ZOONOZY

1. Definicje

dr Katarzyna Płoneczka-Janeczko

Katedra Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych



choroba, którą człowiek zakaża się/ zaraża się od zwierzęcia
(względnie za pośrednictwem produktów pochodzenia
zwierzęcego)



choroba, która rozprzestrzenia się pomiędzy ludźmi i innymi
kręgowcami



każda choroba zakaźna/ pasożytnicza która może przenosić się
(w niektórych sytuacjach za pośrednictwem wektorów) ze
zwierząt (dzikich, udomowionych) na człowieka bądź w kierunku
odwrotnym ( z ludzi na zwierzęta)

CO OZNACZA POJĘCIE ZOONOZA

ZOONOZA

przenoszona ze
zwierząt na ludzi

przenoszona z
ludzi na zwierzęta
i odwrotnie

JAKĄ CHOROBĘ OKREŚLAMY ZOONOZĄ?

Choroba i/ lub zakażenie, które w sposób bezpośredni lub pośredni

w warunkach naturalnych mogą być przeniesione na człowieka

przez zwierzęta kręgowe.

Zoonoza może w dalszej kolejności rozprzestrzeniać się tylko wśród

ludzi, od osób wcześniej zakażonych (bez udziału zwierząt).

PRECYZYJNOŚĆ DEFINICJI?

ZOONOZA

; dokładnie = choroba występująca u zwierząt, bo

ANTROPONOZA

= choroba występująca u ludzi

ZOOANTROPONOZA

– „ze zwierzęcia na człowieka”

ANTROPOZOONOZA

– „z człowieka na zwierzę”

CZYNNIK ZOONOTYCZNY?

Jest to każdy wirus, bakteria, grzyb,
pasożyt lub inny czynnik biologiczny,
który w warunkach naturalnych ma
szansę wywołać zoonozę.

___________________________________



w poszczególnych kategoriach (bakteria, wirus, grzyb) przynajmniej jeden

gatunek może powodować zoonozy



spośród chorób zakaźnych zwierząt, ponad 200 jednostek chorobowych
może przenieść się na człowieka



uważa się, że wiele chorób ludzkich początkowo stanowiły choroby

zwierzęce, które „przeskoczyły” na nowy rezerwuar np. HIV małp



około ¾ z tzw. „emerging diseases” stanowią zoonozy



większość zwierząt z którymi człowiek ma bezpośrednio kontakt stanowi
ryzyko rozprzestrzenienia się „jakiejś” zoonozy

DLACZEGO NARASTA ZAGROŻENIE

ZOONOZAMI?



CORAZ LICZNIEJSZE PODRÓŻE



WROST MIĘDZYNARODOWEJ WYMIANY HANDLOWEJ



WZROST OBROTU MIĘSEM, MLEKIEM oraz PRODUKTAMI
POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO



STARZENIE SIĘ SPOŁECZEŃSTWA



SPADEK ODPORNOŚCI I WZROST PODATNOŚCI NA
ZAKAŻENIA



KONTAKTY ZE ZWIERZĘTAMI EGOZTYCZNYMI



NOWE ZWIERZĘTA „DOMOWE” (tarraria)



NIEKORZYSTNE ZMIANY ŚRODOWISKOWE



POJAWIANIE SIĘ NOWYCH, NIEZNANYCH DOTĄD
DROBNOUSTROJÓW lub NABYWANIE PRZEZ ZNANE NOWYCH
CECH np. antybiotykooporność

Stowarzyszenie Med.-Vet-Net

Stowarzyszenie zrzeszające specjalistów w dziedzinie
Zdrowia Publicznego w zakresie Zoonoz w Europie;
będące kontynuacją tzw. 6 Programu Ramowego
finansowanego przez Unię Europejską.



zrzesza 14 Instytutów Naukowych z 10 krajów Europejskich



Polskę reprezentuje Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego -
Państwowy Zakład Higieny.



Cel: doskonalenie badań naukowych dotyczących zapobiegania i
zwalczania chorób odzwierzęcych przez integrację badań z dziedzin
weterynarii, medycyny i higieny żywności w zakresie jej
bezpieczeństwa na obszarze Europy

CHOROBY ODZWIERZĘCE

Część drobnoustrojów wywołujących zakażenia odzwierzęce to

typowe patogeny,

wywołujące infekcje w zasadzie niezależnie od okoliczności.

