1

TŁUMIENIE I WYOLBRZYMIANIE BODŹCÓW EMOCJONALNYCH – PRÓBA

SYSTEMATYZACJI BADAŃ

1

1

Bardzo serdecznie dziękuję Panu Profesorowi Andrzejowi Eliaszowi za

cenne uwagi i komentarze do pierwotnej wersji prezentowanego tekstu.

2

Streszczenie

Celem niniejszego tekstu jest prezentacja zagadnienia tłumienia i

wyolbrzymiania bodźców emocjonalnych z perspektywy psychologii

różnic indywidualnych oraz psychologii społecznej. Omówiono

typologię, na bazie której ludzie dzieleni są na cztery grupy:

represorów (osoby tłumiące bodźce emocjonalne), nisko-lękowych,

wysoko-lękowych i defensywnie wysoko-lękowych (osoby wyolbrzymiające

bodźce emocjonalne). Dokonano przeglądu źródeł umożliwiających

stworzenie powyższej klasyfikacji. Skoncentrowano się na krytycznej

analizie badań, mających za punkt wyjścia cztero-kategorialną

typologię. Ponadto zwrócono uwagę na pewne, dotychczas nie

zrewidowane, nieścisłości terminologiczne i metodologiczne w

klasyfikacji. Ostatni fragment pracy poświęcono prezentacji wciąż

otwartych pytań, które mogą wpłynąć na systematyzację rezultatów

dotychczas przeprowadzonych badań, jak również doprowadzić do

rozwoju tej dziedziny studiów.

3

Warsaw School of Social Psychology

REPRESSION AND SENSITIZATION OF EMOTIONAL STIMULI – SYSTEMATICAL

REVIEW

Abstract

The main idea of this article is to introduce the concept of

repression and sensitization as it is understood in the field of

cognitive psychology. The typology, according to which people can be

divided into four types: repressors, low-anxious, high-anxious, and

defensive high-anxious (sensitizers) is presented. Also presented is

the critical analysis of the research based on the four-types

classification. Attention is directed to ambiguous results, based on

some terminological as well as methodological misunderstandings of

the typology. The last part of the text is devoted to unresolved

issues and possibilities for development of this branch of

psychological research.

4

TŁUMIENIE I WYOLBRZYMIANIE BODŹCÓW EMOCJONALNYCH – PRÓBA

SYSTEMATYZACJI BADAŃ

Rys historyczny

Seria badań nad funkcjonowaniem ludzi w sytuacjach stresowych i

zagrażających (np. Lazarus 1954; Lazarus, Eriksen i Fonda 1951;

Lazarus i Longo 1953) doprowadziła do zainteresowania zagadnieniem

tłumienia/ wypierania

i

bodźców zagrażających ze świadomości grupę

psychologów poznawczych. W efekcie przeprowadzonych eksperymentów

badacze ci dowiedli istnienia różnic indywidualnych odnoszących się

do progu wrażliwości na bodźce zagrażające

ii

(np. Bruner i Postman

1947a, 1947b; Byrne 1961; Byrne i Holcomb 1962; Eriksen 1952;

Grzegołowska-Klarkowska 1986). Byrne (1961) podkreślił, że reakcje

jednostki można opisać za pomocą kontinuum wrażliwości na bodźce

emocjonalne. Jeden kraniec zaproponowanego wymiaru opisał jako

tłumienie (repression) drugi zaś określił mianem uwrażliwienia

(sensitization)

iii

. Tłumienie, zdaniem autora wspomnianej typologii,

związane jest nierozerwalnie z unikaniem, zaprzeczaniem, wypieraniem

pewnego typu bodźców ze świadomości. Uwrażliwienie zaś idzie w parze

z tendencją do przeceniania bodźca awersyjnego poprzez

intelektualizację, zachowania obsesyjne, itp. (Byrne 1961). Grupa

osób określanych jako represorzy w zadaniach wykorzystujących bodźce

afektywne bądź neutralne zazwyczaj cechowała się podwyższonym

progiem wrażliwości emocjonalnej (badani nie doceniali wartości

emocjonalnej prezentowanych im bodźców). Osoby o nadwrażliwym

systemie emocjonalnym charakteryzowały się obniżonym progiem

wrażliwości emocjonalnej (były nastawione na odbiór bodźców

emocjonalnych, przesadnie czujne, przeceniały wartość afektywną

obserwowanych bodźców). Badacze zauważyli związek pomiędzy progiem

wrażliwości emocjonalnej i innymi zachowaniami. Dla przykładu w

psychiatrii znany jest termin internalizer

iv

, którym określane są

5

osoby skupiające się na własnych sukcesach i „zapominające” o

porażkach, wypierające z pamięci obrazy wywołujące lęk, itp. (Byrne

1961). Z kolei nadwrażliwość systemu emocjonalnego zazwyczaj wiąże

się z wyostrzaniem percepcji w kierunku bodźców negatywnych.

Uwrażliwienie wiąże się zatem z doskonałym pamiętaniem słów

nacechowanych negatywnym afektem, szybkim kojarzeniem bodźców

agresywnych, itp. (Byrne 1961).

Opisane powyżej rezultaty studiów przywiodły badaczy do

sformułowania założenia, iż tłumienie/ wyolbrzymianie bodźców jest

właściwością relatywnie stałą, co za tym idzie osoby określone jako

represorzy na podstawie jakiegoś zachowania prawdopodobnie będą

przejawiać taki sam styl działania również w innych sytuacjach.

Zaczęto tym samym domniemywać, iż w grę wchodzi zmienna

osobowościowa tłumienia-wyolbrzymiania, która determinuje zachowania

jednostek (Byrne 1961). Warto podkreślić, że Byrne nie opisuje

działania złożonego mechanizmu, a dokonuje charakterystyki w

kategoriach opisowych. Jego zdaniem na podstawie wyniku w

kwestionariuszu możliwe jest oszacowanie poziomu tłumienia/

wyolbrzymiania. Zachowaniom przypisane zostały wewnętrzne

dyspozycje: jednostka tłumi bodźce emocjonalne, ponieważ jest

represorem; wyolbrzymia je, dlatego że jest uwrażliwiona.

