Hormony wpływające na metabolizm wapnia

Wapń jest niezbędny do funkcjonwania komórki, chociaż jego nadmiar jest jednocześnie bardzo
szkodliwy.



odgrywa rolę wtórnego przekaźnika komórkowego



ważny dla czynności mięśni, układu nerwowego



jako materiał wchodzący w skład kości odgrywa zasadnicza rolę w funkji tkanki podporowej

Podstawowymi hormonami wpływającymi na gospodarkę wapniowo – fosforanową są parathormon,
kalcytonina i witamina D3. Ponadto prawidłowe funkcjonowanie homeostazy wapniowej jest zależne
od hormonu wzrostu, tarczycy, glikokortykosteroidów, insuliny, prostaglandyn oraz estrogenów i
androgenów.

1) Parathormon

Związek ten będący polipeptydem, produkowany w przytarczycach, uwalniany jest w
odpowiedzi na obniżenie poziomu wapnia we krwi.



niedobór → tężyczka



nadmiar → kamica nerkowa

Miejscami działanie parathormonu są głównie:

a) Nerki – nasila zwrotne wchłanianie wapnia, hamuje wchłanianie fosforanów i stymuluje

syntezę 1,25(OH)

2

D

b) Kości – działa w sposób złożony:



aktywuje osteoklasty uwalniające wapń



aktywuje enzymy rozpuszczające zrąb kostny



w stanach niedoboru 1,25(OH)

2

D jest najsilniejszą substancją pobudzająca

kościotworzenie

c) Przewód pokarmowy – działa na niego pośrednio poprzez wzrost stężenia 1,25(OH)

2

D

pobudzającego wchłanianie wapnia w jelitach.

W leczeniu osteoporozy działanie PTH polega na tym, że podawany raz na dobę podskórnie stymuluje
on tworzenie kości.

Teryparatyd – jest aktywnym fragmentem endogennego ludzkiego parathormonu wytwarzanym
metodą rekombinacji DNA przez E. coli. Zbudowany z 84 aminokwasów endogenny parathormon
(PTH) jest głównym czynnikiem regulującym metabolizm wapnia i fosforanów w tkance kostnej i w
nerkach. Działanie PTH obejmuje pobudzanie procesu tworzenia kości, wpływając bezpośrednio na
komórki kościotwórcze (osteoblasty), pośrednio powodując zwiększenie wchłaniania wapnia w
jelitach oraz zwiększanie zwrotnego wchłaniania wapnia w kanalikach nerkowych i wydalania
fosforanów przez nerki. Teryparatyd wspomaga proces tworzenia się kości

2) Kalcytonina – jest polipeptydowym hormonem tworzonym przez komórki C tarczycy,

których wydzielanie jest pobudzane przez podwyższenie poziomu wapnia we krwi. W
zakresie gospodarki wapniowej działa antagonistycznie do PTH.

a) Działanie
Działa wyłącznie na poziomie kości, zmniejszając uwalnianie z nich wapnia oraz hamując
resorpcję kości w wyniku stymulacji syntezy białka wiążącego wapń w tkance kostnej.



nasila działanie osteoblastów i hamuje osteoklasty

W zakresie gospodarki fosforanowej współdziała z PTH powodując zwiększenie ich
wydalania z moczem.

Wykazuje także pewne działanie przeciwbólowe, wywierane w wyniku nasilania syntezy β-
endorfiny i innych, mniej wyjaśnionych interakcji z układem opiodidowym.

Może także wykazywać pewne działanie przeciwwrzodowe.

Na poziomie komórkowym zmniejsza ona aktywność fosfodiestrazy, a z tego względu jej
działanie jest antagonizowane przez teofilinę.

b) Wskazania do stosowania:



przełom hiperkalcemiczny



osteoporoza



zatrucie witaminą D3



choroba Pageta (charakteryzuje się występowaniem co najmniej jednego ogniska
nieprawidłowego tworzenia kości przez osteoblasty, poprzedzone nasiloną
reabsorbcją kości przez osteoklasty)



kamica wapniowa związana z nadmiernym wydalaniem wapnia



ostre zapalenie trzustki



hiperkalcemia nowotworowa

c) Działania niepożądane



pokrzywka



zaczerwienienie twarzy



nudności



bóle brzucha



suchość w jamie ustnej



objawy ośrodkowe (bezsenność, zawroty głowy)



poliuria

d) Dawkowanie



choroba Pageta – 100 j.m./d



przełom hiperkalcemiczny – 5-10 j.m. /kg/d



osteoporoza – 50 – 100 j.m./d

Rp.
Calcitonin Jelfa 100 j.m/ml
in ampullis
1 op a’ 5 amp. po 1 ml
D.S. Raz dziennie we wlewie i.v. lub i.m.

Witamina D3

Czynną formą jest 1,25(OH)2D powstająca z 25(OH)D3, jej przekształcanie jest pobudzane przez
PTH, hamują ją natomiast jony fosforanowe.
Jej działanie w odniesieniu do metabolizmu wapnia polega na:



nasileniu wchłaniania wapnia w jelicie cienkim



nasileniu uwalniania wapnia i fosforu z kości



zwiększa wchłanianie zwrotne wapnia w nerkach

Wskazania do stosowania:



krzywica u dzieci



osteomalacja u dorosłych



niedoczynność przytarczyc



osteoporoza

Dawkowanie:
Zawsze należy podawać witaminę D3 wraz z preparatami wapnia. Ponadto efekt terapeutyczny
pojawia się się dopiero po 3-4 tygodniach leczenie i utrzymuje się równie długo.



profilaktyka osteoporozy – 600 – 800 j.m. (osoby starsze 800 – 1200 j.m.)



profilaktyka krzywicy – do 1000 j.m./d



leczenie krzywicy i osteomalacji – 1000 – 3000 j.m.



niedoczynność przytarczyc – 10 000 – 20 000 j.m./d

Rp.
Pregnamed witamina D 20 μg (800 j.m.)
in caps.
1 op.
D.S. 1x dziennie 1 tabletka wraz z preparatem wapnia

