1

Instrukcja monitoringu ostoi ptaków IBA

dla opiekunów ostoi.

opracowanie: Tomasz Wilk

autorzy: Tomasz Wilk, Małgorzata Górska (rozdział 5)

Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, kwiecieo 2009

2

Ostoje ptaków IBA (Important Bird Areas) to miejsca kluczowe dla zachowania ptaków i ich

siedlisk – skupienie naszych działao na tych właśnie obszarach może zapewnid najbardziej efektywną

ich ochronę. Są to jednocześnie obszary dla których brak było jednolitej, zestandaryzowanej formuły

monitoringu i informowania o zagrożeniach. Program monitoringu ostoi ptaków IBA koordynowany

przez BirdLife International (w Polsce przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków) wychodzi

naprzeciw tej potrzebie, próbując stworzyd globalny system monitorowania zasobów przyrodniczych

na terenie ostoi ptaków IBA. Monitoring ten jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania tych

obszarów – informuje nas o zagrożeniach w ostoi, o tym jak zmieniają się zasoby przyrodnicze oraz

czy podejmowane przez nas działania ochronne spełniają swój cel. Dzięki informacjom zbieranym w

ramach monitoringu ostoi, możliwe jest rozpoznanie czynników zagrażających ptakom i ich

siedliskom, a w konsekwencji skuteczne im przeciwdziałanie, a także lepsze planowanie i realizacja

działao ochronnych na terenie ostoi ptaków. Monitoring ostoi ptaków jest więc konieczny, jeśli

chcemy żeby obszary te spełniały swoją funkcję – zapewniały efektywną ochronę ptaków.

Ze względu na dużą liczbę ostoi ptaków oraz ich często znaczną powierzchnię, monitoring tych

obszarów nie jest łatwym zadaniem. Monitoring ostoi ptaków powinien byd na tyle skuteczny, żeby

zebrane dzięki niemu zostały kluczowe informacje dotyczące ostoi ptaków i jednocześnie musi on byd

oparty o prostą i stosunkowo mało czaso- i pracochłonnej metodykę, tak żeby mogli go wykonywad

wolontariusze, a wyniki były porównywalne między latami i różnymi obszarami. Niniejszy dokument

prezentuje założenia metodyczne takiego monitoringu, stworzone dla opiekunów ostoi - osób

społecznie monitorujących ostoje ptaków w Polsce. Dokument ten nie jest szczegółowym

instruktażem jak prowadzid kontrole terenowe, jest to raczej dokument pokazujący jakie informacje

powinny zostad zebrane w ramach monitoringu, oraz jak należy go prowadzid, żeby dane

monitoringowe miały wartośd naukową i spełniały swoją funkcję – informowały o zmianach

wybranych przez nas parametrów w ostojach. Nie jest to z pewnością ostateczna wersja instrukcji

monitoringu ostoi ptaków – wraz ze zdobywanie doświadczenia, zarówno na polu zbierania danych

terenowych, jak i ich analizowania, możliwe będzie ulepszanie tego dokumentu.

3

Spis treści:

1) Streszczenie
2) Ostoje ptaków IBA – podstawowe informacje
3) Opiekunowie ostoi ptaków – podstawowe informacje
4) Monitoring ostoi ptaków – ogólne informacje

a) Monitoring „stanu” ostoi – populacji ptaków i siedlisk
b) Monitoring „presji” – zagrożeo w ostoi
c) Monitoring „odpowiedzi” – działao ochronnych

5) Monitoring „zza biurka” – monitorowanie dokumentów, instytucji, stron www
6) Uwagi dotyczące wypełniania formularza monitoringu

4

1. STRESZCZENIE

1. Ostoje ptaków IBA (Important Bird Areas) to obszary o kluczowym znaczeniu dla ochrony ptaków

na świecie, wybierane przy użyciu zestawu ścisłych, opartych na naukowych podstawach,
kryteriów.