Niepoprawność takiego sposobu rozumowania podkreślał np. Eliasz

(2004; Eliasz i Klonowicz 2001), wskazując na występowanie zjawiska

błędnego koła w takim sposobie definiowania cech osobowości.

W początkowej fazie studiów brakowało niezależnego narzędzia na

podstawie którego możliwe byłoby szacowanie stopnia tłumienia/

wyolbrzymiania. Niektórzy z badaczy w celu diagnozy typu wrażliwości

emocjonalnej wykorzystywali skale MMPI (np. Eriksen 1954; Ullmann

1962). Czasami wraz z MMPI stosowano także skalę Jawnego Niepokoju

MAS Janet Taylor (np. Eriksen i Davids 1955). Taki stan rzeczy

6

doprowadził Johna Altrocchi, Oscara Parsonsa i Hildę Dickoff do

konstrukcji narzędzia zwanego Repression-Sensitization Scale (R-S).

Kwestionariusz ten powstał na bazie sześciu skal MMPI. Miał on

różnicować mechanizmy obronne preferowane przez represorów i osoby z

nadwrażliwym systemem emocjonalnym (Altrocchi, Parsons i Dickoff

1960). Uzyskanie wyniku dodatniego na skali R-S oznaczało tłumienie

bodźców emocjonalnych, natomiast wynik ujemny wiązał się z

nadwrażliwością emocjonalną. W celu uniezależnienia skali R-S od

kwestionariusza MMPI, z którym silnie korelowała, Byrne (1961)

wyeliminował wszystkie pozycje niejednoznaczne. Zmienił również

system kodowania odpowiedzi. W nowej wersji skali R-S wysoki wynik

związany był z biegunem nadwrażliwości emocjonalnej, niskie

rezultaty zaś implikowały represję. Rzetelność połówkowa narzędzia

oszacowana przez autora za pomocą formuły Browna-Spearmana wyniosła

0,88. Taki sam współczynnik rzetelności uzyskał autor dla

rzetelności szacowanej na podstawie formuły test-retest w odstępie

sześciu tygodni. Autor zrewidowanej wersji skali R-S opracował także

normy, na podstawie których możliwe było dokonanie oszacowania

poziomu represji/ uwrażliwienia emocjonalnego w grupie studentów

(Byrne 1961)

v

.

Skala R-S a badania nad wrażliwością emocjonalną

Zrewidowana skala R-S autorstwa Byrne’a spotkała się z ogromnym

zainteresowaniem i wykorzystywana była w wielu badaniach (np.

Bergouist, Lloyd i Johansson 1973; Bootzin i Stephens 1967; Dickman,

Elman i Hirt 1976; Roger i Schapals 1996). Okazało się jednak, iż

rezultaty uzyskiwane z użyciem tej skali nie są jednoznaczne.

Zdarzało się, że badacze, wykorzystujący ten sam zbiór bodźców i tę

samą metodologię eksperymentalną, uzyskiwali odmienne, sprzeczne

wręcz, wyniki (Byrne i Holcomb 1962). Argumentów świadczących o

niedoskonałości skali R-S dostarczyły również badania Lefcourta

7

(1969), Kahna i Schilla (1971). Badacze ci zauważyli, iż grupy

represorów i jednostek nadwrażliwych nie są wewnętrznie spójne.

Rezultat ten ujawniono po zestawieniu skali R-S z kwestionariuszem

aprobaty społecznej Marlowe Crowne (Marlowe Crowne Social

Desirability Scale M-C SDS). Wykazano, iż jedynie u osób cechujących

się wysokim poziomem aprobaty społecznej zaobserwowano zachowania

charakterystyczne dla represorów i osób o nadwrażliwym systemie

emocjonalnym. Określono je jako defensywnych represorów (defenssive

repressors) i defensywnych uwrażliwionych (defensive sensitizers).

Defensywni represorzy reagowali z rezerwą bądź starali się

zaprzeczyć istnieniu zagrożenia. Defensywni uwrażliwieni na bodźce

zagrażające reagowali przesadną czujnością. U badanych z niskim

poziomem aprobaty społecznej zaobserwowano stosunkowo dobre

przystosowanie do sytuacji i adekwatny sposób oceny zagrożenia. W

celu odróżnienia osób o niskiej aprobacie społecznej od jednostek

cechujących się wysokimi wynikami na skali M-C SDS Lefcourt (1969)

zaproponował określanie ich odpowiednio mianem niedefensywnych

represorów (nondefensive repressors) i niedefensywnych

uwrażliwionych (nondefensive sensitizers), w zależności od tego czy

na skali R-S plasowali się na biegunie represji czy uwrażliwienia.

Szeroko zakrojoną krytykę skali R-S przeprowadzili Weinberger,

Schwartz i Davidson (1979). Autorzy ci skupili się na związku

poziomu lęku i wrażliwości emocjonalnej. Zwrócili uwagę na wysoki

poziom korelacji (0,87) skali R-S ze Skalą Jawnego Niepokoju MAS.

Współczynnik tak wysoki świadczy o dużym podobieństwie obu narzędzi

co za tym idzie nie pozwala dobrze zróżnicować mierzonych

konstruktów. Można domniemywać, że osoba uzyskująca niski wynik na

skali MAS otrzyma równie niski wynik na skali R-S, niemożliwe stanie

się zatem właściwe oszacowanie, czy mamy w tym wypadku do czynienia

z osobą nisko-lękową, czy z represorem. Jako rozwiązanie

8

zaistniałego problemu Weinberger i współpracownicy (1979)

zaproponowali nową typologię, bazującą na szacowaniu poziomu lęku za

pomocą Skali Jawnego Niepokoju MAS oraz ocenie poziomu ochrony

własnej samooceny (protection of self-esteem), dokonywanej z użyciem

kwestionariusza M-C SDS. Zdaniem Weinbergera zastosowana metoda

umożliwiła wyjście poza ograniczenia skali R-S. Na podstawie dwóch,

niezależnych od siebie kwestionariuszy (korelacje obu narzędzi

wahały się od -0,2 do -0,45

vi

) utworzono cztery grupy (por. Tabela

1.).

