Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

1 / 10

Starożytność, średniowiecze, odrodzenie – epoki nieistotne z punktu widzenia rozwoju nauki ekonomii.

Merkantylizm (kapitalizm kupiecki)

Okres: 2 poł. XV w. – 2 poł. XVIII w.
– u schyłku wydanie przez Adama Smitha „Bogactwa Narodów” [1776]

Termin „merkantylizm” odnosi się bardziej do grupy poglądów – - rozróżnienie różnych sposobów
pomnażania wartości - niejednolity system, bardziej grupa poglądów - instrument polityki gospodarczej

Przedstawiciele:

•

Thomas Mun

•

A. De Montchretien

•

John Law

•

Jacob Vanderlint

•

George Berkeley

Główne założenia:

1.

intensyfikacja wymiany handlowej - gromadzenie zasobów kruszcowych jako nadwyżki
handlowej
– akumulacja kruszców ułatwiła późniejszy rozwój w okresie wolnego handlu

2.

protekcjonizm (cła)
– zarzut krytyków: protekcjonizm przyczynia się do obniżenia wzrostu gospodarczego
(hamuje wymianę handlową)

3.

polityka dodatniego salda wymiany z zagranicą i nadwyżki finansowej (opis w
kategoriach współczesnych)

4.

wspomaganie przedsiębiorców – silny interwencjonizm

5.

dążenie do autarkii gospodarczej (samowystarczalności surowcowej i handlowej)

Krytyka:

•

David Hume

•

Adam Smith (szkoła klasyczna)

Obrona:

•

niemiecka szkoła historyczna (Roscher, Schmoller, ich uczniowie w Anglii: Cunningham, Ashley)

•

wczesny Keynes (liberalizm) – w latach 80. poglądy Keynesa związane z pochwałą merkantylizmu
były ostro krytykowane

Fizjokratyzm (geneza: Francja, początek XVIII w.)

Przedstawiciele:

•

Franciszek Quesnay – „Tableau Economique”

•

Anne Robert

•

Jacques Turgot

•

Pierre du Pont de Nemours

Główne założenia:

1.

konstrukcja systemu gospodarczego pod silnym wpływem prawa natury i religii

2.

apologia rolnictwa które przynosi „czysty” dochód (zarówno w sensie produkcyjnym jak i
etycznym)

3. leseferyzm

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

2 / 10

4.

postulat „podatku jedynego”

5.

nacisk na doniosłość gospodarczą własności indywidualnej i wolności postępowania

6.

pojawienie się podstaw do późniejszego sformułowania prawa Saya (podaż tworzy popyt) –
Mercier de La Riviere

Wpływ na rozwój ekonomii:

•

pozytywna ocena A. Smitha (szkoła klasyczna)

•

francuski i unijny system rolny ma wiele wspólnego z fizjokratyzmem

•

Wassily Leontieff (Nobel 1973) w analizach nakładów i wyników nawiązywał do fizjokratyzmu

Nowe stosunki produkcji w Europie Zachodniej

Uwarunkowania historyczne:

•

rewolucja przemysłowa (koniec XVIII w., Anglia, Szkocja)

•

intensywny rozwój przemysłu – oparcie na najemnej sile roboczej

•

wynalazki (maszyna parowa, maszyna przędzalnicza) – wzrost popytu na surowce energetyczne

•

ukształtowanie specjalizacji z konsekwencjami rozwoju regionalnego i monokultury technicznej
(do dziś obowiązujących)
– konsekwencjami specjalizacji były zmiany w organizacji produkcji oraz wzrost wydajności pracy

•

zastąpienie produkcji rękodzielniczej produkcją maszynową

Adam Smith (twórca zasad ekonomii klasycznej):

1. 1776 – „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (potocznie: „Bogactwo narodów”) –

wskazał w nich na negatywną cechę myślenia przedsiębiorców kategoriami jedynie własnych
korzyści.

2.

„egoizm gospodarczy” jako przesłanka do podejmowania racjonalnych decyzji konsumpcyjnych lub
inwestycyjnych – jakość usług jest wyrazem dbałości o powodzenie interesu.

3.

„niewidzialna ręka rynku” – pojęcie używane najczęściej w odniesieniu do kapitalizmu
wolnorynkowego. Teza: własne bogacenie się przedsiębiorców jest związane z interesem
społecznym.

4.

problem teoretyczny: płaca jako cena siły roboczej (uznane rozwiązanie znaleźli dopiero
marginaliści). Rozwiązanie Smitha: wartość mierzona jest ilością pracy i to ona decyduje o
proporcjach wymiany – cenie „rynkowej”(„naturalnej”).

