KONIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

71

www.weterynaria.elamed.pl

KWIECIEŃ • 4/2009

KO

KO

KO

O

KO

KO

KO

KO

NI

NI

NI

NI

NI

NI

N

E

E

E

E

W

W

WE

W

E

WET

WET

W

ERY

RY

E

N

NA

NAR

AR

NAR

A

IA

A

A

A

IA

A

A

W P

W P

W P

W P

W P

P

W P

P

RAK

RAK

RAK

RAK

R

K

K

R

K

K

T

TYC

TY

TYC

TYC

TYC

C

C

C

YC

C

TYC

T

TY

TYC

TYC

YC

Y

TY

T

E

E

E

E

E

E

E

E

E

E

E

E

Ukierunkowanie i względnie swoiste

leczenie zachowawcze lub chirurgicz-
ne stosujemy w trzeciej kolejności. Wa-
runkiem tego postępowania jest w mia-
rę możliwości szczegółowe rozpoznanie,
którego schemat przedstawiono w po-
przedniej publikacji (13).

Na tym etapie wachlarz stosowa-

nych leków i zabiegów jest stosunkowo
duży i różny, w zależności od charakte-
ru choroby. Oczywiście w jego zakres
wchodzą także leki i zabiegi stosowa-
ne wcześniej, których kontynuacja jest
wskazana.

L

EKI

I

ZABIEGI

HAMUJĄCE

DALSZY

ROZWÓJ

CHOROBY

Leki przeciwbólowe, uspokajające
i spazmolityczne
Jest to najczęściej stosowana grupa pre-
paratów, co wynika z istoty chorób kol-
kowych. Wskazaniem do ich podawania
jest każdy ból objawiający się wyraźnym
niepokojem.

W zależności od nasilenia i rodza-

ju niepokoju stosuje się leki o różnym
charakterze oddziaływania, których wy-
kaz, ogólne wskazania i dawki ukazu-
je tabela 1.

Najbardziej zalecanymi do uśmie-

rzania bólu i najczęściej stosowanymi
są leki z grupy niesterydowych przeciw-
zapalnych, przede wszystkim metamizol

Postępowanie lecznicze w przypadkach
kolek można podzielić na 3 etapy. Celem
pierwszego, ściśle związanego z bada-
niem i rozpoznaniem choroby, jest za-
hamowanie dalszego rozwoju objawów
groźnych dla życia zwierzęcia. Więk-
szość kolek ma przebieg ostry z za-
burzeniami ogólnymi, co nakazuje jak
najszybsze rozpoczęcie leczenia, jesz-
cze przed ustaleniem dokładnej dia-
gnozy. Leczenie rozpoczyna się zwykle
w miejscu stałego pobytu zwierzęcia,
jeszcze przed transportem do lecznicy.
Obejmuje ono najczęściej podanie le-
ków przeciwbólowych, rozkurczowych
i przeciwfermentacyjnych oraz sondo-
wanie żołądka, a niekiedy także punk-
cję jelit grubych i sporadycznie żołądka,
w przypadkach nadmiernego ich wzdę-
cia. W drugim etapie staramy się unor-
mować lub przynajmniej poprawić stan
ogólny zwierzęcia poprzez likwidację
lub ograniczenie niewydolności krąże-
nia, zaburzeń wodno-elektrolitowych
i równowagi kwasowo-zasadowej oraz
przez przeciwdziałanie rozwojowi zapa-
lenia i endotoksemii. Czynności leczni-
cze w obu tych etapach mają zwykle cha-
rakter objawowy i ogólnie nieswoisty.
W części przypadków (kolka spastycz-
na, pierwotne wzdęcie żołądka i jelit)
wystarcza to do likwidacji lub znaczne-
go ograniczenia choroby.

prof. dr hab. Eligiusz Madej, dr n. wet. Tomasz Riha

Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

Abstract

The most of colic diseases in horses are
characterized by acute, rapid course and
great mortality. Despite their variety, all
of them have similar symptoms such
as abdominal pain, endotoxemia, elec-
trolyte imbalances and circulation failure.
The crucial treatment is to normalize the
disorders as soon as possible.

Key words

horses, colics, medical treatment

Streszczenie

Większość chorób kolkowych koni
ma przebieg ostry ze znacznym odset-
kiem zejść śmiertelnych. Mimo dużej
różnorodności, wspólną ich cechą jest
niepokój, a także szybki rozwój endotok-
semii oraz zaburzeń wodno-elektrolito-
wych i krążenia krwi. Dlatego ważnym
elementem postępowania lekarskiego
jest jak najwcześniejsze przeciwdziała-
nie tym zmianom poprzez leczenie ob-
jawowe i ogólne, jeszcze przed szcze-
gółowym rozpoznaniem.

