Ochrona zasobów

genetycznych roślin

uprawnych

Występujący na terenie Polski przodkowie

dzisiejszych roślin uprawnych to głównie

gatunki z rodzaju Prunus (do rodzaju tego

należą gatunki określane zwyczajowymi

nazwami jako: brzoskwinia, czeremcha,

czereśnia, laurowiśnia, morela, wiśnia,

śliwa), a także sałata kompasowa

(Lactuca serriola) – przodek sałaty.

Ałycza (mirabelka) -

Prunus

Wiele ważnych gatunków

leczniczych występuje

pospolicie na stanowiskach

naturalnych, np. krwawnik

pospolity (Achillea

millefolium), czy kosaciec

syberyjski (Iris sibirica).

Achillea

millefolium L.

krwawnik pospolity

Kosaciec syberyjski Irys - Iris sibirica

Istnieje wiele gatunków,

które stanowią potencjalne

źródło różnorodności

biologicznej dla rolnictwa,

lecz nie są wykorzystywane.

Należą do nich rośliny

pastewne z rodzajów

wyczyniec (Alopecurus),

stokłosa (Bromus), lucerna

(Medicago) i koniczyna

(Trifolium).

wyczyniec

alopecurus

pratensis

stokłosa

Bromus

catharticus

lucerna

Medicago sativa

or Alfalfa

koniczyna

Trifolium

hybridum plant

W przyrodzie występuje

również grupa gatunków

dzikich, które mogłyby

wykorzystane jako rośliny

ozdobne, np. cebulica

dwulistna (Scilla bifolia),

azalia pontyjska (Azalia

pontica) czy chryzantema

Zawadzkiego (Dendranthema

Zawadskii).

cebulica dwulistna Scilla

bifolia Linné

Azalia pontyjska

Azalea pontica

Chrysanthemum

zawadskii

We florze polskiej tylko 68 % roślin

nasiennych stanowią gatunki

rodzime, natomiast pozostałe 32 %

to gatunki obce, które mogą

stanowić zagrożenie dla rodzimej

flory. Wiele gatunków jest też

obecnie zagrożonych w związku ze

zmianami w tradycyjnej gospodarce

rolnej (np. zanikanie chwastów

związanych z uprawą lnu).

Flora naczyniowa Polski

wynosi obecnie około 2500 –

3000. Około 400 gatunków to

rośliny o potencjalnym

znaczeniu użytkowym.

Z upraw ustępują takie

gatunki, jak: proso zwyczajne

(Panicum miliaceum),

lnicznik siewny (Camelina

sativa), rzepik (Brassica

campestris var. typica),

esparceta siewna

(Onobrychis vicifolia) i inne.

proso zwyczajne

Panicum

miliaceum

lnicznik siewny

Camelina sativa

(esparceta

siewna)

(Onobrychis vicifolia

Scop

Podobnie zanikają w uprawie

polskie odmiany traw

pastewnych oraz roślin

motylkowych, np. komonica

zwyczajna (Lotus

corniculatus), koniczyna

szwedzka (Trifolium

hybridum) czy przelot

pospolity (Anthyllis

vulneraria).

komonica

zwyczajna Lotus

corniculatus L

koniczyna

szwedzka

Trifolium

hybridum

plant

przelot pospolity

Anthyllis vulneraria

Ulepszanie roślin wymaga

oceny ważnych cech

użytkowych roślin i ich

zasobów genowych.

Zarejestrowanie nowej

odmiany wymaga jej

dokładnego opisu zgodnie z

wymogami UPOV

(International Union for

Protection of New Varieties of

Plants).

W okresie 1986 – 1995 rejestrowano

rocznie około 30 – 32 odmian, a w latach

1996 – 2000 liczba ta wzrosła do 50,

jednak głównie przez rejestrację odmian

zagranicznych. Największy wzrost można

zaobserwować w liczbie odmian zbóż.

Pojawiły się pierwsze polskie odmiany

mieszańcowe żyta, uzyskano cały szereg

odmian pszenic jakościowych i

chlebowych, wyprodukowano odmiany

bezłuskowe owsa.