---Tu wstawić Tabelę 1.---

Weinberger i współpracownicy (1979) zaproponowali określenie mianem

represorów osób o niskim poziomie lęku i wysokim poziomie aprobaty

społecznej. Jednostki nisko-lękowe zostały scharakteryzowane jako

te, u których zaobserwowany został niski poziom lęku i niski poziom

aprobaty społecznej. Osoby wysoko-lękowe charakteryzowały się

wysokim poziomem lęku i towarzyszącym mu niskim poziomem aprobaty

społecznej. Czwartą grupę utworzyły zaś osoby defensywnie wysoko-

lękowe

vii

(defensive high anxious), u których zarówno poziom lęku jak

i poziom aprobaty społecznej były wysokie.

Typologia Weinbergera

viii

Terminologia Weinbergera i współpracowników została

entuzjastycznie przyjęta przez badaczy zainteresowanych problemem

tłumienia i wyolbrzymiania zjawisk. Zróżnicowanie sposobów

szacowania stopnia wrażliwości na bodźce emocjonalne powodowało

bowiem ogólne niejasności. Wiele problemów stwarzało także

wykorzystywanie skomplikowanej nomenklatury, zaproponowanej przez

Lefcourta (1969). Wcześniejsze studia skupiały się jedynie na

samoopisach, dokonywanych za pomocą metod kwestionariuszowych.

Niektórzy badacze w zakres zainteresowań włączali również obserwację

reakcji behawioralnych. Badania Weinbergera obejmowały samoopis,

9

obserwację i pomiar czasu reakcji werbalnych, a także pomiar reakcji

fizjologicznych organizmu (przewodnictwo skóry, puls i

elektromiografia twarzy).

Większość współczesnych badań, dotyczących wrażliwości

emocjonalnej, wykonano z użyciem terminologii zaproponowanej w 1979

roku (np. Asendorpf i Scherer 1983; Derakshan i Eysenck 1997a,

1997b, 1998, 1999, 2005; Eysenck 2000; Tomarken i Davidson 1994;

Schwartz 1995; Weinberger 1995; Weinberger i Davidson 1994). Należy

jednak zwrócić uwagę na pewne problemy, związane ze stosowaniem

typologii Weinbergera i współpracowników (1979). Pierwszym zarzutem

wobec wspomnianych badań jest nieścisłość. Badacze, począwszy od

tytułu, informują nas o wyodrębnieniu trzech grup: nisko-lękowej,

wysoko-lękowej i represorów. Jednakże sami zauważają, iż

zastosowanie dwóch narzędzi: Skali Jawnego Niepokoju MAS w

zestawieniu z kwestionariuszem aprobaty społecznej Marlowe-Crowne

pozwala na utworzenie matrycy 2x2 i prowadzi do wyodrębnienia

czterech grup. Weinberger i in. (1979) podkreślają stosunkową

unikatowość grupy osób defensywnie wysoko-lękowych. Rezultaty badań

(np. Boor i Schill 1967; Asendorpf i Scherer 1983) skłaniają do

wniosku, że w populacji bardzo mało jest osób z tej grupy. Nie

zmienia to jednak faktu, iż zgodnie z założeniem teoretycznym grupa

ta powinna istnieć. Ponadto postawa Weinbergera stała się swoistym

wytłumaczeniem dla pomijania grupy osób defensywnie wysoko-lękowych

przez innych badaczy (np. Eysenck 2000).

Inną słabością badania Weinbergera i współpracowników (1979)

był dobór osób badanych. W przeprowadzonych przez nich

eksperymentach brali udział jedynie mężczyźni. Być może właśnie to

spowodowało wystąpienie problemów z brakiem osób diagnozowanych jako

defensywnie wysoko-lękowe. Jak wskazuje bowiem Krohne (1996, za:

Rohrmann, Netter, Hennig i Hodapp 2003) dla mężczyzn bardziej

10

charakterystyczne jest tłumienie, co za tym idzie w grupie mężczyzn

jest wielu represorów. W grupie kobiet zaś częstsze jest

występowanie wyolbrzymiania, a więc należy spodziewać się tam

więcej osób defensywnie wysoko-lękowych. Zgodnie z założeniem

Crowne’a i Marlowe’a (1960) kwestionariusz aprobaty społecznej M-C

SDS został tak skonstruowany by mierzyć, nabywane w drodze

socjalizacji, zachowania społecznie pożądane, ale zarazem

występujące w społeczeństwie rzadko. Z drugiej strony zaś

kwestionariusz ten ma mierzyć zachowania społecznie niepożądane, ale

występujące w społeczeństwie często. Rezultaty uzyskane przez

Krohne’a implikują, że grupy kobiet i mężczyzn różnią się od siebie

warunkami zdobywania aprobaty społecznej. U mężczyzn zdobywanie

aprobaty społecznej związane było z pewnym rodzajem „twardości”, a

więc opisywaniem siebie jako osoby, która jest odważna, itp. (stąd w

grupie mężczyzn było więcej represorów niż uwrażliwionych

emocjonalnie). Z kolei w grupie kobiet aprobata społeczna ściśle

wiązała się z ukazywaniem swoich słabości, tzn. okazywaniem własnych

lęków (dlatego pośród kobiet odnotowano więcej przypadków

uwrażliwienia emocjonalnego).

Z uwagi na zastosowanie empirycznego kryterium podziału wyników

niemożliwe jest dokonywanie porównań międzygrupowych. Należy sądzić,

iż rozkład wyników dla skali MAS odbiegał od rozkładu normalnego.