5.

krytyka merkantylizmu, postulat wolnego rynku

6.

teoria o rocznej pracy narodu (a nie zgromadzonych zasobach kruszcowych) jako „funduszu, który
zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu”. Wzrost bogactwa uzależniony
jest od pracowitości społeczeństwa i jego liczebności.

7.

rola państwa: zapewnienie wzrostu produkcji i niskich cen, wspieranie przemysłów obronnych
poprzez taryfy celne.

8. sprzeciw wobec monopoli, zmowom handlowym, przywilejom wewnętrznym – uznanie ich za

czynniki osłabiające konkurencję rynkową.

9.

postulat proporcjonalnego systemu podatkowego – podatek na podstawowe zadania państwa,
„pewny, wygodny i oszczędny, jeśli chodzi o wymiar i pobór”.

Rozwój przemysłu i handlu w Stanach Zjednoczonych

Uwarunkowania historyczne:

•

eksport amerykański (głównie pszenica) znalazł w Europie duży rynek zbytu w trakcie wojen
rozpoczętych w 1793 roku (początkowo między Anglią a Francją)

•

początki wymiany handlowej z Brazylią (import kawy)

•

początkowo słaby rozwój przemysłu wspomagany przez dobrze prowadzoną politykę ceł

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

3 / 10

protekcyjnych chroniących wytwórczość amerykańską. Decydującą rolę miał w tym względzie
minister skarbu Alexander Hamilton (1791, sprawozdanie Hamiltona przedłożone Izbie
Reprezentantów – główny argument na rzecz prowadzenia ceł protekcyjnych)

•

inaczej niż w Europie, podstawowymi problemami były brak kapitału i brak siły roboczej.
Emigracja robotników i kapitału z Europy do USA przyczyniła się do wzrostu produkcji, następnie
wzrost popytu u bogatych farmerów, którzy zaś sprzedawali produkty w dużych miastach –
sprzężenie zwrotne w rozwoju gospodarczym

•

powiązanie trwałego rozwoju gospodarczego z ochroną celną (Hamilton) – zahamowanie
początkowego wzrostu cen wywołanego cłami, gwałtowny spadek (poniżej cen towarów
europejskich), osiągnięcie zbyteczności ochrony celnej

•

1789 – Slater sprowadza do USA maszynę parową i przędzalniczą – założenie pierwszej fabryki
tekstylnej (produkcja szorstkiego sukna dla niewolników z Południa), początek rozwoju systemu
fabrycznego i wzbogacających się na nim przedstawicieli amerykańskiego kapitalizmu (cecha
specyficzna: rozwój finansowy wyprzedzający rozwój przemysłu)

•

rozwój finansowy: zrzeszenia finansowe, spółki prawa publicznego – w bankowości i
ubezpieczeniach. 1791 – pierwsza giełda (w Filadelfii), rozwój systemu bankowego.

Rewolucja przemysłowa w Europie Środkowo-Wschodniej

Uwarunkowania historyczne:

•

zacofanie przemysłu w porównaniu z zachodnią częścią kontynentu (opóźnienie 50 – 100 lat)

•

wschodnie Niemcy, Austria, Rosja i Turcja (XVIII-XIX) – przewaga rękodzielnictwa, rzadkie
manufaktury

•

osłabienie i później zanik systemu feudalnego przyniosły uwolnienie siły roboczej i przeniesienie jej
do przemysłu fabrycznego – uwłaszczenie chłopów stało się punktem zwrotnym tego procesu

•

ulgi dla przedsiębiorców, system zamówień rządowych, preferencje kredytowe (interwencjonizm)

•

początki przemysłu w Rosji dzięki importowi narzędzi i maszyn z Europy Zachodniej,
nowocześniejszych technik w górnictwie i hutnictwie

Rozwój gospodarczy w krajach azjatyckich

Uwarunkowania historyczne:

•

silne wykorzystywanie potencjału Chin przez państwa europejskie (szczególnie dzięki Kompanii
Wschodnioindyjskiej – handel opium, import srebra do Europy)

•

w wyniku wojen opiumowych (1840 – 1842) zajęcie Hongkongu przez Anglików, przywileje
handlowe państw europejskich

•

długi okres niezależności od Europy: Japonia, Tybet, Mongolia

•

w Japonii: szybka recepcja europejskich metod wytwarzania, powstanie dużych grup
przedsiębiorstw przemysłowych (tania i bardzo zdyscyplinowana siła robocza), rodzinne koncerny
(Mitsubishi, Mitsui, Jasuda, Sumimoto)

•

początkowe oparcie rozwoju na kapitale zagranicznym i niewolniczej pracy chłopów (system
feudalny), po reformie rolnej 1872 roku (przyznanie ziemi chłopom za odszkodowaniem) migracja
siły roboczej do miast i pracy w koncernach

•

poszukiwanie surowców do importu (podstawa produkcji przemysłowej) – ekspansja na Tajwan,
Koreę.

