ekstradycję.

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 25 -

GWARANCJE PROCEDURALNE W KONTEKŚCIE POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Art. 5 ust. 2  prawo do niezwłocznej informacji o przyczynach zatrzymania i

stawianych zarzutach, w języku zrozumiałym dla zatrzymanego

Art. 5 ust. 3  prawo do niezwłocznego postawienia przed sędzią lub innym

urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy
sądowej



prawo do sądzenia w rozsądnym terminie albo zwolnienia na czas

postępowania

Art. 5 ust. 4  prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia legalności

pozbawienia wolności (gwarancja habeas corpus)

Art. 5 ust. 5  prawo do odszkodowania za zatrzymanie lub aresztowanie

niezgodne z treścią art. 5 KE

Najważniejsze problemy w kontekście art. 5 KE w sprawach polskich

(npdst. Sprawozdania Pełnomocnika MSZ ds. postępowań przed ETPCz

)

A) Przewlekłość tymczasowego aresztu (art. 5 ust. 3 Konwencji)

-

od września 2004 r. skargi dotyczące przewlekłości tymczasowego aresztu
stanowiły ok. 45% wszystkich komunikowanych skarg przeciwko Polsce,

-

w latach 2001-2005 r. Trybunał zakomunikował stronie rządowej 32 takie skargi
(od 1994 r. w sumie 42) oraz wydał łącznie 15 wyroków stwierdzających
naruszenie art. 5 § 3 z uwagi na przewlekłość tymczasowego aresztu. Od 1994 r.
zapadło w sumie 19 wyroków stwierdzających takie naruszenie.

-

w kilku wyrokach Trybunał ograniczył się do stwierdzenia naruszenia przez
Polskę art. 5 ust. 3, nie zasądzając jednak żadnego zadośćuczynienia
finansowego na rzecz skarżącego z uwagi na okoliczności sprawy (z reguły
dotyczyło to skarżących skazanych za zabójstwo).

-

jednym z głównych problemów jest również fakt niedostatecznego uzasadniania
przez sądy przedłużenia stosowania tymczasowego aresztu - orzecznictwo
Trybunału wymaga, by każdorazowe przedłużenie tymczasowego aresztu było
poprzedzone staranną analizą akt sprawy i potrzeby dalszego utrzymywania
tymczasowego aresztu.

-

w prawie polskim brak jest odrębnego środka prawnego na przewlekłość
tymczasowego aresztu – kwestii tej nie dotyczy w szczególności ustawa o
skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu
sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki. Nie obejmuje ona również przewlekłości w
fazie postępowania przygotowawczego

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 26 -

2) „Areszt prokuratorski”

W wyrokach Klamecki nr 2 (2003), Dacewicz (2002), Sałapa (2002), Niedbała (2000)

Trybunał stwierdził naruszenie przez Polskę art. 5 ust. 3 Konwencji w zakresie prawa do
postawienia przed sędzią, z uwagi na fakt, że do dnia 4 sierpnia 1996 r. decyzje w sprawie
zastosowania tymczasowego aresztowania podejmowane były przez prokuratora (art. 210 ust. 1
i 2 KPK), a nie – jak wymaga Konwencja – przez sąd. Trybunał stwierdził m.in., że:

-

prokurator nie spełnia podstawowych gwarancji art. 5 ust. 3, ponieważ władze
prokuratorskie należą do organów władzy wykonawczej państwa, wykonują funkcje
dochodzeniowe i śledcze w postępowaniach karnych oraz są stroną takich postępowań

-

możliwość złożenia zażalenia na postanowienie prokuratora o zastosowaniu

tymczasowego aresztowania do sądu właściwego do rozpatrzenia jego sprawy uznany
został przez Trybunał za niewystarczający w rozumieniu art. 5 ust. 3 Konwencji.

Stan prawny obowiązujący od 4 sierpnia 1996 r. jest zgodny z wymogami art. 5 ust. 3.

3) Brak możliwości uczestniczenia przez tymczasowo aresztowanego lub jego
obrońcy w posiedzeniach w sprawie tymczasowego aresztu (art. 5 ust. 4)

Klamecki nr 2 (2003), Niedbała (2000), Włoch (2000), Kawka (2001)Sałapa
(2002)Trzaska (2000)

-

brak równości (kontradyktoryjności) stron postępowania karnego w odniesieniu
do wniosków o uchylenie tymczasowego aresztowania lub zażaleń na
postanowienia o odmowie uchylenia.