Inne to tzw.

drobnoustroje warunkowo-chorobotwórcze

,

które zachorowania będą powodowały tylko w okolicznościach,

kiedy u człowieka mamy do czynienia ze stanem obniżonej

odporności (po wcześniejszych zachorowaniach, zabiegach

chirurgicznych ze znieczuleniem, u osób przyjmujących leki

sterydowe lub supresorowe, u osób z wrodzonym lub nabytym

niedoborem odporności).

CHOROBY ODZWIERZĘCE

■

choroby występujące od wieków

■

aktualnie cześć z nich to tzw.

emerging

diseases

albo

re-emerging diseases

,

których liczba wydaje się narastać na
skutek zacieśniania więzi pomiędzy
człowiekiem a zwierzętami (głównie
towarzyszącymi) oraz coraz większej
skali produkcji zwierzęcej (zwierzęta
hodowlane).

ZOONOZY – częściowa lista nosicieli czynników zoonotycznych

nietoperze

szympansy

ptaki

ryby

koty

zające

bydło

węże

chomiki

żółwie

konie

leniwce

szczury

muchy

kleszcze

wszy

komary

wilki

kozy

myszy

małpy

Częściowa lista czynników zoonotycznych

zgrupowanych wg etiologii

• CHOROBY WIRUSOWE

Wschodnie zapalenie mózgu koni (EEE)
Zachodnie zapalenie mózgu (WEE)
Zapalenie mózgu La Crosse
Zapalenie mózgu St. Louis
Limfocytarne zapalenie pajęczynówki
Wścieklizna
Gorączka Zachodniego Nilu
Gorączka krwotoczna Krymsko-Kongijska
Zakażenie wirusem Ebola
Zespół płucny (Hantawirus)
Ptasia grypa
Gorączka Doliny Rift

Częściowa lista chorób zoonotycznych

zgrupowanych wg etiologii

• BAKTERIE I GRZYBY

wąglik

gorączka Q

botulizm

tzw. szczurza gorączka (pogryzienia)

bruceloza

gorączka plamista gór Skalistych

kampylobakterioza

salmonelloza

choroba kociego pazura

zakażenia gronkowcowe

kolibakterioza

tularemia

erlichiozy

szigeloza

leptospiroza

listerioza

borelioza
gruźlica
pastereloza
jersinioza
papuzica

dermatomykozy

Częściowa lista czynników zoonotycznych

zgrupowanych wg etiologii

• PASOŻYTY

świerzb
babeszjoza
kryptosporidioza
giardioza
toxoplazmoza
włośnica
tasiemczyce
toxokaroza

Zoonozy zgrupowane wg gatunku zwierzęcia

będącego ich źródłem

•

bruceloza

salmonelloza

•

kampylobakterioza

tasiemczyca

•

kryptosporidioza

•

giardioza

•

leptospiroza

•

borelioza

•

gorączka Q

•

wścieklizna

•

toksokaroza

•

gorączka plamista gór Skalistych

Zoonozy zgrupowane wg gatunku zwierzęcia

będącego ich źródłem

•

kampylobakterioza

•

kryptosporidioza

•

leptospiroza

•

jersionioza

•

gorączka-Q

•

wścieklizna

•

toksokaroza

•

salmonelloza

•

tasiemczyca

•

toksoplazmoza

•

choroba kociego pazura

Zoonozy zgrupowane wg gatunku zwierzęcia

będącego ich źródłem

• wąglik
• BSE
• brucelloza
• kampylobakterioza
• kryptosporydioza
• zakażenia E. Coli (O 157:H7)
• gorączka Q
• +/- wścieklizna
• salmonelloza

Zoonozy zgrupowane wg gatunku zwierzęcia

będącego ich źródłem

•

nosacizna

•

kampylobakterioza

•

kryptosporidioza

•

leptospiroza

•

gorączka Q

•

+/- wścieklizna

•

salmonelloza

•

grzybice

Zoonozy zgrupowane wg gatunku zwierzęcia

będącego ich źródłem

•

zakażenia Hantavirusowe (syndrom płucny)

•

salmonelloza

•

gorączka „szczurza” (pokąsania)

•

Lymphocythic choriomeningitis

GOSPODARZ



gospodarz przypadkowy



ang. DEAD-END HOST – gospodarz,

który zamyka cykl krążenia czynnika
zoonotycznego/ sam ulega zakażeniu lub
zarażeniu; może wykazywać objawy
kliniczne ale nie stanowi już dalej źródła
zakażenia (np. w zakażeniach wirusowych –
z powodu zbyt niskiego poziomu wiremii)

ludzie

zwierzęta



gospodarz ostateczny

* z objawami klinicznymi
choroby

* nosicielstwo (bezobjawowe)
– gatunek rezerwuarowy

ZOONOZY

■ człowiek –

gospodarz „przypadkowy”