Preparaty wapnia
Zapotrzebowanie na wapń zwiększa się w okresie intensywnego wzrostu u dzieci i młodzieży, a
także u kobiet ciężarnych i karmiących. Suplementację wapniem stosuje się w stanach jego
niedoboru i w celu zmniejszenia jego utraty z kości u kobiet w wieku około- i pomenopauzalnym.
Zwykle stosuje się dawki około 400 – 1200 mg/d, przy czym wymagane jest jednoczesne
podawanie wit. D3.
Rp.
Osteovis-BIO 0,696 / 2,5 g
in pulv.
1 op. a’ 100 g
D.S. Pół łyżeczki dodać do mleka, zamieszać i wypić 1x dziennie

Bisfosfoniany

Są to pochodne kwasu bisfosfoniowego, posiadające 2 wiązania fosfonianowe C-P oporne na
działanie enzymów. Tworzą w obecności wapnia kompleksy wieloogniskowe. Szybko przenikają do
kości i osteoklastów.
Mechanizm działania
Polega na hamowaniu pompy protonowej osteoklastów niezbędnej do rozpuszczania
hydroksyapatytu, a także na zmniejszeniu aktywacji osteoklastów oraz zwiększenia apoptozy tych
komórek.
Sumarycznie, efektem ich działania jest spadek aktywności i ilości osteoklastów oraz obniżenie
resorpcji kości.

Wskazania do stosowania:



hiperkalcemia wywołana nadczynnością przytarczyc, nowotworami kości



choroba Pageta



osteoporoza

Przeciwskazania:



uszkodzenie nerek



ciąża i okres karmienia piersią



stany zapalne przewodu pokarmowego



okres dojrzewania



hipokalcemia

Działania niepożądane



podrażnienie przewodu pokarmowego



biegunki, nudności i wymioty



w dużych dawkach istnieje ryzyko opóźnienia zrostu kości i nawet złamania, gdyż nowo
tworząca się tkanka kostna, chociaż bardziej twarda, staje się bardziej krucha i mniej
odporna na obciążenia

1) Kwas klodronowy -

lek z grupy bisfosfonianów, zmniejszający resorpcję kości przez

hamowanie czynności osteoklastów. Hamuje precypitację fosforanu wapnia i jego
przekształcanie do hydroksyapatytów, opóźnia agregację kryształów apatytów oraz ich
rozpuszczanie. Efektem działania jest zwiększenie wytrzymałości tkanki kostnej,
zmniejszenie stężenia wapnia we krwi (w przypadku hiperkalcemii), zmniejszenie
dolegliwości bólowych w przypadku przerzutów do kości (prawdopodobnie poprzez
hamowanie syntezy prostaglandyn). Nie wpływa na proces mineralizacji.

Rp.
Sindronat 0,4
in caps.
1 op. a’120 kaps.
D.S. 2 tabletki

przyjąć rano na czczo, popijając szklanką wody. Przez 1 h po przyjęciu

preparatu nie należy jeść, pić (oprócz wody) ani przyjmować leków p.o.

2) Kwas alendronowy -

syntetyczny analog pirofosforanów wiążący się z hydroksyapatytami

kości. Powstające wiązania są całkowicie oporne na hydrolizę enzymatyczną, dlatego
alendronian sodu silnie hamuje resorpcję tkanki kostnej przez osteoklasty. Po wbudowaniu
się w strukturę tkanki kostnej alendronian nie wykazuje już działania farmakologicznego.
Badania wykazały, że alendronian lokalizuje się w miejscach intensywnej resorpcji kości pod
osteoklastami, co prowadzi do zahamowania tego procesu. Jednocześnie lek nie wywiera
bezpośredniego działania na proces tworzenia kości, co w rezultacie powoduje zwiększenie
masy kostnej. Zahamowanie resorpcji tkanki kostnej przyczynia się do zmniejszenia stężenia
wapnia i fosforanów w surowicy krwi.

Rp.
Alenato 0,01
in tabl.
1 op.
D.S. 1 tabletkę

stosować rano na czczo, co najmniej 30 min przed pierwszym posiłkiem, napojem lub

innymi lekami. Lek należy popić szklanką przegotowanej wody (nie stosować wody mineralnej, kawy,
herbaty, soków owocowych). Przez 30 min po przyjęciu leku należy zachować wyprostowaną pozycję,
nie należy się kłaść (ryzyko refluksu tabletki do przełyku).

3) Kwas etidronowy - hamuje powstawanie, powiększanie się, mineralizację i rozpuszczanie

krzyształów hydroksyapatytu w kościach w wyniku chemicznej adsorpcji do powierzchni
kryształów. Hamuje także bezpośrednio aktywność osteoklastów, zmniejszając resorpcję
kości. Cykliczne stosowanie preparatu w skojarzeniu z suplementacją wapniem znacząco
zwiększa gęstość mineralną kości, zmniejszając jednocześnie liczbę osteoporotycznych
złamań kości.

4) Kwas pamidronowy -

syntetycznych analogów pirofosforanów, zmniejszający resorpcję kości

przez

hamowanie czynności osteoklastów

. Hamuje także dostęp prekursorów osteoklastów

do kości. Wiąże się silnie z kryształami hydroksyapatytu i hamuje ich formowanie oraz
rozpuszczanie. Efektem jest zmniejszenie hiperkalcemii, zmniejszenie wydalania z moczem
produktów resorpcji kości - hydroksyproliny, wapnia, fosforu.

5) Kwas ibandronowy -

inhibitor resorpcji kości przez osteoklasty. Wybiórcze działanie

bisfosfonianów na tkankę kostną wynika z ich dużego powinowactwa do zmineralizowanej
kości, ale dokładny mechanizm prowadzący do zaburzenia aktywności osteoklastów
pozostaje nadal niewyjaśniony. Kwas ibandronowy

hamuje resorpcję kości, nie wpływając

na jej mineralizację

. U chorych na nowotwory z hiperkalcemią powoduje zmniejszenie

stężenia wapnia we krwi i jego wydalanie z moczem.