2. Monitoring ostoi ptaków IBA jest globalnym projektem koordynowanym przez BirdLife

International (w Polsce Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków), będącym jednym z
elementów kompleksowego monitoringu stanu ptaków na świecie, obejmującego także
monitoring zagrożonych oraz pospolitych gatunków ptaków, a także ich siedlisk i ostoi.

3. Monitoring ostoi ptaków służy uzyskaniu informacji o zmianach w czasie podstawowych

parametrów opisujących ostoje ptaków oraz lepszemu rozpoznaniu czynników zagrażających
ptakom i ich siedliskom, a w konsekwencji zapewnieniu efektywniejszej ochrony tych obszarów.
W ramach monitoringu zbierane są dane na podstawie których wyznaczane są wskaźniki opisujące
trzy elementy funkcjonowania ostoi: „stan” ostoi (populacje kluczowych gatunków ptaków w ostoi
i stan ich siedlisk), „presja” (czynniki zagrażające ptakom w ostoi) oraz „odpowiedź” (działania
ochronne podejmowane w ostoi).

4. Monitoring ostoi ptaków IBA wykonywany jest przez wolontariuszy, głównie przez „opiekunów

ostoi”, czyli osoby / instytucje społecznie monitorujące ostoje z ramienia krajowego partnera
BirdLife International.

5. Dane monitoringowe są zbierane wg nieskomplikowanej, zestandaryzowanej metodyki, która

zapewnia porównywalnośd wskaźników uzyskiwanych w kolejnych latach, a zebrane dane są
kodowane wg skali liczbowej, co sprawia że mogą byd one porównywane pomiędzy różnymi
ostojami / obszarami geograficznymi.

6. Monitoring ostoi wykonywany przez opiekunów powinien objąd przynajmniej dwie efektywne

kontrole terenowe, podczas których zebrane zostaną dane dotyczące populacji ptaków oraz stanu
ich siedlisk a także zagrożeo w całości ostoi lub na wybranych powierzchniach monitoringowych.
Dane monitoringowe, szczególnie dotyczące powierzchni siedlisk, niektórych typów zagrożeo oraz
działao ochronnych podejmowanych w ostoi powinny byd w miarę możliwości uzupełniane
informacjami „miękkimi” uzyskiwanymi na stronach www, w urzędach i instytucjach.

7. Dane monitoringowe powinny byd zbierane corocznie (ewentualnie co 2 lata), w kolejnych latach

według tej samej metodyki. Dane służące wyznaczeniu wskaźników opisujących „stan” ostoi oraz
zagrożenia w ostoi powinny w miarę możliwości opierad na już istniejących systemach
monitoringu.

8. Wyniki monitoringu ostoi ptaków prowadzonego przez opiekunów ostoi podsumowywane będą w

publikowanych co 2 lata raportach, przekazywanych opinii publicznej, a także instytucjom
rządowym i pozarządowym. Prezentowad one będą, jak zmieniają się zasoby przyrodnicze w
ostojach, a także wskazywad, które czynniki zagrażają w największym stopniu gatunkom i
siedliskom na terenie ostoi ptaków. Raporty te ułatwią wypracowanie odpowiednich strategii
ochrony ostoi ptaków, a także będą promowad zdobywanie funduszy na te działania oraz
informację na ten temat wśród społeczeostwa, zarówno na poziomie krajowym (raporty krajowe),
jak i międzynarodowym (raporty międzynarodowe, globalne).

5

2. OSTOJE PTAKÓW – PODSTAWOWE INFORMACJE

Ostoje ptaków IBA (Important Bird Areas) to obszary o międzynarodowym znaczeniu dla ochrony

ptaków, wskazujące miejsca gdzie w pierwszej kolejności powinny skupid się nasze działania mające

na celu zachowanie ptaków i ich siedlisk. Ostoje ptaków to miejsca gdzie występują (i) rzadkie,

zagrożone gatunki ptaków, (ii) gatunki o ograniczonym zasięgu, (iii) ugrupowania ptaków

charakterystycznych dla jednego biomu lub (iv) duże koncentracje ptaków migrujących i zimujących.