Słowa kluczowe

konie, kolki, leczenie zachowawcze

COLIC DISEASES IN HORSES INITIAL – PART III

Choroby kolkowe
u koni – cz. III

KONIE

KONIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

72

www.weterynaria.elamed.pl

KWIECIEŃ • 4/2009

i fl uniksyna. Metamizol działa przeciw-
bólowo dość umiarkowanie i krótko,
ale nie ma istotnych przeciwwskazań.
Ma też znaczenie diagnostyczne, ponie-
waż brak lub nieznaczna reakcja zwierzę-
cia na jego podanie świadczy, że mamy
do czynienia z cięższą postacią morzy-
ska niż kolki spastycznej i zwykłe wzdę-
cie. Najbardziej efektywna z tej grupy
leków w uśmierzaniu bólu jest fl unik-
syna blokująca produkcję prostaglan-
dyn (tromboksanu i prostacykliny) przez
8-12 godzin (16, 19). Oddziaływanie prze-
ciwbólowe po dawce 1 mg/kg m.c. trwa
od 2 do 12 godzin, a niekiedy do 24 go-
dzin, w zależności od przyczyny i nasi-
lenia bólu. Oddziałując przeciwbólowo
silniej i dłużej od metamizolu w dużych
dawkach, maskuje objawy groźnych ko-
lek, głównie niedrożności strangulacyj-
nych (6, 9, 14, 22). Znacznie zmniejsza
nasilenie bólu, a także zmian zabarwie-
nia błon śluzowych i liczby tętna, co su-
geruje poprawę stanu ogólnego i może
utrudniać rozpoznanie.

Przedstawicielem analgetyków nar-

kotyzujących, obok tradycyjnej morfi ny,
jest butorfanol, który ma także dość silne
działanie przeciwbólowe i porównawczo
niewielkie skutki uboczne. Nie ma istot-
nie negatywnego wpływu na układy
krążenia i oddechowy, a jego działanie
ma miejsce już po 15 min i trwa w śred-
nich dawkach do 3 godzin. Ma jedy-
nie mały wpływ na ból z okrężnicy du-
żej, szczególnie przy jej skręcie, co może
mieć pewien aspekt diagnostyczny. Zale-
ca się go stosować z innymi antagonista-
mi alfa adrenoreceptorów, np. z ksylazy-
ną u pacjentów z silnym bólem. Obecnie
dostępnym preparatem jest m.in. Turbu-
gesic

®

(ScanVet) zawierający winian bu-

torfanolu przeznaczony dla koni i psów.
Ksylazyna i inne leki uspokajające dość
efektywnie ograniczają ból trzewny, ale
niekorzystnie zmniejszają motorykę
przewodu pokarmowego podczas seda-
cji będącej efektem hamowania neuro-
transmisji w centralnym układzie ner-
wowym. Oddziaływanie ksylazyny jest
krótkie (10-30 min), dlatego wskazane
jest jej podawanie łącznie z długo dzia-
łającą fl uniksyną. Następstwem poda-
wania ksylazyny jest bradykardia, przej-
ściowa hipertensja z następową, dłużej
trwającą hipotensją i zmniejszenie prze-
pływu krwi w jelitach, co ogranicza jej
stosowanie w stanach niewydolności
obwodowej krążenia i wstrząsu. Deto-
midyna ma silniejsze oddziaływanie se-
datywne i przeciwbólowe niż ksylazy-
na, a także niż fl uniksyna i butorfanol,
ale też bardziej maskuje objawy choro-
by (10). Przy podaniu jej w dużych daw-
kach (0,04-0,08 mg/kg m.c.) mogą po-

jawić się objawy niepożądane w postaci
zaburzeń w układzie krążenia (brady-
kardia, arytmia, spadek ciśnienia krwi),
chwiejności, drżenia mięśni, potów, a na-
wet paradoksalnie pobudzenia. Dlatego
stosuje się ją najczęściej w małych daw-
kach (0,01-0,02 mg/kg m.c.) umożliwia-
jących przeprowadzenie badań i zabie-
gów lub w połączeniu z innymi lekami,
np. z butorfanolem (0,025 mg butorfa-
nolu i 0,012 mg detomidyny/kg m.c.)
jako mieszanki uspokajającej. Dostępny
na rynku preparat detomidyny Cepese-
dan

®

– (ScanVet) (chlorowodorek deto-

midyny) zaleca się stosować w różnych
dawkach (0,02-0,08 mg/kg m.c.), zależnie
od nasilenia niepokoju, stanu ogólnego
zwierzęcia i niezbędnej długości trwania
sedacji. Najlepiej podawać powoli i.v. lub
i.m., gdy nie jest konieczne natychmia-
stowe oddziaływanie. Zalecany ostatnio
meloksykam działa obwodowo przeciw-
bólowo i przeciwzapalnie, a dodatkowo
ma zapobiegać endotoksemii (4, 16). Ty-
powe i silnie działające spazmolityki, ta-
kie jak atropina i hioscyna, są wyjątko-
wo stosowane ze względu na długotrwałe
ograniczenie motoryki jelit sprzyjające
wtórnemu rozwojowi wzdęć i zatkań je-
lit cienkich. Ciekawą propozycją jest Bu-
scopan comp

®

(Boehringer) – preparat

złożony, zawierający metamizol i bromek
butyloskopolaminy, który działa przeciw-
bólowo, a przede wszystkim spazmoli-
tycznie przez 4-6 godzin.