6) Kwas rizedronowy -

wiąże się z hydroksyapatytami kości i hamuje resorpcję kości przez

osteoklasty, podczas gdy czynność osteoblastów i mineralizacja kości pozostają zachowane.
W sposób zależny od dawki zwiększa masę kostną, a także biomechaniczną wytrzymałość
szkieletu.

7) Kwas zoledrenowy -

inhibitor resorpcji kości przez osteoklasty. Hamuje resorpcję kości, nie

wpływając negatywnie na tworzenie, mineralizację oraz właściwości mechaniczne tkanki
kostnej. Wykazuje także

właściwości przeciwnowotworowe

, które mogą wpływać na jego

skuteczność w leczeniu przerzutów nowotworowych do kości: in vivo - hamowanie resorpcji
kości przez osteoklasty, co zmienia mikrośrodowisko szpiku kostnego, a w konsekwencji
zmniejsza podatność szpiku kostnego na wzrost komórek nowotworowych, działanie
antyangiogenne i przeciwbólowe;in vitro: hamowanie proliferacji osteoblastów,
bezpośrednie działanie cytostatyczne i proapoptotyczne dotyczące komórek
nowotworowych, synergizm działania cytostatycznego z innymi lekami
przeciwnowotworowymi, działanie przeciwadhezyjne i przeciwinwazyjne

Zastosowanie estrogenów w terapii osteoporozy

Estrogeny działają korzystnie poprzez zmniejszenie resorpcji kości, ale nie wpływają na proces
budowy kości. Zmniejszają ryzyko złamania szyjki kości udowej. Terapia estrogenowa, prowadzona
według ogólnych zasad hormonalnej terapii zastępczej, powinna być rozpoczęta nie później niż 2-3
lata po menopauzie.
W profilaktyce i leczeniu osteoporozy stosowane są także selektywne modulatory receptorów
estrogenowych (SERM). Zwiększają gęstość kości, a równocześnie nie zwiększa ryzyka wystąpienia
raka endometrium. Ponadto mogą redukować ryzyko wystąpienia raka piersi. Innym ich korzystnym
działaniem jest zmniejszenie stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji LDL we krwi.

Hormon adrenokortykotropowy (ACTH)

jest syntetyzowany w komórkach zasadochłonnych

przedniego płata przysadki.
Wydzielanie ACTH ma charakter pulsacyjny – najwięcej ACTH wydzielane jest we wczesnych
godzinach rannych i jest zgodne z rytmem dobowym wydzielania kortyzolu, którego sekrecja jest
pobudzana właśnie przez ACTH.
Wydzielanie ACTH jest pobudzane przez podwzgórzowy CRH, natomiast hamuje je kortyzol (ujemne
sprzężenie zwrotne)
Działanie ACTH polega na pobudzeniu biosyntezy kortykosteroidów w korze nadnerczy, choć znane
jest także jego działanie przednadnerczowe. Wpływa pośrednio na gospodarkę węglowodanową,
białkową, natomiast w mniejszym stopniu na gospodarkę mineralną. Wiąże się z tym działanie
przeciwzapalne, przeciwalergiczne i hamujące podział komórek.
Zastosowanie lecznicze ACTH jest małe, głównie znajduje on zastosowanie w diagnostyce chorób osi
podwzgórze – przysadka – kora nadnerczy, głównie w różnicowaniu pierwotnej i wtórnej
niedoczynności kory nadnerczy.

Hormony kory nadnerczy

Hormony występujące w korze nadnerczy mają budowę steroidową, a pod względem czynności
biologicznych można podzielić na 3 grupy:

a) Mineralokortykoidy – wpływające przede wszystkim na gospodarkę wodno – elektrolitową

organizmu. Należą do nich aldosteron i deoksykortykosteron.

b) Glikokortykosteroidy – wpływające na metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów,

działają hamująco na procesy zapalne. Z tego względu nazywane są też steroidami
przeciwzapalnymi. Zalicza się do nich kortyzol, kortyzon i kortykosteron.

c) Kortykosteroidy androgenne – mające działanie męskich hormonów płciowych. Zalicza się do

nich dehydroepiandrosteron i androstendion.

1) Mineralokortykosteroidy

a) Aldosteron – najsilniej działający na gospodarkę wodno – elektrolitową. Tworzony w

warstwie kłębkowatej kory nadnerczy. Regulacja wydzielania za pośrednictwem układu
RAA.
Czynniki stymulujące produkcję:



zmniejszenie objętości krwi i ciśnienia tętniczego



spadek stężenia sodu we krwi



pobudzenie układu adrenergicznego

Działanie polega na zatrzymywaniu Na+ i związanymi z nim siłami osmotycznymi wody. Puntkem
uchwytu są kanaliki dalsze nefronów, gdzie pobudza on wchłanianie zwrotne sodu i wydzielanie do
swiatła kanalików K+. Zmniejsza ponadto wydalanie H+ z moczem.

Spironolakton -

jest nieswoistym antagonistą receptorów aldosteronu działającym w odcinkach

dystalnych kanalików nerkowych.

Zwiększa wydalanie moczu, jonów sodu i chlorków, ogranicza

wydalanie potasu i jonów wodorowych.

Działanie to jest szczególnie widoczne, jeśli stężenie

aldosteronu jest zwiększone. U chorych z nadciśnieniem pierwotnym oraz z pierwotnym
hiperaldosteronizmem obniża ciśnienie skurczowe i rozkurczowe.