Tereny te są więc kluczowe dla efektywnej ochrony ptaków, a ich ważną rolę potwierdza fakt, że są

one na terenie Unii Europejskiej traktowane jako obszary referencyjne przy wyznaczaniu obszarów

specjalnej ochrony ptaków w ramach sieci Natura 2000. Na świecie wyznaczono już ponad 10 000

ostoi w prawie 200 krajach, tworząc największą sied obszarów priorytetowych dla efektywnej

ochrony ptaków, a także całej różnorodności biologicznej. W naszym kraju wyznaczono dotychczas

140 ostoi ptaków, zajmujących ok. 15% powierzchni kraju. Wszystkie te ostoje są obecnie chronione

jako obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Wyznaczanie ostoi ptaków odbywa się na

podstawie ścisłych, ilościowych kryteriów stworzonych przez BirdLife International. Kryteria te

podzielone zostały na kategorie, dzięki którym można wyróżniad miejsca o znaczeniu globalnym

(kryteria z grupy A), regionalnym (kryteria z grupy B) i sub-regionalnym (kryteria z grupy C). Na

potrzeby wyznaczania ostoi ptaków w Polsce, jak i w całej Unii Europejskiej posługujemy się

kryteriami z grupy C.

Kryteria wyznaczania ostoi ptaków IBA w Polsce

C1 – gatunki zagrożone w skali globalnej
Na obszarze takim występują regularnie gatunki zagrożone wyginięciem w skali globalnej (wg klasyfikacji IUCN).
W Polsce są to: bielik, derkacz, dubelt, orlik grubodzioby, podgorzałka, wodniczka.

C2 – koncentracje gatunków zagrożonych w Unii Europejskiej
Na obszarze takim regularnie występuje przynajmniej 1% populacji UE lub odpowiedniej populacji
wędrówkowej gatunków uznanych za gatunki zagrożone w skali Unii Europejskiej (czyli wymienionych w
Załączniku I Dyrektywy Ptasiej).

C3 – koncentracje gatunków migrujących, nie zagrożonych w Unii Europejskiej
Na obszarze tym regularnie występuje przynajmniej 1% przelotnej populacji gatunków migrujących, które nie są
uznawane za zagrożone w skali Unii Europejskiej. Termin ten odnosi się do wszystkich regularnie pojawiających
się gatunków migrujących (głównie gatunków wodno-błotnych), które nie zostały wymienione w I Załączniku
Dyrektyw Ptasiej i do których odnosi się Artykuł 4.2 tejże Dyrektywy.

C4 – duże kongregacje gatunków

6

Na obszarze takim regularnie występują skupienia ptaków liczące przynajmniej 20 000 osobników migrujących
gatunków wodno-błotnych (jednego lub kilku gatunku łącznie).

C5 – duże kongregacje gatunków w „wąskich gardłach wędrówkowych” („bottleneck sites”)
W miejscu takim regularnie występuje w czasie wiosennej lub jesiennej migracji przynajmniej 5 000 bocianów
(Ciconiidae) lub 3 000 migrujących ptaków szponiastych (Accipitriformes i Falconiiformes) lub żurawi (Gruidae).

C6 – gatunki zagrożone w skali Unii Europejskiej
Obszar jest jednym z 5 najważniejszych w danym kraju obszarów gniazdowania gatunku lub podgatunku
uznawanego za zagrożony w Unii Europejskiej (czyli wymienionego w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej). W ramach
tego kryterium minimalna liczebnośd danego gatunku powinna wynosid 1% krajowej populacji. Ze względu na
dużą powierzchnię Polski, w naszym kraju wyznacza się 10 najważniejszych ostoi krajowych dla poszczególnych
gatunków. W przypadku, gdy liczebnośd danego gatunku na terytorium paostwa członkowskiego UE jest równa
lub większa od 10% całkowitej populacji tego gatunku na terytorium UE, można wyznaczyd większą liczbę ostoi
niż 10 dla tego gatunku. W Polsce do gatunków tych zaliczamy: bąka, bociana białego, bociana czarnego, orlika
krzykliwego, orlika grubodziobego, bielika, błotniaka łąkowego, błotniaka stawowego, kropiatkę, derkacza,
żurawia, dubelta, rybitwę czarną, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, wodniczkę, jarzębatkę, muchołówkę
małą, gąsiorka i ortolana.