Z

ABIEGI

OGRANICZAJĄCE

BÓL

I

ROZWÓJ

CHOROBY

Do zabiegów ograniczających, a nawet
znoszących ból i dalszy rozwój cho-
roby, należą sondowanie żołądka oraz
punkcja jelit grubych, a sporadycznie
żołądka. Technikę sondowania żołądka
podano w poprzedniej publikacji (13).
Zabieg ma istotne znaczenie diagno-
styczne, a przede wszystkim lecznicze
(4, 9, 17, 19). Likwiduje proces chorobo-
wy w przypadku pierwotnego rozszerze-
nia żołądka i ogranicza rozwój groźnych
dla życia objawów w kolkach wyzwalają-
cych wtórne rozszerzenie żołądka (nie-
drożności i ostre stany zapalne jelit cien-
kich). Zapobiega pęknięciu żołądka oraz
rozwojowi niewydolności oddechowej
i krążeniowej. W przypadku nadmierne-
go wtórnego rozszerzenia żołądka son-
dowanie powinno się powtarzać w od-
stępach 3-6 godzin.

Punkcję jelit grubych wykonuje się

rzadko, a żołądka sporadycznie w przy-
padkach dużego wzdęcia grożącego ro-
zerwaniem ściany. Najwygodniej i naj-
bezpieczniej punktować jelito ślepe przez
prostnicę lub przez powłoki brzuszne,
a w drugiej kolejności lewe pokłady

okrężnicy dużej (17). Do punkcji przez
prostnicę potrzebna jest igła o średni-
cy 2-3 mm i długości 8-10 cm, z nałożo-
nym na nią wężykiem gumowym w celu
kontroli uchodzenia gazu. Przed wykona-
niem tego rodzaju punkcji należy opróż-
nić prostnicę z kału, a następnie wysuszyć
i wydezynfekować np. 0,1 % nadmanga-
nianem potasu. Igłę obejmujemy dłonią,
osłaniając ostry koniec opuszkami pal-
ców, a po włożeniu ręki do prostnicy na-
kłuwamy najbardziej wzdęty i najbliższy
odcinek jelita. Konieczna jest kontrola
uchodzenia gazu i podążanie ręką wraz
z igłą za ustępującym jelitem. Prostsza,
ale pozbawiona kontroli, jest punkcja
przez powłoki brzuszne, wykonywana igłą
o średnicy 3-4 mm i długości 15-20 mm.
Do jelita ślepego wkłuwamy się w pra-
wym dole głodowym w środku poziomej
linii przebiegającej od guza biodrowego
do ostatniego żebra w kierunku wyrost-
ka łokciowego przeciwległej kończyny,
a do okrężnicy dużej też w dole głodo-
wym lub poniżej, w miejscu najwięk-
szego uwypuklenia, oczywiście po lewej
stronie. Punkcja do okrężnicy jest mniej
bezpieczna ze względu na mniejszą sta-
bilność tego jelita. Punkcję do żołądka
wykonuje się w przypadku silnego wzdę-
cia i niemożliwości wprowadzenia son-
dy. Zaleca się wkłucie w ostatniej lewej
przestrzeni międzyżebrowej na wysoko-
ści guza biodrowego w kierunku dolno-
-przednim. Upust części gazu umożliwia
wprowadzenie sondy.

U

NORMOWANIE

LUB

POPRAWA

STANU

OGÓLNEGO

Jest to wyjątkowo ważny element po-
stępowania leczniczego, który ma istot-
ny wpływ na przerwanie rozwoju zmian
wstecznych. W jego zakres wchodzą
likwidacja zaburzeń metabolicznych
i unormowanie krążenia oraz przeciw-
działanie endoksemii i zapaleniu błon
śluzowych przewodu pokarmowego.
Większość ostrych kolek przebiega z ww.
zaburzeniami powodującymi powstawa-
nie zmian wstecznych w tkankach i upo-
śledzenie podstawowych funkcji orga-
nizmu. W pierwszej kolejności należy
uzupełnić niedobór wody i elektrolitów
oraz przywrócić równowagę kwasowo-
-zasadową.

Likwidacja odwodnienia,
niedoboru elektrolitów i zaburzeń
równowagi kwasowo-zasadowej
Zaburzenia wodno-elektrolitowe szybko
rozwijają się i istotnie wpływają na stan
ogólny zwierzęcia. Wynika to z kilku
równocześnie oddziałujących przyczyn:
przemieszczania płynów ustrojowych
do światła przewodu pokarmowego i tka-

KONIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

73

www.weterynaria.elamed.pl

KWIECIEŃ • 4/2009

nek, zwiększonej utraty wody z potem
i wydychanym powietrzem oraz ze znacz-
nego ograniczenia pragnienia. Niedo-
borowi wody towarzyszą zwykle utra-
ta elektrolitów (Na, K, Cl, Ca i Mg) oraz
rozwój kwasicy metabolicznej wynikają-
cej z niedotlenienia tkanek. W tych oko-
licznościach łatwo dochodzi do zapaści
naczyniowej, groźnej dla życia zwierzę-
cia. Dlatego przywrócenie odpowiedniej
objętości krwi, stężenia podstawowych
elektrolitów i prawidłowej równowa-
gi kwasowo-zasadowej jest istotnym
elementem postępowania leczniczego.
Czynność tę należy wykonać jak naj-
wcześniej, ale z dużą dozą ostrożności,
gdy nie dysponuje się wynikami odpo-
wiednich badań laboratoryjnych. Wska-
zane jest oznaczenie we krwi lub suro-
wicy hematokrytu, stężenia białka, Na,
K, Cl, Ca, Mg i Pn oraz wskaźników rów-
nowagi kwasowo-zasadowej (pH, HCO

