Predyspozycje osobowościowe oligofrenopedagoga

Szymon Jakub Godawa

Publikowane w materiałach naukowych

Oligofrenopedagogika jako dziedzina pedagogiki specjalnej, zajmującej się wychowaniem i

nauczaniem osób upośledzonych umysłowo, szczególne powinna kłaść nacisk na odpowiedni

dobór, selekcję i system kształcenia osób pracujących w tym zawodzie. Tylko odpowiedni dobór

pracowników gwarantuje skuteczną i profesjonalną pracę. Rodzi się naturalne pytanie czy ten

proces przebiega prawidłowo, czy może są przesłanki do przeprowadzenia naukowego audytu w tej

materii. W dalszej części artykułu zostaną przedstawione przyczyny zainteresowania tą tematyką,

pedagogiczne koncepcje predyspozycji osobowościowych pedagogów, psychologiczne teorie

traktujące o osobowości, systematyzujące wiedzę w tym temacie i na zakończenie przedstawienie

koncepcji badań predyspozycji osobowościowych oligofrenopedagogów.

Pomysł rozpoczęcia badań w tematyce predyspozycji osobowościowych pedagogów zrodził

się podczas kilkuletniej pracy ze studentami pedagogiki i pracującymi czynnie pedagogami-

podczas szkoleń i kursów doskonalenia zawodowego. Szczególną uwagę zwrócił problem:

•

sposobu pracy studentów,

•

otwartości na nowe doświadczenia, poziomu neurotyzmu,

•

kreatywności i twórczego myślenia, motywacji do pojęcia studiów na kierunku pedagogika

specjalna,

•

problemy z jakimi borykają się w życiu osobistym,

•

poziomu zaangażowania pedagogów podczas kursów, ich kreatywności, zaangażowania

oraz bardzo częstego zjawiska wypalenia zawodowego.

Podczas ewaluacji i superwizji trenerskiej pojawił się niepokój, a zarazem troska, o to czy

pedagodzy i studenci są w stanie sprostać zadaniom, jakie niesie ze sobą praca oligofrenopedagoga.

Sprostać zadaniom pod względem emocjonalnym, motywacyjnym. Idąc dalej w rozważaniach, czy

absolwenci uczelni, pracownicy placówek gdzie są kształceni uczniowie upośledzeni umysłowo

1

posiadają adekwatne predyspozycje osobowościowe?

Praca nad tym zagadnieniem musi mieć charakter interdyscyplinarny, łącząc w sobie

zagadnienia psychologii osobowości i pedagogiki specjalnej.

W opracowaniach pedagogicznych nie brakuje

wielu profesjonalnych badań

osobowościowych, co znajduje swe uzasadnienie, choćby w fakcie braku formalnych możliwości

pedagogów do przeprowadzania diagnostyki osobowości.

Wyraźna jest jednak obecność tego zagadnienia w literaturze przedmiotu, gdzie obok wiedzy

teoretycznej, praktyki i posiadanych umiejętności warunkiem koniecznym do pracy w zawodzie

pedagoga specjalnego są naturalne predyspozycje.

Maria Grzegorzewska sformułowała wiele tez dotyczących pedagoga specjalnego, są to m. in.:

•

nauczyciel powinien być sobą

•

nauczyciel powinien być stale twórczy

•

nauczyciel powinien posiadać autorytet, a także naukowe zainteresowanie swoją pracą

•

nauczyciel powinien być prawdziwym człowiekiem (odpowiedzialność za siebie, za swoją

wartość jako człowieka)

•

nauczyciela powinna cechować dobroć, wiara w skuteczność swej pracy, optymizm.

(E. Pasternak, 2008)

Janina Doroszewska podaje, że skuteczna praca pedagoga musi być oparta na wiedzy,

praktyce i predyspozycjach osobowościowych („...musi to być człowiek, którego osobowość jest

ukształtowana w sposób szczególnie sprzyjający pełnieniu tych trudnych zadań”). Nie może

ograniczać się do zajęć szkolnych, ale przede wszystkim musi swoje oddziaływania rewalidacyjne,

rehabilitacyjne poszerzyć na wszelkie zakresy działalności wychowawczej. ( A.Olszak, 2008)

Halina Borzyszkowa w szczególny sposób podkreśla niektóre właściwości osobowościowe,

które powinien posiadać pedagog specjalny:

•

umieć zrozumieć wartość społeczną swojej pracy i charakteryzować się specjalnym

stosunkiem do jednostki upośledzonej,

•

odznaczać się dużą wnikliwością poznawcza i badawczą dociekliwością, zrozumieć

indywidualne problemy jednostki oraz otoczyć ją troska celem wprowadzenia na

odpowiednia drogę rewalidacji,

•

musi być wyjątkowo odpowiedzialny za organizowany proces dydaktyczno-wychowawczy

z jednostką upośledzoną; praca ta wymaga aby odznaczał się łatwością w nawiązywaniu

kontaktów z różnymi osobami,

•

musi go cechować wyjątkowe zaufanie i przychylność do jednostek upośledzonych, jego

osobowość powinna odznaczać się dużym optymizmem, który zapobiega zniechęcaniu, gdy

rezultaty jego pracy są skromne oraz gdy trzeba na nie długo czekać. (za: E. Pasternak,

2

2008)

Osobowość pedagoga specjalnego Katarzyna Plutecka opisuje w paradygmatach

pedeutologicznych:

A Paradygmat człowieczeństwa

B Paradygmat autorytetu wyzwalającego

C Paradygmat samokształcenia

D Paradygmat poczucia odpowiedzialności

E Paradygmat pomocy pomagającemu

F Paradygmat samoaktualizacji. (A.Olszak 2008)

Według Aleksandry Macierz „wychowawcy i nauczyciele powinni także posiadać takie cechy

osobowości, jak: cierpliwość, wytrwałość, pogodne usposobienie, dobra kontrola emocjonalna.

Osoby mało odporne na stres, nadpobudliwe, szybko ulegające zmęczeniu na skutek niedomagań

somatycznych narażone są na niepowodzenia w pracy pedagogicznej z dziećmi

niepełnosprawnymi.” ( A. Zamkowska, 2008, s.80-81)

Według Myrna Olson i Lynne Chalmers najskuteczniej integrującymi są osoby posiadające

cechy takie jak:

a. „tolerancja, refleksyjna i elastyczna osobowość

b. odpowiedzialność za wszystkich uczniów, zarówno pełno sprawnych, jak i

niepełnosprawnych

c. pozytywne relacje z nauczycielem wspomagającym, dobra wzajemna komunikacja

d. dostosowanie oczekiwań do możliwości uczniów, oczekiwania te nastawione były

bardziej na społeczne zachowania niż osiągnięcia szkolne

e. okazywanie wewnętrznego ciepła i akceptacji, nastawienie na budowanie relacji w

grupie, zachęcanie do współpracy angażującej wszystkie dzieci

f. troska o sprawy organizacyjne: planowanie, diagnozę, podejmowanie decyzji.”

(A. Zamkowska, 2008, s.80-81)

Janina Wyczesany (2006) na podstawie badań własnych określiła grupę cech osobowości

sprzyjających rozwojowi ucznia: otwarty, z pasją, uporządkowany, kompetentny, posiadający

ujmującą osobowość, sprawiedliwy, kreatywny, komunikatywny, odpowiedzialny, radosny, ciepły,

umiejący dostrzec dobro w każdym, uporządkowany, umiejący zaciekawić uczniów.

Określenie pożądanych cech osobowościowych oligofrenopedagów powinno uwzględniać

przede wszystkim zapotrzebowanie osób z którymi pedagog ma pracować. Tak więc, specjalne

potrzeby edukacyjne osób upośledzonych umysłowo powinny być jednym z głównych predykatów

w tej materii. „Przez specjalne potrzeby edukacyjne rozumie się potrzeby, które w procesie rozwoju

dzieci i młodzieży wynikają z niepełnosprawności lub powstałe z innych przyczyn trudności w

3

uczeniu się” ( za: Z. Gajdzica, 2006 s.74).

Joanna Popławska (2001) uważa, że aby wyjść naprzeciw potrzebom dzieci upośledzonych

umysłowo pedagog powinien:

•

dawać możliwość i prawo do wyrażania emocji

•

okazywać zainteresowanie

•

dostrzec i korzystać z potencjału dziecka

•

zapewniać poczucie bezpieczeństwa

•

stosować pozytywne wzmocnienia

•

przejawy agresji traktować, jako sygnały wołania o pomoc

•

pamiętać o zasadzie, że im bardziej wyciszy dziecko, tym trudniej będzie znaleźć źródło

problemu

•

stosować gradację wymagań względem ucznia

•

stosować porozumienie wszelkimi możliwymi kanałami komunikacyjnymi (werbalnymi i

niewerbalnymi)

•

dostosować działania do możliwości dzieci

•

mieć świadomość, że agresja nie jest chorobą wynikającą z upośledzenia dziecka

•

nie stawiać kryterium uczestnictwa w zajęciach

•

oddziaływać polisensorycznie

•

przy cechach autystycznych wzmacniać zachowania pozbawione stereotypii (J. Popławska,

B. Sierpińska 2001)

Dla usystematyzowania wiedzy na temat osobowości, konieczne jest w tym miejscu

przedstawienie najważniejszych tez z zakresu psychologii osobowości. Osobowość to termin trudny

do zdefiniowania, istnieje wiele koncepcji naukowych traktujących w różny sposób pojęcie

osobowości. Najważniejszymi są teorie psychoanalityczne, psychodynamiczne, podejście

behawioralne, podejście poznawcze, teorie humanistyczne i teorie cech.