W celu zachowania zróżnicowania

genetycznego roślin użytkowych

został stworzony Polski Bank Genów,

który gromadzi zasoby genowe

pochodzące z kraju. Charakterystyka

obiektów gromadzonych w bankach

genów zawiera cechy łatwo

rozpoznawalne o wysokim stopniu

odziedziczalności.

Wśród wszystkich materiałów

znajdujących się w banku

genów, 28 % stanowią trawy,

a szczególnie ich różne

ekotypy, nad którymi

prowadzone są liczne

badania.

Gatunki objęte dotacją

Pszenica płaskurka (Triticum

dicoccum Schrank)

• Pszenica płaskurka (Triticum dicoccum

Schrank) - gatunek uprawny pszenicy jarej.

• Roślina ta jest jedną z najstarszych form. Jej

ślady znajdowano w grobach i

zabudowaniach człowieka

przedhistorycznego.

• Kłos płaski, wąski i łamliwy, dwuziarnisty. Z

ziarna przyrządza się kaszę i mąkę do

wypieku placków.

• Uprawiana w Kraju Zakaukaskim i Republice

Tatarskiej

Pszenica płaskurka (Triticum

dicoccum Schrank)

• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa jednoliścienne
• Rząd wiechlinowce
• Rodzina wiechlinowate

Pszenica płaskurka (Triticum

dicoccum Schrank)

Pszenica samopsza (Triticum

monococcum L.)

• Pszenica samopsza (Triticum monococcum

L.) gatunek zbóż z rodziny wiechlinowatych.

• Ziarno zebrane w wąskim spłaszczonym

kłosie. Kłos ościsty, dwurzędowy z bródką.

Słoma bardzo delikatna.

• Gatunek znany, stary, uprawiany już dawniej

na obszarach od Atlantyku aż po Persję.

Dzisiaj, jako mało plenna, jest rośliną

uprawianą już rzadko na górzystych terenach

Zakaukazia

• Ziarno musi zostać poddane łuskaniu (oraz

ewentualnie bieleniu), aby mogło nadawać się

do spożycia.

Pszenica samopsza (Triticum

monococcum L.)

Pszenica samopsza (Triticum

monococcum L.)

Proso zwyczajne, proso właściwe

(Panicum miliaceum L.)

• Proso zwyczajne, proso właściwe (Panicum miliaceum L.) –

gatunek roślin jednorocznych należący do rodziny

wiechlinowatych. Pochodzi z Azji. Zaliczane do najstarszych roślin

uprawnych.

• Charakterystyka: Kwiaty

• Kłosek zawiera jeden kwiat płodny i jeden szczątkowy – pręcikowy.

• Owoce

• Ziarniaki tkwią w twardych plewkach.

• Zastosowanie: Roślina uprawna: uprawiane dawniej w całej

Europie na kaszę jaglaną, dziś rzadko już spotykane. Obecnie na

szerszą skalę uprawiane jest jeszcze w południowej części Rosji, w

zachodniej i środkowej Azji, w północnych Indiach, Chinach i

Japonii. Kasza zawiera dużo białka (14%), słoma ma znaczenie

jako pasza.

• Zmienność: Podgatunki prosa zwyczajnego:

• proso rozpierzchłe (Panicum miliaceum ssp. effusum)

• proso skupione (Panicum miliaceumm ssp. compactum)

proso zwyczanje

Proso zwyczajne, proso właściwe

(Panicum miliaceum L.)

Owies szorstki (Avena strigosa

Schreb.)

• Owies szorstki (Avena strigosa

Schreb.) był uprawiany w Polsce do
roku 1950. Obecnie znany jest
wyłącznie jako chwast zbóż jarych.

Owies szorstki (Avena strigosa

Schreb.)

krzyca

• krzyca
• jeden z gatunków żyta; wieloletnia

roślina pastewna, uprawiana na
zielonkę (w Polsce głównie na
Podhalu); żyto krzyca; krzewica

LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna

(Camelina sativa)

• LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna

(Camelina sativa)

• roślina oleista z rodziny kapustowatych

(krzyżowych); z Azji przywędrowała do
środk. i płd. Europy; w Polsce pospolita,
traktowana jako chwast; wys. do 80 cm,
żółte kwiaty; ekstrahowany z nasion l.s.
olej stanowi surowiec do produkcji mydła,
pokostu, ma też właściwości
rozgrzewające.

LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna

(Camelina sativa)

• Systematyka wg Reveala

• Domena jądrowce

• Królestwo rośliny

• Podkrólestwo naczyniowe

• Nadgromada nasienne

• Gromada okrytonasienne

• Klasa Rosopsida

• Rząd kaparowce

• Rodzina kapustowate

• Rodzaj lnicznik

LNICZNIK SIEWNY , lnianka siewna

(Camelina sativa)

Komonica błotna (Lotus uliginosus Schkuhr)

• Charakterystyka

• Pokrój: Roślina wieloletnia dorastająca do 60–80 cm długości. Gatunek

bardzo podobny do komonicy zwyczajnej.

• Łodyga: Rozgałęziona, rozesłana lub podnosząca się, wewnątrz pusta.

• Liście: Podłużne pierzaste, pięciolistkowe, z których trzy górne listki są

odwrotnie jajowate, a w dolnej partii znajdującej się tuż przy łodydze dwa

listki trójkątne lub ukośnie owalne przesunięte do nasady ogonka liściowego.

• Kwiaty: Kwiatostan 8–14 kwiatowy, na długiej szypułce. Kwiaty motylkowe,

żółte, łódeczka zaokrąglona na grzbiecie i stopniowo zwężająca się w

dzióbek. Kielich o ząbkach równowąskolancetowatych. Kwitnie w czerwcu i

lipcu.

• Owoce: Równowąskie i obłe strąki o długości 2–3 cm, wystające z kielicha,

przy dojrzewaniu śrubowato skręcające się.

• Biotop, wymagania: Znosi dobrze surowy klimat. Występuje na stanowiskach

wilgotnych. Rośnie doskonale na podmokłych łąkach oraz torfowiskach. W

klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O.

Molinietalia [1]

• Zastosowanie: Roślina pastewna uprawiana na paszę zieloną. Nadaje się

doskonale do wysiewania na podmokłe łąki i torfowiska.

• Dostarcza pszczołom nektaru i pyłku.

Komonica błotna (Lotus uliginosus Schkuhr)

• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgroma danasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd bobowce
• Rodzina bobowate
• Rodzaj komonica
• Gatunek komonica błotna

Komonica błotna (Lotus uliginosus Schkuhr)

Nostrzyk biały (Melilotus alba)

•

gatunek rośliny dwuletniej z rodziny bobowatych (Fabaceae Lindl., dawniej zwanych

motylkowatymi). Występuje w stanie dzikim w Europie, Azji. W polskiej florze jest

archeofitem. Jest u nas pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich.

•

Morfologia

•

Łodyga: Wzniesiona, naga w górze lekko owłosiona. Wysokość 30–150 cm.

•

Liście: O trzech listkach rombowatojajowatych (dolne) lub lancetowatych (górne),

nieregularnie ząbkowanych. Posiadają szczeciniaste, całobrzegie przylistki.

•

Kwiaty: O długości 4–5 mm, białe, drobne, zebrane po kilkadziesiąt w luźne grona,

wyrastające z kątków liści. Kwiaty motylkowe. Ich skrzydełka mają tę samą długość

co łódeczka, lub są nieco tylko dłuższe, żagielek dłuższy od łódeczki. W słupku 2–4

zalążki. Kwitnie od czerwca do października.

•

Owoce: Siatkowato-żyłkowany strąk jedno-dwunasienny, po dojrzeniu czarniawy. Ma

długość 3–3,5 mm. Nasiona jajowate z wyraźnie widocznym, odstającym korzonkiem.

Barwy zielonkawej lub żółtawobrunatnej, z wiekiem ciemniejące. Powierzchnia

gładka, bez połysku. Długość 2–2,5 mm, szerokość 1,5–2 mm, grubość 1 mm. Pachną

kumaryną.