3

,

pCO

2

, BE). Wartość hematokrytu i stę-

żenie białka są miarą stopnia odwod-
nienia, a wartości pozostałych wskaźni-
ków umożliwiają dobór odpowiedniego
składu infuzyjnego płynu. Niskie stęże-
nie białka w surowicy, poniżej 5 g/dl, na-
kazuje dużą ostrożność w likwidacji od-
wodnienia. Zbyt szybki i duży wlew płynu
o niskim stężeniu elektrolitów może spo-
wodować obrzęk płuc. W tym przypadku
wskazane jest wcześniejsze podanie pla-
zmy (2-4 litry), szczególnie gdy przewi-
duje się zabieg chirurgiczny. Ilość i skład
płynu zależą ogólnie od wyników bada-
nia klinicznego i analiz laboratoryjnych.

Ważnym elementem jest określenie stop-
nia niedoboru wody, nie tylko na pod-
stawie hematokrytu i stężenia białka, ale
poprzez szacunkowe obliczenie procentu
odwodnienia, uwzględniające także obja-
wy kliniczne (16), co ukazuje tabela 2.

Znając procent odwodnienia, możemy

łatwo wyliczyć wielkość niedoboru wody
wg ogólnie przyjętego wzoru (16, 21):

Uzupełniając niedobór wody, nale-

ży uwzględnić bieżące zapotrzebowanie
i jego wzrost w przypadku zwiększonej
utraty powodowanej biegunką, pota-
mi lub refl uksem płynu z jelit do żołąd-
ka. Przy zaawansowanych objawach od-
wodnienia z zapaścią niedobór wody
może wynosić 30-50 litrów i powinien
być uzupełniony w stosunkowo krót-
kim czasie. W przypadku zapaści niedo-
bór ten należy uzupełnić w ciągu kilku
godzin drogą ciągłego wlewu w tempie
do 4 litrów na godzinę. Przy braku pełne-
go rozeznania skład płynu powinien być
zbliżony do składu elektrolitowego oso-
cza. Najczęściej stosuje się wtedy płyn
wieloelektrolitowy (PWE) lub Ringera,
łącznie z 5% roztworem glukozy w pro-
porcji 2:1, a w przypadku stwierdzenia
lub podejrzenia kwasicy metabolicznej
dodatkowo, ale w oddzielnym wlewie,

500 ml 5% roztworu kwaśnego dwuwę-
glanu sodu. Udział niskoprocentowych
roztworów glukozy w składzie płynów
nawadniających jest szczególnie wska-
zany w niedrożnościach strangulacyj-
nych, gdy utrata wody przewyższa utra-
tę elektrolitów.

Alternatywą i uzupełnieniem rutyno-

wej metody infuzji dużych ilości izo-
tonicznych płynów elektrolitowych
i koloidowych jest jednorazowy wlew
hipertonicznego 7,2-7,5% roztworu NaCl
(2, 12, 14, 20). Działa poprzez osmotycz-
ną mobilizację wody z tkanek i z prze-
wodu pokarmowego, czego efektem jest
powiększenie objętości krążącej krwi.
Podwyższona osmolalność plazmy wy-
musza przemieszczanie wody do łożyska
naczyniowego, a tym samym powoduje
wzrost ciśnienia tętniczego, pojemności
minutowej serca i poprawę ukrwienia na-
rządów wewnętrznych. Reakcja jest wy-
jątkowo szybka. Już po kilku, kilkunastu
minutach zwierzę ożywia się i następu-
je normalizacja parametrów fi zjologicz-
nych. Warunkiem optymalnej reakcji jest
odpowiednia ilość wewnątrzkomórko-
wej, śródmiąższowej i zawartej w prze-
wodzie pokarmowym wody. Dlatego pod-
stawowym wskaźnikiem do stosowania
tej metody są ostre wstrząsy hipowole-
miczne i endotoksyczne, wymagające
szybkiej interwencji. Przeciwwskaza-
niami są: hiperosmolemia, szczególnie
hipernatremiczna, oraz zaawansowana
arytmia i ostra niewydolność nerek. De-
cyzja podania tego roztworu powinna być

Grupa i kierunek oddziaływania

Nazwy leków

Zalecane dawki i drogi podawania

niesterydowe, przeciwbólowe

i przeciwzapalne

metamizol

30-70 ml/500 kg

(15-35 mg/kg m.c.) i.v., i.m.

fl uniksyna

0,2-1,0 mg/kg m.c. i.v., i.m.

fenylobutazon

2,0-4,0 mg/kg m.c. i.v.

meloksykam

0,4-0,6 mg/kg m.c. i.v., p.o.

ketoprofen

1,0-2,0 mg/kg m.c. i.v.

przeciwbólowe

o działaniu sedatywnym

butorfanol

0,03-0,08 mg/kg m.c. i.v.

uspokajające

narkotykopodobne

ksylazyna

0,3-0,6 mg/kg m.c. i.v., i.m.

detomidyna

0,01-0,04 mg/kg m.c. i.v.