-

Trybunał: jedną z podstawowych cech takiej procedury powinna być „równość
broni” pomiędzy prokuratorem i osobą aresztowaną.

-

Stan naruszenia został usunięty poprzez wprowadzenie do nowego kodeksu
postępowania karnego z 1997 r. (art. 249 § 5) postanowienia przewidującego, że
obrońca oskarżonego musi być powiadomiony i może wziąć udział w posiedzeniu
w przedmiocie zastosowania, przedłużenia tymczasowego aresztowania lub
rozpatrzenia zażalenia na postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu tego
środka.

4) Przewlekłe rozpatrywanie wniosków ws. uchylenia tymczasowego aresztu (art. 5 ust. 4)

Iłowiecki (2001)

-

kilkumiesięczne rozpatrywanie przez sądy wniosków skarżącego o uchylenie
aresztu

-

Trybunał: art. 5 ust. 4 gwarantuje osobom zatrzymanym lub aresztowanym
prawo do zakwestionowania zgodności z prawem pozbawienia ich wolności, a
jednocześnie ustanawia nich prawo zainicjowania procedury zmierzającej do
uzyskania „bezzwłocznego” rozstrzygnięcia sądowego w kwestii legalności
tymczasowego aresztowania i zarządzenia jego przerwania, jeżeli stwierdzono
jego bezprawność.

5) Ograniczenie wolności w związku z deportacją (art. 5 ust. 1)

Shamsa (2003)

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 27 -

PRAWO DO RZETELNEGO PROCESU

right to a fair trial  prawo do ?

rzetelnego
słusznego
uczciwego
sprawiedliwego

procesu
postępowania

Zakres przedmiotowy:

1) prawa i obowiązki o charakterze cywilnym => „płaszczyzna cywilnoprawna”

-

nie ogranicza się do praw/zobowiązań na gruncie prawa
cywilnego/prywatnego

-

nie ma znaczenia klasyfikacja sporu w prawie krajowym, ani kognicja
określonego rodzaju sądownictwa krajowego

-

kryterium: bezpośredni wpływ na prawa/obowiązki skarżącego

-

brak jednolitej definicji pojęcia „praw i obowiązków o charakterze
cywilnym”

-

przykłady ekscepcji wyraźnych – potwierdzonych w orzecznictwie: sprawy
pracownicze urzędników publicznych, gdy dotyczą stanowisk związanych
ze sprawowaniem władzy publicznej (Pellegrin p. Francji, 1999), sprawy
deportacyjne, wznowienie postępowania cywilnego, sprawy z zakresu
prawa wyborczego.

-

W zakres pojęcia wchodzą m.in. spory z dziedziny zabezpieczeń
społecznych (Feldbrugge p. Holandii, 1986), postępowania cywilne, np.
spadkowe, rodzinne, etc.

2) rozstrzyganie o zasadności oskarżenia w sprawie karnej => „płaszczyzna

karnoprawna”

-

autonomiczny charakter pojęcia „oskarżenie” i „sprawa karna”

-

„oskarżenie” – „oficjalne potwierdzenie zarzutu popełnienia przestępstwa”
– działania równoznaczne z postawieniem zarzutów

-

„sprawa karna” – 1) klasyfikacja sprawy w prawie krajowym; 2) charakter
czynu; 3) charakter i stopień dotkliwości kary;

-

fazy postępowania karnego a zakres gwarancji z art. 6 KE

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 28 -

Pojęcie „sądu”

- wymóg niezawisłego i bezstronnego sądu ustanowionego na mocy ustawy.

- kryteria: sposób powoływania sędziów, gwarancje przed naciskami zewnętrznymi,
zewnętrzne znamiona niezawisłości
Sfera orzekania a sfera administracyjna działania sądownictwa.

