1

Wykład 23

Ks. Mirosław Łanoszka

Młodzieniec z Anatot (Księga Jeremiasza)

Prowadzący: Dzisiaj spotkanie z Księgą Jeremiasza. Co wiemy o życiu proroka Jeremiasza?

Wykładowca: Imię „Jeremiasz” w języku hebrajskim brzmi jirmejahu, co można tłumaczyć jako:
„niech Bóg (Jahwe) podniesie” lub „Bóg (Jahwe) wywyższa”, jednak trudno jest w sposób jedno-
znaczny ustalić jego znaczenie. Jeremiasz pochodził z małej miejscowości o nazwie Anatot, położonej
ok. 5 km na północny wschód od Jerozolimy, na terytorium Beniamina. W tej niewielkiej osadzie, za-
mieszkałej przez ludność należącą do pokolenia Lewiego, przyszły prorok przyszedł na świat, w ka-
płańskiej rodzinie Chilkiasza (Jr 1,1). Możliwe, że Jeremiasz był potomkiem wywodzącym się od le-
wickiego arcykapłana Abiatara, którego król Salomon zesłał do Anatot, kiedy ten niefortunnie poparł
Adoniasza, innego syna króla Dawida, ubiegającego się o tron po swoim ojcu. Bóg powołał Jeremiasza
do posługi prorockiej w 626 r. przed Chr., a był to 13 rok panowania pobożnego króla Jozjasza, który
przeprowadził reformę religijno-społeczną w Judzie (622 r. przed Chr.). Jeremiaszowi nie jest łatwo
przyjąć to powołanie, dlatego tłumaczy się młodym wiekiem, mówiąc, że jest jeszcze chłopcem (hebr.
na’ar). Możliwe, że w chwili, kiedy po raz pierwszy usłyszał głos Bożego wezwania mógł mieć 12 lub
13 lat, a więc zgodnie z ówczesnym zwyczajem nie mógł jeszcze występować publicznie. Zanim jed-
nak zaczął rzeczywiście pełnić misję prorocką upłynęło sporo czasu. W odwiecznych planach Boga,
który od samego początku życia Jeremiasza, ogarnął go swoją miłością, wybrał i przeznaczył do bycia
prorokiem, młodzieniec z Anatot, w sposób niezwykle ofiarny i gorliwy, będzie realizował Bożą wolę.
Jeremiasz swoją misję wypełniał w Jerozolimie, a jego działalność przypadła na przełom VII i VI w.
przed Chr.. Jak już wiemy, swoje powołanie przeżył za panowania króla Jozjasza (626 przed Chr.),
natomiast był jeszcze aktywny w pierwszych latach po zburzeniu Jerozolimy (587-586 przed Chr.), po
którym nastąpiła deportacja znacznej części mieszkańców Judy do Babilonii. Po upadku Jerozolimy
(586 r. przed Chr.), władze babilońskie ustanowiły swojego pełnomocnika, Godoliasza, który miał za-
rządzać podbitym krajem. Babilończycy pozwolili Jeremiaszowi na pozostanie w zniszczonej Jerozo-
limie, który swoją obecnością chciał wspierać pozostałych w Świętym Mieście rodaków. Jednak Go-
doliasz, babiloński zarządca Judy, został pozbawiony życia przez grupę judzkich spiskowców, którzy
obawiając się prześladowań ze strony Babilończyków, uciekli do Egiptu, zabierając ze sobą Jeremia-
sza. W ziemi egipskiej prorok kontynuował swoją misję, podczas której wygłosił ostatnie proroctwo
(Jr 44). Nie wiemy gdzie i w jakich okolicznościach zakończył swoje życie Jeremiasz. Według jednej
tradycji żydowskiej (Apokryf Jeremiasza), prorok został zabity przez swoich judzkich rodaków w
Egipcie, natomiast inny przekaz (Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, X, 9,7) mówi, że umarł śmier-
cią naturalną w Babilonii, gdzie znalazł się po podboju Egiptu, którego dokonał babiloński władca Na-
buchodonozor (567 r. przed Chr.).

Prowadzący: Co wiemy na temat samej Księgi Jeremiasza?