Tab. 1. Najczęściej stosowane leki przeciwbólowe, przeciwzapalne i narkotyzujące

Odwodnienie

[%]

Białko

całkowite

[g/L]

Hematokryt

[%]

Powrót fałdu

skórnego

[s]

Czas wypełnienia

włośniczek

[s]

Błony

śluzowe

Inne

objawy

4-6

6,5-7,5

40-50

2-3

1-2

mniej wilgotne

osowiałość

7-9

7,5-8,5

50-65

3-5

2-4

lepkie

depresja,

zapadnięte

oczy

> 10

> 8,5

> 65

> 5

> 4

prawie suche

zapaść,

hipotermia

zew.

Tab. 2. Szacunkowe obliczanie procentu odwodnienia

procent odwodnienia

x masa ciała w kg

= niedobór wody

w litrach

KONIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

74

www.weterynaria.elamed.pl

KWIECIEŃ • 4/2009

poprzedzona szczegółowym badaniem
klinicznym i w miarę możliwości ana-
lizami laboratoryjnymi krwi. Pozytyw-
ne oddziaływanie hemodynamiczne stę-
żonego roztworu NaCl jest szybkie, ale
krótkie i przemijające. Ustępuje w ciągu
1-3 godzin, gdy nie dostarczy się w tym
czasie wody i płynów elektrolitowych
z zewnątrz. W dużej części przypadków
tuż po wlewie stężonego roztworu poja-
wia się pragnienie, co ułatwia uzupełnie-
nie niedoboru płynów poprzez podawa-
nie 8-10 litrów wody lub izotonicznego
roztworu NaCl co 1-2 godz. W przypad-
ku braku pragnienia należy podać pły-
ny sondą do żołądka lub lepiej w formie
ciągłego wlewu dożylnego płynów izoto-
nicznych wieloelektrolitowych z szybko-
ścią 4-8 ml/kg m.c./godz. aż do ustąpie-
nia odwodnienia. Hipertoniczny roztwór
NaCl podaje się jednorazowo w dawce
2-4 ml/kg m.c. z szybkością nie większą
niż 1 ml/kg m.c./min. Należy zachować
ostrożność podczas wlewu tak, by roz-
twór nie przedostał się poza naczynie,
co grozi rozwojem stanu zapalnego. Naj-
lepiej używać kateteru, który później słu-
ży do podawania płynów izotonicznych.

Proces uzupełniania niedoboru wody

powinno się łączyć z unormowaniem
stężeń elektrolitów i równowagi kwa-
sowo-zasadowej, po wykonaniu odpo-
wiednich oznaczeń laboratoryjnych (15).
Szczegółowe badania na znacznej liczbie
przypadków wykazały, że najczęściej wy-
stępują zaburzenia elektrolitowe w po-
staci zbyt niskiego, rzadziej podwyższo-
nego stężenia potasu oraz obniżonego
stężenia wapnia i magnezu w surowicy,
czemu towarzyszy zwykle kwasica me-
taboliczna. W przypadku spadku stę-
żenia pH poniżej 7,0 i znacznego niedo-
boru zasad (BE) konieczne jest podanie
wodorotlenku sodu, którego ilość moż-
na m.in. wyliczyć ze zmodyfi kowanego
wzoru Astrupa (16):

Wyliczoną dawkę wodorowęglanu,

najczęściej 300-500 ml, należy podawać
powoli, najlepiej w postaci kroplów-
ki lub w 2-3 dawkach. Ważne jest także
uregulowanie stężenia potasu oraz wap-
nia i magnezu, które wpływają na ogólny
stan pacjenta. W przebiegu ostrych ko-
lek szczególnie często występuje niedo-
bór potasu wskutek zwiększonej sekrecji
do światła jelit, utraty z moczem i znacz-
nym ograniczeniem resorpcji z przewodu
pokarmowego. Jak wiadomo, niedobór
potasu ogranicza motorykę jelit i nieko-

rzystnie wpływa na funkcję serca. Nato-
miast stężenie wapnia, szczególnie zjoni-
zowanego, zaburza motorykę jelit (ileus)
i może istotnie wpływać na przebieg cho-
roby (7). Skład podawanego płynu powi-
nien więc zależeć od wyników badań la-
boratoryjnych.

W przypadkach ciągłej infuzji pły-

nów konieczne jest zainstalowanie cew-
ników na stałe na okres 2-4 dni. Muszą
one odpowiadać odpowiednim standar-
dom co do średnicy, długości, a przede
wszystkim materiału, z którego są wy-
konane (poliuretan). Zmniejsza to ry-
zyko powstawania zakrzepów i rozwoju
zapalenia żyły.