Wskazania:

o

hiperaldosteronizm pierwotny

o

diagnostyka hiperaldosteronizmu pierwotnego

o

obrzęki różnego pochodzenia

o

w leczeniu podtrzymującym z zaleceniem leżenia oraz ograniczeniem przyjmowania
płynów i sodu.

o

samoistne nadciśnienie, zwykle w skojarzeniu z innymi lekami moczopędnymi i/lub
lekami przeciwnadciśnieniowymi.

o

zapobieganie hipokaliemii u pacjentów leczonych preparatami naparstnicy

o

leczenie odwadniające u pacjentów z niedoborem potasu, gdy inne leki są
nieskuteczne lub przeciwwskazane.

o

leczenie hirsutyzmu



Działania niepożądane

o

Hiperkaliemia, hiponatremia, hipomagnezemia

o

zwiększenie stężenia mocznika i kreatyniny we krwi

o

kwasica metaboliczna

o

zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych.

o

W przypadku długotrwałego stosowania - u mężczyzn: ginekomastia, zaburzenia
wzwodu; u kobiet: zaburzenia miesiączkowania, tkliwość sutków, obniżenie rejestru
głosu, hirsutyzm, krwawienia postmenopauzalne, osteomalacja, łagodne
podrażnienie skóry, świąd, łysienie.



Dawkowanie

o

W celu przygotowania do zabiegu operacyjnego 100-400 mg/d w daw. podz.

o

Diagnostyka hiperaldosteronizmu pierwotnego. Test długotrwały: 400 mg/d przez 3-
4 tyg.; jeśli nastąpi zwiększenie stężenia potasu w surowicy i obniżenie ciśnienia
tętniczego, wynik testu jest uznawany za dodatni. Test krótkotrwały: 400 mg/d przez
4 dni

o

Obrzęki. Dorośli początkowo zwykle 100 mg/d w 2 daw. podz.; dawka podtrzymująca
wynosi zwykle 25-300 mg/d; dzieci 2-3 mg/kg mc./d w daw. podz.

o

Zespół nerczycowy (w przypadku nieskuteczności glikokortykosteroidów): 50-150
mg/d.

o

Nadciśnienie tętnicze. 50-100 mg/d

o

Niewydolność serca. Jako leczenie uzupełniające, zwykle 12,5-25 mg/d.

o

Hipokaliemia. 25-100 mg/d

Rp.
Spironol 0,025
in tabl.
1 op. a’100 tabl.
D.S. 1 tabletka 1x dziennie

Eplerenon -

lek z grupy antagonistów aldosteronu. Wykazuje względną swoistość wiązania z

rekombinowanymi ludzkimi receptorami dla mineralokortykosteroidów. Powoduje trwałe
zwiększenie aktywności reninowej osocza i stężenia aldosteronu w surowicy krwi.



Wskazania

o leczenie skojarzone z β-adrenolitykami w celu zmniejszenia ryzyka umieralności i

chorobowości z przyczyn sercowo-naczyniowych u chorych w stanie stabilnym z
zaburzeniami czynności lewej komory serca oraz klinicznymi objawami niewydolności
serca po przebytym niedawno zawale serca.



Działanie niepożądane

o hiperkaliemia
o zawroty głowy
o niedociśnienie tętnicze
o biegunka, nudności, osutka,
o zaburzenie czynności nerek;

Rp.
Inspra 0,025
in tabl.
1 op. a’30 tabl.
D.S. 1 tabletka 1x dziennie

2) Glikokortykosteroidy

Syntetyzowane w warstwie pasmowatej kory nadnerczy z cholestrolu. Ich wspólną cechą jest
zdolność do wiązania z receptorem glikokortykosteroidowym, który występuje w cytoplazmie
komórki. Hormon po połączeniu z receptorem wnika wraz z nim do jądra komórkowego,
gdzie zmienia ekspresję genów wrażliwych na glikokortykosteroidy. Powoduje to zmiany w
stężeniu i rodzaju syntetyzowanych białek, które odpowiedzialne są za określone efekty
komórkowe.

Są nazywane „hormonami stresu”, dlatego też czynniki stresowe, takie jak ostre choroby,
gorączka, zabiegi chirurgiczne, lęk, ból lub hipoglikemia pobudzają ich syntezę, głównie
kortyzolu.

Kortyzol – jego działanie metaboliczne różni się w zależności od tkanki docelowej:

o katabolicznie – mięśnie poprzecznie prążkowane, tkanka tłuszczowa i limfatycznej
o anabolicznie – wątroba

W zakresie gospodarki:

o białkowej – stymuluje rozpad białek w tkankach obwodowych, mięśniach, tkance tłuszczowej

i limfatycznej

o węglowodanowej – hamuje wykorzystanie glukozy w tkankach i nasila glukoneogenezę, czyli

tworzenie glukozy z substratów nie węglowodanowych. Działa antagonistyucznie do insuliny.

o tłuszczowej – pobudza lipolizę, której produkty służa do produkcji glukozy.

Ponadto kortyzol reguluje ekspresję receptorów adrenergicznych w układzie krążenia. Szeroko
wykorzystuje się jego działanie p/zapalne i p/alergizne. W większych dawkach ma działanie
immunosupresyjne, polegające na zmniejszeniu liczby limfocytów, produkcji p/ciał, hamowaniu
uwalniania interleukin, TNF i interferonu.

Wskazania do stosowania glikokortykosteriodów:

a) Pilne

o ostra niewydolność kory nadnerczy
o wstrząs anafilaktyczny
o wstrząs septyczny
o obrzęk głośni
o przełom tarczycowy
o stan astmatyczny
o śpiączka hipoglikemiczne
o agranulocytoza

b) Przewlekłe

o choroby krwi (niedokrwistość aplastyczna, niedokrwistość hemolityczna)
o choroby układu chłonnego (ziarnica, chłoniaki)
o choroby autoimmunologiczne (RZW, toczeń trzewny)
o choroby alergiczne (dychawica oskrzelowa, katar sienny)
o choroby układu krążenia (zapalenie osierdzia)
o choroby układu pokarmowego (przewlekłe aktywne zapalenie wątroby)
o choroby układu oddechowego (śródmiąższowe zapalenie płuc, sarkoidoza)

o choroby układu endokrynnego (stany hipoglikemiczne, podostre zapalenie tarczycy)
o choroby układu nerwowego (stwardnienie rozsiane)
o choroby skóry (łuszczyca)

