Joanna Andrzejuk

JONATHAN CULLER -TEORIA LITERATURY

I

. CO TO JEST LITERATURA I CZY PYTANIE TO MA JAKIEKOLWIEK

ZNACZENIE ?

1.

Zagadnienie to jest niejasne, gdyż teoretycy używają pojęć zaczerpniętych z filozofii ,

lingwistyki, historii, politologii i psychoanalizy

* Przykład na to, iż opracowanie zagadnień krytycznych i pojęć wymaga nie tylko wdrożenia się
teksty literackie, ale także lezące poza kanonem literatury : Powieści Virginii Woolf, czy też
przypadki opisywanie przez Freuda są podobne z pewnego metodologicznego punktu widzenia.
Jednak nie wszystkie z tekstów mają równorzędne znaczenie, niektóre z nich uważa się za
bogatsze, silniej oddziałujące, bardziej znamienne, bardziej kontrowersyjne, czy istotniejsze.

* Teksty literackie i nieliterackie można studiować w równoległy i podobny sposób.
* „literackość zjawisk nieliterackich” - cechy przypisywane tekstom literackim odgrywają istotną
rolę w działaniach i dyskursach nieliterackich. np. w dyskusjach o naturze pojmowania zjawisk
historycznych obrano za wzór mechanizm rozumienia powieści – w tym przypadku modelem
analizy historycznej jest logika opowieści wyjaśniająca w jaki sposób doszło do konkretnego
wydarzenia, łączy w przekonujący sposób punkt wyjścia, rozwój sytuacji i wynikające z tego
konsekwencje, czyli mechanizm rozumienia procesu historycznego wzoruje się na literackiej
narracji

* Istotna rola figur retorycznych : metafor (nieodłączny składnik tekstów literackich) w tekstach
nieliterackich . Nie są one jedynie ozdobnikiem, lecz kształtują tok myślenia w dyskursach innego
rodzaju np. psychoanaliza, czy teksty filozoficzne. Teoretycy więc uzmysławiają nam
nacechowanie literackością tekstów pozornie nieliterackich i to utrudnia nam rozróżnienie co jest
literaturą a co już nią nie jest

* Odpowiedzią na pytanie co to jest literatura nie będzie definicja, lecz analiza, ponieważ punkty
rozpatrywania tego zagadnienia można wyprowadzić od składników literackich tj. : ogólny
charakter podmiotu, rodzaj przedmiotu, lub działalności, na czym polega i jakim celom służy, lub
charakterystyczne cechy utworów uznawanych za literackie i co je odróżnia od dzieł nieliterackich

* Czy można wyodrębnić znamienne, istotne cechy, wspólne wszystkim utworom literackim ?
- dzieła literackie występują w rozmaitych kształtach i rozmiarach, a ich większa część wykazuje
podobieństwo z tekstami nieliterackimi, niż z innymi rodzajami utworów uważanych za literackie
- Przykład : „ Dziwne losy Jane Eyre” Charlotty Bronte bardziej przypominają autobiografię niż
dajmy na to sonet .

* Czy można wyodrębnić cechy wspólne wierszy, dramatów i powieści, tak by odróżnić je od
piosenek, zapisów rozmów i autobiografii ?
-Ludzkość tworzy dzieła uznawane obecnie za literaturę od dwóch i pół tysiąca lat, a pojęcie
współcześnie rozumiane jako literatura liczy sobie zaledwie dwa stulecia. Przed rokiem 1800
termin ten oznaczał piśmiennictwo lub też wiedzę książkową.
- teksty dzisiaj studiowane podczas uniwersyteckich czy szkolnych zajęć z języka angielskiego lub
łaciny jako dzieła literackie były niegdyś przykładem tylko poprawnego użycia języka i retoryki, a
nie osobnego rodzaju pisarstwa. Była to kategoria praktycznych wzorców pisania i myślenia do
której zaliczano: mowy, kazania, teksty historyczne i filozoficzne, nie wymagały inerpretacji pod