L

ECZENIE

ENDOTOKSEMII

I

ZABURZEŃ

KRĄŻENIA

KRWI

Główną przyczyną endotoksemii w prze-
biegu kolek jest uszkodzenie bariery jeli-
towej umożliwiające przedostawanie się
endotoksyn z przewodu pokarmowego
do ogólnego krążenia i jamy otrzewno-
wej. Ich negatywne oddziaływanie odby-
wa się m.in. poprzez zwiększoną synte-
zę i uwalnianie lipidowych mediatorów,
cytokin, wolnych rodników i czynni-
ków krzepnięcia krwi. Szybko rozwi-
ja się tzw. syndrom systemowej reakcji
zapalnej, którego objawami są: gorącz-
ka, znacznie przyspieszone oddychanie
i akcja serca, wzmożone ciśnienie płuc-
ne oraz obniżone ciśnienie ogólne i szyb-
ko postępująca niewydolność krążenia.
Wskutek zwiększonej krzepliwości krwi
powstają mikrozakrzepy, które pogłębia-
ją niedotlenienie, co łącznie doprowadza
do uszkodzenia i niewydolności narzą-
dów. U koni z endotoksemią występu-
je duże ryzyko rozwoju ochwatu, atonii
jelit, biegunki, powstawania zakrzepów
także w dużych żyłach, a przede wszyst-
kim niewydolności nerek. Przykładem
choroby z wyjątkowo zaawansowaną en-
dotoksemią, która często kończy się zej-
ściem śmiertelnym, jest Colitis X. Domi-
nują objawy wstrząsu endotoksycznego
z ciężkimi zaburzeniami metabolicznymi.
Niewydolności krążenia towarzyszą: za-
burzenia krzepliwości krwi, leukopenia
i trombocytopenia, odwodnienie, meta-
boliczna kwasica oraz niewydolność ne-
rek i wątroby.

Leczenie endotoksemii wymaga dość

wszechstronnego postępowania: od li-
kwidacji lub przynajmniej ograniczenia
groźnych dla życia objawów, poprzez
neutralizację endotoksyn do elimina-
cji źródła ich powstawania (4, 14). Po-
stępowanie objawowe należy zaczynać
od omówionych wcześniej wlewów elek-
trolitów, a w wybranych przypadkach
także koloidów: osocza, surowicy, dek-
stranu lub hydroksylowanej skrobi. Po-

dawanie osocza lub surowicy, stosunko-
wo rzadko stosowane, jest w przypadku
endotoksemii wyjątkowo cenne, ponie-
waż oprócz oddziaływania na ciśnienie
krwi wzbogaca organizm w różne defi cy-
towe czynniki warunkujące prawidłową
odporność, krzepliwość krwi i w jakimś
stopniu ogólny metabolizm. Podawanie
osocza w dawce 2-4 litry jest szczegól-
nie wskazane w przypadkach stwierdze-
nia hipoproteinemii, a dekstranu oko-
ło 10-15 ml/kg m.c. przy utrzymującym
się niskim ciśnieniu krwi. W neutraliza-
cji endotoksyn i hamowaniu ich szko-
dliwego oddziaływania istotne znaczenie
ma podawanie leków przeciwzapalnych,
antybakteryjnych i zapobiegających ko-
agulopatii. Z grupy niesterydowych pre-
paratów przeciwzapalnych, które hamują
powstawanie prostaglandyn, trombok-
sanu i leukotrienów, zaleca się przede
wszystkim podawanie fl uniksyny w daw-
ce 0,25-0,50 mg/kg m.c. i.v. 2 razy dzien-
nie, a rzadziej fenylbutazolu i ketoprofenu
w ogólnie przyjętych, ale niezbyt dużych
dawkach (6, 8). Podane w maksymalnych
dawkach pacjentom hipowolemicznym
z zaawansowaną enterotoksemią mogą
wykazywać działanie uboczne. Dotyczy
to głównie fenylbutazonu, a w mniej-
szym stopniu fl uniksyny i ketoprofenu.
W przypadku endotoksycznego szoku
można zaczynać kurację od podania ste-
rydów (prednisolon 2 g lub deksameta-
zon 250 mg co 8 godzin).

W jakimś stopniu preparatami z wy-

boru są pentoksyfi lina i dwumetylosul-
fotlenek (DMSO). Pentoksyfi lina, syn-
tetyczna pochodna ksantyny, zmniejsza
produkcję TNF, adhezję neutrofilów
i syntezę wolnych rodników oraz uła-
twia krążenie erytrocytów w naczy-
niach włosowatych. Podana doustnie
w dawce 7,5 mg/kg m.c. wyraźnie re-
dukuje objawy endotoksemii i niebez-
pieczeństwo występowania ochwatu.
Działa znacznie efektywniej, gdy jest po-
dawana równocześnie z fl uniksyną (3).
DMSO w dawce 0,1-0,2 g/kg m.c. po-
dany dożylnie w 10% roztworze ograni-
cza rozwój zmian wstecznych w tkan-
kach poprzez hamowanie peroksydacji
błon komórkowych. Szczególnym wska-
zaniem, także w większych dawkach,
są zmiany zwyrodnieniowe i nekrotycz-
ne w mięśniach. W przypadku ciężkich
kolek przebiegających z zaawansowaną
endotoksemią prawie zawsze stwierdza
się mikrozakrzepy i uszkodzenia na-
rządów wewnętrznych (5, 18). Dlatego
tak ważne jest podawanie także typo-
wych antykoagulantów, najczęściej he-
paryny w dawce 40-60 jm/kg m.c. s.c lub
i.v. 2 razy dziennie. Ostatnio zaleca się
stosowanie heparyny małocząsteczkowej