Działanie niepożądane:

o osteoporoza
o choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
o częste infekcje i cięższym niż zazwyczaj przebiegu
o upośledzenie tolerancji glukozy lub cukrzyca
o otyłość i zmiany sylwetki (zaokrąglenie twarzy i tułowia, cienkie kończyny)
o zaburzenia psychiczne, euforia
o hipokaliemia
o aseptyczna martwica kości udowej
o zaćma i jaskra
o hirsutyzm
o zaburzenia miesiączkowania
o wybroczyny
o zaniki mięśni i miopatia
o nadciśnienie tętnicze
o upośledzenie gojenia się ran
o zahamowanie wzrostu u dzieci

Przeciwskazania:

o ogólne zakażenie grzybicze
o ostre choroby psychiczne
o opryszczka rogówki i powiek
o półpasiec
o czynna wrzodowa choroba żołądka lub dwunastnicy
o cukrzyca
o nadciśnienie tętnicze o ciężkim przebiegu
o jaskra
o osteoporoza
o niewydolność nerek
o hipokaliemia
o czynna zakażenia, zwłaszcza u osób z obniżoną odpornością
o padaczka

Siła działanie przeciwzapalnego i mineralosteroidowego glikokortykosteroidów jest różna, dlatego
bardzo ważny jest odpowiedni dobór preparatu.

a) Deksametazon i betametazon – wywierają nasilniejsze działanie przeciwzapalne i

immunosuprecyjne, a także hamujące czynność podwzgórza i przysadki. Należy unikać ich
długotrwałego stosowania.

b) Hydrokortyzon i kotyzon – stosowane są w leczeniu substytucyjnym niedoczynności kory

nadnerczy. Wyłącznie półbursztynian hydrokortyzonu można stosować dożylnie lub rzadziej
domięśniowo ze wskazań nagłych.

c) Prednizon i prednizolon – są sztucznymi analogami hydrokortyzonu i łatwo wchłaniają się w

przewodzie pokarmowym. Mają krótki czas działania depresyjnego na układ podwzgórze –
przydadka i jedynie bardzo słabe działanie mineralosteroidowe.

d) Triamcynolon – nie pobudza apetytu, stąd też nie wywołuje otyłości, ale ze względu na swój

kataboliczny wpływa na białka powoduje zaniki mięśniowe.

e) Fludrokortyzon – wykazuje silne, podobne do aldosteronu, działanie na gospodarkę

mineralną. Podaje się go doustnie w niedoczynności kory nadnerczy i hipotensji
ortostatycznej.

1) Acetonid fluocynolonu -

fluorowany syntetyczny kortykosteroid o sile działania

porównywalnej z triamcynolonem.

o

Wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwświądowe i obkurczające naczynia.

o

hamuje syntezę i uwalnianie cytokin IL 1, 2, 3, 6, TNF-α, INF-γ, GM-CSF, wydzielanie
histaminy i leukotrienów zależne od IgE.

o

Poprzez blokowanie fosfolipazy A

2

powoduje zahamowanie syntezy leukotrienów i

prostaglandyn, mediatorów procesu zapalnego.

o

Zmniejsza przepuszczalność naczyń włosowatych, zmniejsza obrzęk.

Rp.
Flucinar 0,25 mg/g
in ung.
1 op.
D.S.

Nałożyć niewielką ilość na zmienioną chorobowo skórę nie częściej niż 1-2 ×/d.

2) Budezonid -

syntetyczny glikokortykosteroid niehalogenowy o bardzo silnym miejscowym

działaniu przeciwalergicznym i przeciwzapalnym. Wpływa objawowo na rozwój zapalenia,
nie działając na przyczynę.

o

Zmniejsza gromadzenie się leukocytów i ich adhezję do śródbłonka

o

hamuje proces fagocytozy i rozpad lizosomów

o

zmniejsza liczbę limfocytów, eozynofili, monocytów

o

blokuje wydzielanie histaminy i leukotrienów zależne od IgE.

o

Hamuje syntezę i uwalnianie cytokin: interferonu-γ, interleukin IL-1, IL-2, IL-3, IL-6,
TNF-α, GM-CSF.

o

Hamując aktywność fosfolipazy A

2

nie dopuszcza do uwalniania kwasu

arachidonowego, a w konsekwencji do syntezy mediatorów zapalenia (leukotrienów i
prostaglandyn).

o

Hamuje przepuszczalność naczyń kapilarnych, zmniejsza obrzęk.

o

W reakcjach alergicznych typu natychmiastowego i późnego powoduje zmniejszenie
skurczu oskrzeli

Rp.
Budenofalk 0,003
in caps.
1 op.
D.S. 3 kapsusłki rano 1x dziennie

Rp.
Pulmicort 0,25 mg/ml
in susp. ad usum internum
1 op. (20 x 2 ml)
D.S. Stosować w użyciu z nebulizatorem, 1 x dziennie

3) Deksametzon -

syntetyczny glikokortykosteroid, fluorowana pochodna prednizonu o

długotrwałym i silnym działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym, immunosupresyjnym.
Przeciwzapalnie działa 6,5 razy silniej niż prednizon i 30 razy silniej niż hydrokortyzon, nie
działając na przyczynę.

o

Zmniejsza gromadzenie się leukocytów i ich adhezję do śródbłonka

o

hamuje proces fagocytozy i rozpad lizosomów

o

zmniejsza liczbę limfocytów, eozynofili, monocytów

o

blokuje zależne od IgE wydzielanie histaminy i leukotrienów

o

Hamuje syntezę i uwalnianie cytokin: interferonu γ, interleukin IL-1, IL-2, IL-3, IL-6,
TNF-α, GM-CSF.

o

Hamując aktywność fosfolipazy A

2

poprzez lipokortynę, nie dopuszcza do uwalniania

kwasu arachidonowego, a w konsekwencji do syntezy mediatorów zapalenia
(leukotrienów i prostaglandyn).

o

Hamuje przepuszczalność naczyń kapilarnych, zmniejsza obrzęk.

o

Wpływa na gospodarkę węglowodanową, białkową (zwiększa katabolizm, stężenie
glukozy, mocznika i kwasu moczowego we krwi), nasila lipolizę i wpływa na
redystrybucję tłuszczu w ustroju.

o

Stosowany długotrwale prowadzi do centralnego rozmieszczenia tkanki tłuszczowej.

o

Zmniejsza wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego oraz zwiększa wydalanie z
moczem jonów wapnia.

o

Nasila resorpcję i upośledza tworzenie kości.