„Teorie psychodynamiczne i psychoanalityczne: klasyczne teorie Freuda i Junga oraz nieco

późniejsze Adlera, Horney czy Fromma. Na ogół kładą nacisk na czynniki rozwojowe przy

założeniu, że osobowość dorosłego człowieka rozwija się w czasie, w zależności od stopnia

integracji czynników. Ważne są tu podejścia motywacyjne. Ponadto w klasycznym podejściu

psychoanalitycznym Freuda, kładzie się nacisk na rolę procesów nieświadomych, konfliktów i

centralną rolę popędów w rozwoju osobowości. Freud wyznaczył także trzy struktury psychiczne

osobowości: id, ego i superego.”

(słownik Instytutu psychologii

zdrowia:

http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=slownik&op=spis&id=2113

, lipiec 2008)

Na potrzeby analiz cech osobowościowych oligofrenopedagoga

warto skupić się na

4

wybranych teoriach których wspólnym mianownikiem jest, to że jednostką opisu osobowości

przyjmuje się cechę. Wybór ten jest uzasadniony zastosowaniem narzędzi w badaniach

empirycznych, mających swe podstawy w teoriach opartych na cechach jako kategorii osobowości.

Osobowość została zdefiniowania przez Gordona Allporta „jako dynamiczna organizacja w

jednostce tych systemów psycho-fizycznych, które determinują jej specyficzne przystosowanie do jej

środowiska.” Osobowość dojrzałą określał, jako poszerzanie własnego Ja - ciągły rozwój, pewnego

rodzaju obiektywizację obrazu własnej osoby, dojrzałość emocjonalną, realizm odnośnie siebie i

otoczenia, serdeczność w kontaktach z innymi ludźmi. W rozważaniach naukowych zwrócił uwagę na

dwa pojęcia: dyspozycji oraz cechy. Cechę określił jako „strukturę neuropsychiczną mającą

zdolność dostarczenia wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i

ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego”. (S. Hall

2004 s.290) Cechę postrzegał jako strukturę odpowiadającą za spójne zachowanie, czynnik

przyczynowy zachowania, realną strukturę neuropsychiczną, która umożliwia przewidywanie

zachowania. Wyróżnił cechy indywidualne, czyli dyspozycje (reprezentują ogólne skłonności do

zachowania): wtórne, zasadnicze i dominujące, oraz cechy wspólne: niezależne,

addytywne,bipolarne, stałe. (Hall C.S, Lindzey G., Campell J.B, 2004)

Przy opisie cech osobowości nie można pominąć R.B Cattella, twórcy czynnikowej teorii cech.

Według autora osobowość, to taka struktura, która pozwala z pewnym prawdopodobieństwem

określić co dana jednostka zrobi w danej sytuacji. „Cechę postrzegał jest strukturą psychiczną,

wywnioskowaną z obserwowanego zachowania w celu wyjaśnienia regularności czy spójności tego

zachowania.” (Hall C.S, Lindzey G., Campell J.B, 2004 s.320). Wyodrębnił on cechy źródłowe i

powierzchniowe. Cechy źródłowe są: wyodrębniane poprzez analizę czynnikową, temperamentalne,

konstytucjonalne i środowiskowe, zdolnościowe i dynamiczne.

Cattell wyróżnił 12 głównych czynników osobowości:

A. Wylewny - Powściągliwy

B. Bardziej inteligentny – mniej inteligentny

C. Zrównoważony - emocjonalny

E. Dominujący - Uległy

F. Beztroski - Poważny

G. Sumienny - Niesumienny

H. Śmiały - Płochliwy

I. Delikatny - Twardy

5

L. Podejrzliwy - Ufny

M. Fantazyjny - Praktyczny

N. Wnikliwy - Naiwny

O. Bojaźliwy – Pewny siebie (Hall C.S, Lindzey G., Campell J.B, 2004)

Model osobowości H. J. Eysencka opiera się na tezie, iż osobowość jest „względnie trwałą

organizacją charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują

specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia.” (Hall C.S, Lindzey G., Campell J.B, 2004,

s.367) Model ten opiera się na hierarchicznym opisie składnika temperamentalnego osobowości, w

kategoriach specyficznych cech oraz trzech ogólniejszych wymiarów typologicznych- psychotyzmu,

ekstrawersji i neurotyzmu. Autor stworzył trójwymiarowy system opisu osobowości oparty na:

ekstrawersji, psychotyzmie i neurotyzmie. Opracował testy typu papier i ołówek do pomiaru różnic

indywidualnych na tych wymiarach, stosowane do tej pory w praktykach klinicystycznych. (Hall C.S,