ilość 8,4% wodorowęglanu sodu w ml

= BE (mmol/L) x 0,2

x masa ciała w kg

KONIE

WETERYNARIA W PRAKTYCE

75

www.weterynaria.elamed.pl

KWIECIEŃ • 4/2009

w podobnej dawce 1 raz dziennie (8).
Nie mniej ważne w zapobieganiu roz-
wojowi endotoksemii jest podawanie le-
ków antybakteryjnych, zwykle antybio-
tyków o szerokim spektrum działania.
Spośród dużej grupy tych specyfi ków
najczęściej stosuje się cefalosporyny
i aminoglikozydy razem z penicyliną,
a w wybranych przypadkach także me-
tronidazol (14). Metronidazol działa spe-
cyfi cznie na beztlenowce i jest szczegól-
nie wskazany w przypadkach długiego
zalegania kału i komplikacji w postaci
peritonitis. Dobre efekty daje stosowanie
polimiksyny B, która działa wybiórczo
na pałeczki Gram-ujemne. Podana do-
ustnie działa miejscowo i nie wchłania
się z przewodu pokarmowego, a w po-
staci iniekcji domięśniowej łatwo prze-
nika do krwi. Już w niewielkich dawkach
(0,6 mg/kg m.c.) redukuje objawy endo-
toksemii, ale większe dawki mogą wy-
zwalać objawy uboczne. Korzystne od-
działywanie polimiksyny B w stanach
endotoksemii potwierdzono także do-
świadczalnie (1). W stosowaniu anty-
biotyków, szczególnie aminoglikozy-
dów, należy zachować dużą ostrożność
ze względu na możliwość pogłębiania
zaburzeń funkcji nerek wywołanych
chorobą.

W zapobieganiu rozwojowi endotok-

semii ważna jest eliminacja źródeł po-
wstawania endotoksyn m.in. poprzez
usuwanie gazów i zalegającej treści oraz
hamowanie ich resorpcji z przewodu po-
karmowego poprzez podawanie prepara-
tów osłaniających błonę śluzową, takich
jak olej parafi nowy i wywar z siemienia
lnianego.

Ostrym i ciężkim przypadkom kolek

towarzyszy często niewydolność krą-
żenia wynikająca z porażenia naczyń,
hipowolemii i zmian zwyrodnieniowo-
-zapalnych mięśnia sercowego. Przed
podaniem preparatów nasercowych na-
leży zawsze podjąć próbę unormowania
ciśnienia tętniczego poprzez terapię wod-
no-elektrolitową i podanie płynów kolo-
idowych. Gdy ciśnienie tętnicze jest zbyt
niskie (spadek poniżej 60 mmHg) lub gdy
nadal jest obniżone mimo podania pły-
nów, istnieje wskazanie do zastosowa-
nia izotropowych leków nasercowych.
Preparatem z wyboru jest dopamina
i ewentualnie jej pochodna – dobutami-
na, które zwiększają kurczliwość mięśnia
sercowego, perfuzję obwodową i utle-
nienie tkanek. Dopamina i dobutami-
na mają krótki okres półtrwania i dlate-
go najlepiej podawać je w sposób ciągły
we wlewie kroplowym w 0,9% NaCl lub
w 5% roztworze glukozy w dawce 0,5-
-3,0 μg/kg m.c./min. Najlepiej zaczynać
od mniejszych dawek i modyfikować

je w zależności od wyników badania tęt-
na i ciśnienia krwi. Alternatywą jest po-
danie kofeiny, powszechnie stosowanej
w Polsce, która pobudza korę mózgową
i ośrodki wegetatywne: naczyniorucho-
wy, oddechowy i nerwu błękitnego. Dzia-
ła głównie obwodowo, podwyższa ciśnie-
nie i wzmaga diurezę.

Glikozydy nasercowe stosuje się rzad-

ko ze względu na problemy z dawko-
waniem i mały zakres bezpieczeństwa.
Zalecane są w przypadkach wstrząsu
w postaci szybko działającej strofantyny
w dawce 0,005-0,007 mg/kg m.c. lub de-
slanozydu w dawce 0,008-0,012 mg/kg
m.c. w kroplowym wlewie.

Uszkodzeniu mięśnia sercowego to-

warzyszą często różnego rodzaju aryt-
mie (komorowa, nadkomorowa, trze-
potanie przedsionków) i stąd potrzeba
podawania leków antyarytmicznych.
Z dużej grupy tych leków zaleca się siar-
czan lub glukonian quinidyny, proka-
inamid i propranolol, a w przypadku
stwierdzenia hipomagnezemii także
siarczan magnezu. Siarczan quinidyny
najlepiej stosować w dawce 2-4 mg/kg
m.c. 3 razy dziennie. Oprócz działania
antyarytmicznego wzmaga działanie
preparatów antyzakrzepowych z gru-
py kumaryny. Prokainamid należy sto-
sować we wlewie ciągłym z szybkością
1 mg/kg m.c./min, a propranolol dożyl-
nie w dawce 0,05-0,15 mg/kg m.c. Niedo-
bór magnezu można uzupełniać w różny
sposób, ale w przypadku arytmii najle-
piej we wlewie kroplowym w dawce 50-
-100 ml 10% roztworu siarczanu magne-
zu z 5 l płynu fi zjologicznego.