Szkoła klasyczna w ekonomii

Przedstawiciele:

•

Adam Smith – założyciel szkoły

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

4 / 10

•

David Ricardo
– podobnie jak Smith definiował podstawowe kategorie ekonomiczne, przy określaniu wartości
oraz ceny dobra lub usługi podkreślając ich przydatność, tj. użyteczność – jeżeli towar nie jest
użyteczny (nie zaspokaja żadnych potrzeb), nie ma żadnej wartości wymiennej
– wartość dobra wywodzi z rzadkości występowania dobra lub ilości pracy niezbędnej do jego
otrzymania – ilość pracy jako wskaźnik wymiany (wartości wymiennej)
– zainteresowany rentą gruntową (jako dochodem wypłacanym właścicielowi za użytkowanie
ziemi)
– „żelazne prawo płac” – płaca to cena utrzymania równowagi na rynku pracy (niedopuszczenia do
jego niekorzystnej modyfikacji)
– teoria o konieczności istnienia ubóstwa, które nie powinno być ratowane przez państwo, ani
nikogo innego
– prawo jako „obiektywny” czynnik dostosowujący wahań podażowo-popytowych na rynku pracy
(poprzez płace) – niedopuszczalne korekty manipulacyjne (prawo nie jest możliwym do użycia
instrumentem)

•

Thomas R. Malthus
– 1789 „Essay on the Principles of Population”
– sformułował tzw. prawo ludnościowe, rządzące przyrostem naturalnym oraz poziomem
wynagrodzeń: liczba ludności ograniczona jest przez środki utrzymania, a ponadto „rośnie w
tempie geometrycznym, natomiast przyrost żywności co najwyżej w tempie arytmetycznym”
– różnica pomiędzy wzrostem liczby ludności a ilości pożywienia nie może zostać zniwelowana
niczym poza decyzjami prokreacyjnymi (np. zawieraniem małżeństw w późniejszym wieku)
– kwestionował „prawo rynków” tzn. dostosowanie się popytu do podaży, wskazywał na możliwość
nadprodukcji oraz niedostatecznego popytu (później ten sam pogląd wygłosi J.M. Keynes)

•

Jean-Baptiste Say
– stworzył tzw. prawo rynków: produkcja (podaż) wywołuje globalny i równoważący się popyt,
powrót do równowagi rynkowej (przetrwało do lat 30. i „rewolucji keynesowskiej”)
np. zbyt wysoka cena pracy (płaca) spowoduje wzrost bezrobocia, natomiast jej obniżenie zwiększy
liczbę miejsc pracy i może spowodować wtórne podwyższenie płacy (z racji rosnącego popytu na
siłę roboczą)

•

John Stuart Mill
– 1848 „Zasady ekonomii politycznej” – łączenie podejścia klasycznego z neoklasycznym:
– unowocześnienie doktryny Ricarda w kwestii realnego kosztu kapitału, roli popytu w
kształtowaniu się cen oraz powiązania teorii wartości z użytecznością
– analiza ziemi i pracy jako czynników produkcji, zysku i procenta jako wynagrodzenia za
inwestowanie i innych
– postulat zmiany stosunków społecznych na rzecz „demokratyzacji” ustroju kapitalistycznego

Wyżej wymienieni prowadzili dyskusję stanowiącą główny nurt kierunku. Poza nim również prowadzono ją
w zakresie trzech zagadnień:

1.

różnic pomiędzy narodowymi poglądami (w tym amerykańskimi)

2.

dopasowania systemu klasycznego do realiów społecznych i gospodarczych

3.

nadania formy matematycznej dotychczasowemu systemowi płac, cen, procentów, rent i zysków

Historyczna szkoła niemiecka

Uwarunkowania historyczne:

•

niejednorodność państwa niemieckiego u progu XIX wieku, zacofanie ekonomiczne (system ceł
pomiędzy księstwami, polityka autarkii gospodarczej każdego z nich)

•

przedstawiciele niemieckiej szkoły historycznej (Mueller, List) bronili systemu feudalnego i
interesów ziemiaństwa – nie obowiązuje anglosaska doktryna „państwa dla obywatela”

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

5 / 10

Przedstawiciele:

•

Adam Mueller

•

Georg Friedrich List
– dzięki niemu utworzono tzw. strefę wolnego handlu
– jego książka „Narodowy system polityki ekonomicznej” pokazała ewolucję systemu
gospodarczego, co przyczyniło się do szerszego zastanowienia nad zasadami ekonomii klasycznej

Myśl francuska oparta o ekonomię klasyczną (Saya)

•

ukierunkowana na analizę jakości życia w tym systemie, szczególnie negatywnych efektów
rewolucji przemysłowej w sensie społecznym (efekty: poprawa jakości warunków pracy dzieci,
skrócenie czasu pracy do maks. 13 godzin na dobę)

•

upominanie się o zmianę warunków pracy m.in. : J. Ch. Sismondi, utopijni socjaliści: R. Owen, P.
J. Proudhon.

•

utopijni socjaliści: przestrzegali przez narastającym konfliktem klasowym (równolegle ze szkołą
klasyczną rozwija się myśl ekonomiczna i społeczna Karola Marksa)

•

Proudhon uznawał własność za kradzież. Mimo to, z konieczności, utopijni socjaliści akceptowali
system własności prywatnej i równice klasowe, apelując o zmniejszanie biedy pracowników
najemnych i ich rodzin (system własności grupowej np. spółdzielczej)

Ogólnie o poglądach szkoły klasycznej

•

„niewidzialna ręka rynku” jako skuteczny instrument przywracający równowagę rynku

•

inaczej niż późniejsze szkoły (neoklasyczna, monetaryści) traktowano pieniądz jako dobro neutralne
tj. niewpływające istotnie na warunki wymiany na rynku

•

do załamania szkoły klasycznej przyczyniła się rewolucja marksowska (teoria wartości dodatkowej,
dialektyczny konflikt klas)

Szkoła Neoklasyczna

Główne założenia:

1. recepcja dorobku szkoły klasycznej, uzupełnianie go o metody matematyczne
2. koncentrowanie się na teorii cyklu koniunkturalnego, konkurencji oraz nierównowagi gospodarczej

Przedstawiciele:

•

John Maynard Keynes

•

Alfred Marshall
– pozostawał pod silnym wpływem J. S. Milla, pozostawał przy klasycznej szkole ekonomii
chociażby poprzez teorię wartości opartej na koszcie realnym
– ukształtował rynkowe krzywe popytu w sensie ceny (punktu) równowagi
– „Zasady ekonomii politycznej” – analiza ogólnej teorii równowagi podażowo-popytowej
– wpisanie teorii procentu, zysku i renty w koncepcję „biologii gospodarczej” (analiza w oparciu o
temporalny układ zmian rynkowych)
– koncepcja przedsiębiorstwa reprezentatywnego, czyli „typowej firmy” w kontekście
występowania przeciętnych korzyści zewnętrznych (w tym skali produkcji) – wskazanie na relację
pomiędzy przeciętnymi kosztami firmy a jej wiekiem (w kształcie litery U)
– dzięki zastosowaniu metod matematycznych: wynalezienie metody marginalnej (nowa era w
ekonomii po 1870 roku)

•

w Polsce: A. Krzyżanowski (założyciel szkoły krakowskiej), E. Taylor, E. Lipiński

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

6 / 10

Szkoła historyczna

Przedstawiciele:

•

Gustaw Schmoller

•

Adam Mueller
– do znanych czynników produkcji (ziemia, kapitał, praca) dołączył intelektualny „czynnik ludzki”,
w konsekwencji negował podział pracy na produkcyjną i nieprodukcyjną

Główne założenia:

1. kwestionowanie prawidłowości, a nawet praw rządzących ekonomią. Przypisanie decydującej roli

zdarzeniom indywidualnym (przypisanie znaczenia indywidualnemu zdarzeniu gospodarczemu,
ale nie systemowi zdarzeń)

2. dobrobyt społeczny jako suma dobrobytów indywidualnych (wpływ filozofii społecznej przełomu

XIX/XX w.)

