Dawne garncarstwo

Autor: Anna Dziedzic – Svana

www.bdn.org.pl

HISTORIA

Dokładnie nie wiadomo, gdzie i kiedy człowiek zauważył, że może wyrabiać swoje naczynia

przez wypalenie z gliny. Wielu uważa, iż miało to miejsce 7 tysięcy lat temu w Mezopotamii.

Prawdopodobnie był to przypadek. Oblepiony mułem kosz spalił się w ognisku, pozostawiając twardą,

nieprzemakalną skorupę. Tak ponoć rozpoczęła się historia ceramiki, wywodzącej swą nazwę od

greckiego słowa keramos – glina.

Podstawowym materiałem służącym do wyrobu ceramiki była glina, czyli skała osadowa

składająca się z iłu z domieszką mułu, piasku, niekiedy żwiru, tworząca złoża lub żyły eksploatowane

metodą odkrywkową.

Po zwilżeniu wodą i ugnieceniu glina nabiera cech plastycznych i można ją modelować. Niestety złożona

z samych surowców plastycznych, schnie powoli, kurczy się, pęka a na dodatek wymaga bardzo wysokiej

temperatury wypału. Dlatego należy do niej dodać przed formowaniem surowców nie plastycznych i

topników czyli piasku, mielonego piaskowca, sproszkowanych skorup z potłuczonych naczyń, łupku i

skalenia, by była bardziej podatna na kształtowanie.

PLEMIONA PRAPOLSKIE

U plemion prapolskich, garncarstwo prawdopodobnie uprawiane było początkowo przez kobiety

jako przemysł domowy. Później wyrobem zajmowali się osobni rzemieślnicy, zwani zdunami od wyrazu

zdać czyli lepić, budować lub garncarzami od garna czyli pieca w którym gorzały garnki.

Pracownie garncarskie skupiały się głównie w pobliżu grodów, a wiec na przedgrodziach i w pobliskich

wsiach.

W obrębie garncarstwa prapolskiego możemy wyróżnić dwie grupy terytorialne:

1. północną, obejmującą Pomorze, Ziemię Chełmińską, Kujawy, północną i środkową Wielkopolskę

oraz północny skrawek Dolnego Śląska.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Naczynia dwustożkowate

W grupie tej znaczna część najstarszej ceramiki wyrabiana była ręcznie, jednak część z nich

była dodatkowo obtaczana na wolnoobrotowym ręcznym kole garncarskim.

Jeśli chodzi o formę, to spotykamy tu wazy dwustożkowate z ornamentyką dość bogatą,

aczkolwiek mało staranną. Początkowo była to ornamentyka prostolinijna, do której później doszły

motywy faliste.

2. południową, obejmującą resztę Śląska, Wielkopolskę południową oraz Małopolskę.

Ręczne koło garncarskie było tutaj dość powszechnie używane już w VII wieku. Dominują tu

smukłe naczynia jajowate, beczułkowate z lekko wygiętym na zewnątrz brzegiem, zdobione

najczęściej falistą linią i poziomymi liniami prostymi.

Naczynia jajowate

Techniki wyrobu garnków

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Garnki ręcznej roboty lepiono na nieruchomej desce lub ławie, formując z osobnej bryły gliny

dno, a następnie z utoczonego, glinianego, długiego wałka budowano ścianki naczynia, akładając go

spiralnie. Całość gładzono palcami. Inna technika to modelowanie całego garnka z jednej bryły gliny. Po

wypaleniu ściany naczyń są grube, niezbyt równe, koloru popielatego, brunatnego lub żółtawego.

Niektóre naczynia, jak już wspominałam,

obtaczano dodatkowo dla wyrównania górnej części

na pierwotnym kole garncarskim, złożonym z

podłużnej deski czy ławki z utkwioną w niej osią, na

której osadzona była tarczka drewniana, obracająca

się naokoło górnego końca osi. Tarczka koła

garncarskiego była w niektórych wypadkach

zawieszona na osi przy pomocy kolistego wyżłobienia w jej spodzie, w innych zaś oś przechodziła przez

otwór wycięty w środku tarczki na wylot i była wtedy bądź ucięta równo z górą powierzchnią tarczki,

bądź też wystawała nieco ponad nią, bądź wreszcie oś nie sięgała do górnej krawędzi otworu w tarczce,

tak że w środku tarczki było małe zagłębienie.

Przy obtaczaniu, ograniczającym się z reguły do krawędzi i górnej części naczynia, posługiwano

się ręką, szmatką czy wilgotną skórą, albo też patykiem czy nożykiem garncarskim. Przy obrocie koła, do

ręki i wspomnianych narzędzi, przyczepiały się drobne ziarenka domieszek dodawanych do gliny,

rysujące na ścianie naczynia delikatne równoległe linie poziome.