kątem: o czym naprawdę są. Uczosno się ich na pamięć, studiowano ich gramatykę oraz figury
retoryczne, strukturę i sposób przeprowadzenia wywodu. Do tak badanych dzieł prrzed 1850 r.
należała „ Eneida” Wergiliusza.
- Pojmowanie literatury jako fikcji literackiej zawdzięczamy niemieckim teoretykom romantyzmu z
końca XVIII w. a konkretnie dzięki książce „O literaturze” pióra francuskiej baronowej pani de
Stael
-podstawowym argumentem przejawiającym na korzyść hipotezy o literackości omawianego tekstu
jest ewidentny brak znaczenia praktycznego, lecz nie będzie przykładem tej cechy wyrwanie
zdania z objaśniającego ich funkcję kontekstu jak np. dowolne sformułowanie z instrukcji obsługi
przepisu kulinarnego, reklamy np. „ Energicznie wstrząsnąć i odstawić na pięć minut”. Był to
przykład pozbawiony zaplecza, do której można by było się odwołać przy interpretacji. Chcąc
utworzyć z tego zdania utwór literacki, trzeba by wyobrazić sobie tytuł, którego związek z
wypowiedzią nasuwałby problem, zmuszając do ćwiczenia wyobraźni np.: Sekret albo Istota
miłosierdzia.
- Inny znowuż fragment „ cukierek rano na poduszce”, ma większą szanse stać się literaturą,
ponieważ kojarzy się z czymkolwiek poza obrazem, przyciąga uwagę i skłania do refleksji. Dotyczy
to również wypowiedzi, w których związek pomiędzy formą a treścią może okazać się pożywką
dla myśli .
- skupianie na tekście pewnego rodzaju uwagi literackiej : zainteresowanie poszczególnymi
słowami, zachodzącymi pomiędzy nimi związkami, implikacjami, zainteresowanie stosunkiem, w
jakim to co zostało powiedziane, pozostaje do sposobu w jaki zostało powiedziane
- wypowiedź wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji może być interpretowana
jako literatura, aczkolwiek musi mieć pewne cechy, które sprawiają, ze poddaje się tego rodzaju
interpretacji . Jeśli literatura jest językiem oderwanym od kontekstu, odartym z innych funkcji i
celów, to jest również sama kontekstem wzbudzającym szczególnego rodzaju uwagę.
- określenie literatury polegałoby na analizie założeń i czynności interpretacyjnych, jakie czytelnicy
mogą stosować przy danych tekstach

* „ bezwzględne przestrzeganie zasady współpracy”- (hyper protected comperative principle)-
jedna z najważniejszych tendencji, które się wyłoniły z analizy opowieści ,począwszy od anegdot o
konkretnych osobach, a skończywszy na całych opowieściach.
- komunikacja międzyludzka opiera się na podstawowym założeniu, że rozmówcy ze sobą
współpracują, czyli, że to co jedna osoba mówi do drugiej będzie istotne.

*Narracje literackie można rozpatrywać jako należące do kategorii opowieści tekstów „ narracyjne
uporządkowanych” - ich doniosłość dla słuchającego tkwi nie w informacjach jakie przekazują,
lecz w ich „ opowiadalności”. Próbujemy opowiedzieć historię, która z punktu widzenia słuchacza
byłaby tego warta, miałaby jakąś puentę lub istotne znaczenie, bawiłaby lub sprawiała przyjemność
.
-Różnica pomiędzy utworami literackimi i innymi tekstami uporządkowanymi narracyjnie polega
na tym, że dzieła literackie wyodrębniono w procesie selekcji : zostały wydane, zrecenzowane,
przedrukowane, wzbudzają w czytelniku odczucie, ze zostały przez innych dobrze skonstruowane ,
więc są warte przeczytania .