3. uniwersalizm: naród (społeczeństwo) wartością nadrzędną względem jednostki
4. poglądy protekcjonistyczne (z racji konieczności zjednoczenia księstw niemieckich)
5. poglądy tej szkoły odegrały rolę głównie na ziemiach niemieckich, właściwie nie miały większego

znaczenia dla rozwoju teorii ekonomii.
– T. Verblen odmawiał doktrynie tej szkoły statusu ekonomii naukowej

Szkoła subiektywistyczno-marginalna

Przedstawiciele:

•

Wiliam S. Jevons

•

Karl Menger

•

Leon Walras

Główne problemy:

1. pod koniec XIX wieku: koncentracja na subiektywizmie, tzn. indywidualnej ocenie użyteczności

jednostkowej i całkowitej na dany produkt

2. w centrum zainteresowania były teoria wartości oraz cen w aspekcie oceny konsumenta lub

użytkownika

3. 1871 – przybliżona data „rewolucji marginalnej” (niezauważonej powszechnie w chwili

rozpoczęcia). Znany był za to problem „użyteczności krańcowej”

4. badanie stopnia zadowolenia (przyjemności) związanej z posiadaniem lub konsumpcją pierwszej i

kolejnych jednostek danego dobra. Efekty:

•

I prawo Gossena: użyteczność każdego dobra czy usługi (zakładając niezmienność
innych czynników) zmniejsza się wraz ze wzrostem wolumenu, tzn. użyteczność
krańcowa każdej następnej jednostki dobra spada.

•

II prawo Gossena: użyteczność całkowita rośnie aż do osiągnięcia stanu zaspokojenia.
Konsument maksymalizuje użyteczność wtedy, gdy kwotę do dyspozycji przeznacza na
zakup różnych dóbr, tak, aby z ostatniej jednostki pieniądza skierowanej na zakup
każdego dobra osiągnąć jednakowy przyrost satysfakcji.

5. wartość wszystkich jednostek dobra lub usługi wyznaczana jest przez użyteczność krańcową

(użyteczność ostatniej i najmniej pożądanej jednostki). Tym samym, gotowość zapłacenia ceny za
ostatni pożądany egzemplarz danego dobra ustala obowiązujący poziom ceny dla każdego
wolumenu.

6. Eksponowanie raczej popytu niż podaży, użyteczności konsumenckiej, a nie kosztów produkcji,

subiektywnej, a nie obiektywnych teorii wartości, analizę decyzji gospodarstw domowych jako
wyznacznika decyzji przedsiębiorców.

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

7 / 10

Keynesizm
– doktryna makroekonomiczna, realizowana od lat 30. w czasach po kryzysie w USA. Rozkwit w latach 60.

Główne założenia:

1. kreowanie popytu m. in. przez deficyt budżetowy i inflację, w zamian za niską stopę bezrobocia
2. podważenie w pełni akceptowanej dotychczas tezy o wyższości polityki pieniężnej nad fiskalną jako

instrumentu zwalczania depresji gospodarczej
– Keynes nie wierzył właściwie w politykę pieniężną, przypisywał znaczenie niemal wyłącznie
polityce stopy procentowej

3. podkreślanie roli raczej strumieni wydatków niż zasobu pieniądza z „bezpośrednim mechanizmem

mnożnikowym”

4. kwestionowanie dotychczasowego rozumienia teorii ilościowej pieniądza – ceny stałe, wielkość

produkcji elastyczna

5. rozdział popytu na pieniądz transakcyjny (aktywne rezerwy kasowe) oraz przezornościowy

(spekulacyjny, na wolne rezerwy gotówkowe)

6. istotne są inwestycje, a nie oszczędności. Mechanizm mnożnikowy pokazuje generowanie

oszczędności dla odpowiedniego poziomu inwestycji

7. odrzucenie wiary w mechaniczny powrót to równowagi tj. pełnego zatrudnienia po okresach

dekoniunktury – zakwestionowanie dogmatu samoczynnego mechanizmu rynkowego, w tym też
automatycznej tendencji do pełnego zatrudnienia: koniec doktryny leseferyzmu (wzrost aktywności
rządów)

W Polsce do tego nurtu zalicza się M. Kaleckiego, zwolennika robót publicznych powiększających popyt, a
realizowanych w deficytu budżetowego.

Ekonomiczna teoria dobrobytu Vilfredo Pareto

Główne założenia:

1. czynniki decydujące o optymalnej alokacji dóbr (opinie wartościujące): suwerenna i subiektywna

decyzja ocena stanu materialnego i możliwości konsumpcyjnych każdego podmiotu

2. dobrobyt ogółu to suma dobrobytów indywidualnych (bieda jako wyraz sytuacji materialnej

ogółu) – porównywanie poszczególnych „dobrobytów” jest bardzo trudne lub w ogóle niemożliwe (z
uwagi na subiektywizm oceny)

3. „Podręcznik ekonomii politycznej”, 1906: optimum wymiany (optimum Pareto) – podwyższenie

dobrobytu którejkolwiek ze stron jest niemożliwe bez obniżenia dobrobytu innej
– Enrico Barone wzbogacił tę teorię o „wypłaty kompensacyjne”, oparte o przedstawienie zmian
w dobrobycie jako równoważnej części dochodu realnego np. kompensaty, odprawy itp.