Wykładowca: Księga Jeremiasza przekazuje słowa i czyny proroka, które dokonywały się w trakcie
czterdziestu lat jego działalności. Pismo to zawiera prorockie wyrocznie, fragmenty autobiograficzne,
których autorem jest sam Jeremiasz, a także obszerne partie biograficzne, które prawdopodobnie zosta-
ły napisane przez jego sekretarza, Barucha. W warstwie literackiej Księga Jeremiasza jest dziełem o
niepowtarzalnym stylu, bogatej warstwie leksykalnej, a znajdujące się w niej opisy charakteryzują się
niezwykłą plastycznością. Poetycki język księgi wykorzystuje całą gamę figur literackich, dzięki któ-
rym autor wydobywa niuanse znaczeniowe używanych słów, a także zestraja ich brzmienie. Trzeba

2

jednak wspomnieć, że czytając Księgę Jeremiasza odnosi się wrażenie, że końcowa redakcja dzieła nie
przywiązywała większej uwagi do chronologii poszczególnych fragmentów, czy logicznego następ-
stwa przekazywanych wyroczni. Obecnie dysponujemy dwoma różniącymi się od siebie wersjami
Księgi Jeremiasza. Tekst hebrajski, który uważa się za autentyczny oraz grecki przekład Septuaginty,
który jest krótszy względem wcześniejszego. Chociaż dokładne pokazanie historii kompozycji Księgi
Jeremiasza jest trudne, to jednak możemy powiedzieć, że na aktualną postać tekstu złożyły się mniej-
sze zbiory, które w swojej istotnej części zostały spisane za życia proroka. Warto w tym miejscu
wspomnieć o zwoju, pochodzącym z 605 r. przed Chr., który zawiera pierwszy zbiór wypowiedzi Je-
remiasza (Jr 1-20). Z Księgi Jeremiasza dowiadujemy się, że Pan Bóg nakazał prorokowi przygotować
zwój i zapisać na nim wszystkie słowa, jakie prorok skierował z Bożego polecenia, do mieszkańców
Judy i Izraela (Jr 36). Do wypełnienia tego zadania Jeremiasz wybrał Barucha, który był pisarzem i
prawdopodobnie piastował jakiś urząd królewski w Jerozolimie. Chociaż król Jojakim, w obecności
którego, odczytano utrwalone na zwoju słowa, spalił go, to jednak Pan Bóg nakazał ponownie zapisać
zniszczone przesłanie, wskazując tym samym, że orędzie prorockie pozostaje aktualne dla następnych
pokoleń.

Prowadzący: Z jakimi wyzwaniami musiał zmierzyć się Jeremiasz podczas swojej misji?

Wykładowca: Działalność Jeremiasza przypadła na czas religijnego i politycznego kryzysu królestwa
judzkiego, jaki miał miejsce na przełomie VII i VI stulecia przed Chr.. Na gruncie religijnym prorok
przeciwstawiał się wszelkim formom bałwochwalstwa i synkretyzmu. Oskarżał Judejczyków o odda-
wanie czci bóstwom pogańskim (np.: Baalowi), którym na ofiarę składali nawet własne dzieci (w doli-
nie Ben-Hinnom, leżącej na południe od Jerozolimy). Sytuacja religijnego zamętu sprzyjała postawom,
ograniczającym przeżywanie wiary do czysto zewnętrznych przejawach pobożności, a także zakłócała
sferę życia moralnego, zwłaszcza poprzez niesprawiedliwość społeczną (Jr 7-10). Na gruncie polityki,
Jeremiasz był przeciwnikiem rozwiązań doraźnych i krótkowzrocznych, sprowadzających się do
wzniecania buntów przeciw imperium babilońskiemu, czy zawierania przymierzy, które nie miały żad-
nych szans na powodzenie (z Egiptem przeciw Babilonii). Prorok wzywał swoich judzkich rodaków,
aby przede wszystkim, całkowicie zaufali opatrzności Bożej, a sam niejednokrotnie podsuwał im mą-
dre i roztropne w danej sytuacji rozwiązania, przestrzegając przed zgubnymi skutkami głupich poli-
tycznych decyzji. Jeremiasz, pozostając niezłomnym rzecznikiem woli Bożej, musiał wielokrotnie
przeciwstawiać się wszelkim zgubnym dążeniom Judejczyków, którzy nie chcieli podporządkować się
wymaganiom Bożego Prawa, a także ich rzecznikom, którymi byli fałszywi prorocy. Ta niewzruszona
postawa Bożego proroka ściągnęła na niego wiele prześladowań, których doznał z ręki swoich roda-
ków. Możemy mówić nawet o męczeństwie Jeremiasza (Jr 20,1-3; 37,15-38,6) z powodu głoszenia
Bożego słowa, przed którym się nigdy nie uchylał. Prorok był wielokrotnie więziony, stawiany przed
sądem, a nawet skazany na śmierć. Misja prorocka Jeremiasza stanowiła ostatnią przestrogę dla Judej-
czyków przed nadchodzącą karą, jaką była niewola babilońska. Prorok cierpi podczas oblężenia Jero-
zolimy, jej upadku, a także na ziemi egipskiej pośród swoich rodaków. Chociaż doszło do zniszczenia
Ś

więtego Miasta i deportacji babilońskiej, to jednak misja Jeremiasza spowodowała, że naród wybra-

ny, przebywając na wygnaniu, zachował własną tożsamość religijną, a dzięki podtrzymywanej wierze
przechował nadzieję na odrodzenie, które w bliższej i dalszej perspektywie zapowiedział prorok (Jr
23,5-8; 30-31).