* W tekstach literackich zasada współpracy jest bezwzględnie przestrzegana. Czytelnik wychodzi z
założenia, że zawiłości językowe w literaturze mają jakiś ukryty cel. Czytelnik odrzuca myśl, że
autor mógłby nie chcieć z nim współpracować, więc sili się na interpretację elementów przeczących
zasadom skutecznej komunikacji . Czytelnik chce być pewny wartości wysiłku jaki wkłada w próbę
rozumienia lektury.
- Można wyciągnąć wniosek, że literatura jest aktem mowy, bądź zdarzeniem tekstualnym
budzącym uwagę pewnego szczególnego rodzaju, różniącym się jednak od udzielania informacji,
czy zadawania pytań.

-czytelnik wskazuje literaturę często poprzez kontekst : tom wierszy, odpowiedni dział czasopisma,
biblioteka księgarnia. Wiemy ,ze coś należy do literatury, więc poświęcamy temu czemuś pewien
stopień uwagi, odnajdujemy tam szczególną organizację materiału i ukryte znaczenia
- stopień organizacji języka jest niekoniecznie wyznacznikiem literatury np. najlepiej
uporządkowanym tekstem jest książka telefoniczna
- Nie sposób jest traktować tekst jako literaturę, tylko dlatego, ze go tak nazwiemy np. nie da się
czytać podręcznika do chemii jak powieści, oraz nie każde zdanie rozpisane w formie wiersza
będzie literaturą

* Dzieło literackie można traktować jako język o określonych cechach czy właściwościach, lub tez
uznać ją za wytwór konwencji, oraz specyficznego rodzaju uwagi jakiej wymaga.

PIĘĆ TEZ O NATURZE LITERATURY WEDŁUD TERETYKÓW LITERATURY

1.

Literatura jako wysuwanie na pierwszy plan języka . Literackość polega przede

wszystkim na takiej organizacji języka, która sprawia, że literaturę da się odróżnić od wypowiedzi o
innych celach. Literatura wysuwa udziwniony i kształtowany w specyficzny sposób język na
pierwszy plan , modeluje m. in płaszczyznę dźwiękową i wychodzi na spotkanie z czytelnikiem.
Jest to porządkowanie języka według pewnego wzoru : rytmiczne powtarzane głodek, niezwykłe
połączenia słowne – jest to organizacja języka tak, by zwracał uwagę na struktury językowe.
Czytelnik jednak zwraca uwagę na język zazwyczaj tylko wtedy, gdy uważa się ten język za
literacki, podczas czytania prozy nie wnika on w strukturę języka . Wyznacznikiem literackości
będzie więc między innymi konwencjonalny rytm wprowadzony przez rym, zwrócenie uwagi na
wzorce dźwiękowe itp.
2.

Literatura jako integracja języka. Literatura jest formą wypowiedzi, w której rozmaite

elementy i składniki tekstu wchodzą między sobą w złożone relacje . Przekaz tekstu niekiedy jest
tak jasny, ze nie trzeba wnikać w sens ukryty w jego płaszczyźnie dźwiękowej . W literaturze
istnieją związki wzmacniające siłę przekazu lub podkreślające kontrast między poszczególnymi
strukturami na różnych poziomach języka : między dżwiękiem a znaczeniem, między strukturą
gramatyczną, a wzorcami tematycznymi. Rym wprowadza szczególną relację pomiędzy dwoma
zestawionymi wyrazami.
3.