•

Ekologia: Porasta suche wzgórza, zarośla, rowy, przydroża. W klasyfikacji zbiorowisk

roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Onopordetalia, Ass. Echio-Meliloteum.

•

Zmienność: Tworzy mieszańce z nostrzykiem żółtym

•

Roślina uprawna: bywa uprawiany na zielony nawóz, rzadziej na paszę.

•

Należy do najlepszych roślin miododajnych w naszym klimacie. Bywa bardzo licznie

odwiedzany przez pszczoły miodne. Wydajność miodowa z 1 ha wynosi 300–600 kg

Nostrzyk biały (Melilotus alba)

• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd bobowce
• Rodzina Bobowate
• Rodzaj nostrzyk
• Gatunek nostrzyk biały

Nostrzyk biały (Melilotus alba)

sałata łodygowa Lactuca

sativa

• sałata łodygowa była popularna w Polsce w latach

60., szczególnie w okolicach Krakowa, i nosiła

regionalną nazwę "głąbik krakowski". Dziś jest prawie

zapomniana. Wyglądem przypomina ona sałatę

masłową w okresie kwitnienia, częściami jadalnymi są

zgrubiały pęd główny i pędy kwiatostanowe, zbierane

przed rozwinięciem kwiatów. Sałata łodygowa ma

małe wymagania klimatyczne, nie lubi jednak upałów

i suszy.

• Amatorska odmiana sałaty, której częścią

konsumpcyjną jestsoczysta łodyga dł. 25-30 cm,

barwy jasnozielonej. Można ją spożywać na surowo,

po zakiszeniu lub ugotowaniu. Odmiana nadaje się do

uprawy wiosennej i letniej.

sałata łodygowa Lactuca

sativa

• Systematyka wg Reveala

• Domena jądrowce

• Królestwo rośliny

• Podkrólestwo naczyniowe

• Nadgromada nasienne

• Gromada okrytonasienne

• Klasa Rosopsida

• Rząd astrowce

• Rodzina Astrowate

• Rodzaj sałata

sałata łodygowa Lactuca

sativa

Lędźwian siewny (Lathyrus

sativus)

• znany był już w starożytnym Egipcie, Cesarstwie

Rzymskim oraz w krajach Dalekiego Wschodu.

Gatunek ten pochodzi z rejonu Morza

Śródziemnego. W Polsce cechy botaniczne

lędźwianu siewnego zostały opisane przez Kluka

(XVIII w.), a następnie przez Kowalskiego (XIX

w.). Gatunek ten znany jest także w naszym

kraju jako groszek, groch płaski, biały,

soczewica podlaska lub ruska. Rośliny lędźwianu

siewnego charakteryzują się dużą odpornością

na przymrozki, choroby grzybowe i szkodniki

(szczególnie na pachówkę strąkóweczkę) oraz

rzadko spotykaną wśród roślin strączkowych

tolerancją wobec rodzaju gleby.

Lędźwian siewny (Lathyrus

sativus)

» Systematyka wg Reveala
» Domena jądrowce
» Królestwo rośliny
» Podkrólestwo naczyniowe
» Nadgromada nasienne
» Gromada okrytonasienne
» Klasa Rosopsida
» Rząd bobowce
» Rodzina bobowate
» Rodzaj groszek

Lędźwian siewny (Lathyrus

sativus)

Soczewica jadalna (Lens

culinaris Medik.)

•

Soczewica jadalna (Lens culinaris),

gatunek z rodziny

bobowatych

, stara roślina

uprawna (wzmianki w Biblii), pochodząca

prawdopodobnie z Bliskiego Wschodu,

rozpowszechniona w basenie Morza

Śródziemnego już 2 tys. lat p.n.e. Obecnie

uprawiana głównie w Indiach, Bangladeszu,

Turcji, Egipcie, a także w USA. Dojrzałe

nasiona, zawierające ok. 25% białka i 60%

węglowodanów, spożywane są najczęściej

gotowane, miele się je też na mąkę

• W Polsce jest uprawiana, czasami (rzadko)

dziczejąca (efemerofit).