Prowadzący: Jakie najważniejsze idee zostały zawarte w religijnym przesłaniu Księgi Jeremiasza?

Wykładowca: Liczne cierpienia, jakich doświadczył Jeremiasz, sprawiły, że stał się człowiekiem wiel-
kiej otwartości i wrażliwości na sprawy Boże. Prorok z Anatot ukazuje nam ideał życia religijnego,
którego istotą jest przyjaźń i zażyłość z Bogiem. Jeremiasz wie, że wraz z otrzymanym powołaniem,
został zaproszony do serdecznej przyjaźni ze swoim Panem. Prorok pozostając w głębokiej relacji z

3

Bogiem wzywał swoich izraelskich rodaków, by również przywiązali swoje serce do jedynego, praw-
dziwego Boga. Jednak przeszkodą na drodze wiodącej do takiej przyjaźni jest grzech, który Jeremiasz
wyjaśnia jako bunt skierowany przeciw Bogu. Ta grzeszna postawa, którą prorok piętnuje u Izraelitów,
polegała na bałwochwalczym kulcie bóstw kananejskich, na nieustannej apostazji religijnej, prowadzą-
cej do zapominania o Bogu osobowym, który wybrał Izraelitów i wyprowadził z egipskiej niewoli.
Jeremiasz naucza, że istotą tego grzechu jest nieznajomość i oddalenie się od Boga. To, że jego rodacy
łamią Boże przymierze, ulegają formalizmowi religijnemu, oddają się bałwochwalczym praktykom, są
niemiłosierni względem ubogich, a ufność pokładają w zawieranych układach politycznych, wypływa
z niechęci poznania Boga (Jr 4,22; 5,23n). Człowiek, który nie chce poznawać prawdziwego Boga,
buntuje się przeciw Niemu i w konsekwencji stroni od Bożych dróg. Ta negatywna, buntownicza po-
stawa, zapuszcza swoje korzenie głęboko w ludzkim sercu. Jeremiasz ostrzega, że człowiek odwraca-
jąc się od prawdziwego Boga, zwraca się ku nicości i marności. W tej sytuacji, jedynym sposobem
nawiązania na nowo relacji z Bogiem jest nawrócenie (hebr. szub), do którego prorok wzywa bardzo
często na kartach swej księgi (np. Jr 3,12.22). Jednak Jeremiasz dostrzega, że wewnętrzny stan grze-
chu, utrudnia, a nawet uniemożliwia człowiekowi wkroczenie na drogę Bożą, które jest uwarunkowane
wcześniejszym zerwaniem z grzechem. W tej sytuacji prorok zapowiada, że to sam Bóg dokona odro-
dzenia człowieka, nawiązując z nim przyjaźń poprzez dar Nowego Przymierza (Jr 31,31-34). Proroc-
two o Nowym Przymierzu stanowi kulminacyjny punkt Księgi Jeremiasza i staje się prawdziwie dobrą
nowiną (ewangelią) na kartach Starego Testamentu. Jego treścią jest poznanie Boga, polegające na
uznaniu Go za Pana, co będzie wyrażało się w zaufaniu i chętnym wypełnianiu obowiązków wobec
Niego. Dar nowego przymierza, jako akt Bożego miłosierdzia, daje łaskę darmowego odpuszczenia
grzechów, do którego prowadzi wiara i żal. Obietnica Nowego Przymierza, zgodnie z tekstami Nowe-
go Testamentu, wypełniła się w osobie Jezusa Chrystusa, który w ofierze krzyża przelał krew Nowego
Przymierza (Mk 14,24), a każda Eucharystia uobecnia to przymierze (Łk 22,20; 1Kor 11,25). Można
jeszcze dodać, że sam prorok, doświadczając licznych udręk, stał się figurą cierpiącego Mesjasza, Je-
zusa Chrystusa, prawdziwego pośrednika i twórcy Nowego Przymierza.

Ks. Piotr Łabuda

Dzieje Apostolskie – historia początków Kościoła cz. II

Prowadzący: Jak należy rozumieć tytuł Dziejów Apostolskich?