C7 – inne kryteria ornitologiczne

Inne, nie wymienione wyżej kryteria.

Gatunki dla których wyznacza się ostoje ptaków IBA, czy te dla których dany obszar spełnia

przynajmniej jedno z powyższych kryteriów, to tzw. gatunki kwalifikujące. Mogą nimi byd zarówno

gatunki lęgowe na danym obszarze, jak i gatunki migrujące lub zimujące. Gatunki kwalifikujące w

ostoi, to gatunki dla zachowania których dany obszar spełnia wyjątkowo ważną funkcję i to właśnie

na nich w pierwszej kolejności powinna skupid się nasza działalnośd monitoringowa czy ochroniarska.

Informacje, które gatunki sa kwalifikujące w poszczególnych ostojach można znaleźd w publikacji

„Ostoje ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce” Sidło i in. (red.) 2004; lub na stronie

www.ostojeptakow.pl

7

3. OPIEKUNOWIE OSTOI PTAKÓW – PODSTAWOWE INFORMACJE

Ze względu na dużą liczbę i powierzchnię ostoi ptaków, monitoring tych obszarów opiera się

na pracy wolontariuszy. Rozpowszechnioną i sprawdzoną w wielu krajach formą monitorowania ostoi

ptaków jest powoływanie tzw. „opiekunów ostoi”. Sied opiekunów ostoi działa już w kilkudziesięciu

krajach na świecie, w samej tylko Europie skupiając co najmniej 1 600 osób w 25 krajach. W Polsce

sied opiekunów ostoi zainicjowana została w maju 2008 roku, w ramach projektu Ogólnopolskiego

Towarzystwa Ochrony Ptaków „Wdrażanie idei społecznej ochrony Ostoi Ptaków w Polsce”.

Opiekunowie ostoi ptaków to działające na terenie ostoi ptaków IBA, osoby lub grupy osób (także

organizacje), które kontrolują stan ostoi i regularnie raportują o zagrożeniach w ostojach

znajdujących się pod ich opieką, a także o stanie populacji kluczowych gatunków ptaków i ich

siedlisk. Opiekunowie ostoi ptaków działają pod auspicjami krajowych partnerów BirdLife

International, w Polsce – Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków.

Opiekunami ostoi są z reguły osoby mieszkające w okolicy ostoi. Sprawia, to że opiekę nad ostoją

sprawują osoby o najlepszej wiedzy merytorycznej dotyczącej ostoi i jednocześnie najlepiej znające

uwarunkowania zarówno społeczne jak i przyrodnicze danego terenu i często będące mocno

emocjonalnie związane z obszarem ostoi.

Działalnośd opiekunów ostoi ma dwa główne cele:

 funkcja wczesnego ostrzegania o zagrożeniach w ostoi

 przekazywanie danych monitoringowych (raz do roku) dotyczących zagrożeo, liczebności

kluczowych gatunków ptaków oraz stanu ich siedlisk na terenie ostoi ptaków, w celu analizy

trendów tych parametrów na poziomie regionalnym i ponadregionalnym oraz

odpowiedniego planowania działao ochronnych na terenie ostoi

8

DANE ZBIERANE PRZEZ OPIEKUNÓW OSTOI

rodzaj informacji

sposób wykorzystania

Informacje o działaniach

zagrażających ptakom i

siedliskom na terenie ostoi

przekazywane na bieżąco

dane monitoringowe zbierane

na terenie ostoi, przekazywane

raz do roku w formularzu

monitoringu

interwencje

raporty (co 2 lata)