- prawo do rzetelnego procesu a PRAWO DO SĄDU -> Golder p. Zjednoczonemu
Królestwu (1975)

Kryterium „rozsądnego czasu postępowania”

- Konstytucja RP – kryterium rozpatrzenia sprawy „bez nieuzasadnionej zwłoki”

- zakres temporalny – początek i koniec postępowania wchodzącego w zakres art. 6 KE

- kryteria oceny w kontekście rozsądnego czasu postępowania:

1) stopień skomplikowania sprawy;
2) zachowanie się organów prowadzących postępowanie;
3) zachowanie się skarżącego
4) znaczenie/sedno sprawy dla skarżącego.

Słuszna i publiczna rozprawa sądowa

- zasada równości broni procesowych – zasada kontradyktoryjności

- „publiczne” rozpatrzenie sprawy – jawność zewnętrzna – w stosunku do „świata
zewnętrznego” – mediów, osób trzecich

- przesłanki wyłączenia jawności rozprawy sądowej

art. 6 ust. 2 – 3 -> karnoprocesowy standard minimalny

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 29 -

Prawo do rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie a

kwestia zaskarżania przewlekłości postępowania w prawie

polskim

sprawach przeciwko Pce od 1993 r.



brak środków prawnych służących efektywnemu zaskarżeniu

przewlekłości;



Wyrok Kudła przeciwko Polsce (2000 r.) – stwierdzenie naruszenia art.

6 ust. 1 w zw. z art. 13 Konwencji à art. 13: Prawo do skutecznego środka

prawnego



Wykonanie wyroku ws. Kudła – środek o charakterze ogólnym:

wprowadzenie do ustawodawstwa środka służącego zaskarżeniu

przewlekłości



pierwsze przymiarki legislacyjne 2001-2002, ostatecznie nowy projekt:

2003-2004



ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony

do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej

zwłoki (wejście w życie: 17/09/2004)

USTAWA

z dnia 17 czerwca 2004 r.

o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym

bez nieuzasadnionej zwłoki

(Dz. U. z dnia 16 sierpnia 2004 r.)

Art. 1. 1. Ustawa reguluje zasady i tryb wnoszenia oraz rozpoznawania skargi strony, której
prawo do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki zostało naruszone na skutek
działania lub bezczynności sądu.
2. Przepisy ustawy stosuje się odpowiednio, gdy na skutek działania lub bezczynności sądu albo
komornika sądowego doszło do naruszenia prawa strony do przeprowadzenia i zakończenia bez

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 30 -

nieuzasadnionej zwłoki sprawy egzekucyjnej lub innej sprawy dotyczącej wykonania orzeczenia
sądowego.

Art. 2. 1. Strona może wnieść skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga
dotyczy, nastąpiło naruszenie jej prawa do rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki,
jeżeli postępowanie w tej sprawie trwa dłużej, niż to konieczne dla wyjaśnienia tych okoliczności
faktycznych i prawnych, które są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, albo dłużej niż to konieczne
do załatwienia sprawy egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego
(przewlekłość postępowania).
2. Dla stwierdzenia, czy w sprawie doszło do przewlekłości postępowania, należy w
szczególności ocenić terminowość i prawidłowość czynności podjętych przez sąd w celu
wydania w sprawie rozstrzygnięcia co do istoty lub czynności podjętych przez sąd lub komornika
sądowego w celu przeprowadzenia i zakończenia sprawy egzekucyjnej albo innej sprawy
dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego, uwzględniając charakter sprawy, stopień
faktycznej i prawnej jej zawiłości, znaczenie dla strony, która wniosła skargę, rozstrzygniętych w
niej zagadnień oraz zachowanie się stron, a w szczególności strony, która zarzuciła
przewlekłość postępowania.

Art. 3. Uprawnionym do wniesienia skargi jest:

1) w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe - strona;

2) w postępowaniu w sprawach o wykroczenia - strona;
3) w postępowaniu w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny
zabronione pod groźbą kary - strona lub wnioskodawca;
4) w postępowaniu karnym - strona oraz pokrzywdzony, nawet jeśli nie jest stroną;
5) w postępowaniu cywilnym - strona, interwenient uboczny i uczestnik postępowania;
6) w postępowaniu sądowo-administracyjnym - skarżący oraz uczestnik postępowania na
prawach strony;
7) w postępowaniu egzekucyjnym oraz w innym postępowaniu dotyczącym wykonania
orzeczenia sądowego - strona oraz inna osoba realizująca swoje uprawnienia w tym
postępowaniu.