Wykładowca: Tytuł „Dzieje Apostolskie” jest tłumaczeniem greckiej nazwy księgi, która od II w. ist-
nieje w podwójnej formie: jedna bez rodzajnika prakseis apostolon, druga z rodzajnikiem prakseis ton
apostolon. Tytuł księgi jednak raczej nie pochodzi od samego Łukasza, gdyż do około 150 roku Ewan-
gelia i Dzieje Apostolskie stanowiły jedno dzieło opisujące historię chrześcijan

1

, z czego pierwsza

część, Ewangelia, ukazuje osobę i dzieło Jezusa od początku aż do chwili udzielenia Apostołom Ducha
Ś

więtego. Druga część – Dzieje Apostolskie – przedstawia historię początków Kościoła. Być może

księgi te zostały rozdzielone, kiedy chrześcijanie chcieli mieć cztery Ewangelie w jednym kodeksie.
Być może w tym też okresie, wzorując się na literaturze hellenistycznej, nadano tytuł Dziejom, który
przekazuje Kanon Muratoriego. Wydaje się, iż ta nazwa, Dzieje Apostolskie – uzasadniona jest przez
podanie wykazu Apostołów, będących kolegium, nie zaś przez przedstawianie dziejów poszczególnych
uczniów Chrystusa. Wydaje się, iż autor przedstawia dzieje jedynie tych osób, o których wiedział, że
przyczynili się znacznie do rozwoju i rozszerzania chrześcijaństwa.

1

Zob. F. Jóźwiak, Dzieje Apostolskie, s. 278.

4

Prowadzący: A zatem tytuł Dziejów Apostolskich nie pochodzi od samego Łukasza? Jest późniejszy.

Wykładowca: Tak, tytuł Dziejów Apostolskich ma charakter wtórny i nie sięga czasów powstania tego
pisma. Warto także zwrócić uwagę, iż tytuł z rodzajnikiem jest z pewnością późniejszy od tytułu bez
rodzajnika. Pierwszy ze wspomnianych tytułów wskazywałby na kolegium apostolskie (zob. Dz 1,13) i
zakładałby, że zostaną przedstawione dzieje wszystkich apostołów; drugi wskazywałby na wszystkich
głosicieli Dobrej Nowiny. Przyjęcie tytułu z rodzajnikiem nie odpowiadałoby treści księgi, która
przedstawia w dalszych rozdziałach jedynie Piotra, Jana i Jakuba. Natomiast tytuł bez rodzajnika (apo-
stolos – posłany) obejmuje wszystkich głosicieli Ewangelii, których wspomina autor Dziejów.

Prowadzący: Czy przekonanie, iż Ewangelia i Dzieje Apostolskie stanowiły pierwotnie jedno dzieło,
jest przyjmowane przez wszystkich komentatorów?

Wykładowca: Opinia, iż pierwotnie Ewangelia św. Łukasza i Dzieje Apostolskie stanowiły jedno dzieło
jest przyjmowana przez większość badaczy

2

. Głosy kwestionujące tą opinię należą do odosobnionych.

Pierwszym argumentem przemawiającym za tym, że Dzieje są drugim tomem dzieła Łukasza są dwa
podobne do siebie prologi (zob. Łk 1,1-4: Dz 1,1-2). Pierwsze wiersze Dziejów Apostolskich wyraźnie
wskazują istnienie wcześniejszego dzieła, do którego się odwołują – a więc Ewangelii Łukasza. Mó-
wiąc o łączności między Ewangelią a Dziejami Apostolskimi, należy wskazać także wspólne tematy
teologiczne jak również całościowy zamysł co do budowy dzieła. Należy także zwrócić uwagę, iż ist-
nieje ścisły związek między zakończeniem Ewangelii i początkiem Dziejów Apostolskich, czyli zwią-
zek między początkiem pierwszego i drugiego tomu. Punktem zaś centralnym całości dzieła jest Jero-
zolima, która będąc punktem docelowym trzeciej Ewangelii jest równocześnie początkiem narracji
Dziejów. Głównym zwornikiem między obydwoma tomami jest wniebowstąpienie Jezusa, punkt kul-
minacyjny Ewangelii i początek Dziejów

3

.

Prowadzący: Mówiąc Dzieje Apostolskie od razu określamy gatunek literacki drugiego tomu dzieła
Łukaszowego.

Wykładowca: Przez gatunek literacki rozumiemy formę, którą autor nadał swemu dziełu. W przypadku
Drugiej Księgi Łukasza rzeczywiście już sam tytuł „Dzieje” w pewnym sensie wyjaśniają rodzaj, któ-
rym autor zamierza się posłużyć, choć zapewne określenie dzieje nie oddają w pełni znaczenia dzieła
Łukasza. Dzieje Apostolskie są bowiem dziełem o charakterze historyczno-pamiętnikarskim: historią
kerygmatyczną, w której opisywane fakty historyczne są nośnikiem zbawczego przesłania

4

.