Lindzey G., Campell J.B, 2004)

Pięcioczynnikowy model osobowości tzw. „Wielka Piątka” (NEO-FFI) Paula T. Costa, i

Roberta R. McCrae (psychometryczne podejście do badań nad pięcioczynnikową strukturą

osobowości) oparty jest na pięciu głównych wymiarach osobowości: neurotyczności, ekstrawersji,

otwartości na doświadczenie, ugodowości i sumienności.

Wymiar ekstrawersji mówi o różnicach indywidualnych w kierunku, źródle i poziomie, energii

psychicznej, między światem wewnętrznym, a światem zewnętrznym. „Osoby ekstrawertywne są

przyjacielskie i serdeczne, towarzyskie i rozmowne, skłonne do zabawy i poszukiwania

stymulacji,wykazują tendencje do dominowania w kontaktach społecznych i są życiowo aktywne i

pełne wigoru, wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój.” (J.Strelau 2000 s.554) Na drugim

wymiarze ekstrawersji jest introwersja o przeciwnych cechach. (J.Strelau 2000)

Wymiar ugodowości zawiera takie cechy jak zaufanie, prostolinijność, altruizm, skłonność do

rozczulania się, skromność, gościnność, szlachetność, szczerość, ofiarność. W szerszym znaczeniu

jest wymiarem uległości – agresywności. „Osoby o dużej uległości są sympatyczne w stosunku di

innych i skłonne di udzielania im pomocy oraz sądzą, że inni ludzie mają identyczne postawy, co

one. Osoby te mogą być zatem scharakteryzowane jako prostolinijne, prostoduszne, szczere,

altruistyczne, potulne i łagodne oraz skromne i uczuciowe w stosunku do innych ludzi. Osoby o

mało ugodowe są egocentryczne, sceptyczne w opiniach o intencjach innych ludzi oraz przejawiają

raczej nastawienie rywalizacyjne niż kooperatywne, są agresywne i oschłe w kontaktach z innymi

ludźmi”.(J.Strelau, 2000 s.554)

Wymiar sumienności charakteryzuje staranność, dokładność, skrupulatność, precyzję, pracowitość,

odpowiedzialność, rozwaga, solidność, pilność, systematyczność, kompetencje, samodyscyplinę,

6

dążenie do osiągnięć, skłonność do porządku. Osoby sumienne mają silną wolę, są punktualne,

rzetelne, wytrwale realizują swoje cele. Mogą mieć tendencje do perfekcjonizmu, pracoholizmu.

Osoby mało sumienne często wykazują brak jasno sprecyzowanych celów życiowych, skłonności

do impulsywnego podejmowania decyzji i spontaniczności w działaniu. (J.Strelau, 2000)

Wymiar neurotyczności jest odzwierciedleniem przystosowania emocjonalnego .

Wymiar ten

obejmuje takie cechy jak agresywność wrogość, nieśmiałość, lęk, depresja, impulsywność,

nadwrażliwość. Ludzie z wysokim poziomem neurotyzmu są mniej zdolne do kontrolowania

popędów, często zamartwiają się, są wstydliwe w relacjach z innymi, mają niską samoocenę,

doświadczają stanów wrogości i gniewu, łatwo się poddają i zniechęcają. Z kolei osoby

zrównoważone emocjonalnie dobrze radzą sobie z sytuacjami stresowymi, są stabilne emocjonalnie,

rzadko doświadczają napięć i rozdrażnienia. (J.Strelau 2000)

Wymiar otwartości na doświadczenia skupia się na tendencjach do poszukiwania doświadczeń i ich

pozytywnego wartościowania. Zawiera takie cechy jak:działanie, wartości, idee, estetykę, uczucia i

wyobraźnię. Duża otwartość na doświadczenia charakteryzuje jednostki ciekawe świata zewnętrznego

i wewnętrznego, twórcze, wrażliwe estetycznie, zainteresowane sztuką, kreatywne,

niekonwencjonalne, niezależne w sądach, otwarte na nowe idee. Osoby w niewielkim stopniu otwarte

na doświadczenia mają konserwatywne poglądy, cenią tradycję, mają utarte schematy postępowania, są

konwencjonalne w działaniu. (J.Strelau, 2000)