Art. 4. 1. Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed
którym toczy się postępowanie.
2. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed sądem apelacyjnym lub Sądem
Najwyższym - właściwy do jej rozpoznania jest Sąd Najwyższy.
3. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania przed wojewódzkim sądem
administracyjnym lub Naczelnym Sądem Administracyjnym - właściwy do jej rozpoznania jest
Naczelny Sąd Administracyjny.
4. Sądem właściwym do rozpoznania skargi dotyczącej przewlekłości postępowania
egzekucyjnego lub innego postępowania dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego jest sąd
okręgowy, w którego okręgu prowadzona jest egzekucja lub wykonywane są inne czynności, a
gdy egzekucja lub inne postępowanie dotyczące wykonania orzeczenia sądowego prowadzone
jest w dwu lub więcej okręgach - sąd, w okręgu którego dokonano pierwszej czynności.

Art. 5. 1. Skargę o stwierdzenie, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła
przewlekłość postępowania, wnosi się w toku postępowania w sprawie.
2. Skargę składa się do sądu, przed którym toczy się postępowanie.
3. Skargę dotyczącą przewlekłości postępowania egzekucyjnego lub innego postępowania
dotyczącego wykonania orzeczenia sądowego wnosi się do sądu, o którym mowa w art. 4 ust. 4.

Art. 6. 1. Skarga powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego.

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 31 -

2. Skarga powinna ponadto zawierać:
1) żądanie stwierdzenia przewlekłości postępowania w sprawie, której skarga dotyczy;
2) przytoczenie okoliczności uzasadniających żądanie.
3. Skarga może zawierać żądanie wydania sądowi rozpoznającemu sprawę zalecenia podjęcia
w wyznaczonym terminie odpowiednich czynności oraz zasądzenia odpowiedniej sumy
pieniężnej, o której mowa w art. 12 ust. 4.

Art. 7. Sąd, do którego wniesiono skargę, przedstawia ją niezwłocznie sądowi właściwemu wraz
z aktami sprawy, w której toczy się postępowanie.

Art. 8. 1. Sąd rozpoznaje skargę w składzie trzech sędziów.
2. W sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania toczącego się na skutek skargi
sąd stosuje odpowiednio przepisy o postępowaniu zażaleniowym obowiązujące w
postępowaniu, którego skarga dotyczy.

Art. 9. 1. Skargę niespełniającą wymagań przewidzianych w art. 6 ust. 2 sąd właściwy do jej
rozpoznania odrzuca bez wzywania do uzupełnienia braków.
2. Sąd odrzuca skargę wniesioną przez nieuprawnionego albo niedopuszczalną na podstawie
art. 14.

Art. 10. 1. Sąd właściwy do rozpoznania skargi zawiadamia o toczącym się postępowaniu Skarb
Państwa - prezesa tego sądu, którego działanie lub bezczynność według twierdzeń skarżącego
spowodowało przewlekłość postępowania, doręczając mu odpis skargi.
2. Jeżeli skarga dotyczy przewlekłości postępowania prowadzonego przez komornika
sądowego, sąd zawiadamia komornika oraz Skarb Państwa - prezesa tego sądu rejonowego,
przy którym działa komornik, doręczając im odpis skargi.
3. Skarbowi Państwa oraz komornikowi, w razie zgłoszenia udziału w sprawie, przysługują
prawa strony w zakresie rozpoznania skargi.

Art. 11. Sąd wydaje orzeczenie w terminie dwóch miesięcy, licząc od daty złożenia skargi.

Art. 12. 1. Skargę niezasadną sąd oddala.
2. Uwzględniając skargę, sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy, nastąpiła
przewlekłość postępowania.
3. Na żądanie skarżącego sąd może zalecić podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do
istoty, odpowiednich czynności w wyznaczonym terminie. Zalecenia nie mogą wkraczać w
zakres oceny faktycznej i prawnej sprawy.
4. Uwzględniając skargę, sąd może, na żądanie skarżącego, przyznać od Skarbu Państwa, a w
przypadku skargi na przewlekłość postępowania prowadzonego przez komornika - od
komornika, odpowiednią sumę pieniężną w wysokości nieprzekraczającej 10.000 złotych. W
wypadku przyznania odpowiedniej sumy pieniężnej od Skarbu Państwa, wypłaty dokonuje sąd
prowadzący postępowanie, w którym nastąpiła przewlekłość postępowania, ze środków
własnych tego sądu.