Przede wszystkim o Dziejach można mówić, iż są dziełem historycznym. Oparte są one na faktach za-
czerpniętych ze znanych autorowi i wiarogodnych źródeł, zarówno ustnych, jak i pisanych. Jednak au-
tor Dziejów nie traktuje swojego dzieła, jak dzieła historycznego. Zadanie bowiem Łukasza było inne
niż pisarzy – historyków. „Toteż na próżno szukalibyśmy w nich jakiejś zasady kompozycyjnej czy
pragmatyzmu, wiązania przyczyn i skutków, wpływu na potomność itp. To nie jest historia w sensie
Tukidydesa, Polibiusza czy Diodora z Sycylii, ale raczej wykaz w chronologicznym następstwie naj-
ważniejszych czynów opisywanego bohatera z luźnym ich połączeniem kilkoma ogólnikowymi formu-
łami, sam rodzaj literacki jako taki w ramach historycznych się mieści, stanowiąc nawet dzięki swej
zwięzłości i pewnemu schematyzmowi nieocenione dla historyków źródło. Otóż Dzieje Apostolskie

2

Zob. F. ό

F

EARGHAIL

, The introduction to Lucke-Acts, A Study of the Role of Luke 1,1-4 in the Composition of Luke’s

Two-Volume Work, Roma 1991, s. 85-154; J. Dupont, La conclusion des Actes et son rapport à l’ensemble de l’ouvrage
de Luc, w: Les Actes des Apôtres. Traditions. Rédaction, théologie, red. J. Kremer, Gembloux-Louvain 1979, s. 59nn.

3

Zob. M. Czajkowski, Wniebowstąpienie Jezusa, w: Studia z teologii św. Łukasza, red. F. Gryglewicz, Poznań 1973,

s. 58-71.

4

Zob. W. Rakocy, „Będziecie moimi świadkami...”, s. 16.

5

ś

w. Łukasza odpowiadają wszystkim warunkom tak pojętego rodzaju literackiego”

5

.

Dzieje nie są jednak tylko historią chrześcijan. Można powiedzieć, iż są również dziełem pamiętnikar-
skim, w którym zawarte są własne przeżycia autora oraz bliskich mu osób. Do tego rodzaju literackie-
go należy zaliczyć drugą część dzieła, w której Łukasz opisuje podróże w których bierze udział. W tym
rodzaju literackim autor zawiera różne problemy teologiczne.

Można zatem powiedzieć, iż Dzieje Apostolskie są dziełem historycznym i pamiętnikarskim, niezwykle
mocno związanym z Łukaszową Ewangelią. Stąd można mówić, iż Dzieje są dobrą nowiną o Kościele.
Nie można jednak definitywnie określić gatunku dzieła. Chcąc zachować poprawność można jedynie
wskazać formy literackie wchodzące w skład księgi. Należą do nich opowiadania, mowy i summaria.

O p o w i a d a n i a. Stanowią one ok. 2/3 całości księgi. Łukasz relacjonuje różne zdarzenia, jak
wniebowstąpienie, wybór Macieja, zesłanie Ducha Świętego, pierwszą działalność misyjną i związane
z nią trudności, powstanie wspólnoty w Antiochii, działalność apostolską Pawła i jego proces oraz wie-
le innych. Chociaż część narracyjna zajmuje największą część księgi, nie odgrywa ona w niej pierw-
szoplanowego znaczenia. Opowiadania są bowiem związane z mowami, na których położony jest
główny akcent.

M o w y. W Dziejach Apostolskich znajdujemy dwadzieścia cztery mowy, które zajmują ok. 1/3 dzieła.
Mowy znajdują się w kluczowych momentach narracji i służą wskazaniu właściwej interpretacji opisy-
wanych zdarzeń. Z ważniejszych mówi wymienić należy mowę Piotra w dniu zesłania Ducha Świętego
(Dz 2,14-36), mowę Szczepana (Dz 7,2-53), epizod z Korneliuszem (Dz 10,34-43), trzy mowy Pawła, z
których każda jest momentem kulminacyjnym kolejnej wyprawy misyjnej (Dz 13,16-41; 17,22-31;
20,18-35).

S u m m a r i a. W pierwszych rozdziałach znajdują się trzy duże summaria, mówiące o jedności wspól-
noty jerozolimskiej w wierze, kulcie i modlitwie (Dz 2,42-47), o wspólnocie dóbr (Dz 4,32-35) i o cudo-
twórczej i dobroczynnej działalności apostołów (Dz 5,12-16). Oprócz nich można mówić o krótszych
formach summariów (Dz 6,7; 9,31; 12,24; 16,5; 19,20). W odróżnieniu od mów, summaria nie są ściśle
związane z narracją. Ich związki są raczej luźne z wydarzeniami poprzedzającymi i następującymi.

Ponadto w księdze Dziejów Apostolskich spotykamy modlitwy i listy, a także jeden tekst będący sło-
wami wypowiedzianymi przez Jezusa, a przekazany przez Pawła (Dz 20,35).

Prowadzący: Skąd Łukasz czerpał informacje, na bazie których powstały Dzieje Apostolskie?