Weinberger przyjął za punkt podziału wyników rezultat, który w

badaniach normalizacyjnych populacji studentów (Taylor 1953)

stanowił medianę. Janet Taylor podkreślała, iż rozkład wyników w

populacji badanych przez nią studentów jest dodatnio skośny (mediana

wynosiła 13, średnia 14,56 maksimum 50 punktów) W badaniach

Weinbergera poniżej tej „mediany” znalazło się 29 osób (72,5%),

powyżej było tylko 11 przypadków (27,5%), co świadczy o tym, iż

wyniki w tej próbie są jeszcze bardziej skośne. Należy oczekiwać, że

11

rozkład wyników kwestionariusza M-C SDS również odbiegał od

normalności (w kwestionariuszu można uzyskać 33 punkty, podczas gdy

już osoby uzyskujące 19 punktów klasyfikowane były przez badaczy do

grupy najwyższego kwartyla)

ix

.

Podsumowując, typologia Weinbergera i współpracowników, pomimo

wielu zalet ma też swoje wady. Autorzy nie opisali wszystkich

wyróżnionych przez siebie grup. Badanie zostało przeprowadzone

jedynie na próbie mężczyzn. Sposób dokonywania podziału sugeruje, iż

w rzeczywistości w różnych grupach badanych mogły znaleźć się osoby

nie różniące się od siebie istotnie poziomem lęku i aprobaty

społecznej. Rozkład rezultatów dla obu narzędzi w badanej populacji

był dodatnio skośny, co oznacza, że odnotowano bardzo dużo

przypadków wyników niskich i mało przypadków wyników wysokich.

Należy zatem bardzo ostrożnie i uważnie rozpatrywać prezentowane w

ś

wietle tej typologii wyniki.

Rozwój badań z użyciem typologii Weinbergera

Jens Asendorpf i Klaus Scherer (1983), stosując Skalę Jawnego

Niepokoju MAS oraz kwestionariusz aprobaty społecznej Marlowe-Crowne

wyodrębnili cztery grupy: represorów, nisko-lękowych, wysoko-

lękowych i defensywnie wysoko-lękowych. Przeprowadzili pomiar

pobudzenia autonomicznego, mimiki oraz oceny subiektywnego poziomu

pobudzenia przedstawicieli czterech typów. Rezultaty ich studiów

wykazały, iż w grupie represorów dochodzi do dysocjacji pomiędzy

niskim poziomem lęku odczuwanego subiektywnie a szybkim tętnem oraz

wysokimi wskaźnikami poziomu pobudzenia ujawniającymi się w

reakcjach mimicznych. Badani nisko-lękowi opisywali siebie jako

ś

rednio pobudzonych, podczas gdy wskaźniki fizjologiczne i

behawioralne wskazywały na ich niskie pobudzenie. U osób wysoko-

lękowych nie zaobserwowano dysocjacji. Ich wyniki wskazywały na

podwyższony poziom pobudzenia emocjonalnego na wszystkich poziomach

12

pomiaru. W grupie osób defensywnie wysoko-lękowych zaobserwowano

ś

redni poziom pobudzenia emocjonalnego na każdym z poziomów pomiaru.

Wyniki Asendorpfa i Scherera są spójne z rezultatami badań innych

autorów (np. Schwartz 1995; Weinberger i in. 1979) w odniesieniu do

grup represorów, osób nisko-lękowych i wysoko-lękowych. Autorzy

przedstawili dokładny i uporządkowany opis trzech poziomów

funkcjonowania: fizjologicznego, behawioralnego i subiektywnego,

grup wydzielonych na podstawie skali MAS oraz kwestionariusza M-C

SDS. Ponadto badania Asendorpfa i Scherera, jako jedne z

nielicznych, przedstawiają opis funkcjonowania grupy osób

defensywnie wysoko-lękowych. Wyniki dotyczące tej grupy nie są

zgodne z założeniem, że u osób defensywnie wysoko-lękowych występuje

wyolbrzymianie pobudzenia.

Problemem tłumienia i wyolbrzymiania bodźców emocjonalnych

zainteresowali się także Nazanin Derakshan i Michael Eysenck (np.

1997a, 1997b, 1998, 1999, 2001a, 2001b; Eysenck 2000). Autorzy ci

skupili swoją uwagę przede wszystkim na poznawczych aspektach

funkcjonowania osób lękowych. Rezultaty studiów empirycznych

wykazały, iż nie wszystkie osoby w równym stopniu zwracały uwagę na

ź

ródła informacji o lęku

x

. Represorzy na przykład nie doceniali

szybkości własnego tętna w sytuacji kontrolnej. W warunkach

eksperymentalnych swoje pobudzenie emocjonalne (podwyższone tętno)

interpretowali jako efekt ekscytacji i wyzwania, jakie stawiał przed

nimi eksperyment. W grupie osób wysoko-lękowych i defensywnie

wysoko-lękowych podwyższone tętno oceniano jako rezultat zagrożenia

sytuacją, w której badany się znalazł (Derakshan i Eysenck 1997a).

Należy podkreślić, iż rezultaty badań Derakshan i Eysencka nie

przynoszą jednoznacznych konkluzji. Problemów interpretacyjnych

nastręcza grupa osób defensywnie wysoko-lękowych. W części badań

grupa ta uzyskuje wyniki porównywalne do rezultatów osób wysoko-

13

lękowych (np. Derakshan i Eysenck 1997a), w innych wypadkach

informacje na temat funkcjonowania tej grupy są ograniczone do

minimum (np. Derakshan i Eysenck 2001b).

Kwestie problematyczne

Zjawisko dysocjacji pomiędzy subiektywnym opisem i

zachowaniem bądź reakcjami psychofizjologicznymi próbowano wyjaśnić

przy pomocy zmiennej aprobaty społecznej, zakładając, iż wysoki

poziom lęku musi wiązać się z wysoką potrzebą aprobaty społecznej.

Uznano, że wysoka aprobata społeczna wraz z niskim poziomem lęku

ś

wiadczy o ukrywaniu prawdziwego stanu emocjonalnego. Niestety brak

w literaturze przedmiotu dowodów empirycznych, które uzasadniłyby

powyższe założenie.