Wspólnym mianownikiem omawianych koncepcji osobowości jest rozumienie osobowości jako

zespołu cech, pod względem ludzie różnią się od siebie. (J.Strelau, 2000) Podejście to jest

współcześnie wykorzystywane do tworzenia narzędzi diagnostycznych w kierunku określania

predyspozycji zawodowych, przydatności do wykonywania danego zawodu. Szerokie zastosowanie

znajduje ono przede wszystkim w rekrutacji (HR) i doradztwie zawodowym. Z powodzeniem można

również stosować narzędzia oparte na tych teoriach do badania predyspozycji osobowościowych

oligofrenopedagogów.

W badaniach nad predyspozycjami osobowościowymi i kompetencjami

oligofrenaopedagogów warto skupić się nad wykreśleniem modelu przedstawiającego kompetencje

i predyspozycje osobowościowe oligofrenopedagogów.

Na tej podstawie przeprowadzić diagnozę,

jakie predyspozycje i kompetencje posiadają oligofrenopedagodzy. Następnie porównać model

teoretyczny i rzeczywiste cechy osobowościowe oraz kompetencje.

Celem pośrednim pracy naukowej na ten temat jest podjęcie dyskursu nad brakiem weryfikacji

pedagogów pod względem predyspozycji do pracy oraz sygnalizację potrzeby zmian systemowych

w:

1 rekrutacji na uczelniach wyższych na kierunku pedagogika specjalna, gdzie przy rekrutacji

7

brana jest pod uwagę wiedza teoretyczna, brak jest natomiast selekcji pod względem

predyspozycji do zawodu

2 rekrutacji do pracy w zawodzie pedagoga specjalnego

3 kształceniu pedagogów specjalnych

4 weryfikację niektórych aktów prawnych: Karta praw nauczyciela, która gwarantuje

zatrudnienie i pracę osobom, które spełniają wszelkie formalne wymagania, jednak nie

sprawdzają się w roli wychowawcy, nauczyciela życia, mentora dla ucznia.

Bibliografia

Gajdzica Z. (2006) Dziecko z lekkim upośledzeniem umysłowym w roli ucznia, [w:] Wyczesany J.,

Gajdzica Z. (2006) Uwarunkowania edukacji i rehabilitacji uczniów o specjalnych potrzebach w

rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.

Hall C.S, Lindzey G., Campell J.B (2004) Teorie osobowości, Wydawnictwo naukowe PWN,

Warszawa.

Kofta M. red. (2000) Osobowość i różnice indywidualne. [w:] Strealu J. (red), (2000) Psychologia.
Podręcznik akademicki T.II, GWP, Gdańsk.

Olszak A. (2008)Psychopedagogiczne kompetencje nauczycieli szkół specjalnych- w świetle badań.

[w:] Palak Z., Bujnowska A., (red.) (2008) Kompetencje pedagoga specjalnego. Wydawnictwo

Uniwersytetu M. Curie- Skłodowskiej, Lublin

Pasternak E.(2008) Próba określenia cech nauczyciela szkoły specjalnej dla uczniów upośledzonych

umysłowo, [w:] Palak Z., Bujnowska A., (red.) (2008) Kompetencje pedagoga specjalnego.

Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie- Skłodowskiej, Lublin.

Popławska J., B.Sierpińska (2001) Zacznijmy razem, WSiP,Warszawa

Reber A. (2000) Słownik psychologii. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.

Siuta J. (red.), (2005) Słownik Psychologii. Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków.

Słownik Instytutu psychologii zdrowia:

http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=slownik&op=spis&id=2113

lipiec, 2008

Strelau J. (2000) Osobowość jako zespół cech, [w:] Strealu J. (red), (2000) Psychologia. Podręcznik

8

akademicki T.II, GWP, Gdańsk.

Wyczesany J.(2006) Rola nauczyciela w procesie rewalidacji dzieci i młodzieży o specjalnych

potrzebach edukacyjnych, [w:] Wyczesany J., Gajdzica Z. (2006) Uwarunkowania edukacji i

rehabilitacji uczniów o specjalnych potrzebach w rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Akademii

Pedagogicznej, Kraków.

Zamkowska A.(2008) Kompetencje nauczyciela wymagane w pracy z uczniem upośledzonym

umysłowo w procesie edukacji inkluzywnej. [w:] Palak Z., Bujnowska A., (red.) (2008)

Kompetencje pedagoga specjalnego. Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie- Skłodowskiej, Lublin

9