Wykładowca: Przy uważnej lekturze Dziejów można zauważyć, że ich autor posługiwał się różnymi
materiałami

6

. Miejsca i osoby, do których się odwołują, wskazują iż źródła autora Dziejów mają swoje

pochodzenie w środowisku jerozolimskim, antiocheńskim oraz w Cezarei. Mówienie o różnych źró-
dłach czy tradycjach w Dziejach Apostolskich jest w pełni uzasadnione i potwierdza to sam Łukasz w
prologu Łk 1,1-4, gdzie pisze, iż postanowił zbadać wszystko dokładnie od pierwszych chwil i opisać
po kolei. Nie wydaje się więc, iż do drugiego dzieła (pamiętając, iż pierwotnie Łk-Dz, były jednym
dziełem) przygotowywałby inaczej niż do utworzenia pierwszego. O ile jednak w Ewangelii Łukasz
opierał się przede wszystkim na źródłach i informacjach pochodzących z drugiej ręki, to w Księdze
Dziejów Apostolskich, zasadniczo oparł się na własnych spostrzeżeniach i wspomnieniach, a ustne
informacje i pisane źródła były dla niego jedynie materiałem pomocniczym

7

.

5

E. Dąbrowski, Dzieje Apostolskie, s. 131.

6

Zob. F. ό

F

EARGHAIL

, The introduction to Lucke-Acts, s. 67nn.

7

Zob. W.

DE

B

OOR

, Dzieje Apostolskie, s. 19.

6

Wydaje się, iż co do pierwszej części Dziejów (Dz 1-15) Łukasz musiał posłużyć się relacjami ustny-
mi, gdyż nie był naocznym świadkiem tego, co opisuje. Na brak informacji z tego okresu mogą wska-
zywać opowiadania i summaria, które jedynie ogólnie przedstawiają wydarzenia mające miejsce w
pierwotnej wspólnocie.

Od drugiej części zauważamy większą ilość szczegółów, oraz pojawienie się pierwszej osoby liczby
mnogiej (zob. Dz 16,10-17; 20,5; 21,18; 27,1; 28,16). Wydaje się, iż wskazuje to na opowiadanie na-
ocznego świadka, który brał udział w opisywanych zdarzeniach. Nie ma jednak pewności, czy mamy
tu do czynienia z Łukaszem, czy jedynie z kimś innym, z kogo relacji Łukasz mógłby korzystać.

Według komentatorów pośród źródeł Łukaszwych możemy wyodrębniać: wspomnienia osobiste, in-
formacje naocznych świadków, różne źródła pisane, mowy i przemówienia. Kwestią otwartą pozosta-
nie sprawa czy mowy i listy które znajdują się w całej księdze pochodzą od Łukasza czy od innego
autora. Pewnym jest jednak, że u ich podstaw leżą wcześniej wygłoszone mowy, czy też listy, które
zostały zachowane, a następnie zostały przepracowane przez Łukasza, który nadał im odpowiednią
szatę literacką. W takim przypadku mielibyśmy do czynienia z dziennikiem podróży apostoła, który
został następnie przepracowany i włączony w całość dzieła, jako materiał własny. Kwestią otwartą po-
zostaje zagadnienie Łukaszowej znajomości listów św. Pawła. Wydaje się, iż Łukasz choć nie znał
Pawłowych Listów, to jednak znał i podzielał całą doktrynę św. Pawła

8

.

Prowadzący: Powiedzieliśmy, iż Dzieje Apostolskie mają zamierzoną i niezwykle ważną dla całości
dzieła strukturę.

Wykładowca: Księga Dziejów Apostolskich, jest zapisem dziejów działania uczniów, którzy posłuszni
poleceniu Chrystusa idą z Jerozolimy na cały świat, aby głosić Dobrą Nowinę (Dz l,8). Druga Księga
ś

w. Łukasza przedstawia to głoszenie w trzech głównych etapach. Najpierw apostołowie głoszą Chry-

stusa w Jerozolimie (rozdz. 1-7), aż do męczeństwa diakona Szczepana. Po męczeństwie Szczepana
prześladowania rozszerzają się, apostołowie zaś głoszą Słowo „w Judei i Samarii” (Dz 8-12). Dobra
Nowina przestaje być kierowana wyłącznie do śydów i wychodzi na zewnątrz. Słuchają jej ludzie w
Samarii, w dalekiej Etiopii, Korneliusz i jego bliscy w Cezarei. Dalej poprzez Cypr dociera do Antio-
chii. W końcu zaś Dobra Nowina dociera do Rzymu, zgodnie z zapowiedzią, uczniowie stają się
ś

wiadkami „aż po krańce ziemi” (Dz 13-28).