Kolejny problem, związany ze zmienną aprobaty społecznej,

dotyczy odpowiedzi na pytanie: co za pomocą tego konstruktu jest

szacowane? Jak wskazują Weinberger i współpracownicy (1979)

podstawowym celem stosowania skali M-C SDS było ocenianie poziomu

tłumienia ogólnego niepokoju emocjonalnego (emotional distress).

Rezultaty późniejszych studiów przywiodły Weinbergera (1997, 1998)

do wniosku, iż za pomocą kwestionariusza aprobaty społecznej Marlowe

Crowne możliwe jest określanie poziomu zaprzeczania odczuwania

impulsów i zachowań agresywnych oraz pewnych zaniedbań w

samokontroli, a nie, jak poprzednio sądzono, rzeczywiste szacowanie

poziomu tłumienia niepokoju emocjonalnego. Jak wnioskuje Weinberger

(1998) skala M-C SDS umożliwia pomiar wypierania/ tłumienia

specyficznych zachowań i emocji, które w toku socjalizacji zostały

uznane za społecznie niepożądane.

Weinberger poszukiwał rozwiązania, na podstawie którego możliwe

byłoby zoperacjonalizowanie ogólnego wymiaru przystosowania

społeczno-emocjonalnego na przestrzeni życia. W tym celu, w miejsce

skali M-C SDS, zaproponował własne narzędzie: Weinberger Adjustment

14

Inventory (WAI) (Weinberger 1997; Weinberger i Schwartz 1990).

Skonstruował on kwestionariusz z perspektywy teoretycznej podobny do

skali R-S, ujmujący cechy osobowości w kategoriach prostych

dyspozycji, pomijający złożoność opisywanego mechanizmu. Niewiele

jest jednak badań z użyciem WAI, ponieważ badacze zainteresowani

problemem tłumienia i wyolbrzymiania bodźców skoncentrowali się na

pierwotnej typologii z 1979 roku.

Kolejnym elementem wartym uwagi jest liczba wyróżnianych grup.

Weinberger i współpracownicy (1979) zaproponowali matrycę 2x2 (por.

Tabela 1.), dzieląc wyniki obu kwestionariuszy na dwie grupy: niskie

(poniżej mediany) versus wysokie (powyżej mediany). Co ciekawe w

innym miejscu tekstu (s. 371) zwrócili uwagę, że na podstawie

wyników Skali Jawnego Niepokoju MAS możliwe jest wyróżnienie trzech,

niezależnych od siebie, grup: represorów (osoby z bardzo niskimi

wynikami w skali MAS), nisko-lękowych (jednostki o średnich wynikach

na skali MAS) oraz wysoko-lękowych (jednostki z wysokimi wynikami na

skali MAS). W tym samym tekście badacze stwierdzili, że na podstawie

kwestionariusza M-C SDS nie można wydzielić trzech grup, ponieważ

grupa środkowa byłaby niejednorodna. Powstaje pytanie czy podobna

niejednorodność nie zaistniała po dokonaniu podziału wyników

kwestionariusza MAS na trzy niezależne grupy. Warto również

podkreślić, iż autorzy nie podali punktów podziału dla trzech grup,

nie jest zatem jasne, co oznaczają terminy wyniki bardzo niskie,

ś

rednie i wysokie. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, iż rozbudowywanie

klasyfikacji o kolejne grupy może prowadzić do zwiększania, zamiast

do redukcji poziomu złożoności. Podstawową zaletą typologii zaś jest

dążenie do zmniejszania ilości opisywanych grup.

Innym, nierozwiązanym problemem zdaje się być opis grupy

defensywnie wysoko-lękowej. Weinberger i in. (1979), pomimo

zastosowania nowatorskiego podejścia badawczego i wyraźnego

15

określenia czterech pól matrycy uzyskanej ze skrzyżowania skal lęku

i aprobaty społecznej, nie opisali grupy osób defensywnie wysoko-

lękowych. Inni badacze podejmowali wspomniany problem, jednakże

uzyskiwali niekonkluzywne rezultaty. Okazywało się, że jednostki

defensywnie wysoko-lękowe były podobne do osób wysoko-lękowych (np.

Derakshan i Eysenck 1997a) bądź też uzyskiwały wyniki wskazujące na

brak dysocjacji pomiędzy poziomami subiektywnego opisu, zachowania i

reakcji fizjologicznych (np. Asendorpf i Scherer 1983).

Tworząc poszczególne typy, Weinberger i współpracownicy

dopuścili się nadmiernego uproszczenia. Nie dokonali zestawienia

wysokiego poziomu lęku ze zrekodowanymi na dwie grupy (niskie versus

wysokie) rezultatami kwestionariusza M-C SDS, traktując grupę osób z

wynikami powyżej punktu podziału, jako spójny wewnętrznie typ

wysoko-lękowy. Można przypuszczać, iż badacze dokonali tej operacji

z uwagi na małą ilość przedstawicieli tej grupy, jednakże w żadnym

miejscu nie wyjaśnili swojego zabiegu ani nie podali argumentów

ś

wiadczących o jego zasadności. Nie ma też w literaturze przedmiotu

ż

adnych danych, które w jakikolwiek sposób odnosiłyby się do tego

uproszczenia. W

celu wydzielenia czterech grup badawczych należało

wybrać do analiz grupy skrajne – pierwszego i czwartego kwartyla.

Zabieg taki umożliwiłby dokonanie wyraźnego rozgraniczenia pomiędzy

osobami tworzącymi różne typy. Rozgraniczenia takiego brakuje

natomiast, kiedy podział dokonywany jest na podstawie mediany.