Rp.
Pabi-Dexamethason 0,001
in tabl.
1 op.
D.S. 4 tabletki dziennie w dawkach podzielonych

z zachowaniem naturalnego rytmu

dobowego wydzielania glikokortykosteroidów.

4) Hydrokortyzon -

główny kortykosteroid kory nadnerczy otrzymywany syntetycznie.

o

W stężeniu fizjologicznym zapewnia równowagę metaboliczną gospodarki białkowo-
węglowodanowej, zwiększa wytwarzanie glikogenu i rozpad białek w wątrobie, a
także powoduje mobilizację tłuszczów i zwiększenie stężenia wolnych kwasów
tłuszczowych w osoczu.

o

Wykazuje niewielką aktywność mineralokortykosteroidową: zatrzymuje w
organizmie sód i chlor, zwiększa wydalanie wapnia, potasu i fosforu z moczem.

o

Przejściowo hamuje podwzgórze i przysadkę.

o

W większych stężeniach wykazuje działanie

przeciwzapalne, przeciwalergiczne i

przeciwświądowe.

o

Wpływa objawowo na rozwój zapalenia, nie działając na przyczynę.

o

Zmniejsza gromadzenie się leukocytów i ich adhezję do śródbłonka, hamuje proces
fagocytozy i rozpad lizosomów, zmniejsza liczbę limfocytów, eozynofili, monocytów,
blokuje zależne od IgE wydzielanie histaminy i leukotrienów.

o

Hamuje syntezę i uwalnianie cytokin: interferonu-γ, interleukin IL-1, IL-2, IL-3, IL-6,
TNF-α, GM-CSF.

o

Hamując aktywność fosfolipazy A

2

poprzez lipokortynę, nie dopuszcza do uwalniania

kwasu arachidonowego, a w konsekwencji do syntezy mediatorów zapalenia
(leukotrienów i prostaglandyn).

o

Hamuje przepuszczalność naczyń kapilarnych, zmniejsza obrzęk.

o

Hamuje procesy immunologiczne i wytwarzanie przeciwciał.

o

Pobudza wydzielanie żołądkowe.

o

Stosowany miejscowo wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwuczuleniowe,
przeciwobrzękowe i przeciwświądowe.

Maślan hydrokortyzonu
Rp.
Laticort 1 mg/g
in ung.
1 op.
D.S.

Zmiany skórne smarować kilka razy na dobę niewielką ilością preparatu, a po uzyskaniu poprawy

2-3 ×/tydz. nie dłużej niż 10-14 dni.

Półbursztynian hydrokortyzonu
Rp.
Corhydron 100 0,1
in viol.
1 op.
D.S. Rozpuścić zawartość fiolki we fiolce rozpuszczalnika, zamieszać, podawać dożylnie przez 30 sek.

5) Prednizon -

syntetyczna pochodna kortyzonu, wykazująca działanie przeciwzapalne,

przeciwalergiczne dłuższe i ok. 3,5 razy silniejsze niż kortyzon, natomiast słabsze działanie
mineralotropowe.

o

Zmniejsza gromadzenie się leukocytów i ich adhezję do śródbłonka

o

hamuje proces fagocytozy i rozpad lizosomów

o

zmniejsza liczbę limfocytów, eozynofili, monocytów, blokuje zależne od IgE
wydzielanie histaminy i leukotrienów.

o

Hamuje syntezę i uwalnianie cytokin: interferonu γ, interleukin IL-1, IL-2, IL-3, IL-6,
TNF-α, GM-CSF.

o

Hamując aktywność fosfolipazy A

2

poprzez lipokortynę, nie dopuszcza do uwalniania

kwasu arachidonowego, a w konsekwencji do syntezy mediatorów zapalenia
(leukotrienów i prostaglandyn).

o

Hamuje przepuszczalność naczyń kapilarnych, zmniejsza obrzęk.

o

Wpływa antyanabolicznie na przemianę białkową, nasila glukoneogenezę, hamuje
odczyny łącznotkankowe, nieznacznie zatrzymuje sód i wodę w organizmie, zwiększa
wydalanie potasu.

o

Hamuje wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego.

o

Hamuje czynność podwzgórza i przysadki.

Rp.
Encorton 0,005
in tabl.
1 op. a’100 tabl.
D.S.

Początkowo 1-2,5 mg/kg mc./d; w niektórych przypadkach podaje się do 5 mg/kg mc./d.

6) Triamcynolon -

syntetyczny glikokortykosteroid o silniejszym od prednizolonu działaniu

przeciwzapalnym, przeciwobrzękowym, przeciwgośćcowym, przeciwświądowym i
przeciwalergicznym.



Zmniejsza gromadzenie się leukocytów i ich adhezję do śródbłonka



hamuje proces fagocytozy i rozpad lizosomów



zmniejsza liczbę limfocytów, eozynofili, monocytów, blokuje zależne od IgE
wydzielanie histaminy i leukotrienów.



Hamuje syntezę i uwalnianie cytokin: interferonu γ, interleukin: IL-1, IL-2, IL-3, IL-6,
TNF-α, GM-CSF.



Hamując aktywność fosfolipazy A

2

poprzez lipokortynę, nie dopuszcza do uwalniania

kwasu arachidonowego, a w konsekwencji do syntezy mediatorów zapalenia
(leukotrienów i prostaglandyn).



Hamuje przepuszczalność naczyń kapilarnych, zmniejsza obrzęk.



Pobudza diurezę, zwiększa wydalanie sodu z moczem, słabiej natomiast wpływa na
gospodarkę potasową.



Wpływa na gospodarkę węglowodanową, białkową (zwiększa katabolizm, zwiększa
stężenie glukozy, mocznika, kwasu moczowego we krwi), nasila lipolizę i wpływa na
redystrybucję tłuszczu w ustroju.