Generalnie księgę Dziejów Apostolskich można podzielić na dwie zasadnicze części: pierwsza, to roz-
działy 1-12: ukazująca Jerozolimę i Palestynę oraz osobę Piotra jako główną postać. Druga część, to
rozdziały 13-28, przedstawiająca dzieje Ewangelii od Antiochii po Rzym. Główną postacią drugiej
części jest nawrócony Paweł. Obie te części posiadają wspólną część w rozdziałach Dz 9,1 do 23.

Poszczególne części można rozwinąć, co pozwoli otrzymać nam bardziej precyzyjny podział Dziejów
Apostolskich

9

:

I. Przygotowanie (1,1-2,13)

Oczekiwanie w Jerozolimie (1,1-14)

Wybór Macieja (1,15-26)

Zesłanie Ducha Świętego (2,1-13)

8

Zob. H. Langkammer, Wprowadzenie do Ksiąg Nowego Testamentu, Wrocław 1979, s. 286; tenże, Paweł i Łukasz w

swoich teologicznych poglądach, w: Studia z teologii św. Łukasza, red. F. Gryglewicz, Poznań-Warszaw-Lublin 1973, s.
204n.

9

Zob. szerzej np. W. de Boor, Dzieje Apostolskie, s. 25nn.

7

II. Wydarzenia w Jerozolimie (2,14-8,3)

Dwa wystąpienia Piotra (2,14-3,26)

Przed Sanhedrynem (4,1-31)

Podział dóbr we wspólnocie (4,31-5,16)

Drugie przesłuchanie przed Sanhedrynem (5,17-42)

Ustanowienie diakonów (6,1-7)

Męczeństwo Szczepana (6,8-8,3)

III. Misja w Judei i Samarii (8,4-9,43)

Przepowiadanie Filipa (8,4-40)

Nawrócenie Pawła (9,1-30)

Rozszerzanie się Kościoła (9,31-43)

IV. Misja wśród pogan (10,1-28,31)

Nawrócenie Korneliusza (10,1-11,26)

Wzrost Kościoła wśród prześladowań (11,27-12,25)

(Misja Pawła 13,1-28,31)

Pierwsza podróż Pawła (13,1-14,28)

Wydarzenia w Jerozolimie (15,1-35)

Druga podróż misyjna (15,36-18,23)

Trzecia podróż misyjna (18,24-21-14)

Zatrzymanie i uwięzienie Pawła w Jerozolimie (21,17-26,32)

Podróż Pawła do Rzymu (27,1-28,31)

Ks. Michał Bednarz

Dlaczego autorzy natchnieni pisali historię?

Prowadzący: Co nam może pomóc w zrozumieniu historycznych opisów Biblii?

Wykładowca: Jeżeli chcemy zrozumieć tzw. historyczne opisy biblijne, warto zastanowić się nad tym,
w jaki sposób historycy świata starożytnego przedstawiali ludzkie dzieje.

Plutarch – starożytny pisarz grecki – w następujący sposób zaczyna śywot Tymoleona: „Staram się
bowiem, aby życie ludzkie mogło się w tych opowiadaniach historycznych jakby w zwierciadle prze-
glądnąć i niejako uporządkować na podobieństwo cnót i przymiotów opisywanych wielkich ludzi”. Nie
można mieć wątpliwości, czytając ten tekst, iż jego autor, pisząc o przeszłości, zmierzał przede

8

wszystkim do kształtowania postaw ludzkich, a więc zachowania człowieka. Tytus Liwiusz, historyk
rzymski, w dziele Od założenia Miasta jest głęboko przeświadczony, że historia jest szkołą moralności.
Najlepiej chyba pogląd ludzi starożytności na historię oddaje dobrze znane powiedzenie Cycerona:
„historia jest nauczycielką życia”.

Prowadzący: W jakim celu pisano w starożytności o wydarzeniach przeszłości?

Wykładowca: Tak pisano historię w czasie, kiedy powstawały księgi Pisma Świętego. Wracano do
przeszłości kierując się celami wyraźnie dydaktycznymi. Jest to tym bardziej widoczne u ludzi Wscho-
du. Jedną z głównych różnic między sposobem myślenia ludzi Wschodu a ludzi Zachodu jest to, co dla
nas stanowi bardzo ważne zagadnienie, a mianowicie problem prawdy historycznej. Dla jasności od-
wołajmy się do przykładu. Grupa Beduinów usiadła pod namiotem, wieczorem, dookoła ogniska. Mają
gościa – człowieka z Zachodu. Im piękniejsze będzie ich opowiadanie, to tym bardziej jest prawdopo-
dobne, że gość nie powstrzyma się od tego, aby zapytać: „Ale co z tego naprawdę się wydarzyło?” Je-
go pytanie wywoła jednak taki skutek, że wszyscy patrzeć będą na niego zdziwieni, jakby chcąc zapy-
tać: „Ale czego on chce? Czy historia jest prawdziwa? Nie widzi, że jest prawdziwa?” Człowiek z Za-
chodu będzie się usiłował usprawiedliwić: „Chciałem zapytać, czy wydarzenia przebiegały w ten wła-
ś

nie sposób?” Beduini nie będą mogli dalej nic zrozumieć: „Czy wydarzenia rozwijały się tak właśnie?