Literatura jako fikcja. Czytelnicy traktują literaturę w sposób szczególny ze względu na

specyficzną relację między nią a światem zewnętrznym, czyli fikcją. Utwór literacki jest
zdarzeniem językowym będącym projekcją jakiegoś fikcyjnego świata obejmującego mówiącego,
postaci, wydarzenia, oraz zakładanego idealnego odbiorcę, którego kształtują strategie tekstu –
decyzje co należy wyjaśnić, a co odbiorca powinien wiedzieć z góry . Bohaterowie dzieł są
zazwyczaj postaciami zrodzonymi z wyobraźni autora . Fikcyjność nie ogranicza się do samych
postaci czy wydarzeń. Deiktyczne- wskazujące elementy języka, odnoszące się do sytuacji
wypowiedzi np. zaimki- ja, ty , okoliczniki czasu i miejsca : tu tam, teraz, wczoraj, jutro, .
Elementy te nie odnoszą się do czasu kiedy autor je napisał czy do daty publikacji. Są one
elementem świata fikcyjnego. W poezji zaimek „ Ja” również może mieć charakter fikcjonalny,
odnosi się do podmiotu wiersza, który może być zupełnie kimś innym niż autor wiersza.
Doświadczenia i poglądy narratorów powieści opowiadających swą historię w pierwszej osobie, są
zazwyczaj inne niż doświadczenia i poglądy autorów, choć nie wyklucza to wspólnych, niekiedy
bliskich relacji pomiędzy nimi. Jest to kwestia interpretacji. Dyskurs nieliteracki jest zazwyczaj
osadzony w pewnej konwencji, która mówi sama przez się jak ma być rozumiany tekst, natomiast
kontekst fikcji literackiej daje otwarte pole do rozważań.
4.

Literatura jako przedmiot estetyczny. Dotychczas opisane cechy literatury można

podciągnąć pod kategorie estetycznej funkcji języka . Z historycznego punktu widzenia estetyka
jest synonimem teorii sztuki, a jej przedmiotem są rozważania czy piękno jest obiektywna

właściwością dzieł sztuki, czy tez subiektywnym odczuciem odbiorcy,a także próba określenia
relacji piękna do prawdy i dobra.
- Według Immanuela Kanta, według najważniejszego teoretyka nowożytnej estetyki zachodniej,
celem uprawiania tej dyscypliny jest przerzucenie pomostu między światem materialnym a
duchowym, między światem sił i wielkości, a światem pojęć. Przedmioty estetyczne tj. dzieła
literackie czy obrazy łączą ze sobą w sobie zmysłową formę kolorów i dżwięków z duchowymi
treściami, łącza warstwę materialną , oraz duchową
- dzieło literackie jest przedmiotem estetycznym ponieważ zawieszając funkcje związane z
komunikacją, skłania czytelnika do rozważenia współzależności między formą a treścią
- Kant i inni teoretycy byli zdania, że przedmioty estetyczne cechuje celowość bez celu, są
skonstruowane w taki sposób, by ich części współgrały ze sobą w jakimś celu, celem tym jest
najczęściej jednak samo dzieło sztuki, lub przyjemność jaka się w nim znajduje lub wywołuje, a nie
cel zewnętrzny. Oznacza to zastanowieniu się jaki udział mają poszczególne części dzieła
literackiego w wywieranym jako całość wrażeniu na czytelniku. Będzie pełnił funkcję pouczającą
czy informacyjną , lecz będzie sprawiał wrażenie godnego uwagi i to będzie jego zasadniczy walor.
5.

Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny Dzieła tworzone są z innych dzieł,