Resumując, należy stwierdzić, iż wyniki dotychczasowych studiów

nie przynoszą konkluzywnych rozwiązań, pozostawiając wiele

niewyjaśnionych kwestii. Po pierwsze sposób przyporządkowywania do

poszczególnych kategorii nie jest jednoznaczny. Badacze dokonują

rozróżnienia bądź to w kategoriach opisowych (typologia Byrne’a, na

podstawie której możliwe jest wyróżnienie represorów i osób

uwrażliwionych, późniejsza typologia Weinbergera, wykorzystująca

16

WAI), bądź też dokonują charakterystyki złożonego mechanizmu

(pierwotna typologia Weinbergera wykorzystująca M-C SDS i Skalę

Jawnego Niepokoju MAS). Rozróżnienie obu kategorii opisu wydaje się

niezmiernie istotne, ponieważ zależy od tego siła i adekwatność

dokonywanych wyjaśnień. Opis osobowości bazujący na skali R-S

Byrne’a bądź skali WAI Weinbergera uniemożliwia właściwe wyjaśnienie

zachowania jednostki, koncentruje się bowiem na poszukiwaniu

prostej, liniowej, zależności pomiędzy zachowaniem (np. tłumieniem

bodźców emocjonalnych) a wewnętrzną dyspozycją (np. represją),

pomijając złożoność opisywanego zjawiska. Traktowanie osobowości w

kategoriach mechanizmu umożliwia dokonywanie obserwacji złożonego

systemu, w którym cechy osobowości wchodzą w interakcję z innymi

mechanizmami a także ze środowiskiem (Eliasz 2004). Na podstawie

takiego podejścia możliwy staje się pełniejszy opis jednostki i jej

zachowań w różnego typu sytuacjach.

Drugim problemem, wartym poruszenia w kontekście badań nad

tłumieniem i wyolbrzymianiem, pozostaje kwestia różnic płciowych.

Być może na dominację mężczyzn w grupie represorów i kobiet w grupie

osób defensywnie wysoko-lękowych (uwrażliwionych) wpływa styl

socjalizacji. Jak wskazują Lott i Maluso (2002) rodzice zachęcają

dzieci do różnych zabaw, w zależności od płci, a także okazują

dziewczynkom więcej czułości niż chłopcom. Można zatem przypuszczać,

iż czynniki te, jak również obserwacja zachowań dorosłych, wpływają

na kształtowanie odmiennych wzorców zachowań społecznie aprobowanych

u chłopców („twardość”, nieokazywanie słabości, obaw, lęków itp.) i

dziewczynek („miękkość”, okazywanie słabości, lęków, itp.). Takie

wzorce zachowań aprobowanych społecznie, nabyte w dzieciństwie mogą

mieć swoje odzwierciedlenie w tłumieniu bądź wyolbrzymianiu bodźców

w życiu dorosłym.

17

Na pewnym etapie badań nad tłumieniem i wyolbrzymianiem bodźców

emocjonalnych badacze zwracali uwagę na niejednorodność grup

represorów i osób uwrażliwionych emocjonalnie. W późniejszym okresie

zrezygnowano z analizy tego zagadnienia, sugerując, iż było ono

jedynie błędem pomiaru, wynikającym ze złego doboru narzędzi

badawczych. Warto jednak podkreślić, że stosowane dotychczas miary

kwestionariuszowe służyły oszacowaniu deklaratywnego poziomu lęku i

aprobaty społecznej. Co za tym idzie zestawienie obu narzędzi

prowadziło do uzyskiwania informacji o indywidualnych wyobrażeniach

tego, co jest warunkiem aprobaty społecznej. Można przypuszczać, iż

chęć podobania się innym wiąże się bądź to z potrzebą ujawniania

lęku, bądź też z chęcią jego ukrywania. Jeżeli warunkiem uzyskania

aprobaty społecznej jest okazywanie „twardości” chęć podobania się

innym może być skojarzona z „męskim” typem zachowania. Gdy warunkiem

uzyskania aprobaty społecznej jest okazywanie „miękkości” chęć

podobania się innym skojarzona jest z „kobiecym” typem zachowania.

Zaprezentowane powyżej argumenty opisują pole do dalszych

badań. Należy dokonać empirycznej weryfikacji przypuszczeń

dotyczących możliwych różnic płciowych, ich związku z socjalizacją i

nabywaniem wiedzy o zachowaniach społecznie akceptowanych i

nieakceptowanych. Należy sprawdzić czy warunki zdobywania aprobaty

społecznej są uniwersalne i niezależne od innych czynników (np.

płci). Ponadto należy przetestować hipotezę o niejednorodności

wewnętrznej grupy represorów i osób defensywnie wysoko-lękowych

(uwrażliwionych).

18

Literatura cytowana

Altrocchi, J., Parsons, O.A. i Dickoff, H. (1960). Changes in self-

ideal discrepancy in repressors and sensitizers. Journal of

Abnormal and Social Psychology, 81, (1), 67-72.

Asendorpf, J.B. i Scherer, K.R. (1983). The discrepant repressor:

Differentiation between low anxiety, high anxiety, and

repression of anxiety by autonomic-facial-verbal patterns of

behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 45,

(6), 1334-1346.

Aronson, E. i Wieczorkowska, G. (2001). Kontrola naszych myśli i

uczuć. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.

Bergouist, W.H., Lloyd, J.T. i Johansson, S.L. (1973). Individual

differences among repressors and sensitizers in conceptual

skills. Social Behavior and Personality, 1, (2), 144-152.

Boor, M. i Schill, T. (1967). Digit symbol performance of subjects

varying in anxiety and defensiveness. Journal of Consulting

Psychology, 31, (6), 600-603.

Bootzin, R.R. i Stephens, M.W. (1967). Individual differences and

perceptual defense in the absence of response bias. Journal of

Personality and Social Psychology, 6, (4), 408-412.

Bruner, J.S. i Postman, L. (1947a). Emotional selectivity in

perception and reaction. Journal of Personality, 16, (1), 69-

77.

Bruner, J.S. i Postman, L. (1947b). Tension and tension release as

organizing factors in perception. Journal of Personality, 15,

(4), 300-308.

Byrne, D. (1961). The repression-sensitization scale: rationale,

reliability, and validity. Journal of Personality, 29, (3),

334-349.