(pareteniczny)

W ORGANIZMIE LUDZKIM PASOŻYT NIE
PRZECHODZI PEŁNEGO CYKLU
ROZWOJOWEGO

ZOONOZY

■ człowiek –

„dead end host”

WIRUS

WSCHODNIEGO

ZAPALENIA MÓZGU

JEŚLI NAWET
ZACHORUJEMY

TO

NIE ZAKAŻAMY
INNYCH

EMERGING DISEASES

Definiuje się tak choroby tła zakaźnego, których liczba
wzrosła w ciągu ostatnich 20 lat bądź przypuszczalnie
wzrośnie w najbliższej przyszłości.

 E.coli O157:H7
 BSE
 Hantawirusy
 wirus Nipah
 H5N1 wirus ptasiej grypy

 West Nile Virus
 SARS

Klasyfikacja zoonoz

• Ampfiksenozy

• Zooantroponozy

• Antropozoonozy

Zoonozy przenoszone pomiędzy ludźmi a niższymi kręgowcami,
które mogą rozprzestrzeniać się w obie strony (człowiek/zwierzę
oraz zwierzę/ człowiek)

choroba która ze zwierzęcia przenosi się na człowieka

choroba której źródłem zakażenia dla zwierzęcia może być
człowiek

KLasyfikacja

oparta

o

Cykl życiowy czynnika zoonotycznego (wg. WHO)

1. ZOONOZY BEZPOŚREDNIE

2. CYKLO-ZOONOZY

3. META-ZOONOZY

4. SAPRO-ZOONOZY

ang. DIRECT ZOONOSES

Zoonozy bezpośrednie

 utrzymywane przez jeden gatunek kręgowców

 przenoszone na ludzi z zakażonych kręgowców ( gospodarz) przy
kontakcie bezpośrednim (np. dotykanie), przy kontakcie z
kontaminowanym środowiskiem ( np. kontaminowane teraria, poidła,
pomieszczenia) albo poprzez wektory, będące mechanicznym
przenosicielem

 podczas transmisji czynnik zoonotyczny nie podlega przemianom ani
zmianom propagatywnym

PRZYKŁADY:

Wirus wścieklizny

Brucelloza

Trichinelloza

ang. CYCLO- ZOONOSES

Cyklo-Zoonozy

 zoonozy utrzymywane w przyrodzie dzięki obecności więcej niż 1
gatunku kręgowca

 jest to związane z faktem, że czynnik zoonotyczny do zamknięcia
swojego cyklu życiowego wymaga więcej niż jednego gatunku
kręgowca natomiast nie jest konieczna obecność bezkręgowca

PRZYKŁADY:

Tasiemczyce (Echinococcus spp., Taenia spp.)

ang. META- ZOONOSES

Meta-Zoonozy

 zoonozy utzrymywane w środowisku dzięki kręgowcom i
bezkregowcom

 zoonozy, w których czynnik zoonotyczny jest przenoszony przez
wektory i są to wektory biologiczne a nie mechaniczne

 czynnik zoonotyczny przechodzi rozwój, replikuje się (lub jedno i
drugie) w organizmie bezkręgowca

 występuje tzw. okres prepatentny

PRZYKŁAD

Schistosoma spp.

ang. SAPRO- ZOONOSES

Sapro-Zoonozy

 krążenie czynnika zoonotycznego w przyrodzie zapewnia kręgowiec
oraz rezerwuar nieożywiony (ściółka, gleba, woda)

EMERGING DISEASES

Definiuje się tak choroby tła zakaźnego, których liczba
wzrosła w ciągu ostatnich 20 lat bądź przypuszczalnie
wzrośnie w najbliższej przyszłości.

 E.coli O157:H7
 BSE
 Hantawirusy
 wirus Nipah
 H5N1 wirus ptasiej grypy

 West Nile Virus
 SARS

ZOONOZY

CO WPŁYWA NA FAKT WZROSTU
NOTOWANYCH PRZYPADKÓW
ZOONOZ?