4. warunek optimum wymiany to krańcowa stopa substytucji (użyteczności krańcowych) dla każdej

pary dóbr konsumpcyjnych (takich samych dla każdego podmiotu korzystającego z nich obu) –
optimum może nastąpić w warunkach konkurencji doskonałej
– dla O. Langego (socjalizm rynkowy) można osiągnąć optimum także w gospodarcze centralnie
planowanej

5. problem dóbr publicznych – ich konsumpcja ma łączny i równy charakter, nie występują one na

rynku (ze względu na koszty), państwo jest ich jedynym dostarczycielem (np. obrona narodowa,
szkolnictwo publiczne, publiczna służba zdrowia, kultura, infrastruktura techniczna)
– decydujące dla ilości i jakości tych dóbr są decyzje wyborców (poprzez akt głosowania, tak:
A. Wicksell), często niekorzystne w skutkach dla ogólnego dobrobytu
– trudno weryfikować zakres i częstotliwość ich konsumpcji, stanowią korzyści podzielne, a nie
łączne (nawet problem bezdyskusyjnych dóbr publicznych ma charakter teoretyczny)
– indywidualne zróżnicowanie korzystania z dóbr publicznych, brak racjonowania (z uwagi na
niemożność eliminacji powszechnego i równego dostępu)
– idealne dobro publiczne spełnia łącznie warunki: powszechnego dostępu, identycznego poziomu
– w kontekście dóbr publicznych: krytyka mechanizmów wolnorynkowych Pigou.

6. Rozbudowanie koncepcji optimum: Lipsey, Lancaster – teoria przyjęcia „rozwiązań gorszych od

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

8 / 10

najlepszych”
– o ile warunki optimum nie są spełnione na co najmniej dwóch rynkach, to jeden z nich będzie
podatny na „polityczne preferencje” dyskwalifikujące równowagę. Efekt: eliminacja słabszego
rynku.

7. „ekonomia dobrobytu” oparta jest na konflikcie sprawiedliwości z efektywnością.

Instytucjonalizm

Główne założenia:

1. odejście od zasad ekonomii neoklasycznej, koncentracja na czynnikach instytucjonalnych (własność,

podziały i struktury społeczne, sposoby dystrybucji dochodów)

2. „ekonomia instytucjonalna” – związana z amerykańską myślą ekonomiczną, głównie z T.

Verblenem: 1899, „Teoria klasy próżniaczej” kwestionująca stałość praw ekonomicznych

3. działalność gospodarcza (konsumpcja, produkcja) jako zdeterminowana przez dominujące

instytucjonalne konieczności, a nie wolny wybór podmiotu

4. koncepcje zbliżone do interwencjonizmu, kapitalizmu państwowego
5. istotne dla doktryny były kwestie metodologiczne: krytyka nadmiernej i nieskutecznej „abstrakcji”

w myśli ekonomicznej, powiązania ekonomii z innymi naukami, kwestionowanie społecznych analiz
poprzez empiryzm oraz metody ilościowej

6. postulat wzrostu kontroli społecznej nad działalnością gospodarczą
7. odrzucenie teorii zachowań (zarzut nadmiernego egoizmu)
8. rzeczywistość ekonomiczna jako kumulacja procesów rozwojowych, a nie „mechanizm

autoregulacji”

9. pogarda konsumpcji na pokaz, ekshibicjonizmu własności

Przedstawiciele:

•

współczesne rozumienie tego nurtu: Commons („Ekonomia instytucjonalna”, 1934) – ekonomia
opisowa, bliska socjologii ekonomicznej (zachowania ekonomiczne), odejście od ortodoksji metod
opisowych

•

John K. Galbrait – przedstawiciel instytucjonalizmu w latach 60.

Trzecia droga w doktrynach ekonomicznych

Punkt wyjścia:

•

odrzucenie zarówno liberalizmu gospodarczego, jak kolektywizmu

•

preferencja solidaryzmu, odrzucenie lansowanego przez marksizm dialektyki walki klas

•

poszukiwanie „ustroju pośredniego”

Stopniowy rozwój:

1. społeczna nauka kościoła (nawiązująca to Św. Tomasza z Akwinu – neotomizm), sformułowana w

encyklikach społecznych (1891, 1931)
– akceptacja ustroju pośredniego („Rerum Novarum”)
– konieczność osłabiania sprzeczności klasowych i drastycznych różnic materialnych
– tworzenie autonomii społeczno-gospodarczej (samorządy, ustroje korporacyjne) opartych na
solidarności zawodowej, nie klasowej

2. przyjęcie zasad „trzeciej drogi” przez ugrupowania recypujące społeczną naukę kościoła. W Polsce:

chadecja, endecja, konserwatyści, partie chłopskie
– w partiach chłopskich szczególnie modna jedna z odmian: agraryzm (twórca: S. Miłkowski)

3. koniec lat 30. – powszechna akceptacja „trzeciej drogi” w środowiskach katolickich oraz

protestanckich. Pod jej wpływem środowiska socjaldemokratyczne w Niemczech oraz krajach
skandynawskich (głównie Szwecja).

