04 Charakteryzowanie roślin uprawnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Krystyna Szymaszek

Charakteryzowanie roślin uprawnych 321[01].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr Henryk Pauli
mgr inż. Tadeusz Popowicz

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Maria Majewska

Konsultacja:
mgr Rafał Rzepkowski

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

programu jednostki modułowej 321[01].Z1.01,

„Charakteryzowanie ro

lin uprawnych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla

zawodu technik hodowca koni.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze zbóż

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze roślin okopowych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Biologia i znaczenie gospodarcze roślin motylkowych drobnonasiennych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Cechy biologiczne i znaczenie gospodarcze roślinności użytków zielonych

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Zmianowanie i płodozmian w konwencjonalnej i ekologicznej metodzie

uprawy

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawowych roślinach

uprawnych, ich właściwościach biologicznych i znaczeniu gospodarczym w powiązaniu
z wykorzystaniem żywego i zasuszonego materiału roślinnego oraz plansz i filmów
dydaktycznych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, czyli wykaz umiejętności, jakie powinno się mieć już
ukształtowane, aby można było bez problemów korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności jakie ukształtujesz pracując z poradnikiem,

−

materiał nauczania, podzielony na pięć rozdziałów, zawierających wiadomości
teoretyczne niezbędne do realizacji programu jednostki modułowej,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić poziom opanowania zagadnień dotyczących
biologii roślin uprawnych,

−

wiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,

−

sprawdzian postępów, dzięki któremu sprawdzisz poziom opanowania niezbędnej wiedzy
i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać zasad zawartych w regulaminie

pracowni oraz przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

321[01].Z1.01

Charakteryzowanie roślin

uprawnych

321[01].Z1.02

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych

w gospodarstwie rolnym

321[01].Z1.03

Planowanie i organizowanie produkcji pasz

321[01].Z1

Organizacja produkcji

roślinnej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

nazywać i rozpoznawać podstawowe elementy budowy morfologicznej roślin (rozróżniać
typy systemów korzeniowych, rodzaje pędów, liści, kwiatostanów, owoców i nasion),

−

wymieniać i opisywać podstawowe elementy budowy anatomicznej roślin,

−

wymieniać jednostki systematyki botanicznej roślin,

−

określać sposoby rozmnażania roślin,

−

opisywać procesy życiowe roślin,

−

określać wymagania glebowe roślin,

−

dobierać rośliny uprawne do poszczególnych kompleksów glebowych,

−

wymieniać i charakteryzować podstawowe czynniki siedliska roślin,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się kluczem do oznaczania roślin,

−

pracować z atlasami roślin uprawnych,

−

korzystać z komputera i jego oprogramowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić zadania i znaczenie gospodarcze produkcji roślinnej,

−

określić role produkcji rolniczej jako elementu zrównoważonego gospodarowania,

−

rozpoznać grupy i gatunki roślin uprawnych,

−

rozpoznać nasiona roślin uprawnych,

−

rozpoznać roślinność występującą na trwałych użytkach zielonych,

−

określić znaczenie gospodarcze roślin uprawnych i trwałych użytków zielonych,

−

scharakteryzować cechy biologiczne roślin zbożowych, okopowych i motylkowych
drobnonasiennych oraz roślinności łąkowej,

−

wyjaśnić wpływ zmianowania roślin na urodzajność gleby, zachwaszczenie oraz rozwój
chorób i szkodników roślin,

−

zaplanować zmianowanie i płodozmian.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze zbóż

4.1.1. Materiał nauczania

Rośliny zbożowe to najstarsza i najważniejsza grupa roślin uprawnych. Szczególne

znaczenie tej grupy roślin wynika z właściwości biologicznych, a między innymi z dość
dużych zdolności przystosowawczych do warunków środowiska. Do podstawowych roślin
zbożowych uprawianych w Polsce zalicza się: żyto, pszenicę, pszenżyto, jęczmień i owies.

Znaczenie gospodarcze

Główne kierunki użytkowania zbóż, to: bezpośrednie spożycie przez ludzi (pieczywo,

makaron, itp.), pasza dla zwierząt oraz surowiec przemysłowy (np. dla gorzelnictwa,
browarnictwa). Na bezpośrednie spożycie przez ludzi zużywa się w Polsce około 40%
zbiorów, ponad 50% ziarna przeznacza się na paszę i stosunkowo niewielkie ilości są
kierowane do przemysłu fermentacyjnego. Korzystne właściwości odżywcze przetworów
zbożowych wynikają przede wszystkim z odpowiedniego stosunku białka do węglowodanów,
kształtującego się jak 1:6 oraz z zawartości witamin i soli mineralnych niezbędnych dla
organizmu ludzkiego.

Wartość użytkowa ziarna zbóż zależy od składu chemicznego. U zbóż chlebowych: żyta

i pszenicy, określa się ją na podstawie końcowych produktów młynarskich i piekarniczych.
Z ważniejszych wskaźników charakteryzujących ją należy wymienić wydajność mąki
i wartość wypiekową. Większą wydajnością odznaczają się ziarna duże i o cienkiej okrywie
nasiennej. Ziarno zbóż należy do nasion średniej zawartości białka i ilość tego składnika waha
się od 7 do 13%. Białko zbóż zaliczane jest do białek częściowo niepełnowartościowych ze
względu ma małą zawartość lizyny i metioniny – aminokwasów egzogennych. Największą
wartość biologiczną ma białko owsa ze względu na zawartość lizyny i argininy oraz dużą
zawartość siarki. Zawartość tłuszczu w ziarnie zbóż jest niewielka – od 1,2% do 4,8%. Duże
ilości tłuszczu zawiera ziarno owsa. Największą część suchej masy stanowią węglowodany,
ilość ich waha się zależnie od gatunku i warunków środowiska od 58% do 69%. Na
węglowodany składa się głównie skrobia i magazynowana jest przede wszystkim w bielmie
właściwym. Zawartość soli mineralnych waha się od 1,1% do 4,5%; znajdują się one głównie
w okrywie owocowo-nasiennej. W większych ilościach występują potas, magnez, wapń i sód.
Ponadto w ziarnie są witaminy z grupy B i witamina PP.

Ziarno jęczmienia jest użytkowane wielostronnie. Przeznaczane jest na pożywienie dla

ludzi, najczęściej w postaci kaszy (ok. 12%), na paszę zwierząt (ok. 65%) oraz jako surowiec
w przemyśle browarniczym i gorzelniczym (ok. 18%). Wartość pokarmowa jęczmienia jest
lepsza niż ziarna żyta i owsa, ze względu na zawartość łatwo strawnych składników
pokarmowych oraz z uwagi na dodatni jego wpływ na jakość produktów pochodzenia
zwierzęcego. Dla przemysłu gorzelniczego najlepiej nadaje się jęczmień o ziarnie
drobniejszym, gdyż zawiera więcej enzymów. Produktami ubocznymi przy przerobie są:
kiełki słodowe, młóto i drożdże przemysłowe. Zawierają one, poza podstawowymi
składnikami pokarmowymi, dużo soli mineralnych i szereg innych związków cennych dla
organizmu zwierzęcego. Pszenica jest zbożem o wysokiej zawartości energii, ma też
najwięcej białka ze wszystkich zbóż.

Pszenżyto jest najmłodszym gatunkiem wśród roślin zbożowych. Ma wartość pokarmową

zbliżoną do pszenicy, a właściwości zdrowotne i dietetyczne pośrednie między żytem
a pszenicą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Owies uprawia się głównie na paszę. W niewielkich ilościach wykorzystuje się ziarno

tego zboża na pokarm dla ludzi w postaci płatków lub mąki. Wartość pokarmowa ziarna owsa
zależy od udziału łuski (plewek), który wynosi od 25% do 30% masy ziarna. Łuska zawiera
dużo niestrawnego włókna i jest balastem w żywieniu zwierząt, zwłaszcza nieprzeżuwaczy.

Najwięcej owsa skarmia się końmi, dla których jest to niezastąpiona pasza. Ziarno owsa

ma dobre właściwości dietetyczne i smakowe. W tłuszczu owsa znajduje się dużo kwasów
tłuszczowych nienasyconych niezbędnych dla ludzi i zwierząt. Owies zawiera pewne
substancje pobudzające przemianę materii oraz witaminę E. Nowe odmiany owsa posiadające
ziarniak nagi cechują się niską zawartością włókna.

Produktami ubocznymi w uprawie zbóż na ziarno są słoma i plewy. Słoma wykorzystana

jest jako materiał ściołowy oraz w żywieniu zwierząt jako pasza objętościowa. Plewy
zawierają więcej składników pokarmowych niż słoma, ale do spasania nadają się tylko plewy
bezostne.

yto i owies są uprawiane na zieloną masę i dają wczesną zieloną paszę. Zielonka zbóż

jest wartościową paszą, gdyż oprócz znacznej ilości białka zawiera dużo soli mineralnych,
witaminy C i karotenu.

Budowa morfologiczna zbóż
System korzeniowy zbóż jest wiązkowy. Składa się z korzeni zarodkowych, wyrastających
z zarodka, przy czym ich liczba jest charakterystyczna dla poszczególnych gatunków oraz
korzeni przybyszowych wyrastających z podstawy każdego pędu. Korzenie zarodkowe
funkcjonują do końca życia rośliny osiągając łączną długość większą niż korzenie
przybyszowe. Główna masa korzeni zbóż rozwija się w warstwie gleby do 40 cm. Wśród
podstawowych zbóż najsilniejszym systemem korzeniowym charakteryzuje się żyto i owies.
Słabszy system korzeniowy wykształca jęczmień, jednak silniejszy od systemu korzeniowego
pszenicy.
Łodyga roślin zbożowych, zwana źdźbłem, zbudowana jest z kilku różnej długości i grubości
odcinków, tzw. międzywęźli, oddzielonych od siebie kolankami (węzłami). Źdźbło
większości gatunków zbóż składa się z 4–7 międzywęźli. Pierwsze dolne międzywęźle jest
najkrótsze i najgrubsze, następne są stopniowo dłuższe i cieńsze. Najdłuższe i najcieńsze jest
ostatnie międzywęźle, zakończone kwiatostanem, zwane dokłosiem. Długość międzywęźli,
a tym samym i długość źdźbła jest cechą gatunkową i odmianową. Kolanka mają silnie
rozwiniętą tkankę mechaniczną i są wewnątrz pełne. Ważną właściwością kolanek jest
zdolność do podnoszenia źdźbła po wylegnięciu. Odbywa się to dzięki temu, że znajduje się
w nich tkanka twórcza, której komórki położone po dolnej stronie dzielą się szybciej niż po
stronie górnej, co umożliwia prostowanie się źdźbła.
Liście zbóż rozmieszczone są na źdźble naprzemianległe i składają się z blaszki liściowej
i pochwy liściowej, która obejmuje ściśle źdźbło. Pochwy liściowe wzmacniają źdźbło
i chronią dolne części międzywęźli, w których znajduje się tkanka twórcza. Blaszka liściowa
zbóż jest równowąska, ostro zakończona, z wyjątkiem pierwszej, która jest zakończona tępo,
równolegle unerwiona. W miejscu przejścia pochwy liściowej w blaszkę wyrastają
charakterystyczne dla danego gatunku zboża twory zwane języczkiem i uszkami (ostrogami).
Na podstawie wielkości i zakończenia języczka oraz stopnia wykształcenia ostróg, owłosienia
lub jego braku można rozpoznać poszczególne gatunki zbóż w stanie bezkwiatowym. śyto
ma ostrogi krótkie i wąskie, języczek krótki. U pszenicy uszka są dłuższe niż u żyta, języczek
szeroki, brzegi blaszki liściowej przy uszkach oraz uszka lekko owłosione. Jęczmień
wykształca bardzo silne ostrogi, obejmujące źdźbło oraz niewielki języczek. U owsa ostrogi
nie występują, a języczek jest szeroki i postrzępiony. Liście żyta, pszenicy i jęczmienia
skręcają się w prawo, tj. zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara, natomiast owsa
w lewo. Liczba liści na źdźble jest wielkością stałą, i jest ich tyle, ile węzłów na źdźble, plus

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

trzy liście wyrastające z węzła krzewienia. Długość życia poszczególnych liści jest różna.
Ostatni, górny liść zwany flagowym najdłużej zachowuje zielone zabarwienie i zdolność
fotosyntezy. Jego rola w gromadzeniu produktów fotosyntezy i plonu rośliny zbożowej jest
bardzo duża.
Kwiatostanem zbóż jest kłos (żyto, pszenica, jęczmień) lub wiecha (owies, proso). Kłos
składa się z osadki kłosowej będącej przedłużeniem dokłosia i osadzonych na niej kłosków.
Wiecha znajduje się na przedłużeniu ostatniego międzywęźla źdźbła. Kłosek składa się
z dwóch plew i znajdujących się wewnątrz jednego lub kilku kwiatów. śyto ma przeważnie
kłoski 2-kwiatowe, pszenica 5-kwiatowe (w tym 2–3 płodne), owies 2–3-kwiatowe. W skład
kwiatu wchodzą dwie plewki – dolna (u form ościstych zakończona ością) i górna, słupek
oraz trzy pręciki. Kwiaty pszenicy, jęczmienia i owsa są samopylne, a żyta obco-
i wiatropylne. Kłos pszenicy jest ościsty lub bezostny. Może być zbity lub luźny. Osiąga
długość od 8 do powyżej 12 cm. Jęczmień może mieć kłos dwu i wielorzędowy. Kłosy
jęczmienia mają długość od 7 do 15 cm i różną zbitość. śyto ma kłos o kształcie
cylindrycznym lub wrzecionowatym, luźny lub zbity. Zbitość kłosa wiąże się ściśle z jego
długością. Na ogół kłosy długie, cylindryczne są luźniejsze, a krótsze bardziej zbite.
Kwiatostanem owsa jest wiecha chorągiewkowata lub rozpierzchła. Długość wiechy jest
różna. Wyróżnia się wiechy krótkie, poniżej 19 cm i długie – ponad 24 cm.
Owocem zbóż jest ziarniak, zwany również ziarnem, który jest równocześnie nasieniem
z punktu widzenia rolniczego. Ziarniaki mogą być nagie – u żyta, pszenicy, nagich form
jęczmienia i owsa lub oplewione – u jęczmienia, owsa i prosa. W budowie anatomicznej
ziarniaka wyróżnia się: okrywę owocowo-nasienną, bielmo i zarodek. Zadaniem okrywy
owocowej jest ochrona zarodka i bielma przed uszkodzeniami mechanicznymi. Zbudowana
ona jest z celulozy, ligniny i soli mineralnych. Okrywa nasienna nadaje odpowiednie
zabarwienie ziarniakom. W warstwie tej występuje dużo składników mineralnych, ciał
białkowych, natomiast mniej błonnika. Bielmo gromadzi substancje zapasowe, stanowi 67–87%
masy ziarniaka. Podstawową jego funkcją jest odżywianie zarodka. Zewnętrzna warstwa
bielma to warstwa aleuronowa ziarniaka, jest bogata w białko, tłuszcz, witaminy, sole
mineralne i barwniki. Pod warstwą aleuronową znajduje się bielmo właściwe zawierające
ziarna skrobi. Najważniejszą częścią składową ziarniaka jest zarodek, zawierający zawiązki
przyszłej rośliny. Zarodek składa się z tarczki zarodkowej, pączka, łodyżki i korzonka
zarodkowego. Tarczka zarodkowa wydziela enzymy rozkładające substancje zapasowe
bielma w czasie kiełkowania. Ziarniaki poszczególnych zbóż różnią się cechami
morfologicznymi: wielkością, kształtem i zabarwieniem. Ziarniaki żyta są nieoplewione,
smukłe i długie. Powierzchnia ziarniaka jest mniej lub bardziej pomarszczona. Barwa
ziarniaka jest cechą odmianową, może być ona żółta, szara lub szarozielona. Masa 1000
ziaren waha się od 28 g do 37 g. Pszenica posiada ziarniak o kształcie cylindrycznym lub
eliptycznym. Barwa ziarniaków jest żółta lub pomarańczowa. Masa 1000 ziarniaków odmian
ozimych waha się w granicach 35–50 g, odmian jarych 35–45 g. Ziarniaki pszenżyta mogą
mieć kształt eliptyczny bądź cylindryczny. Masa 1000 ziaren jest na ogół większa niż u żyta
i pszenicy i waha się w granicach dla odmian ozimych 40–60 g, a dla jarych 30–50 g.
Ziarniak jęczmienia może być oplewiony lub nagi. Kształt ziarniaka może być wydłużony,
wrzecionowaty lub baryłkowaty. Jęczmień dwurzędowy ma ziarniaki symetryczne, natomiast
wielorzędowy wykształca tylko symetryczne ziarniaki środkowe, a pozostałe są spłaszczone.
Zabarwienie plewek jest różne: żółte, pomarańczowe lub żółtoszare. Formy nieoplewione,
nagie mają ziarniaki o barwie żółtobrunatnej i wyraźnie szklistej strukturze. Masa 1000 ziaren
jęczmienia dwurzędowego wynosi 30-58 g, czterorzędowego 23–49 g i sześciorzędowego
29–50 g. Ziarniak owsa nie wymłaca się z plewek (z wyjątkiem owsa nagiego). Plewki
otaczające ziarniak mają barwę żółtą z różnymi odcieniami. Kształt ziarniaków owsa może
być pękaty, smukły lub spiczasty. Masa 1000 ziaren waha się w granicach 25–35 g.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Budowa anatomiczna ziarniaka zbóż: A – okrywa owocowa, B – łupina nasienna, C – warstwa

aleuronowa, D – bielmo, E – tarczka zarodkowa, F – zarodek, G – hypokotyl, H – zawiązki korzeni
zarodkowych [2, s. 15]

Wzrost i rozwój roślin

W pełnym cyklu rozwojowym rośliny zbożowej rozróżnia się 7 głównych faz:

kiełkowanie, wschody, krzewienie, strzelanie w źdźbło, kłoszenie, kwitnienie i dojrzewanie.
Przejście z jednej fazy do drugiej jest stopniowe. Za początek fazy przyjmuje się okres,
w którym 10% roślin osiągnęło daną fazę, a za pełną – gdy 50% roślin jest w określonej fazie.
Kiełkowanie, wschody, krzewienie, strzelanie w źdźbło określane są jako fazy wegetatywne,
a kłoszenie kwitnienie i dojrzewanie nasion jako fazy generatywne.