Soczewica jadalna (Lens

culinaris Medik.)

• Charakterystyka Łodyga: Wzniesiona lub podnosząca się,

czworokątna z podłużną bruzdą, rozgałęziająca się. Dorasta

do wysokości 0,4 m, jest omszona.

• Liście: Pierzasto-złożone, składające się z 3-7 par

wąskoeliptycznych i omszonych listków. Górne liście

zakończone są wąsem, za pomocą którego roślina chwyta

się podpór.

• Kwiaty: Wyrastają po 2-3 na długich szypułkach. Są drobne,

niebieskiego koloru.

• Owoc: Zwisający strąk o długości 8-15 mm. Zawiera 1-3

dość duże, płaskie nasiona o ostrych brzegach.

• Zastosowanie: zaliczana do grupy roślin strączkowych.

Uprawiana na smaczne i pożywne nasiona, które do

spożycia nadają się po ugotowaniu. Można także wytwarzać

z nich mąkę.

Soczewica jadalna (Lens

culinaris Medik.)

Pasternak zwyczajny

(Pastinaca sativa L.)

• gatunek rośliny dwuletniej należący do rodziny selerowatych (Apiaceae

Lindl.) Rośnie dziko i jest bardzo pospolity na całym niżu i w niższych

położeniach górskich. Jego odmiana jest także uprawiana jako warzywo.

• Korzeń odmiany uprawnej

• Charakterystyka: Pokrój: W pierwszym roku wytwarza odziomkową

rozetę wyprostowanych liści o wys. ok. 40 cm. W drugim roku wytwarza

łodygi kwiatostanowe o wys. do 100 cm., kanciasto bruzdkowane, u

podstawy delikatnie owłosiona.

• Korzeń: U dzikich roślin cienki i wcześnie drewniejący, u odmian uprawnych

gruby, jadalny o charakterze spichrzowym. Kształt wydłużony (do 35 cm), o

białym, silnie pachnącym miąższu.

• Łodyga: Wzniesiona, o wysokości 30-100 cm. Jest bruzdowana i krótko

owłosiona.

• Liście: Pojedynczo pierzaste; odziomkowe składające się z 4-7 par

podługowatych listków o ząbkowanym brzegu, listek szczytowy trójklapowy.

Liście łodygowe siedzące, pochwiaste.

• Kwiaty: Złocistożółte. Płatki korony u nasady zaokrąglone, o tępych

końcach, zagiętych do środka. Zebrane są w 6-20 szypułkowe baldachy,

szypułki owłosione, nierówne, pokryw i pokrywek brak.

Pasternak zwyczajny

(Pastinaca sativa L.)

• Owoc: Jajowatookrągła rozłupka, żółtobrązowej barwy z

wąskimi skrzydełkami brzeżnymi.

• Biotop: Miedze, łąki, śmietniska, przydroża i pola uprawne

(chwast). Lubi tereny lekko wilgotne.

• Zastosowanie: Jadalny jest gruby, mięsisty i słodki korzeń,

przypominający wyglądem korzeń pietruszki. Zawiera dużo

białka, skrobię, pektyny i sporo witaminy C (30 mg %).

• Roślina lecznicza: surowcem zielarskim jest korzeń

pasternaku - Radix Pastinacae i owoc - Fructus Pastinacae.

Wytwarza się z niego olejek pasternakowy - Oleum

pastinacae. Zawiera furanokumaryny (izopimpinelina,

sfondyna, bergapten, imperatoryna), flawonoidy

(izoramnatyna, izokwertycyna, rutyna) oraz olejki

eteryczne.

• Ciekawostki: W dawnych czasach na Podhalu w okresie

przednówka zjadano korzenie dziko rosnącego pasternaku.

Pasternak zwyczajny

(Pastinaca sativa L.)

• Systematyka wg Reveala
• Domena jądrowce
• Królestwo rośliny
• Podkrólestwo naczyniowe
• Nadgromada nasienne
• Gromada okrytonasienne
• Klasa Rosopsida
• Rząd selerowce
• Rodzina selerowate
• Rodzaj pasternak
• Gatunek pasternak zwyczajny