4. po „wielkim kryzysie” i załamaniu doktryny leseferyzmu w USA, tam również idee reformatorskie

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

9 / 10

(nawet pośród liberałów). Formą „ustroju pośredniego” była doktryna kapitalizmu ludowego
(kolektywnego) – Adolf A. Berle (niesocjalistyczne formy własności publicznej, partycypacja
pracownicza w formie udziałów własnościowych)

5. liberalizm katolicki (Francja, przełom XIX/XX): umiarkowana interwencja państwa, wsparcie

wolnych stowarzyszeń i autonomii samorządu terytorialnego

6. włoski korporacjonizm chrześcijański (odmiana neotomizmu): odwołanie do ustroju

średniowiecznego, cel: przezwyciężenie „liberalnej anarchii”

7. dystrybucjonizm (Anglia) – postulat upowszechnienia własności prywatnej, decentralizacja

własności, powrót do wartości etycznych związanych z pracą w rolnictwie

8. ordoliberalizm (Niemcy) – kontynuacja solidaryzmu społecznego, podstawa społecznej gospodarki

rynkowej (powojennego ustroju gospodarczego Republiki Federalnej). Podstawy sformułowano w
latach 30. – szkoła fryburska (Walter Eucken)

9. popularyzacja „trzeciej drogi” również w ramach szkoły sztokholmskiej, stworzonej w latach 20.

przez Knuta Wicksela. Najbardziej znany przedstawiciel: Karl G. Myrdal.

10. lata 50. i 60. – dominacja keynesowskiej polityki gospodarczej. W państwach zachodnich: welfare

state (państwo dobrobytu, państwo opiekuńcze – nazwa od pracy Arthura C. Pigou)

11. lata 70. – problemy gospodarcze i dyskredytacja wcześniejszych założeń (10.). Praktyka

„thatcheryzmu” i „reganomiki” opartych na monetaryzmie (Milton Friedman)

Monetaryzm – doktryna dominująca we współczesnej polityce ekonomicznej

Punkt wyjścia:

•

dyskusje końca lat 50. obracały się wokół problemu inflacji. Krzywa zaprezentowana przez A.W.
Philipsa (krzywa Philipsa) ilustrowała odwrotną zależność między zmianą rocznych płac a stopą
bezrobocia (dane empiryczne zebrane w Wielkiej Brytanii)

•

stabilność cen (brak inflacji) oraz pełne zatrudnienie stają się nie do pogodzenia (kryzys teorii
keynesowskiej): zmniejszenie bezrobocia odbywa się kosztem wzrostu inflacji, a ta zaś zwiększa
bezrobocie.

•

dodatkowy problem: rozróżnienie inflacji popytowej (efekt nierównowagi rynkowej) i podażowej
(efekt wzrostu płac, podatków, ceł)

•

teza o możliwości manipulacji stopą inflacji lub bezrobocia poprzez politykę kursu walutowego:
pod koniec lat 60. stagflacja (porównywane bezrobocie i inflacja) oraz slumpflacja (wzrost obu
czynników) – mechanizmy oparte na manipulacji przestały się sprawdzać

Rozwój:

•

po kryzysie lat 60. Milton Friedman wskazał na istnienie wielu „krzywych” o niewyjaśnionych
przyczynach, występujących w krótkich odcinkach czasowych

•

1967 – Karl Brunner po raz pierwszy używa pojęcia „monetaryzm” w odczycie, którego główną
tezą było istnienie naturalnej stopy bezrobocia (NRU – natural rate of uneployment) – istnieje taki
poziom bezrobocia, który równoważy popyt i podaż na rynku pracy

•

naturalna stopa bezrobocia – zmienny charakter (wpływ ustawodawstwa związkowego). Pojawiło się
twierdzenie, iż niezmienna jakość pracy oraz naturalna stopa bezrobocia są w stanie zagwarantować
stałość cen.