Formy

naczyń

prapolskich,

lepionych

ręcznie

nie

były

zbyt

urozmaicone.

Do

najpowszechniejszych należały garnki słabo profilowane, z lekko wygiętą krawędzią i nieznacznie

zaokrąglonym brzuścem, podobne do nich garnki jajowate, naczynia o profilu esowatym i wazy

dwustozkowate z mniej lub więcej wyraźnym załomem, umieszczonym mniej więcej w połowie lub 2/3

wysokości naczynia.

Do rzadszych form należą: puchary na pustej nóżce, misy

w kształcie odcinka kuli lub też z płaskim dnem i niskimi

cylindrycznymi lekko rozchylającymi się ściankami oraz naczynie

z dwoma pionowymi uchami.

Po wykończeniu naczynia zdobiono, początkowo narzędziem

grzebykowatym, później grzebyk ustąpił miejsca rogowym lub

kościanym rylcom lub zwykłym patykom.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Po przyozdobieniu powierzchni, naczynia suszono, a następnie wypalano w prymitywnych

piecach, o czym świadczy słaby wypał garnków. Piece te były najprawdopodobniej zwykłą jamą o dwóch

wylotach, wykopanych w urwistym zboczu. Po napełnieniu jamy garnkami rozpalano wewnątrz w

pobliżu otworu dolnego, osłoniętego daszkiem, ogień, którego dym uchodził górnym wylotem.

Nożne koło garncarskie

Ogromnym postępem w garncarstwie

było pojawienie się w X wieku ulepszonego

koła

garncarskiego,

poruszanego

przy

pomocy nóg. Koło nożne składało się z

dwóch równoległych tarczek i obracało się na

osi bądź wkopanej wprost w ziemię bądź też

umocowanej w osobnej podstawie drewnianej. Oś ta przechodziła przez otwór w środku tarczy dolnej, ale

górna tarczka nie miała już otworu na wylot, jak posiadało często ręczne koło garncarskie. Zaopatrzona

była tylko w okrągłe zagłębienie od dołu jako oparcie dla górnego końca osi. Dolna tarcza, używana do

wprawiania w ruch koła, była początkowo równa górnej, później jednak robiono ją większą, by lżej było

ją obracać.

Z wprowadzeniem nożnego koła garncarskiego, rozpoczęło się masowe wytwarzanie naczyń glinianych.

Od tej pory, zmianie ulegają formy naczyń. Nadal wyrabiane są garnki dwustożkowate, jajowate i o

profilu esowatym, wyróżnia je jednak silniejsze wygięcie brzegu i odmienna ornamentyka. Powstają tez

naczynia cylindryczne, wzorowane na wiadrach i zaopatrzone w kilka żeberek poziomych, naśladujących

obręcze. W XI wieku pojawiają się naczynia z cylindryczną szyjką i pokrywy stożkowate z guzowatym

uchwytem, wzorowane na wyrobach pomorskich z VI i V w. pne.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Ceramika prapolska młodszej fazy

Ceramika prapolska z końca X i początku XI w.

Naczynie prapolskie bogato zdobione

CERAMIKA ŁUŻYCKA 700-400 W p.n.e.

Ceramika łużycka w Wielkopolsce i na Śląsku, odznaczała się interesującą kompozycją kolorowej

dekoracji. Czerep naczynia pokrywano powłoką z delikatnej tłustej glinki, na której malowano dekorację

kontrastowo zestawionymi barwami: żółtą, czerwoną, brązową i czarną. Ulubionym motywem był trójkąt.

Zdobioną powierzchnię dzielono symetrycznie na trzy strefy i deklarowano układami różnobarwnych

trójkątów. Słońc, swastyk i trykwetrów.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Na Pomorzu we wczesnej epoce żelaza wytwarzane były piękne urny twarzowe, kojarzące się z postacią

ludzką, często o bogato rytej ornamentyce, niekiedy zaopatrzone w biżuterię wykonaną z brązu, żelaza,

pasty szklanej i bursztynu.

Zdjęcia ceramiki słowiańskiej i łużyckiej

Wazy łużyckie

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Ceramika słowiańska

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Motywy zdobnicze

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/

Bibliografia:

1. "Dawne garncarstwo" J. Kamrowski

2. "Kultura prapolska" J. Kostrzewski

Kolorowe zdj

ęcia zostały wykonane przez autorkę tego artykułu w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku.

PDF stworzony przez wersj

ę demonstracyjną pdfFactory

www.pdffactory.pl/