współczesne istnieją dzięki istnieniu wcześniejszych do których nawiązują, polemizują z nimi,
powtarzają je lub przetwarzają . Nazywane jest to też zjawiskiem intertekstualności . Odczytanie
tekstu jako dzieła literackiego polega na uznaniu go jako zdarzenie językowe, które nabiera
znaczenia w relacji z innymi dyskursami np. wiersz wykorzystujący możliwości stworzone przez
inne utwory poetyckie , albo powieść odzwierciedlająca i poddająca krytyce retorykę polityczną
swojej epoki. Jest to relacja z tradycją, która umożliwiła utworowi jego powstanie.
- odczytywania wiersza jako dzieła literackiego zmusza nas do porównywania danego dzieła z
innymi dziełami tego typu, porównywania i zestawiania w jaki sposób tworzy się jego sens, ze
sposobami stosowanymi w innych wierszach , można tez odczytywać utwory poetyckie jako dzieła
mówiące o samej poezji. Mają one wpływ na wyobraźnię poetycką i sposób interpretowania poezji.
- Autoteliczność literatury – powieści traktują o innych powieściach, o możliwościach
przedstawiania, nadawania kształtu, lub znaczeniu doświadczania rzeczywistości np. „Pani
Bovary”- może być próbą zgłębiania relacji między prawdziwym życiem Emmy,a sposobem w jaki
czytane są przez nią romanse jak i sama powieść Flauberta rozumieją doświadczenie . Sposób w
jaki dzieło samo mówi o nadawaniu znaczeń do sposobu w jaki ono samo nabiera sensu.
Uprawiając literaturę autorzy starają się ją posunąć do przodu, czy tez odnowić, przez co jest
pośrednio refleksją nad samą sobą



W każdym z powyższych 5 wypadków rozpatrujemy właściwości dzieła literackiego , cechy

pozwalające określić je jako literaturę, lecz można je tez uważać za konsekwencje indywidualnego
podejścia, wysuwania na plan pierwszy pewnych założeń . Żadna z tych perspektyw nie może
pomieścić w sobie drugiej i stać się wszechogarniającą . Właściwości literatury nie dadzą się
sprowadzić do własności obiektywnych, ani do konsekwencji wpisania języka w określone ramy.


Literackość literatury polega na napięciu, interakcji między materiałem językowym a

konwencjonalnym wyobrażeniem czytelnika na temat : Co to jest literatura


Żadna z wyżej wymienionych pięciu cech literatury nie okazała się być cechą definiującą,

każdą z nich można odnaleźć również w innych użyciach języka


Teoria literatury w ostatnim dwudziestoleciu nie stara się o rozróżnienie pomiędzy dziełami

literackimi i nieliterackimi . Teoretycy rozważają literaturę na płaszczyźnie ideologicznej oraz
historycznej, w kategoriach funkcji społecznych , oraz politycznych .


W XIX w Anglii literatura była obarczona konkretnymi powinnościami, jako szczególny

rodzaj piśmiennictwa,. Miała w koloniach Imperium Brytyjskiego nauczać o potędze Anglii, miała
wzbudzić wdzięczność w tubylcach za uczestnictwo w tak doniosłej misji cywilizacyjnej. W kraju
miała się przeciwstawiać samolubstwu i materializmowi wczesnego kapitalizmu, dopuszczając
robotników do udziału w kulturze. Oczekiwano od literatury, ze ukaże obywatelom właściwy
sposób osądu, zapewni im poczucie wielkości narodu, stworzy poczucie wspólnoty pomiędzy

klasami i zastąpi religię tracącą swój autorytet i pierwotną funkcję . Szczególną rolę tu odgrywa
uniwersalizacja literatury. Struktura dzieła literackiego sprawia wrażenie, że łatwiej jest odczytać
go jako tekst traktujący o kondycji ludzkiej, niż zawężając tematykę do bardziej zakrojonych
kategorii. Opowieść ma charakter fikcjonalny, czyli tez nie ma określonego zasięgu i zakresu.


Uniwersalizm, zwracanie się do wszystkich czytelników posługujących się danym językiem,

spełniało funkcję tworzenia świadomości narodowej . Według Benedicta Andersona fikcja
niezauważalnie i w sposób ciągły przesącz się do rzeczywistości, budząc zaufanie wśród
czytelników do anonimowości