•

ekspansywna polityka pieniężna ma krótkotrwały efekt pozytywny, następnie powoduje wzrost ceny
przy jednoczesnym zwiększeniu poziomu inflacji – Friedman kwestionuje instrumenty
makroekonomiczne używane dotąd przez rządy. Postulat: zaprzestanie manipulacji popytem.

•

każde zejście poniżej NRU grozi gwałtownym wzrostem inflacji (zwykle 5-6 procent)

•

należy bezwzględnie dążyć do zerowego poziomu inflacji (nawet kosztem wysokiego bezrobocia) –
monetarna „kuracja szokowa”: eliminacja z rynku pracy nadmiernych i nieaktywnych czynników.

•

1976 – Friedman zdobywa Nobla, jego program realizowany jest w postaci „thatcheryzmu” i
„reganomiki”

•

powrót do ilościowej teorii pieniądza (zasada klasyczna, neoklasyczna): uznanie realnego wpływu

Rozdział 2 „Polityki gospodarczej” – Zarys historii myśli ekonomicznej i historii gospodarczej

10

/ 10

pieniądza na poziom cen i dochodów, neutralności pieniądza w krótkim okresie

•

debata między keynesizmem, neokeynesizmem (fiskalizmem) a monetaryzmem – wciąż trwa

Teoria racjonalnych oczekiwań

Geneza: lata 60., RE – rational expectations, teoria głównie rynku kapitałowego oraz towarowego

Przedstawiciele:

•

J.F. Muth – rynki towarowe i kapitałowe: brak instrumentów matematycznych pozwalających
przewidzieć ruchy cen na tych rynkach, pomimo zaawansowanych badań

•

R.E. Lucas – po kryzysie lat 70. teoria analogiczna do rynków kapitałowych i towarowych:
wszystkie podmioty gospodarcze opierają swoje oczekiwania na wspólnej bazie informacyjnej i
zachowują się racjonalnie (dążą do zysku) – blokada działań instytucjonalnych w skali makro
– powstanie równoległych rynków z prognozami i znoszącymi się działaniami. Stąd duże
prawdopodobieństwo realizacji swoich racjonalnych oczekiwań przez znaczną część podmiotów
– działanie ludzkie jest generalnie racjonalne, szczególnie w sferze ekonomicznej, osiąga
równowagę podażowo-popytową z ceną równowagi
– realny wpływ jedynie wydarzeń i informacji nieprzewidzianych przez nikogo: podobny pogląd
pojawia się u zwolenników „nowej ekonomii” (powrót do ekonomii klasycznej)
– jedyny wpływ pieniądza na gospodarkę przy jego ultraneutralnym stosunku do cen, krótkotrwały
stan równowagi pieniężnej, trudno uchytna rzeczywistość gospodarcza

Teoria wyboru publicznego – bada proces kształtowania instytucji w sferze polityki

Początki: lata 40., 50. Nurt nowej ekonomii instytucjonalnej. Twórca: J.M. Buchanan (Nobel 1987)

Teoria niejednolita, trzy zasadnicze szkoły:

1. Szkoła Virginii – Buchanan, Tullock

– badanie procesów tworzenia grup interesu oraz efektywności władzy i systemu prawnego
– założenie, iż wyborcy i ich reprezentanci maksymalizują indywidualną użyteczność i dążą do
redystrybucji dochodów
– teoria kontraktu konstytucyjnego zakłada istnienie dwóch rodzajów decyzji politycznych:
(a) bieżące – zawsze podejmowane zwykłą większością, destabilizujące gospodarkę (przez
nastawienie na najszybszą maksymalizację indywidualnej użyteczności), oraz (b) decyzje z zakresu
tzw. polityki konstytucyjnej, zakreślające granice dla decyzji bieżących. W tym przypadku
konieczny jest konsensus powszechny.

2. Szkoła Chicago – Stigler, Becker, Peltzman, Posner, Landes

– inaczej: ekonomiczna analiza prawa
– decyzje polityczne podejmowane na tej samej zasadzie co ekonomiczne, decydent pozbawiony
jest ideologii
– uczestnicy rynku są odbiorcami cen, a równowaga ustala się natychmiast i jest trwała
– dzięki założeniom szkoły możliwa staje się ekonomiczna analiza regulacji gospodarki oraz
ekonomiczna analiza efektywności instytucji prawnych

3. Szkoła Rochester – Ricker, Aronson, Ordeshook

– teoria wyboru wzbogacona o elementy konfliktu i sposoby jego rozwiązywania.

Skrypt: Włudyka, T. (red.), 2007, „Polityka gospodarcza”, rozdz. 2
Napisała:

Ola