■ STYL ŻYCIA WSPÓŁCZESNYCH SPOŁECZEŃSTW

■ AKTYWNY WYPOCZYNEK ( w tym sporty
ekstremalne w niedostępnych dotychczas rejonach np.

wspinaczka / Paintboll/ Quady

)

■ ROZWÓJ TURYSTYKI

ZMIANY W SKALI GLOBALNEJ



nowe gatunki: obok tradycyjnie utrzymywanych psów i kotów,

ptaków ozdobnych czy ryb akwariowych to także króliki, fretki,
gryzonie (koszatniczki, szynszyle) oraz gady



stały wzrost liczby osób z upośledzoną czynnością układu

odpornościowego (grupa ryzyka)

Bartonella henselae, Bordetella bronchiseptica,

Campylobacter spp., Chlamydophila psittaci, Giardia spp.,
Pasteurella multocida, Salmonella spp., Yersinia enterocolitica,
Cryptococcus neoformans



nowe miejsca ekspozycji – sklepy ze zwierzętami, giełdy



„brak granic dla zoonoz w sensie geograficznym”

ZOONOZY

ZRÓŻNICOWANY PRZEBIEG KLINICZNY ZAKAŻEŃ:

□

zakażenia bezobjawowe (asymptomatyczne)

□

zakażenia o ciężkim, ostrym przebiegu

□

zakażenia przewlekłe

zoonozy

ZROZUMIENIE

CYKLU ZOONOTYCZNEGO DANEJ CHOROBY

I ZNAJOMOŚĆ

JEJ EPIDEMIOLOGII

JEST PODSTAWĄ

DO JEJ PRAWIDŁOWEGO ROZPOZNANIA

I WDROŻENIA ŚRODKÓW KONTROLNYCH.

• jak rozwija się choroba (rezerwuary, źródła i drogi zakażenia) ?

• jak się szerzy ?

• jakie są możliwości ograniczenia jej rozprzestrzeniania?

rezerwuarem

A.phagocytophilum

są dziko-żyjące

gryzonie

rezerwuarem

E. chaffensis jest

zwierzyna płowa

człowiek w obu przypadkach zostaje zakażony przez zainfekowanego

kleszcza, który żerował wcześniej na zakażonych gryzoniach i sarnach

ANAPLAZMOZA

GRANULOCYTARNA

ERLICHIOZA

MONOCYTARNA

schorzenia układowe

zoonozy

Aby dobrze przeprowadzić wywiad przy podejrzeniu
zoonozy lekarz medycyny musi znać potencjalne,
zwierzęce źródła zakażenia.

Aby wyeliminować zwierzęce źródła zakażenia dla
człowieka lekarz weterynarii musi znać rezerwuary,
objawy kliniczne choroby u zwierzęcia oraz
potencjalne możliwości diagnostyczne,
profilaktyczne i terapeutyczne.

DROGI TRANSMISJI

zależą od rodzaju drobnoustroju

KONTAKT

BEZPOŚREDNI

DROGA
POKARMOWA

AEROSOL

WEKTORY

vector-borne
diseases

DROGI TRANSMISJI

KONTAKT

BEZPOŚREDNI

BEZPOŚREDNIE PRZENIESIENIE DROBNOUSTROJÓW NASTĘPUJE
NAJCZEŚCIEJ W WYNIKU:

■

ugryzienia

■

zadrapania

■

kontaktu z tkankami zwierzęcymi, wydalinami lub

wydzielinami

Aby doszło do skutecznego zakażenia z reguły konieczna jest
obecność mikrourazów i uszkodzeń skóry bądź kontaktu z
błonami śluzowymi. Bezpośrednio penetrować barierę skórną
mogą jedynie nieliczne drobnoustroje (Leptospira, Trichuris sp.)

DROGI TRANSMISJI

KONTAKT

BEZPOŚREDNI

PRZYKŁADY CHORÓB PRZENOSZĄCYCH SIĘ PRZEZ TZW. KONTAKT
BEZPOŚREDNI

■

wścieklizna

■

choroba kociego pazura

■

gorączka Q

■

tularemia

■

leptospiroza

DROGI TRANSMISJI

DROGA
POKARMOWA

OBEJMUJE ONA:

■

bezpośrednie spożycie patogenów

■

spożycie kontaminowanej nimi karmy/ wody

Najczęściej są to sytuacje, gdy

skażenie ma charakter niejawny

(niewidoczny) i

patogen przenosi się przez tzw. „brudne ręce”.

Bezpośrednie zakażenia

np. na skutek geophagii są

rozpowszechnione wśród dzieci.

Typowe są też choroby przenoszące się przez niedogotowane
mięso, niepasteryzowane mleko i jego produktu oraz niemyte
warzywa czy owoce.