Przejście z rozwoju wegetatywnego do generatywnego odbywa się pod wpływem

bodźców termicznych (jarowizacja) i świetlnych (fotoperiodyzm). Jarowizacja zbóż ozimych
trwa od kilku do kilkudziesięciu dni i zachodzi na ogół w temperaturze od +1°C do +5°C
U zbóż jarych wystarczy zwykle kilkudniowy okres trwania temperatur +5 czy +10° C, aby
rośliny zjarowizowały się i mogły dalej prawidłowo się rozwijać. Natężenie światła oraz czas
jego działania na roślinę stanowi drugi ważny czynnik, od którego zależy przebieg cyklu
rozwojowego zbóż. Reakcję roślin na długość okresu oświetlenia i ciemności w ciągu doby
nazywamy fotoperiodyzmem. Cztery podstawowe zboża są roślinami dnia długiego, tzn.
w określonej fazie rozwojowej wymagają naświetlenia trwającego co najmniej 14 godzin
w ciągu doby.
Faza kiełkowania następuje po okresie spoczynku pożniwnego. Kiełkowanie może
rozpocząć się, gdy ziarniaki przeszły stan spoczynku i będą miały odpowiednie warunki
wilgotnościowe, cieplne oraz dostęp powietrza. Minimalna temperatura kiełkowania dla
uprawianych zbóż waha się w granicach 1–4°C. Można wyróżnić w tej fazie trzy okresy:
pęcznienie, okres zmian biochemicznych i kiełkowanie właściwe. Pęcznienie polega na
pobraniu wody z podłoża, ziarniaki pobierają 45–60% wody w stosunku do swej suchej masy
zależnie od gatunku i odmiany. Okres zmian biochemicznych to czas, w którym pod
wpływem pobranej wody następuje uruchomienie enzymów znajdujących się w tarczce
zarodkowej. Rozkładają one substancje zapasowe zgromadzone w bielmie na związki proste,
przyswajalne przez komórki zarodka. Okres ten łączy się z kiełkowaniem właściwym, które
rozpoczyna się podziałem komórek stożka i korzonka zarodkowego. Najszybciej
rozpoczynają wzrost komórki korzonka zarodkowego i on też pierwszy przebija okrywę
owocowo-nasienną. W kilka do kilkunastu godzin po ukazaniu się korzonka zarodkowego
kiełek wydostaje się poza okrywę. Pszenica ozima wykształca najczęściej 3 korzonki
zarodkowe, jara 3–5, żyto 4, jęczmień 5–8, owies 3–4, kukurydza i proso po 1. Korzonki
i kiełek wyrastają zawsze w miejscu osadzenia zarodka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Fazy rozwojowe zbóż [8, s. 169]

U ziarniaków oplewionych (jęczmień i owies) po przebiciu okrywy owocowo-nasiennej

kiełek przechodzi pod plewką wzdłuż ziarniaka i wydostaje się na zewnątrz w jego części
wierzchołkowej. U zbóż o ziarniakach nieoplewionych kiełek po przebiciu okrywy owocowo
– nasiennej ukazuje się na zewnątrz w części zarodkowej ziarniaka. Kiełek wydostający się na
powierzchnię gleby otoczony jest pochewką kiełkową. Zabarwienie pochewek kiełkowych
jest cechą gatunkową zbóż i ułatwia ich rozpoznanie. śyto ma pochewkę kiełkową
zabarwioną antocyjanem na kolor czerwony lub fioletowo-czerwony, pszenica może mieć
pochewki czerwone lub zielone, jęczmień srebrzysto- lub błękitno-zielone, a owies
jasnozielone. Ukazywanie się pochewek kiełkowych nad powierzchnią gleby nazywa się
szpilkowaniem.

Rys. 3. Kiełkowanie zbóż: 1) żyto, 2) pszenica, 3) jęczmień, 4) owies [2, s. 41]

Faza wschodów. Ukazanie się liścia przyjmuje się jako początek wschodów. Pierwszy liść
ma barwę zieloną o różnych odcieniach, w zależności od gatunku i odmiany. W fazie
wschodów można odróżnić owies od pozostałych zbóż po kierunku skręcania się pierwszego
liścia. Pierwszy liść pszenicy, żyta i jęczmienia skręca się w prawo, owsa w lewo.
Faza krzewienia. Po upływie 10–15 dni, gdy roślina wytworzy 3–4 liście rozpoczyna się
krzewienie. Polega ono na wyrastaniu pędów I, II, i III rzędu z tzw. węzłów krzewienia
znajdujących się pod powierzchnią gleby. Jednocześnie tworzy się system korzeni
przybyszowych. Z czterech podstawowych zbóż jęczmień charakteryzuje się największą
intensywnością krzewienia. Formy ozime krzewią się silniej niż jare. Od zdolności
krzewienia się rośliny uzależniona jest ich ilość wysiewu. śyto i jęczmień ozimy w zasadzie
krzewią się jesienią, pszenica rozpoczyna krzewienie jesienią i kończy je wiosną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Faza krzewienia zbóż: A – węzeł krewienia, B – podziemne międzywęźle, C – korzenie przybyszowe,

D – korzenie pierwotne [8, s. 24]

Faza strzelania w źdźbło. Faza ta rozpoczyna najintensywniejszy wzrost rośliny na długość,
wzrost powierzchni liści i bujny rozrost systemu korzeniowego. Początek tej fazy
rozpoznajemy po wyczuwalnym zgrubieniu, wytworzonym w dolnej części łodygi. W fazie
tej można odróżnić gatunki zbóż od siebie po ostrogach i języczku.
Faza kłoszenia. Spośród zbóż ozimych pierwszy kłosi się jęczmień, następnie żyto,
a najpóźniej pszenica, owies. Czas od krzewienia do kłoszenia, a szczególnie od strzelania
w źdźbło do kłoszenia, jest tzw. krytycznym okresem dla zbóż pod względem
zapotrzebowania na wodę i pokarmy.

Rys. 5. Ostrogi i języczki zbóż: 1) jęczmień, 2) pszenica, 3) owies, 4) żyto [8, s. 22]

Faza kwitnienia. Kwitnienie przejawia się wysunięciem pręcików na zewnątrz kłosków.
U jęczmienia i owsa kwitnienie następuje równolegle z kłoszeniem lub niekiedy kwitnienie
wyprzedza kłoszenie. Kwitnienie u pszenicy występuje tuż po wykłoszeniu, a żyto kwitnie
dopiero 1–2 tygodnie po wykłoszeniu.
Faza dojrzewania ziarna. Rozróżnia się cztery stopnie dojrzałości. Pierwszy – dojrzałość
mleczna, gdy ziarno jest zielone, wypełnione półpłynną masą zawierającą średnio 50% wody,
łatwo można je wtedy rozgnieść w palcach. Pod koniec tego okresu ustaje gromadzenie
substancji zapasowych w ziarnie, a zawartość wody spada do ok. 25%. Wtedy rozpoczyna się
drugi stopień dojrzałości – dojrzałość woskowa. Ziarno nabiera żółtego zabarwienia
i konsystencji wosku, daje się łatwo przekroić paznokciem. W tym czasie cała roślina,
z wyjątkiem górnego liścia żółknie. Po 7–10 dniach od początku dojrzałości woskowej
zawartość wody spada do 15–13% i ziarno osiąga stopień trzeci – dojrzałość pełną. Ziarniaki
są twarde, łamią się i łatwo mogą się osypywać. Roślina jest całkowicie żółta. Dojrzałość
martwą (czwarty stopień dojrzałości) zboże osiąga po zbiorze, gdy nasiona przechodzą w stan
spoczynku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są podstawowe różnice morfologiczne między poszczególnymi zbożami?
2. Po jakich cechach morfologicznych rozpoznasz ziarniaki zbóż?
3. Czym charakteryzują się fazy rozwojowe zbóż?
4. Jak światło wpływa na rozwój zbóż?
5. Czym charakteryzuje się stadium jarowizacji zbóż ozimych i jarych?
6. Jak rozpoznasz poszczególne gatunki zbóż we wczesnych stadiach rozwojowych?
7. Jakie są sposoby kiełkowania zbóż?
8. Czym charakteryzuje się budowa anatomiczna ziarniaka zbóż?
9. Jak można określić wartość pokarmową ziarna zbóż na podstawie jego składu chemicznego?
10. Jakie są główne kierunki użytkowania poszczególnych zbóż?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj zboża w różnych fazach rozwoju.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) rozpoznać zboża i porównać ich wygląd w różnych stadiach rozwoju,
2) rozróżnić wczesne stadia rozwojowe (ilość korzonków zarodkowych, kształt i wielkość

języczka, występowanie ostrogów, zabarwienie pochewki liściowej siewek, kierunek
skręcalności liści),

3) określić różnice w budowie morfologicznej poszczególnych zbóż (budowa systemu

korzeniowego, intensywność krzewienia, długość źdźbła, liczba międzywęźli i budowa
kwiatostanów),

4) określić budowę, kształt, długość, zbitość i barwę kłosa,
5) porównać kształt i budowę liści,
6) porównać długość źdźbła, ilość kolanek i owłosienie źdźbła,
7) napisać notatkę z przeprowadzanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okazy świeże i zasuszone poszczególnych zbóż w różnych stadiach rozwojowych,

−

tablica poglądowa na temat wzrostu i rozwoju zbóż,

−

atlas roślin zbożowych,

−

lupa.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj ziarna zbóż i określ sposoby ich kiełkowania.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) porównać wygląd ziaren poszczególnych gatunków zbóż,
2) określić kształt, barwę i wielkość ziarniaków różnych gatunków zbóż,
3) narysować w zeszycie kształt ziaren roślin zbożowych,
4) porównać sposób kiełkowania ziarniaków nagich i okrytych plewką,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) narysować w zeszycie zaobserwowane różnice w sposobach kiełkowania ziaren nagich

i oplewionych,

6) sporządzić w zeszycie notatkę z wykonanego ćwiczenia, wykorzystując poniższą tabelę.

Gatunek zboża

Kształt nasion

Barwa

MTN [g]

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

ziarniaki poszczególnych gatunków zbóż w stanie suchym i podkiełkowanym,

−

tablica poglądowa na temat kiełkowania zbóż,

−

waga techniczna,

−

lupa,

−

dwa talerzyki dla każdego zespołu dwuosobowego uczniów.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić

podstawowe

różnice

morfologiczne

między

poszczególnymi zbożami?

2) określić po jakich cechach morfologicznych rozpoznasz

ziarniaki zbóż?

3) scharakteryzować główne fazy rozwojowe zbóż?
4) wyjaśnić wpływ światła na rozwój zbóż?
5) scharakteryzować stadium jarowizacji zbóż ozimych i jarych?
6) rozpoznać zboża we wczesnych stadiach rozwojowych?
7) określić sposoby kiełkowania zbóż?
8) scharakteryzować budowę anatomiczną ziarniaka?
9) porównać wartość pokarmową ziarna poszczególnych zbóż?
10) scharakteryzować główne kierunki użytkowania poszczególnych

zbóż?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Charakterystyka biologiczna i znaczenie gospodarcze roślin

okopowych

4.2.1. Materiał nauczania

Rośliny okopowe różnią się one morfologią, lecz ze względu na agrotechnikę posiadają

wiele cech wspólnych.

Rośliny okopowe dzielimy na dwie grupy:

−

bulwiaste, których plonem głównym są bulwy będące zgrubiałymi podziemnymi
łodygami (ziemniak i topinambur),

−

korzeniowe, których plonem głównym są zgrubiałe korzenie spichrzowe stanowiące
surowiec dla przemysłu (burak cukrowy i cykoria korzeniowa) lub paszę dla zwierząt
(burak pastewny, marchew zwyczajna, brukiew, rzepa).

Ziemniak należy do rodziny psiankowatych (Solanaceae). Jest rośliną jednoroczną.
W uprawie polowej rozmnaża się wegetatywnie przez bulwy. Nasiona ziemniaka
wykorzystywane są w hodowli nowych odmian.

Budowa morfologiczna rośliny

Rys. 6. Ziemniak: 1) korzenie, 2) bulwy młode, 3) zawiązek bulwy, 4) kwiatostanem, 5) łodyga, 6) liście,

7) szyjka korzeniowa, 8) stolon, 9) bulwa mateczna [8, s. 94]

Ziemniak składa się z części nadziemnej (łodyg, liści, kwiatostanów i owoców) oraz

podziemnej (korzeni, stolonów i bulw). System korzeniowy ziemniaka rozmnażanego
wegetatywnie jest typu wiązkowego. Główna masa korzeni znajduje się w glebie na
głębokości 30–60 cm. Stolony są podziemnymi pędami wyrastającymi z podziemnej części
łodyg. Na stolonach zamiast liści występują łuski okrywające pączki. Przed tworzeniem
pąków kwiatowych wzrost stolonów zostaje zahamowany, a ich części wierzchołkowe
zaczynają grubieć tworząc bulwy.

Bulwy ziemniaka są zmodyfikowanymi, podziemnymi łodygami i posiadają spiralnie

rozmieszczone oczka. W budowie bulwy wyróżnia się część pępkową, która łączy bulwę ze
stolonem oraz część wierzchołkową charakteryzującą się większą liczbą oczek. Bulwy
ziemniaka posiadają różne kształty (mierzone stosunkiem największej szerokości do długości
bulwy): okrągłe – o stosunku wymiarów – 1,0:1,0, owalne – 1,0:1,6, okrągłoowalne 1,0:1,3,
podłużne – 1,0:2,0 i więcej. Kształty bulw mogą ulegać deformacji na skutek
niesprzyjających warunków pogodowych. Deformacje bulw to: występowanie bulw
bliźniaczych, dzieciuchowatość i paciorkowatość. Powstałe zdeformowania obniżają wartość
użytkową ziemniaka. Oczka widoczne są na bulwie w postaci płytkich lub głębokich
zagłębień. Z oczek bulwy po zakończeniu okresu spoczynku wyrastają kiełki. Bulwy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kiełkujące na świetle i w temperaturze pokojowej tworzą kiełki świetlne. Są one krótkie
i grube. Mają one różne zabarwienie od zielonego, poprzez niebieski do czerwonego
w

różnych odcieniach. Skórka bulw przybiera zróżnicowane zabarwienie: żółte, jasnoróżowe,

różowe lub czerwonawe. Miąższ bulw bywa biały, szarobiały lub żółty. Część nadziemną
ziemniaka składa się najczęściej z 4–8 łodyg. W przekroju poprzecznym łodyga może być:
okrągła, trójkątna, i czworokątna. Najczęściej jest zielona, ale może mieć u niektórych
odmian odcień czerwonobrunatny. Liście są złożone, nieparzysto-pierzaste, ogonkowe,
osadzone na łodydze spiralnie. Powierzchnia blaszek liściowych jest gładka lub
pomarszczona, pokryta włoskami gruczołowymi, które nadają roślinie specyficzny zapach.
Kwiatostanem jest luźne grono lub baldachogrono, wyrastające z kątów górnych liści lub
z wierzchołka łodygi. Może on być rozpierzchły skupiony i kulisty. Kwiaty mogą być białe,
czerowono-fioletowe lub niebiesko-fioletowe. Są one przeważnie samopylne, ale
sporadycznie zdarza się zapylenie przez owady i wiatr.

Owocem ziemniaka jest dwukomorowa, wielonasienna, zielona jagoda. Ma najczęściej

kształt kulisty o średnicy ok. 2 cm. Zawiera zwykle 50–100 nasion. Odmiany hodowlane
ziemniaka charakteryzują się dużą różnorodnością cech botanicznych i użytkowych. Niektóre
z nich stanowią stałe cechy rozpoznawcze. Są to: barwa kwiatów, barwa skórki, barwa
miąższu i barwa kiełków świetlnych. Inne cechy posiadają mniejszą wartość rozpoznawczą
i w dużym stopniu zależą od czynników środowiskowych i agrotechnicznych: pokrój rośliny,
liści i łodyg, głębokość oczek, kształt bulw, wygląd skórki bulwy.

Rys. 7. Wzrost i rozwój ziemniaka [7, s. 174]

Wzrost i rozwój ziemniaka

W wegetatywnym cyklu ziemniaka wyróżnia się następujące fazy rozwoju roślin: okres

spoczynku bulw, kiełkowanie bulw, wschody, butonizacja (wiązanie pąków kwiatowych),
tuberyzacja (powstanie zawiązków bulw), kwitnienie i dojrzewanie bulw.
Okres spoczynku rozpoczyna się bezpośrednio po zbiorze dojrzałych bulw i kończy się
z chwilą kiełkowania. Kiełkowanie bulw, które zakończyły okres spoczynku rozpoczyna się
w temperaturze około 8°C. Ziemniak prawidłowo kiełkuje dzięki wysokiej zawartości wody
w bulwie, odpowiedniej temperaturze (optymalna 15–18°C) i wilgotności powietrza (70–80%).
Jeśli proces ten przebiega na świetle, wówczas wytwarzają się kiełki świetlne, a zabieg
nazywany jest podkiełkowywaniem. Przyśpiesza on wschody i rozwój roślin, a jednocześnie
zwiększa plon i zdrowotność bulw. Wschody rozpoczynają się, kiedy kiełki ukazują się na
powierzchni gleby. Początek wschodów u odmian wczesnych ziemniaka występuje po 20–25
dniach, a u późniejszych po 25–30 dniach od posadzenia. Butonizacja i tuberyzacja często
występują w zbliżonych terminach. Na zakończeniach stolonów, w których wzrost na długość
zostaje zahamowany, pojawiają się zgrubienia dające początek bulwie. Początek tuberyzacji
u odmian bardzo wczesnych występuje średnio po 40 dniach od posadzenia, u wczesnych po
około 45 dniach, a u późnych po 45–50 dniach. W fazie kwitnienia rośliny mają bardzo duże
zapotrzebowanie na wodę. Część nadziemna w tym okresie jest całkowicie rozwinięta.
W okresie dojrzewania następuje stopniowe zasychanie naci i zwiększanie masy bulw.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Objawem dojrzałości fizjologicznej bulw są na ogół: zasychanie naci, łatwe oddzielanie się
bulw od stolonów i nie łuszczenie się skórki pod naciskiem palca.