19

Byrne, D., Golightly, C. i Sheffield, J. (1965). The repression-

sensitization scale as a measure of adjustment: relationship

with the CPI. Journal of Consulting Psychology, 29, (6), 586-

589.

Byrne, D. i Holcomb, J. (1962). The reliability of a response

measure: differential recognition-threshold scores.

Psychological Bulletin, 59, (1), 70-73.

Crowne, D.P. i Marlowe, D. (1960). A new scale of social

desirability independent of psychopathology. Journal of

Consulting Psychology, 24, (4), 349-354.

Crowne, D.P. i Marlowe, D. (1967). The approval motive. Studies in

evaluative dependence. New York: John Wiley & Sons Inc.

Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1997a). Repression and repressors:

theoretical and experimental approaches. European psychologist,

2, (3), 235-246.

Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1997b). Interpretative biases for

one’s own behavior and physiology in high-trait-anxious

individuals and repressors. Journal of Personality and Social

Psychology, 73, (4), 816-825.

Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1998). Working memory capacity in

high trait-anxious and repressor groups. Cognition and Emotion,

12, (5), 697-713.

Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1999). Are repressors self-deceivers

or other-deceivers? Cognition and Emotion, 13, (1), 1-17.

Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (2001a). Manipulation of focus of

attention and its effects on anxiety in high-anxious individual

s and repressors. Anxiety, Stress, and Coping, 14, 173-191.

Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (2001b). Effects of focus of attention

on physiological, behavioral, and reported state anxiety in

20

repressors, low-anxious, high-anxious, and defensive high-

anxious individuals. Anxiety, Stress, and Coping, 14, 285-299.

Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (2005). When the bogus pipeline

interferes with self-deceptive strategies: effects on state

anxiety in repressors. Cognition and Emotion, 19, (1), 83-100.

Dickman, H., Elman, D. i Hirt, M. (1976). Repression of sexual

associations: cognitive inhibition, familiarity, or social

inhibition? Social behavior and Personality, 4, (2), 283-288.

Drwal, R.Ł. i Wilczyńska, J.T. (1980). Opracowanie kwestionariusza

aprobaty społecznej. Przegląd Psychologiczny, 23, (3), 569-583.

Eliasz, A. (2004). Transakcyjny model temperamentu: analiza

właściwości temperamentu z perspektywy nomotetycznego oraz

idiograficznego badania osobowości. W: Z. Chlewiński i A.

Sękowski (red.), Psychologia w perspektywie XXI wieku (s. 49-

95) Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu

Lubelskiego.

Eliasz A. i Klonowicz, T. (2001). Top-down and bottom-up approaches

to personality and their application to temperament. W: A.

Eliasz i A. Angleinter (red.), Advances in research on

temperament (s. 14-42). Lengerich: Pabst Science Publishers.

Eriksen, C.W. (1952). The case for perceptual defense. Psychological

Review, 61, (3), 175-182.

Eriksen, C.W. (1954). Psychological defenses and „ego-strength” in

the recall of completed and incompleted tasks. The Journal of

Abnormal and Social Psychology, 49, (1), 45-50.

Eriksen, C.W. i Davids, A. (1955). The meaning and clinical validity

of the Taylor Anxiety Scale and the Hysteria-Psychastenia

Scales from the MMPI. The Journal of Abnormal and Social

Psychology, 50, (1), 135-137.

21

Eysenck, M.W. (2000). A cognitive approach to trait anxiety.

European Journal of Personality, 14, 463-476.

Freud, Z. (1917/ 2002). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Grzegołowska-Klarkowska, H.J. (1986). Mechanizmy obronne osobowości.

Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Kahn, M. i Schill, T. (1971). Anxiety report in defensive and

nondefensive repressors. Journal of Consulting and Clinical

Psychology, 36, (2), 300.

Lazarus, R.S. (1954). Is there a mechanism of perceptual defense? A

reply to Postman, Bronson and Gropper. The Journal of Abnormal

and Social Psychology, 49, (3), 396-398.

Lazarus, R.S., Eriksen, C.W. i Fonda, C.P. (1951). Personality

dynamics and auditory perceptual recognition. Journal of

Personality, 19, (4), 471-482.

Lazarus, R.S. i Longo, N. (1953). The consistency of psychological

defenses against threat. The Journal of Abnormal and Social

Psychology, 48, (4), 495-499.

Lefcourt, H.M. (1969). Need for approval and threatened negative

evaluation as determinants of expressiveness in a projective

test. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 33, (1),

96-102.

Lott, B. i Maluso, D. (2002). Społeczne uczenie się męskości i

kobiecości. W: B. Wojciszke (red.), Kobiety i mężczyźni:

odmienne spojrzenia na różnice (s.97-117). Gdańsk: Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne.

Nosal, C.S. (1992). Diagnoza typów umysłu. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Nuttin, J. (1968). Struktura osobowości. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwo Naukowe.

22

Roger, D. i Schapals, T. (1996). Repression-sensitization and

emotion control. Current Psychology, 15, (1), 30-38.

Rohrmann, S., Netter, P., Hennig, J. i Hodapp, V. (2003).

Repression-sensitization, gender, and discrepancies is

psychobiological reactions to examination stress. Anxiety,

Stress and Coping, 16, (3), 321-329.

Schwartz, G.E. (1995). Psychobiology of repression and health: a

systems approach. W: J.L. Singer (red.), Repression and

dissociation. Implications for personality theory,

psychopathology, and health (s. 405-434). Chicago: The

University of Chicago Press.

Taylor, J.A. (1953). A personality scale of manifest anxiety. The

Journal of Abnormal and Social Psychology, 48, (2), 285-290.

Tomarken, A.J. i Davidson, R.J. (1994). Frontal brain activation in

repressors and nonrepressors. Journal of Abnormal Psychology,

103, (2), 339-349.

Ullmann, L.P. (1962). An empirically derived MMPI scale which

measures facilitation-inhibition of recognition of threatening

stimuli. Journal of Clinical Psychology, 18, (2), 127-132.