Art. 13. 1. Odpis orzeczenia uwzględniającego skargę sąd doręcza prezesowi właściwego sądu.
2. Odpis orzeczenia uwzględniającego skargę dotyczącą przewlekłości postępowania
prowadzonego przez komornika sąd doręcza Ministrowi Sprawiedliwości.

Art. 14. Skarżący może wystąpić z nową skargą w tej samej sprawie po upływie 12 miesięcy, a
w sprawie egzekucyjnej lub innej dotyczącej wykonania orzeczenia sądowego po upływie 6
miesięcy, od daty wydania przez sąd orzeczenia, o którym mowa w art. 12.

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 32 -

Art. 15. 1. Strona, której skargę uwzględniono, może w odrębnym postępowaniu dochodzić
naprawienia szkody wynikłej ze stwierdzonej przewlekłości od Skarbu Państwa albo solidarnie
od Skarbu Państwa i komornika.
2. Postanowienie uwzględniające skargę wiąże sąd w postępowaniu cywilnym o odszkodowanie
lub zadośćuczynienie, co do stwierdzenia przewlekłości postępowania.

Art. 16. Strona, która nie wniosła skargi na przewlekłość postępowania zgodnie z art. 5 ust. 1,
może dochodzić - na podstawie

art. 417

ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.

U. Nr 16, poz. 93, z późn. zm.

1)

) - naprawienia szkody wynikłej z przewlekłości, po

prawomocnym zakończeniu postępowania co do istoty sprawy.

Art. 17. 1. Skarga podlega stałej opłacie w wysokości 100 złotych.
2. Jeśli skargę wniosło kilka osób, każda z nich uiszcza opłatę oddzielnie; jeżeli została
uiszczona jedna opłata bez odpowiedniego wskazania, uznaje się, że wniosła ją osoba
wymieniona jako pierwsza w skardze.
3. Uwzględniając skargę, sąd z urzędu zwraca uiszczoną od niej opłatę.

Art. 18. 1. W okresie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy osoby, które przed
tym dniem złożyły skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (zwanego dalej
"Trybunałem"), zarzucając naruszenie prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie, o
którym mowa w

art. 6

ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.

U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, z 1995 r. Nr 36, poz. 175, 176 i 177, z 1998 r. Nr 147, poz. 962
oraz z 2003 r. Nr 42, poz. 364), mogą wnieść skargę o stwierdzenie przewlekłości postępowania
na podstawie przepisów niniejszej ustawy, jeżeli skarga do Trybunału została wniesiona w toku
postępowania, którego ona dotyczy, i o ile Trybunał nie wydał postanowienia w przedmiocie
dopuszczalności skargi.
2. Skarga wniesiona w trybie ust. 1 powinna wskazywać datę wniesienia skargi do Trybunału.
3. Właściwy sąd niezwłocznie zawiadamia ministra właściwego do spraw zagranicznych o
skargach wniesionych w trybie, o którym mowa w ust. 1.

Art. 19. Ustawa wchodzi w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia.

Najważniejsze cechy środka zaskarżenia przewlekłości w trybie
ustawy z 2004 r.



bardzo szeroki zakres podmiotowy i przedmiotowy (z wyłączeniem postępowania

przygotowawczego);



Cel środka: przyspieszenie postępowania „w zwłoce”, stąd możliwość wniesienia

środka tylko w toku postępowania;



Sądem właściwym do rozpoznania skargi jest sąd przełożony nad sądem, przed

którym toczy się postępowanie. Sąd wydaje orzeczenie w terminie dwóch miesięcy,

licząc od daty złożenia skargi.

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 33 -



Uwzględniając skargę, sąd stwierdza, że w postępowaniu, którego skarga dotyczy,

nastąpiła przewlekłość postępowania. Na żądanie skarżącego sąd może zalecić

podjęcie przez sąd rozpoznający sprawę co do istoty, odpowiednich czynności w

wyznaczonym terminie. Zalecenia nie mogą wkraczać w zakres oceny faktycznej i

prawnej sprawy.