Skład chemiczny bulwy

Głównym składnikiem suchej masy bulw ziemniaka jest skrobia. Zawartość jej waha się

od 8 do 29% i zależy od właściwości odmianowych. Najwięcej gromadzą jej odmiany późne.
Skrobia w bulwie rozmieszczona jest nierównomiernie. Najwięcej jest jej tuż pod perydermą
a najmniej w rdzeniu. Cukry redukujące stanowią średnio 0,30% suchej masy. Ilość ich jest
zmienna w zależności od temperatury przechowywanych bulw. Białko zawiera wszystkie
aminokwasy egzogenne i jako jedno z nielicznych białek roślinnych, swą wartością
biologiczną odpowiada białku zwierzęcemu. Średnia zawartość białka w bulwie wynosi 2%.
Lipidy stanowią przeciętnie 0,12% i występują wraz z białkami w zewnętrznej części bulw.
Ważnymi składnikami bulw są także witaminy a zwłaszcza witamina C oraz B

, B

prowitamina A, kwas foliowy i kwas nikotynowy. W bulwie ziemniaka występują ponadto
składniki popielne (potas, fosfor, sód, magnez) i kwasy organiczne. Niekorzystnym
składnikiem bulw jest glikoalkaloid nazywany solaniną, który nadaje bulwom cierpki smak.

Znaczenie gospodarcze ziemniaka

Ziemniak ma duże znaczenie gospodarcze ze względu na jego wielostronne

wykorzystanie. Zbiory przeznacza się na:

−

bezpośrednią konsumpcję przez człowieka, wynikającą z wysokiej wartości biologicznej
bulw,

−

paszę z żywieniem zwierząt pasznych i tucznych,

−

przetwórstwo spożywcze ze względu na wysoką wartość technologiczną,

−

przetwórstwo przemysłowe – przemysł ziemniaczany (skrobia, syropy, krochmale
modyfikowane, kleje, dekstryny, glukoza, susze) i gorzelnictwo.
Wielostronność użytkowania stawia dla poszczególnych kierunków odmienne

wymagania zarówno pod względem cech jakościowych jak i technologii uprawy.

Ziemniaki jadalne do bezpośredniego spożycia powinny być smaczne, jednolite

odmianowo i charakteryzować się dobrymi cechami zewnętrznymi (kształt okrągły, owalny,
płytko osadzone oczka, skórka gładka, średnica podłużna minimum 4,5 cm) oraz
wewnętrznymi (zawartość skrobi do 16,5%, witaminy C powyżej 20%, niska zawartość
azotanów i solaniny). Ponadto miąższ bulw nie powinien ciemnieć po ugotowaniu.

Ziemniaki na przetwórstwo spożywcze obejmują produkty: mrożone, konserwowe,

smażone i suszone. Surowiec przeznaczony na produkty mrożone i konserwowe powinien
zawierać 12–14% skrobi, do 1% sumy cukrów w świeżej masie i mieć bulwy mało
ciemniejące. Ziemniaki przeznaczone do produkcji chipsów (produkty smażone) winny
zawierać 16–20% skrobi, do 0,3% cukrów redukujących w świeżej masie, a ciemnienie
miąższu bulw małe do średniego. Ziemniaki dla krochmalnictwa – minimum 16% skrobi,
niska zawartość białka, płytkie oczka i gładka skórka zmniejszają zanieczyszczenie ziemią.
Ziemniaki dla gorzelnictwa – minimum 15% skrobi, wysoka zawartość suchej masy,
maksymalnie do 3% zanieczyszczeń. Ziemniaki na paszę – plenne, wysoka zawartość suchej
masy, powyżej 16% skrobi i podwyższona zawartość białka.

Burak pastewny

Odznacza się wysoką zdolnością plonowania. Jest cenną rośliną pastewną dostarczającą

soczystej paszy. Zarówno korzenie, jak i liście stanowią doskonałą paszę i są dobrym
surowcem do zakiszania. Zawartość podstawowych składników w % świeżej masy korzenia
buraka pastewnego przedstawia się następująco: bezazotowe związki wyciągowe – 7,30,
białko ogólne – 0,53, tłuszcz – 0,23, włókno surowe – 0,70 i popiół – 0,70.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Charakterystyka botaniczna rośliny

Burak to roślina o dwuletnim cyklu rozwoju. W pierwszym roku rozwija zgrubiały,

mięsisty korzeń spichrzowy oraz liście osadzone na skróconym pędzie w formie rozetki.
W drugim roku uprawy z pączków znajdujących się w kątach liści, tworzą się pędy
kwiatostanowe, które kwitną i wydają nasiona. Czasami pędy kwiatostanowe powstają już
w pierwszym roku uprawy. Takie rośliny nazywamy pośpiechami. Przyśpieszone przejście
rośliny do fazy generatywnej uwarunkowane jest działaniem niskich temperatur wiosną na
kiełkujące nasiona i młode siewki oraz brakiem dostatecznej ilości wody i składników
pokarmowych. Zjawisko pośpiechowatości znacznie pogarsza jakość korzeni. Ponadto
spotyka się rośliny, które na skutek zaburzeń fizjologicznych, w drugim roku uprawy nie
wytwarzają pędów nasiennych. Są to tzw. uparciuchy.

W morfologii korzenia spichrzowego wyróżnia się: głowę, szyję i korzeń właściwy

zakończony ogonem. Głowa jest górną częścią korzenia, z której wyrastają liście rozetowe.
Rozwija się ona z nadliścieniowej części rośliny, czyli epikotylu. Szyja rozwija się z części
podliścieniowej (hypokotylu) i stanowi przejście od głowy do korzenia właściwego. Korzeń
właściwy jest zanurzony w glebie i wraz z szyją stanowi najcenniejszą część rośliny.

Liście umieszczone są spiralnie i tworzą różyczkę (rozetę). Bardzo często liście

buraczane są wykorzystywane na cele pastewne łącznie z górną częścią korzenia jako zrzynki
buraczane.
Łodyga nasienna wyrasta w drugim roku uprawy. Jest dość gruba i zdrewniała.

Kwiatostan ma postać kłosa lub wiechy. Kwiaty są obupłciowe, bezpłatkowe,

o zabarwieniu jasnożółtym. Burak jest rośliną obcopylną.
Owocem buraka jest kłębek, w praktyce nazywany nasieniem. Kłębek, to owoc złożony
zawierający 1–6 nasion. Aktualnie w uprawie znajdują się odmiany buraka o kłębkach
zarówno jedno- jak i wielonasiennych.

Wzrost i rozwój buraka

W okresie wzrostu i rozwoju roślin okopowych korzeniowych wyróżnia się następujące fazy:

−

w pierwszym roku: kiełkowanie, faza 2, 6 i 16 liści, faza formowania korzenia
spichrzowego, faza korzenia dojrzałego,

−

w drugim roku: faza tworzenia pędu kwiatowego, kwitnienia, dojrzewania.
W fazie 16 liści zwiększa się zawartość suchej masy w korzeniu, zaczyna gromadzić się

cukier, zmniejsza się ilość azotu białkowego i składników popielnych.

Faza formowania korzenia spichrzowego obejmuje okres znacznych przyrostów masy

korzeni, odkładania w nim cukru oraz zwiększania masy liści. Zmienia się typ rozety
liściowej na rozetę z nowymi, dużymi liśćmi.

Odmiany buraka pastewnego ze względu na typ użytkowy i cechy rolnicze można

podzielić na następujące grupy:
1. Typ plenny (pastewny) – daje wysoki plon korzeni, o stosunkowo niskiej zawartości suchej

masy (10-13%) i niskiej zawartości cukru (6–7%) oraz niewielki plon liści stanowiący ok.
40% masy korzeni. Korzenie są wydłużone, walcowate i owalne, barwy żółtej,
pomarańczowej lub czerwonej, płytko zgłębione w ziemni od 0,3 do 0,5 swej długości.

2. Typ normalny (pastewno – cukrowy) jest mniej plenny w porównaniu z typem

pastewnym, ale ma większą zawartość suchej masy (16–16%) i cukru (7–8%) oraz daje
wyższy plon liści. Korzenie mają kształt klinowato-owalny, barwę skórki czerwoną
i zgłębiają się w ziemi od 0,3 do 0,7 swej długości.

3. Typ półcukrowy (cukrowo – pastewny) – plonuje podobnie do typu normalnego,

zawartość suchej masy (16–18%) i cukru (9–12%) jest wysoka, a liście stanowią 50–80%
masy korzeni. Kształt korzeni jest klinowaty, barwa skórki biała, zgłębienie w ziemi
do 0,8 długości korzenia spichrzowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Marchew pastewna – charakterystyka biologiczna

Marchew należy do rodziny baldaszkowatych i ma 2 letni cykl wegetacji. Okres rozwoju

marchwi w pierwszym roku uprawy trwa 160–180 dni, a w drugim roku 120–150 dni.
W pierwszym roku uprawy wytwarza się korzeń spichrzowy i rozeta liści, a w drugim roku
pędy nasienne z kwiatostanami i owocami. Marchew pastewna jest obcopylna, zapylana przez
owady, łatwo krzyżuje się z marchwią dziką, co powoduje wzrost pośpiechowatości
w potomstwie.

Korzeń marchwi w pierwszym roku uprawy jest palowy, o zabarwieniu pomarańczowym

lub czerwonym. W składzie chemicznym korzeni sucha masa stanowi 9–12%, białko 0,8–1,2%,
węglowodany 8–9%, tłuszcz 0,1–0,2%, włókno 0,5–0,8%, popiół 1% i karoten 10–140 mg/kg
ś

wieżej masy. Występują także witaminy C, B

K oraz fosfor, wapń i magnez. Substancjami

zapasowymi są węglowodany: glukoza, fruktoza, sacharoza i skrobia.

Rys. 8. Korzenie różnych odmian marchwi: A – Biała Zielonogłowa, B – Lobberychska, C – St. Valery

Granum [2, s. 153]

Liście marchwi zarówno rozetowe jak i łodygowe są złożone, pierzastodzielne. Są one

cenną paszą, gdyż zawierają ok. 18% suchej masy, 11% węglowodanów oraz 1,5% strawnego
białka. Kwiatostan stanowi dość duży złożony baldach. Kwiaty są drobne, białe, nie mają
kielicha, składają się z pięciu płatków korony, pięciu pręcików i dwukrotnego słupka. Są one
owadopylne. Owocem jest rozłupka rozpadająca się na dwie niełupki. Dojrzałe i świeże
niełupki są barwy szarozielonej o specyficznym zapachu, pochodzącym od zawartych w nich
lotnych olejków. Masa 1000 niełupek otartych waha się od 1,1 do 1,4 g, a nieotartych od 2,0
do 2,4 g.

Znaczenie gospodarcze

Marchew pastewna należy do roślin pastewnych cechujących się dużą wydajnością

energetyczną i znaczną wydajnością białka z jednostki powierzchni. Marchew szczególnie
o koralowej barwie korzenia jest źródłem cukrów, soli mineralnych oraz karotenu
(prowitaminy A). Jest cennym dodatkiem dietetycznym dla wielu zwierząt gospodarskich,
a przede wszystkim w żywieniu młodzieży, matek karmiących, opasów, drobiu i niektórych
zwierząt futerkowych. Zarówno korzenie jak i nać mogą być w całości wykorzystane
w żywieniu bydła, owiec i trzody chlewnej w postaci surowej lub w postaci kiszonki z innymi
składnikami roślinnymi.
Brukiew pastewna należy do rodziny krzyżowych. Jest użytkowana jako soczysta pasza dla
bydła, owiec i trzody chlewnej. Korzenie tej rośliny zawierają białko o wysokiej wartości
biologicznej, cukry, witaminy C, B

, B

. Wadą brukwi jest mała zawartość suchej masy

w korzeniach i niski plon liści. Brukiew ma korzenie kształtu okrągłego lub owalnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9. Kształty korzeni brukwi: A – owalny, B – okrągły [2, s. 154]

Rzepa ścierniskowa należy do rodziny krzyżowych. Rzepa jest jedyną pastewną rośliną
korzeniową uprawianą w międzyplonie ścierniskowym. Wykorzystywana jest głównie jako
pasza uzupełniająca dla bydła. Cenne są liście, które zawierają więcej suchej masy i białka niż
korzenie. Stąd też istotną cechą jest także plon liści rzepy. Liście zawierają mniej niż korzenie
substancji gorzkich, które ujemnie wpływają na smak mleka. Korzeń ma kształt okrągło-
spłaszczony, wydłużony lub walcowaty. Wartość pastewna brukwi jest wyższa niż rzepy.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie jest znaczenie gospodarcze ziemniaka?
2. Jakie są różnice w budowie nadziemnej i podziemnej części ziemniaka?
3. Jakie są elementy budowy anatomicznej bulwy ziemniaka?
4. Jaki jest skład chemiczny bulw ziemniaka w zależności od kierunku użytkowania

ziemniaka?

5. Jakimi cechami muszą się charakteryzować bulwy ziemniaka jadalnego?
6. Jaki przebieg ma wzrost i rozwój buraka pastewnego w pierwszym roku uprawy

i w jakiej fazie narasta główna masa plonu?

7. Jaka jest budowa korzenia roślin okopowych korzeniowych?
8. Jakie znaczenie gospodarcze ma uprawa marchwi, brukwi i rzepy ścierniskowej?
9. Czym Charakteryzuje się materiał siewny buraka pastewnego?
10. Na czym polega pośpiechowatość i uparciuchowatość występujące w rozwoju roślin

okopowych korzeniowych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj odmiany ziemniaków i scharakteryzuj je pod względem długości okresu

spoczynku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
A – część pierwsza ćwiczenia

1) wybrać trzy bulwy z każdej odmiany po zbiorze, umieścić w widnym pomieszczeniu

z pokojową temperaturą i obserwować proces pojawiania się kiełków,

2) zanotować datę, gdy w zagłębieniach oczek pojawią się małe kiełki i nastąpi koniec

okresu spoczynku bulwy,

3) obserwować bulwy aż do wyrośnięcia kiełków długości 1–1,5 cm,
4) sporządzić notatkę dotyczącą budowy kiełków i ich zabarwienia oraz owłosienia,
5) porównać opisane cechy z opisem zawartym w atlasie odmian ziemniaka,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

B – część druga ćwiczenia

1) wybrać z pozostałych bulw 3 bulwy, po jednej bulwie z każdej odmiany jako próby

zaszyfrowane,

2) umieścić je w warunkach umożliwiających rozwój kiełków świetlnych,
3) obserwować pojawiające się kiełki i porównać z odmianami testowanymi w ćwiczeniu A

i na tej podstawie określić odmiany ziemniaka,

4) zapisać wyniki obserwacji w tabeli:

Okazy

bulw

Oznaczona

odmiana

Temp.

pomieszczenia

[°C]

Dług.

okresu

kiełkowania

Długość

kiełka

Barwa

kiełka

Kształt

bulwy

Barwa

bulwy

Osadzenie

oczek

Bulwa I

Bulwa II

Bulwa III

5) sporządzić krótką notatkę z przeprowadzonego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okazy bulw 3 odmian ziemniaka,

−

tabele z charakterystyką biologiczno-rolniczą odmian ziemniaka,

−

atlas odmian ziemniaka,

−

pojemniki na bulwy,

−

termometr pokojowy i higrometr.

Ćwiczenie 2

Określ cechy morfologiczne roślin okopowych korzeniowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) porównać korzenie spichrzowe różnych gatunków roślin korzeniowych i ich form

uprawnych,

2) określić cechy pozwalające na ich rozróżnienie,
3) zważyć korzenie,
4) zapisać cechy charakterystyczne oraz wagę korzeni w tabeli

Gatunek

Odmiana

Kształt

korzenia

Barwa

korzenia

Barwa

miąższu

Przeciętna waga

1 korzenia

5) porównać wykonany opis cech z opisem zamieszczonym w atlasie odmian,
6) wyodrębnić części składowe korzenia i oznaczyć struktury korzenia: udział epikotylu,

hypokotylu i korzenia właściwego w korzeniu spichrzowym buraka i marchwi,

7) przekroić korzeń buraka, ocenić wygląd miąższu i wyodrębnić ważniejsze tkanki

korzenia,

8) wykonać w zeszycie rysunek przedstawiający części składowe korzenia buraka, marchwi

i brukwi,

9) sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okazy korzeni buraka cukrowego, pastewnego, marchwi pastewnej i brukwi,

−

atlas odmian roślin uprawnych,

−

waga.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować znaczenie gospodarcze ziemniaka?
2) scharakteryzować budowę morfologiczną ziemniaka?
3) scharakteryzować budowę anatomiczną bulwy ziemniaka?
4) wymienić fazy rozwoju ziemniaka?
5) porównać skład chemiczny bulw ziemniaka jadalnego

i skrobiowego?

6) określić wymagania jakościowe ziemniaków na cele jadalne?
7) scharakteryzować przebieg wzrostu buraka?
8) scharakteryzować materiał siewny buraka pastewnego?
9) określić znaczenie gospodarcze marchwi pastewnej, brukwi

i rzepy ścierniskowej?

10) zdefiniować pojęcia pośpiechowatość i uparciuchowatość

buraka i marchwi?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Biologia i znaczenie gospodarcze roślin motylkowych

drobnonasiennych

4.3.1. Materiał nauczania

Rośliny motylkowe drobnonasienne dostarczają dużej ilości wysokobiałkowej paszy.

W zależności od ich tempa wzrostu i intensywności użytkowania, w ciągu sezonu
wegetacyjnego można otrzymać od 2 do 5 pokosów zielonki. Zapewnia to ciągły dopływ
paszy na bieżące skarmianie, a także do produkcji siana, suszu lub kiszonki. Do roślin tych
należą:

−

jednoroczne: koniczyna perska, inkarnatka i seradela,

−

dwuletnie: koniczyna czerwona, koniczyna szwedzka (2–3 lata),

−

wieloletnie: lucerna mieszańcowa, koniczyna biała, komonica i esparceta.
Zielonka roślin motylkowych drobnonasiennych zawiera dużo białka – w fazie

kwitnienia średnio 18% białka surowego w suchej masie. Pasza uzyskana z tych roślin
dostarcza też wielu składników mineralnych (Ca, P, K) oraz witamin (B, C, D, K) i karotenu.
Wartość pokarmowa zielonki zależy od fazy rozwojowej. Zawartość białka oraz jego
strawność są wyższe w fazach poprzedzających kwitnienie niż w fazach późniejszych. Po
kwitnieniu, w miarę upływu czasu, strawność białka zmniejsza się. Ponadto rośliny
motylkowe pastewne przyczyniają się do podnoszenia żyzności gleb poprzez:

−

wzbogacenie gleby w azot i zwiększenie zawartości substancji organicznej w glebie
(dostarczają 80–200 kg N/ha),

−

polepszenie fizycznych właściwości gleby, głównie jej struktury,

−

ochronę gleby przed ujemnym wpływem czynników klimatycznych, przed erozją.
Pozostawiają dużą ilość resztek pożniwnych, a dzięki współżyciu z bakteriami

brodawkowymi z rodzaju Rhizobium wzbogacają glebę w azot. Tworząc zwarty porost
doskonale oceniają glebę, co ogranicza straty wody, rozwój chwastów oraz przeciwdziała
niszczeniu struktury gruzełkowatej gleby przez deszcz i słońce.