‰

Piśmiennictwo
1. Barton M.H., Parviaiven A., Norton N.:

Polimixin B protecs horses aqainst induced
endotoxemia in vivo. „Equine Vet. J”., 2004,
36, 397-401.

2. Bartone J.J.: Hypertonic saline in the manage-

ment of shock in horses. „Compend. Contin
Educ. Pract. Vet.”, 1991, 13, 665-668.

3. Baskett A. et al.: Effect of pentoxitylline,

fl unixin neglumine, and their combination
on a model of endotoxemia in horses. „Am.
J. Vet. Res.”, 1997, 58, 1291-1299.

4. Corley K., Stephen J.: The Equine Hospital

Manual. Blackwell Pabl. Ltd., Curragh
2008.

5. Cotorio M., Monreal L., Navarro M. et al.:

Delection of fi brin deposits in tissues from horses
with severe gastrointestinal disorders. „Vet.
Intern. Med.”, 2007, 21, 308-313.

6. Deegen E., Nicpoń J.: Leczenie przeciwbólo-

we i sedacja w chorobach wewnętrznych koni.
„Magazyn Wet.”, 2006, 15, 30-32.

7. Delesalle C., Dewulf J., Lefebre R.A. et al.:

Use of plasma ionized calcium levels Ca

2+

substitution response patterns as prognostic
parameters for ileus and survival in colic horses.
„Vet. Quart”. 27, 2005, 157-172.

8. Feige K., Schwarzwaki C.C., Bombeli T.:

Comparison of unfastioned and low molecular
Weight heparin for prophylaxis of coagul-
opathies in 52 horses with colic: a randomised
double-blind clinical trial. „Equine Vet.”,
2003, 35, 506-513.

9. Henklewski R., Nicpoń J., Ratajczyk K.,

Zięba B.: Postępowanie doraźne w chorobach
morzyskowych koni. „Magazyn Wet.”, 2008,
17, 196-198.

10. Jochle W., Moore J.N., Baker G.J. et al.:

Comparison of detomidine, butorphanol,
fl unixin meglumine and xylazine in clinical
cases of equine colic. „Equine Vet.” J. Suppl.
7, 1989, 111-116.

11. MacAllister C.G., Morgan S.J., Borne A.T.

et al.: Comparison of adrevse effects of phenylb-
utazone, fl uniksin meglumine, and ketoprofen
in horses. „J. Am. Vet. Med. Assoc”, 1993,
202, 71-77.

12. Madej E., Marczuk J., Abramowicz B.:

Przydatność lecznicza hipertonicznych roz-
tworów NaCl. „Magazyn Wet.”, 2004, 13,
30-31.

13. Madej E., Riha T.: Choroby kolkowe koni.

Ogólna diagnostyka kliniczna i laboratoryjna
– cz. II. „Weterynaria w Praktyce”, 2008,
5 (3), 82-87.

14. Mair T., Divers T., Ducharme N.: Manual

of Equine Gastroenterology. WB Sanders,
Edinburgh 2002.

15. Navarro M., Monreal L., Sequra D. et al.:

A comparison of traditional and quantitative
analysis of acid-base and electrolite imbalances
in horses with gastrointestinal disordes. „J. Vet.
Intern. Med.”, 2005 19, 371-377.

16. Niedźwiedź A., Nicpoń J.: Zasady terapii

nawadniającej przy chorobach morzyskowych.
„Magazyn Wet.”, 2006, 15, 9-19.

17. Pinkiewicz E.: Zasady rozpoznawania

i leczenia schorzeń kolkowych u koni. Lublin
1973.

18. Oikawa M., Shiga J.: Equine endotoxemia:

pathomorphological aspects of endotoxin in-
duced damage in equine mesenteric arteries.
„Vet. Med. A. Physiol. Pathol. Clin. Med.”,
2006, 49, 173-176.

19. Reed S.M., Bayly W.M.: Equine Internal

Medicine. W.B. Sannders Com., Philadel-
phia 1998.

20. Schmall L.M., Muir W.W., Robertson J.T.:

Haemodynamic, haemetological, serum elek-
trolite and blood gas effects of small volume
hypertonic saline in experimentally induced
haemorrhagic shock. „Equine Vet. J.”, 1990,
22, 273-283.

21. Seahorn J.L., Seahorn T.L.: Fluid therapy

in horses with gastrointestinal disease. „Vet.
Clin. North. Am. Equine Pract.”, 2003, 19,
665-679.

22. Sikora J.: Koń z morzyskiem – leczyć zacho-

wawczo czy operacyjnie? „Magazyn Wet”,
2006, 15, 57-59.

prof. dr hab. Eligiusz Madej

Katedra i Klinika Chorób

Wewnętrznych Zwierząt

Wydział Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

20-612 Lublin, ul. Głęboka 30