Fakultatywna możliwość przyznania zadośćuczynienia na wniosek skarżącego w

kwocie do 10 tys. PLN (co nie wyklucza ew. późniejszych roszczeń npdst. art. 417 kc) –

kompensacyjna funkcja środka zaskarżenia przewlekłości.WOLNOŚĆ EKSPRESJI -

WOLNOŚĆ WYRAŻANIA OPNII

Treść prawa:

1. wolność poglądów

2. wolność otrzymywania informacji i idei

3. wolność przekazywania informacji i idei

4. wolność poszukiwania informacji i idei

Zakres podmiotowy  osoby fizyczne, osoby prawne, choćby prowadziły działalność
gospodarczą

Szeroka interpretacja pojęcia „wypowiedź”

 aspekt proceduralny: wypowiedzi ustne, pisemne – np. prasowe, radiowe,

telewizyjne, za pośrednictwem internetu

 aspekt materialny: wypowiedzi polityczne, artystyczne, społeczne, kulturalne,

handlowe – reklama)

Rozszerzona klauzula limitacyjna w art. 10 ust. 2 KE;

-- obowiązki i odpowiedzialność związana z korzystaniem z wolności ekspresji --

cele legitymizujące ingerencję w wolność ekspresji:

.......
-

ochrona dobrego imienia innych osób

-

zapobieżenie ujawnieniu informacji niejawnych/poufnych

Art. 10 KE

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 34 -

-

zagwarantowanie powagi i bezstronności sądownictwa

Massmedia a wolność ekspresji

ETPC: wolne środki masowego przekazu są nieodłącznym elementem społeczeństwa
demokratycznego, dostarczając wiedzy i możliwości osądu idei i postaw rządzących. Stąd media
mają prawo do krytycznej oceny rzeczywistości społecznej

Zakres dopuszczalnej krytyki prasowej osób publicznych

-

pojęcie „osoby publicznej”

-

ETPC (Oberschlick v. Austrii, 1997 r.): Polityk świadomie i nieuchronnie
poddaje każde swoje słowo i czyn kontroli sprawowanej zarówno przez
dziennikarzy, jak i całą opinię publiczną. Dlatego musi cechować się
większym stopniem tolerancji, zwłaszcza gdy ten sam polityk jest autorem
wypowiedzi mogących wywołać krytykę. Polityce są oczywiście uprawnieni
do ochrony reputacji, nawet gdy nie działają jako osoby prywatne, ale wymogi
tej ochrony musza być ustalane w świetle potrzeby otwartej dyskusji na tematy
polityczne/publiczne.

KAZUSY

/.../

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 35 -

PRAWO DO POSZANOWANIA MIENIA

Art. 1 Protokołu nr 1 – Ochrona własności

Każda osoba fizyczna i prawna ma prawo do poszanowania swego mienia. Nikt nie

może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym i na warunkach
przewidzianych przez ustawę oraz zgodnie z podstawowymi zasadami prawa
międzynarodowego.

Powyższe postanowienia nie będą jednak w żaden sposób naruszać prawa Państwa do

wydawania takich ustaw, jakie uzna za konieczne dla uregulowania sposobu korzystania z
własności zgodnie z interesem powszechnym lub w celu zapewnienia uiszczania podatków bądź
innych należności lub kar pieniężnych

I norma – zasada niezakłóconego korzystania z własności (norma ogólna)

II norma – określenie warunków legitymizowanego pozbawienia mienia przez władzę publiczną

III norma – uznanie uprawnienia władzy publicznej do kontroli korzystania z własności w
interesie publicznym

 pojęcie „mienia” – znaczenie autonomiczne, niezależne od klasyfikacji krajowych

 przesłanki legitymizujace ingerencję w prawo do własności:

-

test zgodności z ustawą --- jakość prawa

-

test zgodności z podstawowymi zasadami prawa

międzynarodowego

-

test zgodności z interesem publicznym

case-law ETPC:

Broniowski przeciwko Polsce (2004)

Hutten-Czapska przeciwko Polsce (2006)

----------------------------------------------
Zwierzyński przeciwko Polsce (2001)

Ćwiczenia – prawa człowieka i ich ochrona - WPiA UMK – dr Michał Balcerzak

- 36 -

ZAGADNIENIA

I.