Rys. 10. Rośliny motylkowe drobnonasienne

Rys. 11. Komonica zwyczajna [6, s. 128]

1, 2, 3 – koniczyna czerwona
4, 5, 6, 7 – koniczyna szwedzka [6, s.122]

Budowa morfologiczna roślin

System korzeniowy roślin motylkowych drobnonasiennych jest palowy. Składa się

z korzenia głównego i korzeni bocznych. Rośliny motylkowe pastewne mają zdolność do
współżycia w symbiozie z bakteriami z rodzaju Rhizobium. Poszczególne gatunki roślin
współżyją z różnymi szczepami bakterii.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zgrubiała część łodygi przekształca się w organ spichrzowy, czyli w tzw. szyjkę

korzeniową. Rozrasta się ona z wiekiem, a dzięki kurczeniu się korzenia głównego, zagłębia
się coraz bardziej w glebie. Głębsze umieszczenie szyjki korzeniowej wpływa dodatnio na
zimotrwałość roślin. Na szyjce korzeniowej wykształcają się pąki, z których wiosną oraz po
każdym pokosie wyrastają pędy nadziemne. Szyjka korzeniowa jest magazynem składników
pokarmowych, przede wszystkim cukrów, co decyduje o wytrzymałości roślin na niskie
temperatury.

Łodygi podzielone są węzłami na międzywęźla, których ilość jest zróżnicowana

u poszczególnych gatunków. Większość gatunków motylkowych wytwarza pędy sztywne,
stojące, proste, w różnym stopniu rozgałęzione. Koniczyna biała wytwarza pędy płożące się.
Zróżnicowana jest też długość, grubość i tempo odrostu po skoszeniu. Najszybciej odrastają:
lucerna mieszańcowa, komonica zwyczajna oraz koniczyna perska. Większość tych roślin ma
liście trójlistkowe (koniczyna, lucerna), 3–5 dzielne – komonica lub pierzaste (esparceta,
seradela).

Rys. 12. Liście roślin motylkowych drobnonasiennych: A – koniczyna czerwona, B – koniczyna białoróżowa,

C – koniczyna inkarnatka, D – koniczyna biała, E – lucerna mieszańcowa, F – lucerna chmielowa,
G – komonica zwyczajna, H – esparceta, I – seradela [2, s. 297]

Liście koniczyny białej są kształtu odwrotnie jajowatego z jasną plamką w kształcie

podkowy. Koniczyna szwedzka posiada liście owalne o brzegach drobno ząbkowanych.
Liście lucerny są złożone, trójlistkowe, odwrotnie jajowate lub podłużne, w górnej części
ząbkowane.

Kwiatostanem koniczyn jest główka, u pozostałych gatunków grono. Komonica

wykształca kwiatostan w zasadzie pośredni między główką, a gronem. Główka koniczyny
czerwonej jest okrągła lub nieco wydłużona, składająca się z ciemnoróżowych kwiatów.
Kwiatostan koniczyny białej ma postać kulistej główki osadzonej na długiej szypułce.
Kwiatostanem koniczyny szwedzkiej jest główka z kwiatami barwy jasnoróżowej. Inkarnatka
wykształca wydłużoną, stożkowatą główkę o kwiatach szkarłatnych. Grono lucerny składa się
z 15–35 kwiatów barwy ciemnoliliowej. Kwiatostany osadzone są na szczycie pędów lub
wyrastają z kątów liści. Składają się z kilku lub kilkudziesięciu kwiatów. Kwiaty mają
budowę charakterystyczną dla roślin z rodziny motylkowatych. Wielkość i barwa kwiatów
zależy od gatunku. Kwiaty są obcopylne, chociaż niektóre gatunki wykazują pewien stopień
samopylności.

Owocem roślin motylkowatych jest strąk jedno- lub wielonasienny, kształtu jajowatego,

owalnego, nerkowatego lub spłaszczonego w przypadku strąków jednonasiennych oraz
wydłużonego prostego lub spiralnie skręconego w przypadku strąków wielonasiennych.

Nasiona roślin motylkowatych są przeważnie owalne, nerkowate, czasami sercowate lub

prawie kuliste. Składają się z okrywy nasiennej, leżącego pod nią bielma oraz zarodka
składającego się z liścieni, pączka i korzonka zarodkowego. Przy rozpoznawaniu nasion
najbardziej przydatne są następujące cechy: długość, szerokość i kształt korzonka
zarodkowego w stosunku do liścieni, barwa okrywy nasiennej, połysk i inne. Najdrobniejsze
nasiona (MTN 0,5–1,5 g) wykształca koniczyna biała, koniczyna szwedzka oraz komonica,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nieco większe (MTN 1,5–3,0 g) lucerny, koniczyna szkarłatna, koniczyna perska, seradela,
a największe (MTN 11–14 g) esparceta.

Nasiona koniczyny czerwonej mają kształt sercowato-jajowaty, barwę żółtą

z podbarwieniem fioletowym, a masa 1000 nasion wynosi 1,8–2,2 g. Nasiona komonicy
zwyczajnej mają kolor brązowy, kształt prawie kulisty, a masa 1000 nasion wynosi 1,2–1,5 g.
Lucerna mieszańcowa wytwarza nasiona nerkowate, piaskowo-żółte, matowe, bez połysku
o masie 1000 sztuk wynoszącej 2,0–2,6 g. Nasiona koniczyny białej mają kształt typowo
sercowaty, barwę jasnożółtą, z wyraźnym połyskiem, a ich masa 1000 sztuk wynosi 0,6–0,8 g.
Nasiona koniczyny szwedzkiej mają kształt i wielkość bardzo zbliżoną do nasion koniczyny
białej, ale zabarwienie okrywy nasiennej jest żółtozielone ze słabym połyskiem. Inkarnatka
ma nasiona owalno-jajowate, żółto-kremowe z bardzo wyraźnym połyskiem.

Rys. 13. Nasiona roślin motylkowych pastewnych: A – koniczyna inkarnatka, B – koniczyna czerwona,

C – koniczyna biała, D – koniczyna białoróżowa, E – komonica zwyczajna, F – lucerna mieszańcowa,
G – lucerna chmielowa, H – esparceta, I – seradela [2, s. 295]

Rys. 14. Owoce (strączki) roślin motylkowatych drobnonasiennych: A – koniczyna białoróżowa, B – konicz-

yna biała, C – koniczyna czerwona, D – koniczyna inkarnatka, E – seradela, F – lucerna mieszańcowa,
G – lucerna chmielowa, H – komonica zwyczajna, I – esparceta [2, s. 299]

Wzrost i rozwój roślin motylkowych drobnonasiennych

Większość motylkowych roślin drobnonasiennych to rośliny wieloletnie typu bylin.

Podstawową właściwością roślin wieloletnich jest ich zdolność do gromadzenia w organach
podziemnych substancji zapasowych, głównie w postaci węglowodanów. Gromadzone
rezerwy stanowią źródło substancji organicznych służących do utrzymania procesów
ż

yciowych korzeni i do odtwarzania pędów po ich skoszeniu lub obumarciu. Energia

odrastania pędów po skoszeniu lub po okresie spoczynku zimowego zależy w dużym stopniu
od wielkości zgromadzonych substancji zapasowych w poprzednim okresie. Wzrost i rozwój
wieloletnich roślin motylkowych w ciągu ich cyklu życiowego jest odmienny w porównaniu
z roślinami jednorocznymi. Wszystkie fazy rozwojowe przechodzą te rośliny tylko
w pierwszym cyklu rozwojowym, następne cykle zaczynają się od razu od rozetki lub
formowania pędów. Ponadto rośliny wieloletnie są równocześnie wielokośne, stąd też
z każdym odrostem zaczyna się nowe formowanie pędów, czyli roślina przechodzi niektóre
fazy rozwojowe kilkakrotnie w ciągu roku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W pierwszym roku wegetacji rośliny motylkowe charakteryzują się bardzo długim

okresem powolnego wegetatywnego wzrostu i rozwoju. Mała intensywność światła przedłuża
silnie ten okres, co ma miejsce przy uprawie roślin motylkowych wsiewanych w rośliny
ochronne lub przy silnym zachwaszczeniu.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znaczenie gospodarcze mają rośliny motylkowe drobnonasienne?
2. Jak można uszeregować rośliny motylkowe drobnonasienne wg trwałości ich uprawy?
3. Jakie są czynniki, od których zależy zimotrwałość roślin motylkowych pastewnych?
4. Czym różnią się rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem głębokości

korzenienia?

5. Jakie są różnice morfologiczne w budowie łodyg i liści pomiędzy poszczególnymi

gatunkami roślin motylkowych drobnonasiennych?

6. Dlaczego rośliny motylkowe drobnonasiennne przeznaczone na zielonkę zbiera się na

początku kwitnienia?

7. Jakie są różnice w budowie kwiatostanów poszczególnych roślin motylkowych

drobnonasiennych?

8. Czym charakteryzuje się budowa owoców poszczególnych gatunków roślin

motylkowych drobnonasiennych?

9. Jak można podzielić rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem wielkości nasion?
10. Jakie są różnice w barwie i kształcie nasion roślin motylkowych drobnonasiennych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj rośliny motylkowe drobnonasienne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć okazy roślin motylkowych drobnonasiennych,
2) obejrzeć ilustracje z roślinami motylkowymi drobnonasiennymi,
3) zwrócić uwagę na: budowę systemu korzeniowego, kształt łodyg, budowę liści,

zabarwienie blaszek liściowych, budowę kwiatostanów, barwę kwiatów i budowę strąka.

4) porównać budowę liści różnych rodzajów koniczyn i lucerny,
5) sporządzić w zeszycie opis morfologiczny roślin motylkowych drobnonasiennych według

wzoru podanego w tabeli.

Gatunek

rośliny

System

korzeniowy

Budowa

łodygi

Cechy

charakterystyczne

liści

Rodzaj

kwiatostanu

i barwa

kwiatów

Owoc

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okazy roślin motylkowych drobnonasiennych,

−

ilustracje roślin motylkowych drobnonasiennych,

−

atlas roślin motylkowych drobnonasiennych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj nasiona roślin motylkowych drobnonasiennych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokładnie obejrzeć nasiona roślin motylkowych drobnonasiennych,
2) określić wielkość, kształt, barwę i połysk nasion,
3) wykonać w zeszycie rysunek nasion,
4) zaobserwowane cechy rozpoznawcze nasion zapisać w tabeli.

Gatunek rośliny

Kształt nasion

Barwa

Połysk

Inne cechy

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zestawy nasion roślin motylkowych drobnonasiennych,

−

atlas roślin motylkowych,

−

lupa.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować

znaczenie

gospodarcze

roślin

motylkowych drobnonasiennych?

2) wymienić rośliny motylkowe drobnonasienne i określić ich

okresy użytkowania?

3) określić czynniki, od których zależy zimotrwałość roślin

motylkowych pastewnych?

4) określić rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem

głębokości korzenienia się?

5) określić różnice morfologiczne w budowie łodyg i liści

pomiędzy

poszczególnymi

roślinami

motylkowymi

drobnonasiennymi?

6) określić fazę zbioru roślin motylkowych drobnonasiennych

przeznaczonych na zielonkę?

7) określić różnice w budowie kwiatostanów poszczególnych

roślin motylkowych drobnonasiennych?

8) scharakteryzować

budowę

owoców

poszczególnych

gatunków motylkowych drobnonasiennych?

9) podzielić rośliny motylkowe drobnonasienne pod względem

wielkości nasion?

10) określić różnice w zabarwieniu i kształcie nasion roślin

motylkowych drobnonasiennych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Cechy biologiczne i znaczenie gospodarcze roślinności

użytków zielonych

4.4.1. Materiał nauczania

Użytki zielone zajmują w Polsce ok. 21% użytków rolnych. Pasza uzyskiwana z trwałych

użytków zielonych jest stosunkowo tania. Zielonka pastwiskowa w lecie oraz siano, kiszonka
lub sianokiszonka z runi łąkowej zimą – to najzdrowsza i najwartościowsza, a równocześnie
najtańsza pasza dla młodych zwierząt, jak również dla bydła mlecznego i opasowego.
Urozmaicona pasza, jaką uzyskuje się z właściwie użytkowanych łąk i pastwisk, dostarcza
zwierzętom wszystkich potrzebnych im składników pokarmowych, a przede wszystkim
pełnowartościowego białka, węglowodanów i soli mineralnych. Ponadto użytki zielone
stanowią naturalną rezerwę próchnicy i azotu dla pól uprawnych oraz przeciwdziałają erozji
wodnej.

Ważniejsze grupy roślin naturalnych użytków zielonych

Na łąkach i pastwiskach trwałych występują wielogatunkowe zbiorowiska roślinne.

Tworzą je gatunki należące do wielu rodzajów i rodzin botanicznych, dostosowane pod
względem wymagań do istniejących warunków siedliskowych i sposobów użytkowania.
W skład zbiorowisk wchodzą przede wszystkim rośliny wieloletnie (byliny), o różnych
cechach morfologicznych i biologicznych, rozmaitej wartości pastewnej oraz odmiennych
wymaganiach w stosunku do siedliska.

Liczne badania dowiodły, że na łąkach i pastwiskach w Polsce występuje powszechnie

około 200 gatunków roślin, z czego w określonych siedliskach spotyka się od 30–40
gatunków. W większości zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych decydujące znaczenie mają
gatunki z rodziny traw. Do najważniejszych dodatnich cech traw należy zaliczyć wymagania
wodno-glebowe, zdolność dostosowania się do zmiennych warunków pogodowych w ciągu
roku, krzewienie i tworzenie nowych pędów po każdym pokosie lub spasieniu, łatwy zbiór
i dużą trwałość. Powszechnie występuje około 35 gatunków traw, ale do reprodukcji
materiału siewnego przeznacza się tylko 15 gatunków traw o wysokiej wartości pastewnej.

Ważną grupę roślinności użytków zielonych stanowią gatunki należące do rodziny

motylkowych

Dają one paszę bogatą w pełnowartościowe białko oraz w związki mineralne.

Reprezentowane są przez znacznie mniejszą liczbę gatunków w porównaniu z trawami, około
12 gatunków, a wysiewanych jest 6 gatunków. Zbiorowiska traw i motylkowatych wpływają
korzystnie na strukturę i żyzność gleby.

Na łąkach i pastwiskach nieodpowiednio pielęgnowanych, słabo nawożonych lub

o nieuregulowanych stosunkach wodnych występują liczne gatunki roślin z klasy
jednoliściennych, z rodziny ciborowatych (około 10–15 gatunków) oraz sitowatych (około
5 gatunków). Wartość pastewna roślin z tych grup jest bardzo mała, poza tym są one
niechętnie zjadane przez zwierzęta.

Niewłaściwe uwilgotnienie, użytkowanie oraz zaniedbanie lub nieracjonalne nawożenie

prowadzą do zachwaszczenia użytków zielonych licznymi gatunkami przeważnie z klasy
dwuliściennych. Gatunki te różnią się miedzy sobą cechami biologicznymi i wymaganiami
siedliskowymi. Dawniej nazywano je ogólnie chwastami łąkowymi, obecnie okazało się, że
wiele z nich to cenne rośliny, które określa się mianem ziół. Występowanie niewielkiej ilości
(10–15%) ziół w darni naturalnych użytków zielonych jest korzystne ze względu na ich
właściwości dietetyczne, urozmaicenie smakowe oraz zawartość mikroelementów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Charakterystyka morfologiczna traw

Rozpoznanie poszczególnych gatunków traw nie jest łatwe, przy czym nigdy jedna cecha

nie wystarcza do określenia danego gatunku. Konieczne jest poznanie systemu korzeniowego,
wysokości rośliny oraz określenie cech liścia czy budowy kwiatostanu. Najłatwiej rozpoznać
trawy w okresie wykształcania kwiatostanów.

System korzeniowy traw jest typu wiązkowego i charakteryzuje się występowaniem

wielu cienkich korzeni równorzędnych. Każdy z nich tworzy korzenie boczne i bardzo liczne
włośniki.

Pędy traw (łodyga, źdźbło) są obłe, zróżnicowane na wydłużone międzywęźla i krótkie

pełne węzły. Trawy wytwarzają słabo ulistniony pęd kwiatostanowy i liczne, bogato ulistnione
pędy płonne (wegetatywne). Im więcej pędów płonnych wytwarza trawa i im dłuższe, szersze
i delikatniejsze są liście, tym jest ona wartościowsza, ponieważ plon zielonki i jego wartość
pokarmowa zależą od udziału liści. Pędy boczne traw wyrastają z węzła krzewienia
znajdującego się w dolnej części pędu. Zależnie od sposobu wyrastania pędów bocznych
rozróżnia się trawy luźnokępkowe, których pędy wyrastają luźno, w pewnym oddaleniu od
siebie i trawy zbitokępkowe, których pędy wyrastają w dużym skupieniu i tworzą zwartą kępę.
Niektóre gatunki traw wytwarzają pędy podziemne (rozłogi), z których wyrastają pędy
nadziemne i korzenie. Są to trawy rozłogowe. Ze względu na pokrój i wysokość źdźbeł trawy
dzielimy na wysokie, średniowysokie i niskie (podszywkowe). Trawy wysokie wytwarzają
pędy kwiatowe dochodzące do 150 cm i pędy wegetatywne skrócone i wydłużone. Trawy
niskie – oprócz pędów kwiatowych, których wysokość dochodzi do 80 cm, wykształcają tylko
skrócone pędy wegetatywne. W porównaniu z trawami wysokimi lepiej znoszą częste
użytkowanie ( przygryzanie i koszenie) i przydeptywanie.

dźbła traw występujących w naszym kraju przeważnie nie rozgałęziają się, lecz

zakończone są szczytowym kwiatostanem, złożonym z kwiatostanów częściowych, czyli
kłosków jedno- lub wielokwiatowych. Kwiaty traw są przeważnie obupłciowe. Zależnie od
sposobu osadzenia kłosków na osi kwiatostanowej rozróżniamy następujące typy
kwiatostanów traw: kłos złożony, wiecha kłosokształtna i wiecha rozpierzchła. Większość
gatunków traw posiada wiechę właściwą.