przedstawiające stan ostoi

ptaków oraz główne

zagrożenia w ostojach

efekt

zmniejszenie liczby

szkodliwych działao /

inwestycji na terenie ostoi

ptaków

• skuteczniejsze planowanie działao

ochronnych, wskazanie miejsc /

gatunków priorytetowych do ochrony
• rzecznictwo i pozyskiwanie funduszy

• narzędzie do zmian legislacyjnych

Niniejsza instrukcja dotyczy głównie zbierania danych monitoringowych, ujmowanych

później przez opiekunów ostoi w formularzach monitoringu. Wytyczne dotyczące zgłaszania

występujących na bieżąco w ostojach zagrożeo i schemat procedury interweniowania w takich

sytuacjach przedstawiony będzie w osobnym, przygotowywanym dokumencie.

Główne wytyczne dotyczące działalności opiekunów ostoi ptaków

1. opiekunowie ostoi działają na zasadzie wolontariatu

2. opiekunowie dokonują co najmniej dwóch kontroli terenowych w ciągu roku na terenie ostoi,

pozwalających na zebranie podstawowych danych dotyczących m.in. zagrożeo w ostoi,

kluczowych gatunków ptaków i ich siedlisk

3. opiekunowie wypełniają i odsyłają raz do roku formularz monitoringu ostoi (do 31 września).

4. w przypadku istnienia dużego zagrożenia populacji ptaków lub siedlisk na terenie ostoi,

informacje opisujące zagrożenia powinny byd przesyłane na bieżąco

5. możliwe jest wyznaczenie więcej niż jednego opiekuna w ostoi. Dla ostoi o średniej i dużej

powierzchni jest to zalecane. W przypadku większej liczby opiekunów w ostoi powinna zostad

wybrana osoba koordynująca pracę pozostałych opiekunów (koordynator ostoi).

9

6. oprócz monitorowania ostoi, aktywni opiekunowie mogą także, poprzez kontakt i współpracę z

samorządami i lokalnymi społecznościami, podnosid świadomośd ekologiczną oraz

przekazywad informacje dotyczące ostoi, a także włączad się w działania związane z ochroną

czynną ptaków i siedlisk.

Opiekunowie ostoi mogą mied rzeczywisty, pozytywny efekt na ochronę ostoi i ptaków tam

występujących, ponieważ:



są osobami znającymi lokalne uwarunkowania społeczne i gospodarcze, dysponujące dużą

wiedzą o ostojach ptaków w swojej okolicy



są częścią rozległej, międzynarodowej sieci opiekunów



działają wg tej samej, ujednoliconej metodyki



są rozpoznawani przez instytucje rządowe i pozarządowe jako osoby o dużej merytorycznej

wiedzy o ostojach ptaków znajdujących się pod ich opieką

Kalendarz działalności opiekunów ostoi:

5 kwietnia – przysłanie umowy wolontariatu na bieżący rok i w przypadku zwrotu kosztów podróży
do ostoi, druków delegacji i biletów lub karty ewidencji przebiegu pojazdu za okres 1 styczeo – 31
marzec

15 kwietnia – 30 czerwca – główne terminy kontroli terenowych ostoi (

ze względu na specyfikę

niektórych ostoi, kontrole mogą obejmowad także inne pory roku, np. wczesną wiosnę, jesieo, czy zimę

)

5 lipca - w przypadku zwrotu kosztów podróży do ostoi, przesyłanie druków delegacji i biletów lub
karty ewidencji przebiegu pojazdu za okres 1 kwiecieo – 30 czerwiec

31 wrzesieo – przysyłanie wypełnionych formularz monitoringu ostoi za okres 1 października roku
poprzedniego – 31 września roku bieżącego

5 października – w przypadku zwrotu kosztów podróży do ostoi, przesyłanie druków delegacji i
biletów lub karty ewidencji przebiegu pojazdu za okres 1 lipca – 31 września