Zmniejsza wchłanianie z przewodu pokarmowego i zwiększa wydalanie z moczem
jonów wapnia.



Nasila resorpcję i upośledza tworzenie kości.

Rp.
Polocortolon 0,004
in tabl.
1 op.
D.S. 1 tabletka 1x dziennie rano

Antagoniści androgenów

1) Cyproteron -

syntetyczna pochodna progesteronu o działaniu gestagennym, antygonadotropowym i

antyandrogennym (kompetycyjne hamowanie działania androgenów na narządy docelowe). Wpływa na
metabolizm węglowodanów.

Wskazania:



U mężczyzn: nadmierna pobudliwość płciowa, leczenie paliatywne nieoperacyjnego raka gruczołu
krokowego.



Objawy androgenizacji u kobiet: nadmierne owłosienie, łysienie androgenozależne, trądzik.



Przedwczesne dojrzewanie płciowe: po całkowitym zakończeniu rozwoju układu kostnego i jąder.



W skojarzeniu z estradiolem w hormonalnej terapii zastępczej u kobiet w okresie około- i
pomenopauzalnym.

Przeciwwskazania:



ciąża, okres karmienia piersią,



ciężkie choroby wątroby



zespół Dubina i Johnsona, zespół Rotora



przebyte lub istniejące nowotwory wątroby,



niewyjaśnionego pochodzenia krwawienia z dróg rodnych, endometrioza,



nowotwory endometrium i piersi



choroba zakrzepowo-zatorowa (również w wywiadzie)



świeży zawał serca i udar mózgu



depresja i ciężka cukrzyca, opryszczka ciężarnych lub żółtaczka ciężarnych



niedokrwistość sierpowatokrwinkowa,

Działanie niepożądane:



spadek libido



odwracalne zahamowanie spermatogenezy i zaburzenia wzwodu u mężczyzn



zahamowanie owulacji u kobiet



zwiększenie lub zmniejszenie masy ciała



nastroje depresyjne, przemijający niepokój ruchowy



zmęczenie; ginekomastia, wzmożona potliwość u mężczyzn

Rp.
Androcur 0,05
in tabl.
1 op. a’50 tabl.
D.S. 3 tabletki 1x dziennie

2)

Finasteryd - syntetyczny związek 4-azasteroidowy będący swoistym kompetycyjnym inhibitorem 5-α-
reduktazy steroidowej typu II. Ten wewnątrzkomórkowy enzym metabolizuje testosteron do wykazującego
dużo silniejsze działanie 5-α-dihydrotestosteronu (DHT). Zahamowanie wytwarzania DHT prowadzi do

zmniejszenia gruczołu krokowego

. Finasteryd nie wykazuje powinowactwa do receptora androgenowego,

dzięki czemu w trakcie jego stosowania nie pojawiają się zależne od testosteronu objawy zwiększenia masy
ciała i nadmiernego owłosienia.

Wskazania:



Stosowany wyłącznie u mężczyzn do kontrolowania przebiegu i leczenia łagodnego rozrostu
gruczołu krokowego w celu zmniejszenia rozmiarów gruczołu krokowego, poprawy
przepływu moczu i zmniejszenia objawów łagodnego rozrostu gruczołu krokowego,
zmniejszenia ryzyka ostrego zatrzymania moczu oraz zmniejszenia ryzyka konieczności
przeprowadzenia zabiegu operacyjnego



Łysienie typu męskiego (wyłącznie u mężczyzn).

Przeciwwskazania



Nie stosować u kobiet i dzieci (ze względu na zdolność hamowania przemiany testosteronu w
DHT, lek ten podawany kobietom w ciąży mógłby powodować zaburzenia rozwoju
zewnętrznych narządów płciowych płodów męskich).

Działanie niepożądane:



zaburzenia wzwodu, osłabienie libido, zmniejszenie objętości ejakulatu



osutka



powiększenie i bolesność gruczołów piersiowych

Rp.
Antiprost 0,005
in tabl.
1 op.
D.S. 1 tabletka 1x dziennie

Leki anaboliczne

Metandienon - związek steroidowy, pochodna metylotestosteronu o działaniu anabolicznym.



Lek powoduje dodatni bilans azotowy, pod warunkiem odpowiedniego zaopatrzenia
organizmu w kalorie i białka



stymuluje syntezę białek i zmniejsza ich katabolizm



Wywołuje dodatni bilans wapniowy, co prowadzi do odkładania się wapnia w tkance kostnej i
zwiększenia gęstości mineralnej kości



powoduje zatrzymywanie w organizmie jonów sodu, potasu



zmniejsza wydalanie z organizmu chlorków i fosforanów



korzystnie wpływa na rozrost mięśni szkieletowych



zwiększa łaknienie i masę ciała



prowadzi do poprawienia stanu ogólnego



zwiększa wydolność psychofizyczną



Zmniejsza diurezę dobową u chorych na moczówkę prostą.

Wskazania:



w przypadkach ujemnego bilansu azotowego: w zaburzeniach przyswajania białek na skutek
zaburzeń czynności przewodu pokarmowego, w zaburzeniach syntezy białek (np. w cukrzycy),
w nadmiernej utracie białek na skutek zmniejszonego anabolizmu,



w okresie zubożenia układu kostnego w wapń



w przypadku długotrwałego leczenia kortykosteroidami



w osteoporozie



u osób w podeszłym wieku



w okresie rekonwalescencji po ciężkich chorobach wyniszczających i zakażeniach.

Przeciwwskazania:



zaburzenia czynności serca, wątroby lub nerek



zespół nerczycowy



rak piersi u mężczyzn



rak gruczołu krokowego



ciąża, okres karmienia piersią.

Działanie niepożądane:



pobudzenie, senność



nudności, uczucie sytości, wymioty, biegunka, żółtaczka



trądzik



zaburzenia wydzielania gonadotropin



obrzęki



zaburzenia libido

Rp.
Metanabol 0,005
in tabl.
1 op.
D.S. Początkowo 1 tabl. dziennie, nie stosować dłużej niż 4 tyg.