Do cech pozwalających rozróżnić gatunki traw w stanie bezkwiatowym należą kształt

i zabarwienie liści oraz występowanie lub brak omszenia, uszek i ostróg, a w stanie
kwiatowym – typ kwiatostanu, budowa i zabarwienie kłosków, występowanie ości. Istotną
cechą rozpoznawczą jest również sposób ułożenia najmłodszych liści w pochwie liściowej.

Rys. 15. Kwiatostany traw. A – kłos zwarty, B – kłos luźny, C – kłos pozorny, D – wiecha kłosokształtna,

E – wiecha prosta, F – wiecha podwójna, G – wiecha właściwa, H – kłos palczasto-graniasty [8, s. 326]

Liść traw składa się z nasady, zwanej pochwą liściową, obejmującej międzywęźla, oraz

blaszki liściowej, która albo składa się wzdłuż nerwu środkowego – liść złożony, albo nerw
ś

rodkowy jest słabo zaznaczony i blaszka śrubowato się zwija – liść zwinięty. W miejscu

przejścia od pochwy do blaszki tj. u podstawy blaszki liściowej, najczęściej występuje
języczek liściowy lub uszka. Blaszki liściowe traw są wydłużone i z reguły równowąskie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

U niektórych gatunków można rozróżnić blaszki lancetowate lub wrzecionowate. Blaszki
liściowe mogą być matowe lub błyszczące, owłosione lub omszone. Poza tym wyróżniamy
blaszki liściowe sztywne, szorstkie, ostre lub delikatne.

Trawy są roślinami jedno-, dwu, i wieloletnimi. U gatunków wieloletnich częścią

zimującą jest węzeł krzewienia, pędy podziemne i część korzeni. Część nadziemna zamiera
na ogół na jesieni i tylko u niektórych gatunków pozostają krótkie, zielone pędy.

W rozwoju traw można wyróżnić następujące fazy rozwojowe: kiełkowanie, wschody,

krzewienie, strzelanie w źdźbło, kłoszenie, kwitnienie i dojrzewanie. Trawy są roślinami
długiego dnia i do przejścia w fazę generatywną wymagają oświetlenia powyżej 12 godzin.
Przy krótkim dniu nie osiągają fazy strzelania w źdźbło. Koniec fazy strzelania w źdźbło jest
dla wielu gatunków optymalnym terminem zbioru. Rośliny w tym czasie zawierają dużo
składników pokarmowych i odznaczają się dobrą strawnością.

Rytm wzrostu traw jest bardzo charakterystyczny i wynika z wielokośnego użytkowania

tych roślin. Zwykle największe przyrosty występują wiosną, tj. do zbioru pierwszego pokosu,
mniejsze w odroście po skoszeniu tego pokosu, a jeszcze mniejsze po skoszeniu drugiego
pokosu. Przyrosty te modyfikowane są także przebiegiem pogody i zabiegami
agrotechnicznymi.

Rys. 16. Krzewienie się traw: A – rozłogowych, B – luźnokępkowych, C – zbitokępowych [8, s. 326]

Trawy o wysokiej wartości pastewnej

Kostrzewa łąkowa to trawa wysoka, luźnokępkowa, wieloletnia i średnio wczesna.

Kwiatostan stanowi wiecha właściwa o kłoskach bezostnych, często z odcieniem fioletowym.
Rośnie na różnych glebach dostatecznie wilgotnych i żyznych. Należy do traw bardzo
wartościowych, dobrze plonujących. Liczba wartości użytkowej (Lwu) w skali
dziesięciopunktowej wynosi 10. Trawa powszechnie stosowana w mieszankach do obsiewu
łąk i pastwisk wieloletnich oraz użytków przemiennych.

Tymotka łąkowa – trawa wysoka, luźnokępkowa. U nasady pędu posiada cebulkowate

zgrubienie. Kwiatostan stanowi wiecha kłosokształtna, walcowata, zbita, w dotyku szorstka.
Wiosną rozwija się dość późno. Kwitnie dopiero w czerwcu. Występuje na glebach
umiarkowanie wilgotnych, głównie zwięźlejszych i żyznych. Trawa wysokowartościowa,
dobrze plonująca, Lwu 10. Wysiewana w mieszankach na pastwiska i łąki trwałe, przemienne
oraz w mieszankach polowych z koniczynami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 17. Kupkówka pospolita [6, s. 70] Rys.18. Kostrzewa łąkowa [6,s. 94] Rys. 19 Tymotka łąkowa [6, s. 30]

Kupkówka pospolita to trawa wysoka, tworząca dość szerokie kępy. Trawa wieloletnia.

Po wysiewie rozwija się szybko, pełne plony uzyskuje się przeważnie w 2–3 roku. Wiosną
zaczyna wcześnie wegetację i wcześnie kwitnie. Po wykłoszeniu szybko drewnieje. Dobrze
znosi zacienienie. Występuje na umiarkowanie wilgotnych i suchych glebach. Kwiatostanem
jest wiecha właściwa o kłoskach osadzonych na gałązkach w skupieniach Liczba wartości
użytkowej – 9. Jest stosowana w mieszankach na łąki i pastwiska, ale ze względu na dużą
agresywność jej udział w mieszankach nie powinien wynosić więcej niż 10%.

Stokłosa bezostna to trawa wysoka, o długich rozłogach podziemnych. Po wysiewie

rozwija się dość szybko, ale pełne plony daje w 3–4 roku. Wiosną zaczyna wegetację późno,
kwitnie w połowie czerwca. Kwiatostan stanowi wiecha podwójna, u góry lekko zwisła
o wydłużonych bezostnych kłoskach. Występuje na stanowiskach suchszych, ale na glebach
ż

yznych. Daje wysokie plony siana o dobrej wartości pastewnej. Lwu wynosi 8. Stosowana

jest w mieszankach przeznaczonych na łąki wieloletnie, rzadziej na pastwiska.

Rajgras wyniosły (francuski) to trawa wysoka, luźnokępkowa, wieloletnia. Wykształca

liczne, obficie ulistnione pędy Kwiatostanem jest wiecha właściwa lub podwójna
zielonkawobiała, z odcieniem srebrzystym. Kwiatki zakończone są zagiętą ością. Występuje
prawie wyłącznie na glebach mineralnych, umiarkowanie suchych do średnio wilgotnych,
ż

yznych. Daje wysokie plony siana dobrej wartości pastewnej. Na zielono niechętnie zjadany

przez zwierzęta ze względu na gorzki smak. Lwu wynosi 9. Stosowany jest do mieszanek na
łąki trwałe i przemienne. Na pastwiska jest nieodpowiedni.

Mietlica biaława to trawa średniowysoka, szarozielona, luźnokępkowa, z podziemnymi

rozłogami. Jest gatunkiem wieloletnim. Po zasiewie początkowo rozwija się dość wolno,
pełne plony daje w trzecim roku. Kwiatostanem jest wiecha właściwa o licznych bardzo
drobnych kłoskach z dużymi, delikatnymi plewami. Rośnie dobrze na glebach żyznych
dostatecznie wilgotnych i zalewanych. Jest to wartościowa trawa pastewna o Lwu 9.

Wiechlina łąkowa jest trawą niską, luźnokępkową, z krótkimi rozłogami. Wykształca

dużą liczbę skróconych pędów wegetatywnych, a małą – pędów kwiatowych.
Kwiatostanem jest wiecha właściwa, piramidalna o kłoskach jajowatych. Jest to trawa
wybitnie długotrwała. Posiada wysoką wartość pastewną – Lwu 10. Stosowana
w mieszankach na pastwiska wieloletnie oraz jako trawa niska, podszywkowa na łąki.

ycica trwała to trawa niska, luźnokępkowa, czasami z krótkimi rozłogami. Wykształca

dużą liczbę skróconych pędów wegetatywnych o żywo zielonych, błyszczących liściach. Pędy
są słabo ulistnione. Kwiatostan stanowi kłos właściwy o kłoskach bezostnych. Występuje na
glebach żyznych, mineralnych, umiarkowanie wilgotnych. Wartość pastewna bardzo dobra –
Lwu 10. Jest to trawa powszechnie stosowana na trawniki i boiska sportowe. Jest szczególnie
odpowiednia na pastwiska wieloletnie i krótkotrwałe, a także na użytkowanie przemienne
kośno-pastwiskowe.

Kostrzewa czerwona jest trawą niską, rozłogowo-luźnokępową, wykształcającą dużą

liczbę skróconych pędów wegetatywnych. Kwiatostanem jej jest wiecha podwójna o małej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

liczbie sztywnych gałązek. Kłoski kwiatowe są ościste i drobniejsze niż kłoski kostrzewy
łąkowej Występuje w różnych siedliskach – od gleb suchszych do wilgotniejszych.
Stosowana jest do mieszanek na łąki i pastwiska, na gleby o mniejszej żyzności. Ma wartość
dobrą (Lwu 6).

ycica wielokwiatowa to trawa średniowysoka, luźnokępkowa. Wykształca dużą ilość

bogato ulistnionych pędów wegetatywnych i kwiatowych. Kwiatostanem jest kłos właściwy,
płaski, dwustronny. W odróżnieniu od życicy trwałej posiada kłoski kwiatowe zakończone
ostką. W naszych warunkach klimatycznych jest trawą jednoroczną lub 2–3 letnią. Nie
występuje na naturalnych użytkach, tylko na obsiewanych. Jest jedną z najwartościowszych,
wysokoplonujących traw pastewnych (Lwu 9). Stosowana głównie do mieszanek na
krótkotrwałe łąki na glebach żyznych, średnio wilgotnych.

Wartość pastewna traw jest cechą gatunkową i odmianową, ale ulega zmianom pod
wpływem czynników klimatycznych i agrotechnicznych; bardzo duży wpływ ma także faza
rozwojowa rośliny. Wysokie plony zielonej masy o dobrej wartości pastewnej uzyskuje się
przy zbiorze w końcu strzelania w źdźbło do początków kłoszenia. W tym okresie trawy
zawierają w suchej masie około 10–13% białka, 45–55% węglowodanów, 27% włókna, 5–7%
popiołu.

W późniejszych fazach wzrostu, np. zawiązywania nasion czy dojrzewania, wartość

pastewna jest mniejsza. Dużą część suchej masy stanowi włókno, a zawartość składników
organicznych i mineralnych ulega zmniejszeniu. Zmniejsza się też znacznie strawność
zielonki.

Trawy niskiej wartości

Stokłosa miękka w darni utrzymuje się przez samosiew. Jest to trawa średniowysoka

i owłosiona. Występuje na suchszych, mało żyznych glebach. Daje niskie plony twardego
siana o małej wartości pastewnej. Uważana jest za chwast łąkowy.

Kostrzewa owcza to trwa niska, tworząca okrągłe kępy z niewielką liczbą szczeciniastych

liści. Występuje na stanowiskach ubogich i suchych. Daje niskie plony małowartościowej
paszy, głównie na pastwiskach.

Trzcinnik prosty jest trawą wysoką o długich podziemnych rozłogach. Rośnie na łąkach

bagiennych i pobagiennych, ubogich. Zawiera dużo krzemionki i silnie drewnieje już w fazie
kłoszenia.

Trzęślica modra – trawa wieloletnia, wysoka, dość częsta w stanowiskach ubogich,

zmiennie uwilgotnionych o odczynie zarówno alkalicznym, jak i kwaśnym. Trawa
bezwartościowa, a nawet szkodliwa dla zwierząt.

miałek darniowy jest trawą wysoką, zbitokępową o dużej liczbie ciemnozielonych,

sztywnych pędów wegetatywnych. Blaszki liściowe śmiałka darniowego w dotyku są bardzo
ostre. Rozpowszechniony na okresowo nadmiernie uwilgotnionych, niewłaściwie
użytkowanych łąkach i pastwiskach. Trawa bezwartościowa, nie jest zjadana przez zwierzęta.
Jako uciążliwy chwast wypierający z darni wartościowsze gatunki, śmiałek jest zwalczany.

Kłosówka wełnista jest trawą średniowysoką, miękko omszoną. Rośnie na glebach mało

yznych o zmiennej wilgotności. Jest niechętnie zjadana przez zwierzęta ze względu na silne

omszenie. Siano jej jest puszyste i trudno schnące.

Bliźniczka psia trawka jest trawą bardzo niską o zbitych, drobnych, grzebieniastych

kępach. Rośnie na glebach bardzo ubogich, zmiennie uwilgotnionych. Jest trawą o bardzo
małej wartości pastewnej ze względu na niską strawność i brak witamin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rośliny motylkowate

Powszechnie występujące na trwałych użytkach zielonych rośliny z rodziny

motylkowatych, to: koniczyna łąkowa, białoróżowa i biała, lucerna nerkowata, komonica
zwyczajna i błotna, wyka ptasia, groszek żółty i błotny oraz koniczyna rozdęta. Koniczyny:
łąkowa, białoróżowa i biała, lucerna nerkowata oraz komonica zwyczajna są wysiewane na
użytkach zielonych i są najcenniejsze pod względem wartości paszowej, pozostałe zaś rośliny
motylkowate są dziko rosnące i mają niższą wartość.

Rys. 20. Koniczyna biała [6, s. 116]

W porównaniu z trawami motylkowate wyróżniają się przede wszystkim wysoką

zawartością białka i wapnia. Wzbogacają również paszę w liczne mikroelementy i wpływają
korzystnie na jej smakowitość.

Zioła pastewne

Gatunki roślin zaliczane do ziół zawierają substancje regulujące trawienie i wykazują

pewne właściwości dietetyczne i smakowe. W stanie zielonym i w sianie są chętnie zjadane
przez zwierzęta. Wiele gatunków ziół zawiera znacznie więcej niż trawy podstawowych
składników pokarmowych i mikroelementów. Poza tym rośliny te zawierają różne substancje
o specyficznym działaniu, np. olejki eteryczne. Obok traw i roślin motylkowatych zioła
wpływają w dużej mierze na wartość paszy łąkowej i pastwiskowej. Nie należy jednak
dopuszczać do zbytniego opanowania przez nie runi użytków zielonych (ziół nie powinno być
w darni więcej niż 10%), ponieważ obniżają ich wydajność. Do ziół najczęściej
występujących na użytkach zielonych należą: krwawnik pospolity, mniszek lekarski,
przywrotnik pasterski, kminek zwyczajny, mięta polna, marchew zwyczajna i babka
lancetowata.

Rys. 21. Przywrotnik pasterski [6, s. 186]

Rys. 22. Mniszek lekarski [6, s. 268] Rys. 23. Krwawnik pospolity [6, s. 252]

Krwawnik pospolity jest byliną porastającą łąki i pastwiska umiarkowanie wilgotne

i okresowo posuszne. Posiada długie, licznie ulistnione łodygi. Kwiatostan stanowi baldach
groniasty o białych kwiatach. Poprawia smak paszy i ułatwia trawienie.

Mniszek pospolity to niska roślina, o długich, nie rozgałęzionych, bezlistnych łodygach,

zakończonych kwiatostanem – koszyczkiem. Posiada kwiaty języczkowate o żółtej barwie.
Rośnie w całej Polsce na glebach umiarkowanie wilgotnych i żyznych. Jest to zioło
o działaniu dietetycznym i mlekopędnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Przywrotnik pasterski jest rośliną niską o silnym kłączu i rozgałęzionych łodygach.

Liście ma kolisto-nerkowate. Kwiaty zielone są zebrane w małe baldachogrona. Występuje na
ś

rednio wilgotnych i suchszych łąkach i pastwiskach. Dodatnio wpływa na smak mleka i jest

bardzo pożywnym ziołem pastewnym.

Marchew zwyczajna jest wysoką, szorstko owłosioną rośliną. Łodygi jej są pełne,

kanciaste i rozgałęzione. Kwiaty białe są zebrane w baldachy. Występuje na suchszych
łąkach. Zwierzęta dość chętnie zjadają liście i łodygi marchwi, które mają właściwości
dietetyczne.

Mięta polna to niewielka roślina o gęsto owłosionych, wzniesionych łodygach.

Jest to gatunek pospolity na wilgotnych, a nawet bagnistych łąkach, położonych na glebach
silnie próchnicznych.

Chwasty na użytkach zielonych

Chwasty są niepożądane w runi, gdyż zmniejszają plony i pogarszają wartość pokarmową

lub nawet mogą być trujące dla zwierząt. Dzieli się je na kilka grup: trujące, silnie
drewniejące, niskie rozetowe i półpasożytnicze.
Za chwasty względne na łąkach i pastwiskach można uważać rośliny duszące i zagłuszające
inne gatunki wskutek swego bardzo silnego i bujnego wzrostu i małowartościowe typy traw
pastewnych.

Rośliny należące do chwastów trujących wywołują po zjedzeniu ich przez zwierzęta

różne objawy chorobowe, a nawet mogą zagrażać życiu zwierząt. W grupie tej rozróżniamy
rośliny działające trująco w paszy zielonej, sianie, kiszonce oraz wyłącznie w paszy zielonej.
Do najbardziej trujących chwastów należą: szalej jadowity, szczwół plamisty, zimowit
jesienny, jaskry, knieć błotna i wilczomlecze.

Rys. 24. Szczwół plamisty [6, s. 210]

Rys. 25. Głowienka pospolita [6, s. 230]

Rys. 26. Zimowit jesienny [6, s. 272]

Drugą grupę chwastów stanowią rośliny duże, silnie drewniejące o grubych łodygach. Do

najczęściej spotykanych zalicza się: barszcz zwyczajny, biedrzeniec większy, ostrożeń błotny,
ostrożeń warzywny, szczawie i rdesty. Rośliny te zabierają dużo miejsca na łące, wyczerpują
glebę ze składników pokarmowych, zagłuszają wartościowe gatunki traw i motylkowatych.
Łodygi ich trudno wysychają i mogą być powodem pleśnienia siana.

Do trzeciej grupy chwastów zalicza się rośliny nisko rozpościerające liście. Nie mogą być

one wykoszone, ani też pobrane przez zwierzęta pasące się na pastwisku. Należą do nich:
stokrotka pospolita, jastrzębiec kosmaczek, tojeść rozesłana, głowienka pospolita, babka
ś

rednia i inne. Rozesłane tuż nad powierzchnią liście utrudniają rozwój innych gatunków.