5 stycznia - w przypadku zwrotu kosztów podróży do ostoi, przesyłanie druków delegacji i biletów lub
karty ewidencji przebiegu pojazdu za okres 1 lipca – 31 września

10

4. MONITORING OSTOI PTAKÓW – INFORMACJE PODSTAWOWE

Program monitoringu ostoi ptaków IBA, to globalny projekt koordynowany przez BirdLife

International, a w poszczególnych krajach, przez krajowych partnerów tej organizacji (w Polsce

Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków). Monitorowanie ostoi ptaków jest częścią szerszej

strategii monitoringu BirdLife International, obejmującej także monitoring zagrożonych gatunków

(m.in. przygotowywanie Czerwonych List zagrożonych gatunków ptaków dla Międzynarodowej Rady

Ochrony Przyrody) oraz monitoring pospolitych gatunków ptaków (Common Bird Monitoring, w

Polsce Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych). Tak rozbudowany system monitoringu,

obejmujący gatunki, siedliska oraz obszary, ma na celu uzyskanie kompleksowych danych o kondycji

ptaków na świecie, w celu ich efektywniejszej ochrony.

Monitoring ostoi ptaków IBA obejmuje działania na dwóch poziomach: monitoring „podstawowy”,

który powinien byd w miarę możliwości wykonywany we wszystkich ostojach ptaków, oraz

monitoring „szczegółowy”, wykonywany tylko w wybranych ostojach. Monitoring szczegółowy,

dostarcza znacznie dokładniejszych danych, jednak ponieważ wymaga dodatkowych, znacznych

nakładów, z reguły nie może byd wykonywany corocznie i we wszystkich ostojach. Monitoring

podstawowy służy uzyskaniu znacznie bardziej ogólnych danych, które jednak zbierane są przy użyciu

możliwie niewielkich nakładów czasowych i finansowych. Niniejszy dokument dotyczy zbierania

danych w ramach monitoringu „podstawowego”.

MONITORING OSTOI PTAKÓW - PO CO?

Monitoring to zbieranie informacji o zmianach w czasie interesujących nas parametrów. Monitoring

przyrodniczy służy z reguły odpowiedzi na pytanie jak zmieniają się zasoby przyrodnicze danego

obszaru i w konsekwencji, co można zrobid żeby, w przypadku ich ubożenia, efektywnie je chronid.

Monitoring przyrodniczy nie jest więc celem samym w sobie - zbieranie danych monitoringowych w

trakcie kontroli terenowych jest etapem wstępnym do ochrony zasobów przyrodniczych.

Na poziomie poszczególnych ostoi ptaków, monitoring:

 dostarcza informacji o zagrożeniach w ostoi – co umożliwia odpowiednie zaplanowanie

działao ochronnych oraz interweniowanie w sytuacji działao bezpośrednio zagrażających

występującym tam gatunkom / siedliskom

11

 sygnalizuje, które elementy przyrodnicze ostoi najszybciej ubożeją – wskazując priorytety w

ochronie zasobów przyrodniczych ostoi

 dostarcza danych o efektywności działao ochronnych – czy podejmowane przez nas działania

mające na celu ochronę zasobów przyrodniczych rzeczywiście działają?

Na poziomie krajowym i międzynarodowym dane monitoringowe ostoi pozwalają na:

 uzyskanie informacji o trendach różnorodności biologicznej na poziomie ponadregionalnym,

co umożliwia (1) planowanie ochrony wybranych elementów przyrodniczych w szerszej skali,

(2) wypracowywanie zmian legislacyjnych dotyczących ochrony środowiska naturalnego oraz