Doustne środki antykoncepcyjne

1) Dezogestrel - progestagen III generacji o słabej aktywności androgenowej stanowiący jedyny

składnik doustnego preparatu antykoncepcyjnego lub wchodzący w skład preparatu
dwuskładnikowego.



Hamuje wydzielanie LH, owulację oraz zagęszcza śluz szyjki macicy.



Stosowanie dezogestrelu prowadzi do zmniejszenia stężenia estradiolu, które jest
porównywalne do występującego we wczesnej fazie folikularnej.



Nie obserwowano klinicznego wpływu dezogestrelu na przemianę węglowodanów,
gospodarkę lipidową i hemostazę.

Wskazania



antykoncepcja hormonalna

Przeciwskazania



nadwrażliwość na lek



choroby żylne



zaburzenia funkcji wątroby



nowotwory hormonozależne



zaburzenia funkcji wątroby



choroby serca



ciężkie nadciśnienie



migrena



krwawienie z dróg rodnych

Działanie niepożądane



ból głowy



nudności



wymioty



trądzik



bolesność piersi



zmiany nastroju



nieregularne krwawienia międzymiesiączkowe



zwiększenie masy ciała



skórne reakcje alergiczne

Nazwa handlowa

Postać

Dawka/skład

Opakowanie

Producent

Azalia

tabl. powl.

75 µg

28 tabl.

Gedeon Richter

Azalia

tabl. powl.

75 µg

84 tabl. [3 × 28 tabl.]

Gedeon Richter

Cerazette

tabl. powl.

75 µg

28 tabl.

Organon

2) Etynyloestradiol + norgestymat -

jednofazowy doustny środek antykoncepcyjny.



Norgestymat jest progestagenem III generacji, należy do pochodnych gonanu, zawiera grupę
oksymową zmniejszającą zdolność wiązania leku do receptora androgenowego w tkankach
docelowych. Jest w związku z tym uważany za wybiórczy niskoandrogenny progestagen, w
niewielkim stopniu wpływający na gospodarkę węglowodanową i lipidową oraz na układ
krzepnięcia, masę ciała i ciśnienie tętnicze.



Zmniejsza objawy androgenizacji (trądzik, łojotok, łysienie typu męskiego, hirsutyzm).



Podczas jego stosowania wykazano zmniejszone ryzyko rozwoju nowotworów endometrium.

Wskazania: Zapobieganie ciąży.
Nazwa handlowa

Postać

Dawka/skład

Opakowanie

Cilest

tabl.

1 tabl. zawiera: 0,035 mg
etynyloestradiolu, 0,25 mg
norgestymatu

21 tabl.

Cilest

tabl.

1 tabl. zawiera: 0,035 mg
etynyloestradiolu, 0,25 mg
norgestymatu

63 tabl. [3 × 21 tabl.]

3) Etynyloestradiol + drospirenon -

Jednofazowy doustny środek antykoncepcyjny. Drospirenon jest

syntetycznym progestagenem. Wykazuje również słabe działanie antyandrogenne i
antymineralokortykosteroidowe. Nie wykazuje działania androgennego, estrogennego,
glikokortykosteroidowego lub antyglikokortykosteroidowego.

Nazwa handlowa

Postać

Dawka/skład

Opakowanie

Asubtela

tabl. powl.

1 tabl. zawiera: 0,03 mg
etynyloestradiolu, 3 mg drospirenonu

21 tabl.

Lesine

tabl. powl.

1 tabl. zawiera: 0,03 mg
etynyloestradiolu, 3 mg drospirenonu

21 tabl.

Lesinelle

tabl. powl.

1 tabl. zawiera: 0,02 mg
etynyloestradiolu, 3 mg drospirenonu

21 tabl.

4) Estradiol + noretysteron -

Lek stosowany w hormonalnej terapii w okresie około- i pomenopauzalnym.



17-β-estradiol jest naturalnym hormonem syntetyzowanym i uwalnianym w 95% przez komórki
ziarniste jajnika.



Estradiol działa za pośrednictwem swoistych receptorów, a głównymi narządami docelowymi są:
narządy płciowe, sutek, podwzgórze i przysadka.



Estrogeny warunkują drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe u kobiet: pobudzają rozwój macicy,
jajowodów, pochwy, zewnętrznych narządów płciowych i gruczołów sutkowych.



W endometrium wywołują zmiany proliferacyjne, powodują zwiększenie masy mięśnia macicy, a
poprzez pobudzenie syntezy prostaglandyn zwiększają jej pobudliwość skurczową; pobudzają
wydzielanie śluzu szyjkowego z jednoczesnym rozkurczaniem błony mięśniowej szyjki macicy,
umożliwiając penetrację plemników.



W pochwie wywołują wzrost, dojrzewanie i złuszczanie komórek nabłonka.



W sutku pobudzają rozwój podścieliska i tkanki tłuszczowej oraz wzrost nabłonka kanalików i
pęcherzyków gruczołowych.



Wpływ ogólnoustrojowy estradiolu przejawia się działaniem: kościotwórczym, pobudzającym
syntezę białek w wątrobie, zwiększającym wytwarzanie tlenku azotu, prostacykliny i hamującym
wytwarzanie tromboksanu oraz endoteliny, zmniejszającym stężenie frakcji LDL cholesterolu,

zwiększającym stężenie cholesterolu frakcji HDL (z wyjątkiem estradiolu stosowanego
przezskórnie), VLDL i triglicerydów.

Nazwa handlowa

Postać

Dawka/skład

Opakowanie

Activelle

tabl. powl.

1 tabl. zawiera: 1 mg
estradiolu półwodnego, 0,5 mg
octanu noretysteronu

28 tabl.

Estalis

przezskórny system
terapeutyczny

50 µg + 140 µg/24 h (1 plaster
zawiera: 0,6 mg (0,05 mg/24 h)
estradiolu, 2,7 mg (0,14 mg/24
h) noretysteronu)

8 plastrów