Do bardzo niskich, przyziemnych roślin zalicza się też mchy. Są one bezwartościowe pod

względem paszowym. Rozwijają się na łąkach i pastwiskach zbyt wilgotnych, na glebach
podmokłych, źle napowietrzonych i zakwaszonych

Chwasty półpasożytnicze, to: szelężnik większy, zagorzałek późny, świetlik wyprężony

i gnidosz błotny. Na rozgałęzieniach korzeni posiadają one ssawki, które wnikają do tkanek
korzeni innych roślin i stamtąd pobierają składniki mineralne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Małowartościowe rośliny jednoliścienne

Na użytkach zielonych nadmiernie uwilgotnionych lub nieodpowiednio użytkowanych

oprócz małowartościowych roślin dwuliściennych dużą grupę stanowią małowartościowe
rośliny jednoliścienne. Są to: turzyce, wełnianki, sitowie, sity i kosmatki.

Rys. 27. Turzyca sztywna [6, s. 300] Rys. 28. Sit skupiony [6, s. 278] Rys. 29. Wełnianka pochwowata [6, s. 284]

Turzyce czasem dobrze plonują, ale ich wartość paszowa jest niewielka. Ostre, wysycone

krzemionką brzegi blaszek liściowych i łodyg większości gatunków turzyc powodują, że są
one niechętnie zjadane przez zwierzęta. Rośliny te w pokroju są nieco podobne do traw,
jednak różnią się od nich budową pędów i kwiatostanów. Łodygi turzyc są wewnątrz pełne,
w przekroju trójkątne lub wielokątne i nie są podzielone kolankami jak u traw. Kwiaty turzyc
są rozdzielnopłciowe, a u traw kwiaty są obupłciowe. Owocem turzyc jest orzeszek.

Wełnianki występują pospolicie na łąkach bagiennych razem z turzycami. Wełnianki nie

nadają się na paszę, tylko na ściółkę i uważa się je za chwasty obniżające wartość użytkową
łąk. Sitowie zawiera dużo krzemionki, na pasze się nie nadaje, ale nie jest szkodliwe dla
zwierząt. Na użytkach zielonych sitowie nie przedstawia żadnej wartości pastewnej.

Sity należą do rodziny sitowatych. Występują na podmokłych łąkach i pastwiskach. Są to

uporczywe chwasty zwykle omijane przez zwierzęta.
Do roślin zachwaszczających użytki zielone należą także kosmatki. Występują one pospolicie
na łąkach i pastwiskach o mało żyznych glebach i zróżnicowanym uwilgotnieniu.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie jest znaczenie gospodarcze traw?
2. Jakie są cechy morfologiczne traw?
3. Jakie są cechy rozpoznawcze traw w stanie bezkwiatowym i w stanie kwiatowym?
4. Jakie są najcenniejsze gatunki traw pastewnych i na jakich siedliskach występują?
5. Jakie są cechy charakterystyczne dla roślin motylkowych użytków zielonych?
6. Czym charakteryzują się zioła pastewne?
7. Na jakie grupy można podzielić chwasty użytków zielonych?
8. Czym różnią się turzyce od traw?
9. Które trawy mają niską wartość rolniczą?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj cenne gatunki traw pastewnych na użytkach zielonych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dokonać obserwacji traw tuż po wykłoszeniu większości gatunków,
2) określić stopień wilgotności siedliska (suche, umiarkowanie wilgotne, wilgotne,

zalewane),

3) zebrać eksponaty traw,
4) określić różnice morfologiczne pomiędzy poszczególnymi gatunkami traw: wysokość,

sposób krzewienia się, pokrój łodygi, kształt liści i rodzaj kwiatostanu,

5) rozpoznać gatunki traw i określić ich nazwę, na podstawie obserwacji przeprowadzonej

w terenie oraz ilustracji traw z literatury,

6) zapisać wyniki swojej obserwacji w tabeli według wzoru.

Rodzaj

siedliska

Rodzaj

użytku

Gatunek

traw

Wysokość

[cm]

Sposób

krzewienia

Pędy

Liście

Kwiatostan

Inne

uwagi

umiarkowanie

wilgotne

łąka

kupkówka

pospolita

150

luźnokępowa

silnie

spłaszczone

długie,

w pąku

złożone

wiecha

właściwa

o kłoskach

zebranych

w kupki

daje

wysokie

plony

siana

Wyposażenie stanowiska pracy::

−

okazy świeżych traw pastewnych,

−

zielniki traw,

−

ilustracje traw,

−

atlas roślin łąkowych,

−

klucz do oznaczania roślin,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca traw pastewnych na użytkach zielonych.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj roślinność zachwaszczającą użytki zielone.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić stopień wilgotności siedliska,
2) obejrzeć roślinność porastającą użytek,
3) znaleźć gatunki zachwaszczające,
4) określić cechy morfologiczne roślin: pokrój, budowę łodygi, kształt liści, rodzaje

kwiatostanów, budowę i barwę kwiatów,

5) zaliczyć

rośliny

zachwaszczające

grup:

chwastów

dwuliściennych,

traw

zachwaszczających oraz innych roślin zachwaszczających (turzyc, sitów i wełnianek), na
podstawie opisów budowy morfologicznej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) wśród dwuliściennych gatunków zachwaszczających wyszukać chwasty trujące, silnie

drewniejące, niskie rozetowe oraz półpasożytnicze,

7) dokonać opisu roślinności zachwaszczającej w tabeli.

L.p.

Grupa

roślinności

Gatunek

Typ

siedliska

Łodyga

Liście

Typ

kwiatostanu

Barwa

kwiatów

Bliźniczka

psia trawka

suche

i ubogie

w składniki

pokarmowe

prosta

wzniesiona

wąskie

i szorstkie

kłos luźny

jednostronny

kłoski

kwiatowe

fioletowe

Kłosówka

wełnista

miałek

darniowy

stokłosa

miękka

Trawy

zachwaszczające

trzęślica

modra

Chwasty

dwuliścienne

Inne rośliny

zachwaszczające

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wieże okazy roślinności zachwaszczającej użytki zielone oraz okazy zasuszone

w zielnikach,

−

atlas roślin łąkowych,

−

klucz do oznaczania roślin.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj zioła pastewne występujące na użytkach zielonych.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć dokładnie okazy ziół pastewnych,
2) zwrócić uwagę na cechy botaniczne rośliny: budowę pędów wegetatywnych

i kwiatowych, kształt liści, rodzaj kwiatostanów, budowę i barwę kwiatów,

3) zaobserwowane botaniczne cechy rośliny porównać z opisem w atlasie roślin łąkowych,
4) sporządzić notatkę z ćwiczenia w formie tabeli według wzoru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gatunek

Cechy

siedliska

Pokrój łodygi

Liście

Kwiatostan

Barwa

kwiatów

Wartość paszowa

Mniszek

lekarski

gleby

umiarko

wanie

wilgotne

roślina niska,

pędy kwiatowe

grube

bezlistne, w

rodku puste

różnie

powcinane

i zebrane

w różyczkę

pojedynczy, dość płaski

koszyczek o licznych

kwiatach tworzących

po przekwitnięciu kulę

puchu

ółta

ułatwia trawienie,

poprawia smak

paszy

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

wieże i zasuszone okazy ziół pastewnych,

−

atlas roślin łąkowych,

−

klucz do oznaczania roślin.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować znaczenie gospodarcze traw?
2) opisać morfologię traw?
3) wymienić cechy rozpoznawcze traw w stanie bezkwiatowym

i kwiatowym?

4) wymienić najcenniejsze gatunki traw pastewnych i określić

typ siedliska na którym występują?

5) wymienić

scharakteryzować

rośliny

motylkowate

występujące na użytkach zielonych?

6) wymienić i scharakteryzować zioła pastewne?
7) rozróżnić chwasty użytków zielonych?
8) określić cechy różniące turzyce od traw?
9) wymienić trawy o niskiej wartości rolniczej?
10) scharakteryzować rośliny jednoliścienne o niskiej wartości

rolniczej, porastające użytki zielone?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Zmianowanie

płodozmian

konwencjonalnej

i ekologicznej metodzie uprawy

4.5.1. Materiał nauczania

Zmianowanie i płodozmian to podstawa organizacji produkcji roślinnej w gospodarstwie.

Łączą one główne ekonomiczne i ekologiczne cele rolnictwa oraz pozwalają dostosować
szczegółową technologię uprawy poszczególnych roślin do ogólnych systemów rolnictwa
i kierunków produkcji.

Podstawowe pojęcia

Zmianowanie oznacza określone następstwo roślin. Następstwo roślin określa kolejność

uprawy rożnych gatunków roślin na tym samym polu w ciągu kilku lat. Może być ono
właściwe lub niewłaściwe ze względu na wymagania roślin. Rośliny, które uprawiamy na
określonym polu, mogą:

−

poprawiać lub utrzymywać żyzność gleby, np. rzepak, motylkowe, okopowe na oborniku,
kukurydza na oborniku; korzystny wpływ tych roślin na żyzność gleb wiąże się z ilością
i jakością pozostawionych resztek pożniwnych, nawożeniem organicznym lub dodatnim
wpływem na strukturę i zdrowotność gleby;

−

pogarszać żyzność gleb, np. większość roślin zbożowych, których niekorzystne
oddziaływanie wynika z małej ilości pozostawionych resztek pożniwnych i ze
zwiększonego nasilenia chwastów, chorób i szkodników.

Zmianowanie roślin jest to następstwo roślin uzasadnione przyrodniczo, agrotechnicznie,
gospodarczo i ekonomicznie. Musi ono uwzględniać różne wymagania roślin i ich wzajemne
oddziaływanie na siebie oraz warunki siedliska. Zmianowanie powinno także wywierać
korzystny wpływ na glebę, zapewniając staranne jej przygotowanie pod siew lub sadzenie
roślin.
Płodozmian jest to zmianowanie roślin zaplanowane na określoną liczbę lat i pól
w konkretnym gospodarstwie, na określonym kompleksie glebowym. Wiąże się on
z całokształtem jego produkcji. Do najważniejszych zadań płodozmianu należy:

−

zharmonizowanie produkcji roślinnej i zwierzęcej,

−

racjonalne wykorzystanie ziemi, pracy i innych środków produkcji,

−

uzyskanie wzrostu wydajności i żyzności gleby.
Najmniejszą jednostką zmianowania jest pole zmianowania. Określa ono grupę roślin

mających zbliżone wymagania przedplonowe. Poplony nie są polem zmianowania.
Rozróżniamy następujące pola zmianowania: zbóż ozimych, zbóż jarych, okopowych,
strączkowych, jednorocznych roślin pastewnych, wieloletnich motylkowych, mieszanek
wieloletnich motylkowych z trawami, roślin przemysłowych.

Liczba lat, po których dana roślina ponownie będzie uprawiana na tym samym polu

(„wróci” na to samo pole), stanowi rotację zmianowania. Liczba pól i lat zmianowania jest
jednakowa. W stosunku do rośliny stanowiącej w danym roku pole zmianowania, roślina
uprawiana w następnym roku nazywa się rośliną następczą, poprzednim – przedplonem, dwa
lata wcześniej – przedprzedplonem. Międzyplon stanowią rośliny o krótkim okresie
wegetacji, uprawiane między dwoma plonami głównymi, a więc po zbiorze rośliny
przedplonowej, a przed siewem rośliny następczej. Międzyplony dzielimy na: wsiewki
poplonowe, poplony ścierniskowe, poplony ozime i plony wtóre. Rośliny stosowane jako
wsiewki poplonowe wysiewa się, podobnie jak rośliny motylkowe drobnonasienne, w roślinę
ochronną wczesną wiosną, najczęściej w zboża. W okresie wspólnego wzrostu z rośliną
główną wsiewki rosną powoli. Szybszy wzrost następuje po zbiorze rośliny głównej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poplony ścierniskowe uprawia się po roślinach ozimych i jarych stosunkowo wcześnie
schodzących z pola. Na poplony ścierniskowe wykorzystuje się rośliny jednoroczne. Mogą to
być rośliny motylkowe lub nie motylkowe odznaczające się dostatecznie szybkim wzrostem.
Poplony ozime wysiewa się w końcu lata lub jesienią, a plon zbiera się wiosną następnego
roku, wykorzystuje się więc do ich uprawy okres jesienny i wiosenny – przerwę między
zbiorem roślin plonu głównego a siewiem lub sadzeniem roślin jarych późnego siewu
uprawianych jako tzw. plon wtóry. W stosunku do przedplonu uprawiana po nim roślina jest
rośliną następczą. Przedprzedplon, przedplon i jego roślina następcza stanowią ogniwo
zmianowania.

W prawidłowo ułożonym zmianowaniu, uwzględniając specyficzne oddziaływanie roślin

na glebę i całe środowisko, można wyróżnić określone fragmenty, które nazywa się członami
zmianowania. Człon zmianowania rozpoczyna się od roślin poprawiających żyzność gleby,
a kończy się rośliną (roślinami) obniżającą tę żyzność.

Na podstawie zmianowania można obliczyć strukturę zasiewów. Jest to procentowy

udział poszczególnych roślin lub grup roślin obliczony w stosunku do powierzchni zasiewów.
Zdarza się, że na tym samym polu przez kilka lat uprawia się jeden gatunek roślin i wówczas
mówimy o monokulturze. Taki sposób uprawy prowadzi do obniżenia plonów na skutek:

−

podobnej (jednostronnej) uprawy roli,

−

jednostronnego wyczerpania składników pokarmowych z gleby,

−

wzrostu zachwaszczenia,

−

zbyt dużego nasycenia środowiska glebowego związkami biologicznie czynnymi.
Wszystkie wymienione przyczyny, powodujące zmniejszenie plonowania roślin

uprawnych, nazywa się ogólnie zmęczeniem gleby. Bliżej poznane zjawiska zmęczenia gleby
dotyczą roślin motylkowych (wykoniczynienie, wylucernienie), buraków (wyburaczenie)
i lnu (wylnienie).

Wykoniczynienie

powodują

bakteriofagi,

pasożyty

bakterii

brodawkowych,

a wyburaczenie – mątwik burakowy, pasożytujący na włośnikach korzeni buraków.
Wylnienie przypisuje się silnemu rozwojowi szeregu chorób lnu.

Zmęczenie gleby występuje nie tylko na wskutek uprawy tych samych roślin po sobie,

lecz i należących do tej samej rodziny lub grupy. Stwierdzono, że pszenica i jęczmień nie
znoszą stanowiska po sobie, co oprócz porażenia chorobami podstawy źdźbła może być
spowodowane jeszcze dokładnie nie poznanymi procesami mikrobiologicznymi.

Czynniki zmianowania

Można je podzielić na 3 grupy: przyrodnicze, agrotechniczne i organizacyjno-

ekonomiczne.

Do przyrodniczych czynników zmianowania zalicza się: właściwości rośliny, warunki

klimatyczno-glebowe i wzajemne oddziaływanie na siebie roślin i siedliska. Jedną z ważnych
właściwości roślin jest system korzeniowy roślin, który wpływa na zdolność pobierania wody
i składników pokarmowych, a także na strukturę i ilość pozostawionych resztek pożniwnych.
Najwięcej resztek pożniwnych, które są ważnym źródłem substancji organicznej,
pozostawiają wieloletnie rośliny pastewne.

Z uprawą określonych grup roślin wiąże się także nagromadzenie w glebie substancji

biologicznie czynnych – biotoksyn, które mogą szkodliwie działać na kiełkowanie nasion.
Zmianowanie zapobiega tym zjawiskom m.in. przez wprowadzenie roślin fitosanitarnych,
które w sposób naturalny przeciwdziałają rozprzestrzenianiu się chorób i szkodników
i przyczyniają się do poprawy stanu zdrowotnego gleby. W zmianowaniu z dużym udziałem
zbóż do takich roślin należą: rzepak, motylkowe, owies i kukurydza. W stosunku do
okopowych roślinami fitosanitarnymi są: motylkowe, zboża, kukurydza i cykoria korzeniowa
(roślina wroga w stosunku do mątwika).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Inną ważną cechą roślin jest szybkość wzrostu ich części nadziemnej oraz bujność.

Gatunki szybko i bujnie rosnące mniej się zachwaszczają i lepiej osłaniają powierzchnię
gleby przed niekorzystnym działaniem czynników atmosferycznych: wysuszającym
wpływem słońca, czy ubijającym – ulewnego deszczu. W zmianowaniu trzeba utrzymać
proporcje między roślinami regenerującymi i niszczącymi strukturę gleby. Dotyczy to
głównie dużego nasilenia uprawy zbóż po sobie. Rośliny wieloletnie, np. koniczyna czy
trawy, sprzyjają tworzeniu struktury gruzełkowatej, przy czym rośliny motylkowe
wzbogacają glebę w azot dzięki współżyciu z bakteriami brodawkowymi.

Czynniki klimatyczne, a głównie ilość i rozkład opadów, terminy występowania

pierwszych przymrozków jesiennych i ostatnich wiosennych oraz układ temperatur,
szczególnie zimą, oddziałują na dobór roślin w zmianowaniu.

O doborze roślin uprawnych w największym stopniu decyduje jednak gleba. Do

najważniejszych czynników glebowych zalicza się: typ i rodzaj gleby, jej zasobność
w składniki pokarmowe, odczyn gleby, właściwości wodno-powietrzne i zawartość
próchnicy, a także ukształtowanie terenu.

Zmianowanie nie ogranicza się tylko do ustalenia kolejności roślin, lecz obejmuje

również ich agrotechnikę. Do czynników agrotechnicznych zmianowania zalicza się: uprawę
roli i nawożenie (organiczne i mineralne) oraz zwalczanie chorób, chwastów i szkodników.
Czynniki agrotechniczne należy dostosować do doboru i następstwa roślin w zmianowaniu.
Zmianowanie powinno umożliwiać co pewien czas (przynajmniej raz na 4–5 lat) wykonanie
pełnego zespołu uprawek pożniwnych oraz pod rośliny głęboko korzeniące się pogłębienie
warstwy uprawnej.

Nawożenie organiczne i mineralne powinno być tak zaplanowane w zmianowaniu, aby

rośliny mogły jak najlepiej je wykorzystać i aby przyczyniało się ono do podnoszenia
ż

yzności gleby. W zmianowaniu stosowanie obornika zależy od uprawianej rośliny i gleby.

Nawożenie mineralne dostosowuje się do potrzeb rośliny, gleby i klimatu. Istotną rolę ma
także wapnowanie i magnezowanie, które stosuje się co kilka lat, tak jak obornik.

Herbicydy są ważnym elementem kompleksowego zwalczania chwastów i powinny być

dostosowane do roślin występujących w zmianowaniu. Przy doborze preparatu należy
uwzględnić nie tylko rodzaj odchwaszczanej rośliny, ale również rośliny następcze.