Pojmowanie literatury jako podmiotu estetycznego czyniącego z nas lepszych ludzi wiąże

się z koncepcją podmiotu nazywanego „ podmiotem liberalnym” - cywilizowanie przez literaturę
nie tyko warstw niższych, ale też arystokracji i klasy średniej. Jednostkę tę cechuje obiektywność ,
racjonalizm i moralność nie podlegającą determinacjom społecznym. Pobudza wyobraźnię do
analizowania postępowania własnego , oraz innych tak jakby od zewnątrz, tak jak robiłby to
obiektywny czytelnik. Uczy zarazem wrażliwości, bezinteresowności i sztuki wnikliwej obserwacji,
pozwala się identyfikować odbiorcy z przedstawicielami innych stanów rodząc poczucie wspólnoty


literaturze przypisywane są różne funkcje : Może być ona narzędziem ukierunkowania

ideologicznego czytelników , sprzyja tez rozwojowi stereotypów wśród społeczeństwa. Może być
tez ona narzędziem unieważniającym ową ideologię. Np. poglądy na temat hierarchii kobiet w
społeczeństwie na przestrzeni epok.


Związek pomiędzy literaturą a działaniem. Literatura ułatwia nawiązane kontaktu ze

światem dzięki samotnej lekturze i towarzyszącej jej refleksji, a tym samym przeszkadza w
podjęciu działalności społecznej i politycznej, która mogłaby doprowadzić do zmian. Zachęca do
zachowania dystansu, bądź zrozumienia złożoności świata , bądź w najgorszym wypadku do
bierności i akceptacji stanu aktualnego.


Literatura postrzegana była również jako niebezpieczna, gdyż wzywała do podważenia

autorytetów i zaburzenia istniejącego porządku społecznego np. Platon wygnał poetów ze swego
państwa, gdyś mogliby oni zaszkodzić. Literatura, może prowadzić do buntu i sprzeciwu
wynikającego z rosnącego niezadowolenia z faktycznego stanu rzeczy i poczucia
niesprawiedliwości przy porównywaniu się do innych klas.


Literatura jest instytucją, która opiera się na możliwości powiedzenia wszystkiego, co tylko

można sobie wyobrazić, dzieło literackie może ośmieszyć, sparodiować, odmalować w formie
odstręczającej fikcji każdy dogmat, religię, oraz każdą wartość . Potrafi ona dowieść bezsensu
wszystkiego co do tej pory było uważane za sensowne, przekroczyć granice, dokonać transformacji,
prześciga w wyobraźni to co do tej pory opisano.


Bywa ona nazywana „ kulturalnym kapitałem”, gdyż jest domeną działalności elity

kulturalnej


Jest też literatura instytucją paradoksalną : tworzenie dzieła literackiego wymaga pisania

zgodnie z obowiązującymi kanonami -układania wiersza, który wygląda jak sonet, bądź prozy
utrzymanej w konwencji powieści, ale jednocześnie wymaga pisania go w ten sposób by wydrwić
pewne kanony i wyjśc swoją formą poza ustalone ramy


Jest instytucją, której rolą jest demaskowanie i krytyka nakładanych przez nią samą

ograniczeń, sprawdzanie jak można pisać inaczej i co z tego wyjdzie. Termin literatura odnosi się
do zabiegów skrajnie konwencjonalnych „ wiosna” rymuje się z „ radosna”, dziewica jest piękna, a
rycerz śmiały. Wykracza tez poza pewne ramy, kiedy czytelnik musi natrudzić się by odczytać
ukryty sens.


Trudno jest dopatrywać się literackości w przykładowo hasłach reklamowych, czy

potocznych rymowankach, czy też hasłach politycznych , nawet tych rymowanych. Mają one
pewien element literackości, który jednak nie sprawia, ze możemy je zaliczyć do tego kanonu. Tu
się odkrywa względność terminu literatura. Coś co przejawia jej aspekty i elementy niekoniecznie
musi nią być, z drugiej strony w potocznych wypowiedzeniach można doszukać się literackości,
niekoniecznie na płaszczyźnie rytmik- rymu, lecz innych wyznaczników artyzmu, w które
należałoby głęboko wniknąć by je dostrzec.