DROGI TRANSMISJI

DROGA
POKARMOWA

PRZYKŁADY CHORÓB PRZENOSZĄCYCH SIĘ DROGĄ POKARMOWĄ:

■

toksokaroza

■

toksoplazmoza

■

salmonellozy

DROGI TRANSMISJI

AEROSOL

Są to inaczej tzw. zakażenia kropelkowe, w których patogen

zostaje zainhalowany do dróg oddechowych

lub

osiada na

błonach śluzowych

(oczu, nosa, jamy ustnej).

Ograniczeniem w tego typu drodze zakażenia jest zwykle
odległość na którą przenosi się zakaźny aerosol; wymagany
jest zatem BLISKI KONTAKT.

■

kichające, kaszlące zwierzęta

■ kontaminowany kurz lub gleba, roznoszona przez wiatr

DROGI TRANSMISJI

AEROSOL

PRZYKŁADY CHORÓB PRZENOSZĄCYCH SIĘ poprzez aerosol:

■

hantawirusy

■

psitakoza

DROGI TRANSMISJI

Ang. FOMITES

ang. FOMITES

= obiekty kontaminowane

przez zakażone zwierzęta , ich tkanki,
wydzieliny i wydaliny.

Patogen przenosi się drogą bezpośredniego
kontaktu albo poprzez zakażenia drogą
pokarmową („brudne ręce”)

■

terraria, akwaria

■ powierzchnie paneli dla zwierząt

■ sprzęt używany do leczenia zwierząt

DROGI TRANSMISJI

Ang. FOMITES

ang. FOMITES

= obiekty kontaminowane

przez zakażone zwierzęta , ich tkanki,
wydzieliny i wydaliny.

PRZYKŁADY:

Salmoneloza

(tzw. reptile-associated salmonelosis)

DROGI TRANSMISJI

TRANSMISJA ZA
POŚREDNICTWEM
WEKTORÓW

W chorobach tych patogen przenoszony jest za
pośrednictwem

WEKTORÓW

(vector-borne-diseases),

najczęściej kleszczy, komarów.

Zwierzęta

kręgowe (drobne gryzonie, ptaki, zwierzyna

płowa itp. ) stanowią najczęściej

REZERWUAR patogenów,

z

którego są one przenoszone na człowieka w trakcie
żerowania na nim krwiopijnych stawonogów.

DROGI TRANSMISJI

TRANSMISJA ZA
POŚREDNICTWEM
WEKTORÓW

PRZYKŁADY CHORÓB PRZENOSZONYCH PRZEZ WEKTORY:

■

borelioza

■

RMSF (Rocky Mountain spotted feaver)

■

lejszamanioza

■

choroba Chagas’a (trypanosomiaza)

■

erlichioza i anaplazmoza

CHOROBA TRANSMISYJNA
A CHOROBA WEKTOROWA

•

CHOROBA TRANSMISYJNA

~ pojęcie szersze, często nie do

końca prawidłowo używane przy określeniu chorób
wektorowych:

np.

Rabies (wścieklizna)

→ transmisja przez POKĄSANIE

tzn. = jest to choroba transmitowana za pośrednictwem zakażonej

wirusem ŚLINY = ale

nie jest to choroba wektorowa

WNV (gorączka Zachodniego Nilu)

→ transmisja przez OWADY

tzn. = jest to choroba transmitowana przez krew pobraną przez

kwriopijne owady, które żerowały na zakażonym zwierzęciu

=

jest to zarazem choroba wektorowa

Wektory

Definicja WEKTORA
BIOLOGICZNEGO

Definicja WEKTORA
MECHANICZNEGO

Definicja:
TRANSMISJA
TRANSSTADIALNA
czynnika
zoonotycznego

Definicja:
TRANSMISJA
TRANSOWARIALNA
czynnika
zoonotycznego

Potencjalne drogi transmisji wybranych zoonoz





dermatofitozy







chlamydofiloza
i chlamydioza

(ssaki)



insekty









psitakoza







Campylobacter









brucelloza



bartonelloza







ptasia grypa







wąglik

vector-
borne

pokarmowa

aerosol

ang.
fomite

bezpośre-
dnio

Choroba

Potencjalne drogi transmisji wybranych zoonoz



kleszcze

RMSF







Gorączka Doliny
Rift





Wścieklizna







Gorączka Q





MRSA







Melioidoza



Borelioza









Leptospiroza









Hantawirusy

vector-
borne

pokarmowa

aerosol

ang.
fomite

bezpośre-
dnio

Choroba