Do czynników organizacyjno-ekonomicznych, decydujących o doborze roślin do

zmianowania, zaliczamy:

−

specjalizację gospodarstw,

−

warunki zbytu ziemiopłodów, które uwzględniają odległość od głównych ośrodków
zbytu,

−

potrzeby paszowe gospodarstwa,

−

robociznę, siłę pociągową i park maszynowy.

Układając zmianowanie należy uwzględnić wszystkie wymienione czynniki, gdyż będą

one decydowały o wysokości plonów uprawianych roślin oraz o tym, czy kultura gleby będzie
wzrastała, czy też będzie malała.

Wartość stanowisk

W zmianowaniu w miarę możliwości poszczególnym roślinom należy zapewnić dobre

przedplony. Trzeba znać wymagania roślin w stosunku do przedplonu, a jednocześnie ich
wartość przedplonową dla roślin następczych. Rośliny mające podobne wymagania i wartość
przedplonową łączy się w grupy, zwane elementami zmianowania (polami zmianowania).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pola zmianowania
1. Rośliny okopowe uprawiane są na oborniku i zostawiają dobre stanowisko dla roślin

następczych. Odchwaszczają glebę, a dzięki obornikowi wzbogacają ją w składniki
pokarmowe. Ponadto pod okopowe stosuje się głęboką orkę.
Są one dobrymi przedplonami dla roślin jarych. Rośliny ozime można uprawiać po
okopowych wcześnie schodzących z pola. Z reguły po roślinach okopowych uprawia się
zboża lub zboża z wsiewkami roślin motylkowych. Po okopowych można też uprawiać
inne okopowe. Należy pamiętać, że nie wolno uprawiać buraków po sobie, ziemniaków
po ziemniakach, ani buraków po rzepaku. Okopowe zadowalają się gorszymi
przedplonami, zwykle zbożowymi.
Zajmują pierwsze miejsce w płodozmianie, pozostawiając dla roślin następnych
stanowisko odchwaszczone i zasobne w składniki pokarmowe(okres przygotowania roli).

2. Rośliny motylkowe drobnonasienne i ich mieszanki z trawami stanowią doskonały

przedplon dla wielu roślin, gdyż gromadzą w glebie bardzo dużo azotu, substancji
organicznych i próchnicy. Głęboki system korzeniowy wpływa korzystnie na strukturę
gleby. Dodatnie działanie motylkowych wieloletnich na żyzność gleby wzmaga się,
przedłuża się gdy są uprawiane w mieszankach z trawami. Po roślinach tych uprawia się
gatunki wymagające dobrych stanowisk, np. rzepak ozimy, pszenicę ozimą i jarą,
jęczmień jary pastewny, kukurydzę i ziemniaki (gdy brakuje obornika). Nie wolno
natomiast uprawiać po nich innych motylkowych.

3. Strączkowe (motylkowe grubonasienne) pozostawiają dość dużo resztek pożniwnych

o dużej zawartości azotu, fosforu, potasu, a gleba nabiera struktury gruzełkowatej.
Uprawiane na nasiona umieszcza się w drugim lub trzecim roku po oborniku,
a przeznaczone na zielonkę – w gorszych stanowiskach. Wszystkie wymagają gleb
starannie odchwaszczonych. Rośliny strączkowe na zielonkę są lepszymi przedplonami
niż na nasiona, gdyż wcześniej schodzą z pola i lepiej chronią glebę przed niekorzystnym
działaniem czynników atmosferycznych i chwastami. Po strączkowych na zielonkę i na
nasiona wczesnego zbioru powinno się uprawiać oziminy, natomiast po strączkowych
późno schodzących z pola wysiewa się rośliny jare.

4. Nie wolno uprawiać strączkowych po sobie, ani po innych motylkowych.
5. Jednoroczne rośliny pastewne, jak kukurydza, słonecznik, kapusta pastewna, różnią się

znacznie między sobą i trzeba je uważać za osobne elementy zmianowania. Wszystkie
mają duże wymagania nawozowe i co do zasobności w wodę.

6. Rośliny przemysłowe nie stanowią jednolitej grupy. Wymagają gleb o wysokiej

kulturze, pozbawionych chwastów i organizmów chorobotwórczych atakujących
uprawianą roślinę. Wartość stanowiska po przemysłowych jest na ogół dobra, jeżeli są
one intensywnie nawożone i pielęgnowane. Najlepsze stanowiska są po rzepaku,
gorczycy i konopiach, natomiast nieco gorsze po pozostałych (najgorsze po lnie). Po
przemysłowych uprawia się najczęściej zbożowe. Nie wolno uprawiać lnu po lnie, maku
po ziemniakach i odwrotnie, słonecznika po słoneczniku, krzyżowych po innych
krzyżowych i po burakach.

7. Ozime kłosowe wymagają dobrych lub średnich przedplonów, dość wcześnie

schodzących z pola. Same są złymi przedplonami. Działają ujemnie na strukturę gleby
i na ogół zachwaszczają pole. Pozostawiają w glebie średnie ilości niezbyt bogatych
w składniki pokarmowe resztek pożniwnych. Natomiast wcześnie schodzą z pola, co
umożliwia siew poplonów i wykonanie pełnego zespołu uprawek pożniwnych.
Wymagania agrotechniczne mają niewielkie. Po zbiorze ozimych kłosowych zapasy
wody w glebie są z reguły większe niż po zbiorze jarych kłosowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Jare kłosowe różnią się od ozimych kłosowych tym, że nie wymagają wcześnie

schodzącego z pola przedplonu, co ułatwia jego wybór. Natomiast są wymagające co do
wartości stanowiska. Szczególnie dotyczy to pszenicy jarej i jęczmienia jarego, które
powinno się uprawiać po roślinach pozostawiających rolę żyzną, sprawną i czystą. Są
jeszcze gorszym przedplonem dla roślin następczych, gdyż później schodzą z pola, silniej
wysuszają i zachwaszczają glebę oraz gorzej chronią glebę przed erozją wodną i wietrzną.

Zasady układania zmianowań

Aby prawidłowo ułożyć zmianowanie i osiągnąć duże i dobrej jakości plony należy

przestrzegać następujących zasad:

−

dobierać rośliny zgodnie z ich wymaganiami glebowymi; na glebach żyznych powinno
się uprawiać gatunki o dużych wymaganiach glebowych, a na słabszych glebach gatunki
o mniejszych wymaganiach;

−

uwzględniać warunki klimatyczne danego regionu;

−

przestrzegać optymalnego terminu siewu w taki sposób, aby okres po zbiorze przedplonu
był dostatecznie długi dla dobrego przygotowania roli pod siew rośliny następczej,

−

uwzględniać wpływ roślin na środowisko glebowe;

−

tak ułożyć zmianowanie aby, można było raz na 3–4 lata zastosować obornik lub inne
nawozy organiczne oraz nawozy wapniowo-magnezowe.

Ocena zmianowań

Pełna ocena zmianowania powinna obejmować łączną wartość surowców uzyskanych

z uprawianych w nim roślin, koszty ich produkcji oraz zmiany w żyzności gleby . Praktycznie
jest jednak niemożliwe, gdyż każdy z wymienionych elementów oceny ma wiele składników,
bardzo trudnych do oszacowania i stale się zmieniających. Najczęściej więc ograniczamy się
do analizy doboru roślin w zmianowaniu oraz ich bezpośrednich przedplonów, czasem
również przedprzedplonów. Zasada polega na bonitacji gleby, bezpośrednich przedplonów
i przedprzedplonów dla roślin uprawianych w płodozmianie. Bonitacja wyrażana
w procentach odpowiada w przybliżeniu plonom, które można w tych warunkach uzyskać
w stosunku do plonów w warunkach optymalnych (100%). Łączną ocenę plonu rośliny
(pojedyńczego pola zmianowania) oblicza się na podstawie wszystkich trzech bonitacji ze
wzoru: (AxBxC): 10 000, gdzie A oznacza przydatność gleby, B – bezpośredni przedplon,
C – przedprzedplon.
Ś

rednia z ocen wszystkich roślin stanowi wypadkową ocenę dla całego zmianowania.

Płodozmiany o ocenie powyżej 95% można uznać za wzorowe, od 95% do 90% za poprawne,
od 90% do 85% jeszcze dopuszczalne, poniżej 85% – przyrodniczo wadliwe.

Rodzaje płodozmianów

W Polsce najczęściej dzielimy płodozmiany w zależności od głównego celu produkcji

oraz udziału poszczególnych grup roślin w strukturze zasiewów. Rozróżnia się 3 zasadnicze
grupy płodozmianów: polowe (towarowe), paszowe i specjalne.
W płodozmianach polowych przeważają rośliny towarowe – zboża, okopowe i przemysłowe,
a pastewne występują na małej powierzchni. W zależności od udziału tych roślin w strukturze
zasiewów płodozmiany polowe dzielimy na:

−

zbożowe, gdy zboża zajmują ponad 50% powierzchni,

−

okopowe, gdy okopowe zajmują ponad 25% powierzchni,

−

okopowo-przemysłowe, gdy okopowe i przemysłowe zajmują 30-50% powierzchni,

−

zbożowo-okopowe, gdy zboża stanowią ponad 50%, a okopowe ponad 25% powierzchni,

−

wszechstronne, gdy powierzchnia uprawy żadnej z wymienionych grup roślin nie
przekracza podanych poprzednio granic.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Płodozmiany pastewne różnią się od polowych większym udziałem roślin pastewnych –

ponad 33% powierzchni. W ich skład wchodzą zwykle motylkowe wieloletnie lub ich
mieszanki z trawami, użytkowane przez dwa, a nawet trzy lata.

Płodozmiany specjalne to płodozmiany przeciwerozyjne, warzywne, sadownicze,

nasienne i doświadczalne.

Rola płodozmianu w rożnych systemach rolnictwa
Rolnictwo przemysłowe cechuje intensyfikacja nakładów, idąca w parze ze specjalizacją
i upraszczaniem produkcji oraz zastosowaniem głównie przemysłowych środków produkcji.
Płodozmiany polowe w systemie rolnictwa przemysłowego zależeć będą od stopnia
specjalizacji i uproszczenia produkcji roślinnej. Jako nieprzekraczalną granicę przyjąć można
2–3 gatunki, 3–5 pól i 75–80% wybranej grupy roślin w strukturze zasiewów.
Rolnictwo ekologiczne jest przeciwieństwem rolnictwa przemysłowego. Cele ekologiczne –
ochrona środowiska naturalnego i produkcja zdrowej żywności – dominują nad dochodem
i zyskiem. śywienie roślin i utrzymanie żyzności gleby zapewnia nawożenie organiczne
i uprawa gatunków o dużej wartości przedplonowej. W płodozmianach żadna z grup nie
powinna mieć wyraźnej przewagi: udział zbóż do 50%, motylkowych duży, międzyplonów –
jak najwięcej, nawet ponad 50%. W takich warunkach żyzność gleby powinna rosnąć, a więc
nie powinno mieć miejsca obniżenie plonów z powodu braku nawożenia mineralnego.

W ekologicznej uprawie roślin głównym zadaniem płodozmianu jest utrzymanie na

wysokim poziomie stabilności równowagi agrosystemu poprzez:

−

zapewnienie różnorodności gatunkowej biocenozy, która stanowi naturalną barierę dla
nadmiernego rozwoju chorób, szkodników i chwastów,

−

utrzymanie na stałym poziomie bazy pokarmowej dla organizmów glebowych poprzez
wyrównywanie rocznych różnic masy korzeniowej w glebie,

−

stymulowanie

korzystnych

przemian

glebowych

oraz

unieruchomienie

lub

neutralizowanie substancji szkodliwych przez uprawę międzyplonów,

−

wydłużenie rotacji roślin w zmianowaniu i zmniejszenie negatywnego oddziaływania na
ś

rodowisko glebowe tzw. roślin przewodnich.

Przy ustalaniu płodozmianu w gospodarstwie ekologicznym niezbędna jest dokładna

znajomość czynników decydujących o następstwie roślin, a w szczególności: oddziaływania
roślin na glebę, różnorodności gatunkowej roślin, oddziaływań fitosanitarnych i innych
agroekologicznych cech roślin.

Ustalając następstwa roślin należy tak dobierać gatunki, aby w każdym członie

zmianowania był jeden gatunek rośliny poprawiający żyzność gleby (np. koniczyna) i drugi,
który z tej podwyższonej żyzności korzysta (np. jęczmień jary). Przy takim konstruowaniu
członów zmianowania należy brać pod uwagę cechy agroekologiczne roślin uprawnych. Do
tych cech należą: masa i głębokość systemu korzeniowego, samotolerancja, allelopatie
(biochemiczne oddziaływanie jednego organizmu roślinnego na drugi), pokrycie gleby
i tolerancja na wsiewki.

Największą masę korzeni wytwarzają: koniczyna, koniczyna z trawami, rośliny pastewne

w uprawie polowej. Do roślin głęboko korzeniących się należą: koniczyna, koniczyna
z trawami, lucerna, rzepak, bób.

Najwyższą samotolerancją odznaczają się rośliny pastewne w uprawie polowej (oprócz

buraków), a w stopniu zadowalającym reagują na siebie: żyto, owies, gryka. Dobrą wartość
przedplonową dla międzyplonu przedstawiają: koniczyna, koniczyna z trawami, wyka jara,
jęczmień ozimy, rzepak ozimy i jary, ziemniak wczesny.

Do roślin najlepiej pokrywających, ocieniających glebę należą: koniczyny, koniczyna

z trawami, pastewne w uprawie polowej, wyka jara, rzepak, okopowe, bób. Najwyższą
tolerancję w stosunku do wsiewek przejawiają pszenica ozima i jęczmień ozimy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W rolnictwie ekologicznym wszystkie gatunki roślin mają przypisane miejsce w szeregu

zależności od strukturotwórczego lub degradującego oddziaływania na glebę. Podział
gatunków według ich oddziaływania wykorzystuje się przy konstruowaniu płodozmianów.

Zestaw roślin o najlepszym strukturotwórczym działaniu na glebę przedstawia się

następująco:

−

lucerna,

−

koniczyna z trawami,

−

koniczyny jednoroczne,

−

trawy wieloletnie,

−

trawy jednoroczne,
Kolejność roślin od najbardziej degradujących gleby jest następująca:

−

kukurydza,

−

jęczmień jary,

−

pszenica,

−

jęczmień ozimy,

−

owies,

−

yto, gryka, rzepak.

Płodozmian skonstruowany z wielu gatunków roślin spełnia cechę ekologicznej

różnorodności. Tę różnorodność może zapewnić wieloczłonowy płodozmian, w którym
znajdują miejsce mieszanki roślin, wsiewki i międzyplony. Prawidłowo ułożony płodozmian
jest podstawowym narzędziem rolnika ekologicznego w podnoszeniu żyzności gleby
i uzyskaniu wartościowych plonów. Płodozmian tworzy podstawę biologicznej równowagi,
gdyż ogranicza rozwój chwastów, patogenów i szkodników. Opracowanie prawidłowego
płodozmianu wymaga od rolnika wiedzy fachowej, doświadczenia oraz znajomości biologii
agrofagów.

W rolnictwie ekologicznym zasady konstruowania płodozmianu wyznaczają właściwości

roślin. Do zasad tych należą: wielostronność kryteriów doboru, wieloletniość
i wieloczłonowość zmianowania, rola roślin motylkowych, międzyplony, i wzajemne
oddziaływanie roślin na siebie.
O doborze i następstwie roślin decydują kryteria o różnym charakterze, np. wymagania
pokarmowe, masa i zasięg systemu korzeniowego, strukturotwórcze lub degradujące
oddziaływanie na glebę. Dlatego należy przyjąć zasadę wielostronnych kryteriów
w następstwie roślin. Niewskazana jest uprawa po sobie roślin z tej samej rodziny botanicznej
ze względu na możliwość przenoszenia się chorób i szkodników.

W rolnictwie ekologicznym zalecany jest płodozmian minimum pięcioletni, a najlepiej

siedmio-, a nawet dziewięcioletni. W tak rozbudowanym płodozmianie zawsze znajdą
miejsce wieloletnie rośliny motylkowe oraz trawy.
Wieloletnie motylkowe wsiewane w zboża (rzadziej w inne rośliny) stanowią doskonały
przedplon dla wielu roślin, dzięki temu, że tworzą bogaty system korzeniowy, który wpływa
korzystnie na strukturę gleby i jej żyzność. Dodatnie działanie motylkowych potęguje się, gdy
są uprawiane w mieszankach z trawami.

Międzyplony dostarczają glebie obfitej i różnorodnej gatunkowo masy korzeniowej.

Dlatego też międzyplon jest punktem startowym każdego płodozmianu i powraca tym
częściej, im gorszy był wyjściowy stan biologiczny gleby. Jeżeli w płodozmianie udział roślin
o słabym systemie korzeniowym jest zbyt duży, a gleby są przy tym silnie zdegradowane,
wówczas zachodzi potrzeba corocznej uprawy międzyplonów.

Rośliny rosnące obok siebie działają na siebie korzystnie lub niekorzystnie. Polega to

m.in. na wydzielaniu pewnych substancji lotnych przez liście albo śluzów przez korzenie.
Istotna jest także zdolność wydzielania fitoncydów – substancji lotnych o właściwościach
bakterio- i grzybobójczych. Znajomość wzajemnego oddziaływania roślin na siebie jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wykorzystana do planowania w płodozmianie upraw współrzędnych. Znana jest współrzędna
uprawa marchwi i cebuli, które usytuowane obok siebie odstraszają wzajemnie swoje
szkodniki. Przy planowaniu sąsiedztwa zaleca się wykorzystane tabel obrazujących kierunek
oddziaływania wzajemnego roślin.

Przykłady płodozmianów ekologicznych
I.

1) ziemniaki na kompoście obornikowym,
2) jęczmień jary z wsiewką lucerny,
3) lucerna,
4) lucerna,
5) lucerna,
6) kukurydza,
7) buraki pastewne na kompoście obornikowym,
8) owies z wsiewką koniczyny czerwonej,
9) koniczyna czerwona,
10) pszenica ozima + poplon ścierniskowy (peluszka, wyka, jęczmień).

II.

1) okopowe na kompoście obornikowym,
2) zboża z wsiewką koniczyny,
3) koniczyna czerwona,
4) zboża z siewką seradeli,
5) okopowe na kompoście obornikowym,
6) zboże + plon ścierniskowy (kapusta pastewna),
7) zboże jare z wsiewką lucerny, trawy i ziół,
8) lucerna mieszańcowa z trawą i ziołami,
9) lucerna z trawą i ziołami,
10) lucerna z trawą i ziołami.