Ale jakie to może mieć znaczenie? Opowiadanie ma przecież prawdę samo w sobie”.

Prowadzący: Proszę to bliżej wyjaśnić.

Wykładowca: Teraz spróbujmy ująć tę samą myśl schematycznie, a więc już z konieczności w sposób
przesadny: Człowiek Zachodu jest zainteresowany wydarzeniem, nawet ze szkodą dla jego znaczenia
(sensu). Natomiast człowiek Wschodu zwraca uwagę na znaczenie, nawet ze szkodą dla faktu. Dla czło-
wieka Zachodu ideałem jest film dokładnie rejestrujący wydarzenia czy taśma magnetofonowa z dokład-
nie utrwalonymi słowami. Natomiast dla człowieka Wschodu ideałem prawdy jest historia, która ma głę-
boki sens i przedstawia coś w sposób żywy, poruszający. Nie chodzi o drobiazgowe odtwarzanie wyda-
rzeń, ale o pewność, że na tym, co usłyszał, może się oprzeć w kształtowaniu własnego życia.

Wreszcie należy przypomnieć jeszcze jedną rzecz niezwykle ważną dla tych, którzy chcą dobrze zrozu-
mieć opisy Pisma Świętego. Otóż w Biblii hebrajskiej nie ma mowy o księgach historycznych. Te księgi,
które my nazywamy historycznymi, śydzi określają jako dzieło proroków wcześniejszych, np. takie
księgi, jak: Księga Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskie. Są one dla nich prorockie nie dlatego, że
przedstawiają przyszłe wydarzenia. Słowo prorok oznacza w Biblii tego, kto umie zgłębić – dzięki świa-
tłu Bożemu – każdą rzeczywistość, a więc nie tylko przyszłość, ale także teraźniejszość i przeszłość.
Dlatego te księgi, które dla nas są księgami historycznymi, są dla Hebrajczyków księgami prorockimi.

Prowadzący: Czemu służą historyczne opisy biblijne?

Wykładowca: Wszystkie księgi biblijne, traktowane przez nas jako historyczne, były i są w rzeczywi-
stości dziełami bardziej dydaktycznymi niż historycznymi. Ich autorzy nie tyle przedstawiają przeszłe
wydarzenia, co raczej zamierzają przede wszystkim kształtować postawy tych, którzy wezmą do ręki
ich dzieła. Krótko mówiąc, zależy im na wierze i moralności ludu Bożego, zarówno Starego, jak i No-
wego Przymierza. Chodzi nie o drobiazgowe odtwarzanie wydarzeń, ale o pewność, że na tym, co
usłyszeli, mogą się oprzeć w kształtowaniu własnego życia i w formowaniu postaw ludzi wierzących,
dla których piszą. Pisali, aby zbudować czytelnika. Nie interesują ich perypetie polityczne Izraela czy
później Kościoła lub rola, jaką społeczności te odegrały na szachownicy stosunków międzynarodo-
wych. Historia ludzka obchodzi ich o tyle, o ile widzą w niej realizujące się misterium „Boga z nami”,
interwencję Boga w nasze dzieje i odpowiedzi człowieka na nią. Jest więc w Biblii historia religijna,

9

czyli historia dydaktyczna, w której autorzy biorą pod uwagę tylko pewien aspekt wydarzeń w tym
celu, aby przekazać budujące pouczenia.

Autorzy natchnieni nie byli zwykłymi historykami i nie zamierzali informować o wydarzeniach, które
kiedyś się rozegrały. Ich dzieła mają cel dydaktyczny. Pragnęli przekazać prawdy wiary i moralności.
Byli przede wszystkim teologami-nauczycielami, czyli ludźmi starającymi się ukształtować wiarę i
ż

ycie ludu Bożego. Jeżeli o tym pamiętamy, nie będziemy mieli do nich pretensji, że traktują minione

wydarzenia znacznie swobodniej niż współcześni historycy. Nie zależy im tak bardzo na dokładnym
przedstawieniu najdrobniejszych nawet szczegółów przeszłych dziejów, lecz przede wszystkim na wy-
dobyciu ich zbawczego sensu, i to zarówno dla czasów, w jakich sami żyją, jak i dla całej przyszłości.
Chodzi im także o to, aby kształtować naszą wiarę i nasze postawy moralne.

Pytanie: W jaki sposób Księga Jeremiasza wyjaśnia pojęcie grzechu?