Porządek krajowy a porządek międzynarodowy w dziedzinie ochrony praw człowieka, źródła prawa
międzynarodowego praw człowieka; traktat międzynarodowy – pojęcie, interpretacja; soft-law.
Suwerenność państwa a ochrona praw człowieka. Znaczenie orzecznictwa krajowego i
międzynarodowego. Sądownictwo międzynarodowe.

II.

Instytucjonalne prawo międzynarodowe praw człowieka – teoria organizacji międzynarodowych,
przykłady, organy i funkcje organizacji międzynarodowych zajmujących się ochroną praw człowieka w
systemie uniwersalnym i europejskim. Wysoki Komisarz Praw Człowieka ONZ.

III.

Krajowe i międzynarodowe drogi prawne w dochodzeniu roszczeń z tytułu naruszeń praw człowieka:

a.

traktatowe procedury i mechanizmy ochrony w traktatach uniwersalnych (funkcje komitetów
traktatowych), Europejski Trybunał Praw Człowieka (historia, funkcje, skład, procedury /zwł.
kryteria dopuszczalności skarg indywidualnych/, reprezentacja RP przed Trybunałem, locus standi,
kompetencja ratione temporis, ratione loci, ratione personae), organy quasi-sądowe w systemie
Rady Europy;

b. pozatraktatowe – polityczne mechanizmy ochrony praw człowieka systemu ONZ.

IV.

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jako traktat
międzynarodowy – historia, charakterystyka prawna, interpretacja użytych pojęć, relacja Konwencji do
protokołów dodatkowych (materialnych i proceduralnych), podmioty uprawnione, obowiązywanie
Konwencji w RP (aspekt temporalny), główne problemy poruszane w wyrokach ETPC przeciwko Polsce.

V.

Prawo do życia w systemie Konwencji Europejskiej – treść, charakter prawny, założenia, wyjątki,
problem kary śmierci, najważniejsze orzecznictwo.

VI.

Zakaz tortur oraz innego nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania w systemie Konwencji
Europejskiej – treść, charakter prawny, interpretacja, najważniejsze orzecznictwo.

VII.

Prawo do wolności i bezpieczeństwa w systemie Konwencji Europejskiej – treść, istota, założenia,

gwarancja habeas corpus, najważniejsze orzecznictwo

VIII. Prawo do rzetelnego procesu – płaszczyzny zastosowania, prawo do sądu, gwarancje procesowe,

minimalny standard karnoprocesowy, pojęcie „sądu”, najważniejsze orzecznictwo.

IX.

Wymóg rozsądnego czasu postępowania jako element prawa do rzetelnego procesu na tle ustawy o
skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez
nieuzasadnionej zwłoki (z 17.06.2004 r., Dz.U. z 2004 r. Nr 179, poz. 1843) oraz reżimu
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza
publicznego (art. 417 i 417

1

k.c.).

X.

Prawo do skutecznego środka odwoławczego w systemie Konwencji Europejskiej – treść, wnioski na tle
porównania ze standardem prawa do rzetelnego procesu.

XI.

Prawo do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego, mieszkania i korespondencji w systemie
Konwencji Europejskiej – treść, charakter prawny, klauzula limitacyjna, najważniejsze orzecznictwo.

XII.

Prawo do wolności ekspresji w systemie Konwencji Europejskiej– treść (elementy), charakter prawny,
klauzula limitacyjna, najważniejsze orzecznictwo.

XIII. Prawo do małżeństwa i zawarcia rodziny w systemie Konwencji Europejskiej – treść, charakter prawny.
XIV. Prawo do poszanowania mienia w systemie Konwencji Europejskiej – treść, podmiot uprawniony,

charakter prawny, ograniczenia, charakterystyka tzw. roszczeń zabużańskich (wyrok Broniowski
przeciwko Polsce).

XV.

Prawo do wolnych wyborów w systemie Konwencji Europejskiej – treść, charakter prawny, interpretacja,
najważniejsze orzecznictwo