III.

1) okopowe na kompoście obornikowym,
2) pszenica ozima lub żyto + poplon ścierniskowy (peluszka, bobik),
3) jęczmień z wsiewką koniczyny czerwonej,
4) koniczyna czerwona,
5) pszenica lub żyto (w zależności od klasy gleby) + poplon (gorczyca lub rzepak).

Rolnictwo zrównoważone

Można je określić jako pośrednie między ekstremalnymi systemami – przemysłowym

i ekologicznym. Równowaga dotyczy celów ekonomicznych i ekologicznych, produkcji
roślinnej i zwierzęcej, stosowanych środków produkcji – nakładów pochodzenia
przemysłowego i naturalnego. Środki te powinny się wzajemnie uzupełniać, współdziałając
ze sobą w sposób wpływający dodatnio na plony roślin i żyzność gleby.

W rolnictwie zrównoważonym dopuszcza się specjalizację produkcji polowej

uproszczonej do 4–5 gatunków, należących do 2–3 grup roślin, wśród nich motylkowych.
Udział zbóż w strukturze zasiewów nie powinien przekraczać 60%, a najczęściej
stosowanymi płodozmianami będą 4-polowe i 5-polowe. Zalecane są poplony z roślinami
krzyżowymi i motylkowymi. Płodozmiany te nie stwarzają zagrożeń ekologicznych, choć ich
właściwe stosowanie, uwzględniające całokształt technologii i zapewniające opłacalność
produkcji wymaga dobrej znajomości rolnictwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co nazywamy przedplonem, rośliną następczą i międzyplonem?
2. Jak dzielą się czynniki zmianowania?
3. Jakie są agrotechniczne czynniki zmianowania?
4. Na czym polega zjawisko zmęczenia gleby?
5. Jakie są różnice między roślinami okopowymi a zbożami pod względem wymagań

przedplonowych i wartości stanowiska, jakie pozostawiają roślinie następczej?

6. Jakie są dobre przedplony dla zbóż?
7. Jakie są różnice między płodozmianami w systemach rolnictwa: przemysłowym,

ekologicznym i zrównoważonym?

8. Jakie są zasady konstruowania płodozmianów ekologicznych?
9. Jak ocenia się wartość zmianowania?
10. Jakie są rodzaje płodozmianów polowych i paszowych?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ułóż zmianowanie sześciopolowe na gleby żyzne średniozwięzłe uwzględniając w nim

uprawę poplonu ścierniskowego. Oceń średnią wartość stanowisk w ułożonym zmianowaniu.
Do wykonania zadań wykorzystaj załączone tabele 1, 2, 3.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) dobrać rośliny do rodzaju gleby,
2) ustalić terminy zasiewu i zbioru poszczególnych roślin w zmianowaniu, posługując się

kalendarzem agrotechnicznym,

3) określić kolejne następstwo roślin w zmianowaniu pamiętając o uwzględnieniu

w ogniwie zmianowania okresu przygotowania roli, okresu strukturotwórczego wpływu
roślin na glebę oraz etapu wykorzystania roli,

4) określić skutki wzajemnego oddziaływania roślin na siebie w zmianowaniu i zjawisko

zmęczenia gleby,

5) dokonać średniej oceny wartości stanowisk w zmianowaniu według przyrodniczych

kryteriów doboru i następstwa roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 1 do ćwiczenia 1. Wymagania glebowe i nawozowe roślin w zmianowaniu [3, s. 384]

Dobór roślin na gleby

Roślina

bardzo dobre

i dobre

rednie lepsze

rednie

gorsze

słabe

brdzo słabe

pszenica ozima

-------------

pszenica jara

-------------

jęczmień ozimy

-------------

jęczmień jary

-------------

yto ozime

owies

-------------

kukurydza

ziemniak późny

burak cukrowy

-------------

rzepak ozimy

-------------

len włóknisty

-------------

groch na nasiona

-------------

bobik na nasiona

-------------

łubin żółty

strączkowe na zielonkę

-------------

koniczyna czerwona

-------------

lucerna mieszańcowa

-------------

Pełna

odpowiednia

wystarczająca

ograniczona

bardzo mała

Tabela 2 do ćwiczenia 1. Charakterystyka elementów zmianowania [3, s. 382]

Element zmianowania

Wymagania

przedplonowe

Wymagania

agrotechniczne

Wartość

przedplonowa

kłosowe ozime

kłosowe jare

okopowe

strączkowe na nasiona

strączkowe na zielonkę

jednoroczne rośliny pastewne

wieloletnie motylkowate

i mieszanki z trawami

przemysłowe

duże, średnie
duże, średnie

małe,

małe, średnie

małe

małe, średnie

duże
duże

małe
małe
duże

rednie

małe

małe, średnie

duże
duże

mała
mała
duża
duża
duża

duża, średnia

duża

różna

Tabela 3 do ćwiczeia 1. Ocena wartości i stanowiska dla rośliny w zmianowaniu w procentach plonu na
stanowisku korzystnym (=100%) [3, s. 388]

Bezpośredni przedplon

Przydatność

gleby

Ocena

przedplonu

Wrażliwość na

uprawę po sobie

Przedplon (liczba pól zbóż

przed zbożem)

Ocena [%]

pełna

odpowiednia

wystarczająca

ograniczona
bardzo mała

b. dobry, dobry

dość dobry

redni

dopuszczalny

zły - unikać

-----

mała

rednia

duża

bardzo duża

3 i więcej

100

95
90
85
80

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tabela następstwa roślin,

−

tabela doboru roślin do kompleksów glebowych,

−

kalendarz agrotechniczny,

−

literatura dotycząca zmianowania z rozdziału 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Ułóż

płodozmian

dla

gospodarstwa

ekologicznego

płodozmian

rolniczy

dziewięciopolowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) określić różnice między rolą płodozmianów w gospodarstwach konwencjonalnych

i ekologicznych,

2) określić zasady doboru roślin do płodozmianów ekologicznych, uwzględniając

wieloletniość upraw, rolę motylkowych z trawami i uprawę międzyplonów,

3) określić kolejne następstwo roślin po sobie uwzględniając wzajemnie korzystne

oddziaływanie allelopatyczne roślin na siebie, samotolerancję i ich fitosanitarny wpływ
na glebę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tabela następstwa roślin,

−

tabela doboru roślin do kompleksów glebowych,

−

kalendarz agrotechniczny,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca płodozmianu.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić, co nazywamy przedplonem, rośliną następczą

i międzyplonem?

2) podzielić czynniki zmianowania?
3) scharakteryzować przyrodnicze czynniki zmianowania?
4) wyjaśnić, na czym polega zjawisko zmęczenia gleby?
5) porównać rośliny okopowe ze zbożami pod względem wymagań

przedplonowych

wartości

pozostawianego

przez

nie

stanowiska?

6) wymienić dobre przedplony dla zbóż?
7) wymienić najważniejsze różnice między płodozmianami

w systemach

rolnictwa:

przemysłowym,

ekologicznym

i zrównoważonym?

8) określić zasady układania płodozmianów ekologicznych?
9) określić sposób oceny wartości zmianowania?
10) wymienić rodzaje płodozmianów polowych i paszowych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 30 zadań. Do każdego zadania dołączone są cztery warianty odpowiedzi,

tylko jedna jest prawidłowa.

5. Za prawidłową odpowiedź otrzymasz 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak „X”

w odpowiedniej rubryce. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zaznacz kółkiem,
a następnie zakreśl prawidłową odpowiedź.

7. Pracuj samodzielnie.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
9. Jeśli czas Ci pozwoli, przed oddaniem swojej pracy sprawdź odpowiedzi jeszcze raz.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Ziarniak zbóż składa się z

a) okrywy, zarodka i liścienia.
b) okrywy owocowo-nasiennej, bielma i zarodka.
c) warstwy aleuronowej, tarczki i liścienia.
d) okrywy owocowo-nasiennej, bielma i liścieni.

2. Jarowizacja zbóż to

a) stadium świetlne zachodzące we wczesnych stadiach rozwojowych.
b) dojrzewanie pożniwne ziarna.
c) stadium termiczne prowadzące do krzewienia.
d) przejście z rozwoju wegetatywnego do generatywnego pod wpływem bodźców

termicznych.

3. Ziarniak zbóż zawiera przeciętnie

a) od 10–12% białka, 2–4% tłuszczów, 65–69% węglowodanów.
b) od 20–30% białka, 2–4% tłuszczów, 60–65% węglowodanów.
c) od 10–12% białka, 10–14% tłuszczów, 50–55% węglowodanów.
d) od 2–4% białka, 12–44% tłuszczów, 65–69% węglowodanów.

4. Zboże obcopylne to

a) pszenica.
b) pszenżyto.
c) żyto.
d) owies.

5. W fazie dojrzałości woskowej ziarno zbóż zawiera

a) 30–60% wody i ma konsystencję woskową.
b) 30% wody i ma konsystencję płynną.
c) 15–20% wody i jest zupełnie twarde.
d) 30% wody i ma konsystencję ciastowatą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Wśród zbóż ozimych najsilniej krzewią się

a) żyto i pszenżyto.
b) żyto i jęczmień.
c) pszenica i jęczmień.
d) jęczmień i pszenżyto.

7. Rośliny okopowe korzeniowe to

a) buraki, marchew, brukiew, rzepa.
b) buraki, ziemniaki, marchew, rzepa.
c) buraki, cykoria, ziemniaki, rzepa.
d) buraki, topinambur, brukiew, marchew.

8. Pośpiechowatość buraka pastewnego polega na

a) intensywnym wzroście korzenia spichrzowego.
b) tworzeniu pędu kwiatowego w drugim roku uprawy.
c) przejściu pełnego cyklu rozwoju w ciągu 1roku uprawy.
d) przyrastaniu masy korzeni i gromadzeniu się w nich cukru.

9. Owocem ziemniaka jest

a) bulwa.
b) jagoda.
c) orzeszek.
d) niełupka.

10. Stolony ziemniaka to

a) zmodyfikowane pędy podziemne.
b) podstawy kiełków świetlnych.
c) pędy nadziemne z pączkami kwiatowymi.
d) korzenie przybyszowe ziemniaka.

11. Materiałem siewnym buraka pastewnego jest

a) orzeszek.
b) ziarniak.
c) niełupka.
d) owocostan zwany kłębkiem.

12. Korzenie marchwi pastewnej zawierają

a) znaczne ilości białka, tłuszczów i węglowodanów.
b) znaczne ilości węglowodanów, tłuszczów i soli mineralnych.
c) znaczne ilości karotenu, witaminy C i soli mineralnych.
d) znaczne ilości białka, tłuszczu i karotenu.

13. Najdłuższy okres wschodów mają

a) marchew i cykoria.
b) cykoria i brukiew.
c) rzepa i marchew.
d) marchew i burak pastewny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Do roślin motylkowych drobnonasiennych należą

a) koniczyna czerwona, bobik, inkarnatka.
b) koniczyna czerwona, koniczyna perska, lucerna mieszańcowa.
c) lucerna mieszańcowa, soja, koniczyna perska.
d) koniczyna czerwona, łubin żółty, soja.

15. Na zimotrwałość roślin motylkowych drobnonasiennych mają wpływ następujące

czynniki
a) zagłębienie szyjki korzeniowej w glebie i koncentracja cukrów w roślinie.
b) wapnowanie gleb i nawożenie roślin azotem.
c) zagłębianie szyjki korzeniowej w glebie i nawożenie azotem.
d) zagłębienie szyjki korzeniowej w glebie i koncentracja białka w roślinie.

16. Kwiatostanem roślin motylkowych pastewnych są

a) lucerna – grono, koniczyna czerwona – główka, esparceta – główka.
b) lucerna – grono, koniczyna czerwona – grono, koniczyna perska – główka.
c) koniczyna czerwona – główka, lucerna – grono, esparceta – grono.
d) koniczyna czerwona – grono, lucerna – grono, komonica – główka.

17. Cechą rozpoznawczą koniczyny czerwonej w stanie bezkwiatowym są

a) liście całobrzegie bez ,,podkówki”.
b) liście całobrzegie z wyraźną ,,podkówką” na blaszkach.
c) liście drobno ząbkowane, silnie omszone.
d) liście drobno piłkowane i zakończone ząbkiem.

18. Okresy użytkowania roślin motylkowych drobnonasiennych wynoszą

a) koniczyna biała 1 rok, koniczyna czerwona 1 rok, lucerna mieszańcowa 3–4 lata.
b) koniczyna perska 1 rok, koniczyna biała wieloletnia, lucerna mieszańcowa 1 rok.
c) koniczyna inkarnatka 1 rok, koniczyna perska 3 lata, koniczyna czerwona 1–2 lata.
d) koniczyna czerwona 1–2 lata, koniczyna perska 1 rok, lucerna mieszańcowa 3–4 lata.

19. Po przekwitnieniu roślin motylkowych drobnonasiennych ich skład chemiczny zmienia

się, to znaczy
a) maleje zawartość białka, tłuszczów, a wzrasta zawartość włókna.
b) maleje zawartość włókna, białka, a wzrasta zawartość tłuszczów.
c) wzrasta zawartość białka, włókna, a maleje zawartość tłuszczów.
d) wzrasta zawartość białka, karotenu, a maleje zawartość soli mineralnych.

20. Szybki wzrost pędów i intensywny przyrost masy traw następuje w fazie

a) krzewienia.
b) dojrzewania.
c) strzelania w źdźbło.
d) kłoszenia.

21. Kostrzewa łąkowa to trawa

a) średniowysoka, zbitokępowa o bardzo dobrej wartości pastewnej.
b) wysoka, luźnokępowa o bardzo dobrej wartości pastewnej.
c) wysoka, zbitokępowa o średniej wartości pastewnej.
d) niska, gazonowa o bardzo dobrej wartości pastewnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22. Do cennych ziół pastewnych na użytkach zielonych należą

a) mniszek lekarski, śmiałek darniowy, krwawnik pospolity.
b) babka lancetowata, jaskier ostry, mniszek lekarski.
c) kminek zwyczajny, mniszek lekarski, perz pospolity.
d) mniszek lekarski, krwiściąg lekarski, krwawnik pospolity.

23. Kwiatostanem wyczyńca łąkowego jest

a) wiecha właściwa.
b) wiecha kłosokształtna.
c) kłos jednostronny.
d) wiecha rozpierzchła.

24. Trawy niepożądane na łąkach i pastwiskach, to

a) śmiałek darniowy i kłosówka wełnista.
b) kłosówka wełnista i wiechlina łąkowa.
c) śmiałek darniowy i mietlica biaława.
d) kostrzewa czerwona i stokłosa bezostna.

25. Gatunki traw przydatne na pastwisko, to

a) kostrzewa łąkowa, mozga trzcinowata, wiechlina łąkowa.
b) życica trwała, rajgras francuski, wiechlina błotna.
c) kostrzewa łąkowa, życica trwała, wiechlina łąkowa.
d) tymotka łąkowa, manna miele, mietlica rozłogowa.

26. Trawy pastewne stanowisk wilgotnych, to

a) kostrzewa łąkowa, wyczyniec łąkowy, mietlica biaława.
b) wiechlina błotna, stokłosa bezostna, kostrzewa czerwona.
c) wiechlina błotna, grzebienica pospolita, rajgras francuski.
d) trzęślica modra, trzcinnik, pospolity, tymotka łąkowa.

27. W ekologicznej uprawie roślin głównym zadaniem płodozmianu jest

a) ograniczenie parowania wody z gleby.
b) zwiększenie populacji owadów pożytecznych.
c) zapewnienie różnorodności gatunkowej biocenozy.
d) utrzymanie stabilności równowagi ekosystemu uprawowego.

28. Najwyższą samotolerancją wśród roślin uprawnych odznaczają się

a) rośliny pastewne w uprawie polowej.
b) żyto, pszenica, pszenżyto.
c) buraki cukrowe i pastewne.
d) gryka i buraki pastewne.

29. Najlepsze strukturotwórcze działanie na glebę mają

a) trawy jednoroczne i zboża.
b) lucerna i kukurydza.
c) lucerna i koniczyna.
d) jęczmień ozimy i rzepak.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30. Do najmniej degradujących glebę należą rośliny

a) kukurydza, gryka i jęczmień jary, jęczmień ozimy.
b) kukurydza, jęczmień jary, pszenica, gryka.
c) gryka, jęczmień jary, kukurydza, pszenica.
d) pszenica, gryka, jęczmień jary i kukurydza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ................................................................................................

Charakteryzowanie roślin uprawnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Gaweł E.: Uprawa i użytkowanie mieszanek lucerny z trawami oraz wykorzystanie

w żywieniu zwierząt gospodarskich. Wydawnictwo IUNG, Puławy 2001/2002

2. Kalinowska-Zdun M.: Szczegółowa uprawa roślin. Ćwiczenia. PWN, Warszawa 1985
3. Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
4. Rogalski M.: Łąkarstwo. KURPISZ, Poznań 2004
5. Rutkowska B., Lewicka E.: Materiały do ćwiczeń z łąkarstwa. SGGW, Warszawa 2005
6. Rutkowska B.: Atlas roślin łąkowych i pastwiskowych. PWRiL, Warszawa 1984
7. Suwara J.: Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1998
8. Technologie produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
9. Treści ekologiczne w nauczaniu produkcji roślinnej. CDiEwR, Brwinów 1994
10. www.odr.net.pl (rolnictwo ekologiczne)

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Charakterystyka roślinożernych, Zootechnika SGGW, semestr V, zwierzęta futerkowe
Zboża lub rośliny zbożowe to rośliny uprawne z rodziny traw, Pomoce naukowe=D
rosliny uprawne, klasa III, materiały
Systematyka.roslin.uprawnych
02 Charakteryzowanie roslinid 3 Nieznany
ochrona zasobow genetycznych roslin uprawnych
Dobieranie roślin uprawnych do warunków środowiska
04 Charakteryzowanie działalności placówek żywieniowych
04 Charakteryzowanie płaskich wyrobów włókienniczych
04 Charakteryzowanie materialow Nieznany (2)
charakterystyka podmiotow uprawnionych do posiadania broni palnej
Much+-wki i b+éonk+-wki - charakterystyka, Rośliny - Ogrodnictwo, entomologia
charakteryst roślin korzenie
Charakteryzowanie roślin
biologia charakterystyka roslin, Gimnazjum notatki, klasa 2, biologia

więcej podobnych podstron