Weinberger, D.A. (1995). The construct validity of the repressive

coping style. W: J.L. Singer (red.), Repression and

dissociation. Implications for personality theory,

psychopathology, and health (s. 337-386). Chicago: The

University of Chicago Press.

Weinberger, D.A. (1997). Distress and self-restraint as measures of

adjustment across the life span: confirmatory factor analyses

in clinical and nonclinical samples. Psychological Assessment,

9, (2), 132-135.

Weinberger, D.A. (1998). Defenses, personality structure, and

development: integrating psychodynamic theory into a

23

typological approach to personality. Journal of Personality,

66, (6), 1061-1080.

Weinberger, D.A. i Davidson, M.N. (1994). Styles of inhibiting

emotional expression: distinguishing repressive coping from

impression management. Journal of Personality, 62, (4), 587-

613.

Weinberger, D.A. i Schwartz, G.E. (1990). Distress and restraint as

superordinate dimensions of self-reported adjustment: a

typological perspective. Journal of Personality, 58, (2), 381-

417.

Weinberger, D.A., Schwartz, G.E. i Davdison, R.J. (1979). Low-

anxious, high-anxious, and repressive coping styles:

psychometric patterns and behavioral and physiological

responses to stress. Journal of Abnormal Psychology, 88, (4),

369-380.

24

Poziom lęku

Poziom aprobaty społecznej

Niski

Wysoki

Niski

Nisko-lękowy

Wysoko-lękowy

Wysoki

Represor

Defensywnie

wysoko-lękowy

Tabela 1. Typologia Weinbergera i współpracowników

Tłumienie i wyolbrzymianie

bodźców emocjonalnych

Strona 8

25

Angelika Kleszczewska-Albińska

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Ul. Chodakowska 19/31

03-815 Warszawa

e-mail

[e-mail]

26

i

Termin tłumienie pojawił się w literaturze psychologicznej dzięki

Freudowi (np. 1917/2002). Autor ten mianem tłumienia określał proces
kontrolowany, przeciwstawiając go procesowi automatycznemu, zwanemu
wyparciem. Należy podkreślić, iż poza psychoanalizą rozróżnienie obu
procesów nie występuje.

ii

Zagadnieniem pobudzenia fizjologicznego w reakcji na stresujące

filmy zajmował się również Lazarus (np. Lazarus i Longo 1953) ponieważ
jednak jego prace nie odwoływały się do wykorzystywania typologii nie
zostaną tu omówione dokładniej.

iii

W literaturze polskiej niezwykle trudno jest odnaleźć trafny

odnośnik terminu „sensitization”, bądź „sensitizer”. Najbliższe znaczeniowo
wydaje się użyte przez Aronsona i Wieczorkowską (2001, s.59) sformułowanie
„nadwrażliwy system emocjonalny”. W powyższej pracy będzie używany zarówno
termin uwrażliwienie, jak i określenie nadwrażliwość systemu
emocjonalnego.

iv

Termin internalizer bardzo trudno jest jednoznacznie i trafnie

przetłumaczyć na język polski, dlatego też w powyższej pracy pozostaje on
bez tłumaczenia. Warty podkreślenia wydaje się fakt, iż współcześni badacze
zjawiska tłumienia/ wyolbrzymiania bodźców emocjonalnych czasami odwołują
się do wspomnianego terminu, przeciwstawiając mu pojęcie generalizer (np.
Asendorpf i Scherer 1983)

v

W czasie, kiedy Byrne przygotował zrewidowaną wersję skali R-S inni

badacze zainteresowani problemem wrażliwości emocjonalnej proponowali swoje
narzędzia. Dla przykładu Ullmann (1960, za: Byrne 1961) zaproponował skalę
facylitacji-hamowania (facilitation-inhibition) na podstawie której możliwe
było wyodrębnienie dwóch typów osób. Ponieważ dla znaczenia rozwoju badań
nad tłumieniem i wyolbrzymianiem bodźców emocjonalnych skale te nie mają
kluczowego znaczenia zostaną pominięte w tej pracy.

vi

W badaniach własnych korelacje Kwestionariusza Aprobaty Społecznej

(Drwal i Wilczyńska 1980), uznanego za polski odpowiednik skali M-C SDS i
Inwentarza Stanu i Cechy Lęku (lęk jako cecha) wahały się od – 0,29 do –
0,44.

vii

Trudno jest znaleźć w polskiej literaturze odwołanie do tej grupy.

Wobec tego nie przyjęto polskiego odpowiednika tego terminu w literaturze
przedmiotu.

viii

Należy podkreślić, iż termin typ używany w powyższym tekście

rozumiany jest jako wzór, idealny przypadek. Stanowi on punkt odniesienia i
gromadzi specyficzny układ elementów (np. niski poziom lęku i wysoki poziom
zapotrzebowania na aprobatę społeczną). Osoby klasyfikowane jako
przedstawiciele poszczególnych typów powinny zatem ujawniać cechy jaskrawe.
Należy podkreślić, iż takie rozumienie typu nie jest jedynym, z jakim można
zetknąć się w literaturze psychologicznej (por. np. Nuttin 1968; Nosal
1992).

ix

Autorzy obu skal zwracali także uwagę na różnice płciowe. W obu

kwestionariuszach kobiety uzyskiwały wyniki wyższe niż mężczyźni (Crowne i
Marlowe 1967; Taylor 1953), tym bardziej dziwi więc fakt wyłączenia grupy
kobiet z badań Weinbergera i współpracowników (1979).

x

Zgodnie z koncepcją Eysencka (1997, za: Derakshan i Eysenck 1997a;

Eysenck 2000) doświadczenie lęku zależy od przetworzenia informacji
pochodzących z czterech źródeł: bodźców zewnętrznych, wewnętrznych bodźców
fizjologicznych, własnego zachowania (wskaźników behawioralnych) i bodźców
poznawczych (na przykład martwienie się o przyszłość).