(3) daje narzędzie do rzecznictwa i zdobywania funduszy na rzeczy ochrony zasobów

naturalnych

 uzyskanie informacji o rozmieszczeniu i liczebności gatunków „specjalnej troski” - rzadkich /

zagrożonych, których populacje skupione są z reguły na terenie ostoi ptaków IBA

Dane monitoringowe zbierane przez opiekunów na terenie ostoi będą podsumowywane w

publikowanych co 2 lata raportach. Raporty te przekazywane będą opinii publicznej, a także

wszystkim odpowiednim instytucjom rządowym i pozarządowym. Celem tych raportów będzie

zwrócenie uwagi na zmiany jakim podlegają zasoby przyrodnicze w ostojach ptaków oraz analiza

czynników zagrażających w największym stopniu gatunkom i siedliskom tam występującym. W

konsekwencji możliwe będzie wypracowanie odpowiednich strategii przeciwdziałających tym

czynnikom (programy ochrony aktywnej, zmiany legislacyjne). Jednocześnie raporty będą narzędziem

do rzecznictwa oraz zdobywania funduszy na prowadzenie działania ochronnych w ostojach, oraz

spełniały będą funkcję edukacyjną. Dodatkowo dane monitoringowe uzyskiwane przez opiekunów

wprowadzane są przez krajowych partnerów BirdLife International do Światowej Bazy Ptaków (World

Bird Database) i używane będą na potrzeby analiz na poziomie międzynarodowym – kontynentalnym

czy globalnym.

MONITORING OSTOI PTAKÓW - KTO?

Monitoring ostoi ptaków IBA oparty jest o pracę wolontariuszy. Tylko taki system odpowiedni jest dla

sytuacji, gdzie monitoring musi prowadzony byd na dużym terenie – w przypadku ostoi ptaków ponad

140 obszarów zajmujących łącznie ponad 46 000 km

2

. Udział wolontariuszy zapewnia także, że dane

monitoringowe zbierane będą w sposób ciągły, w długim okresie czasu, uniezależniając program

monitoringowy od dostępności funduszy. Jednocześnie, monitoring oparty o wolontariuszy narzuca

pewne ograniczenia – musi byd on stosunkowo prosty oraz mało czaso- i pracochłonny, gdyż tylko

12

w ten sposób będzie mógł byd wykonany regularnie, corocznie. Dane monitoringowe mogą byd

zbierane przez wszystkie osoby / instytucje, które mają przynajmniej podstawową wiedzę

przyrodniczą pozwalającą na rozpoznanie najcenniejszych elementów przyrodniczych w ostoi

(gatunki / siedliska) oraz określenie czynników zagrażających tym elementom. Coraz powszechniej

przyjmowaną praktyką jest to, że monitoring ostoi ptaków wykonują „opiekunowie ostoi”.

MONITORING OSTOI PTAKÓW – CO MONITOROWAD?

Ostoje ptaków to z reguły duże obszary, o zróżnicowanych i bogatych zasobach przyrodniczych – nie

będzie więc z reguły możliwe monitorowanie całego systemu przyrodniczego ostoi ptaków –

wszystkich gatunków ptaków, ich siedlisk, zagrożeo itp. Niezbędne jest więc określenie które

elementy są najcenniejsze oraz wybranie wskaźników, które możliwie najpełniej je będą

odzwierciedlad i o których dane będzie można w miarę możliwości łatwo zebrad.

Wskaźniki te powinny odzwierciedlad trzy elementy opisujące ostoję: (i) „stan” – kondycję ostoi, (ii)

„presję” - zagrożenia w ostoi oraz (iii) „odpowiedź” - działania ochronne podejmowane w ostoi.

Taki układ informacji pozwala na zebranie całościowego obrazu informacji istotnych dla ochrony

ptaków w ostojach i w taki też sposób ujęte są dane monitoringowe w formularzu monitoringu ostoi

ptaków, wypełnianym przez opiekunów ostoi.

STAN

ODPOWIEDŹ

PRESJA

DZIAŁANIA

OCHRONNE

PODEJMOWANE

W OSTOI

ZAGROŻENIA

W OSTOI

STAN POPULACJI

KLUCZOWYCH

GATUNKÓW

PTAKÓW I ICH

SIEDLISK

13

STAN OSTOI określają parametry dotyczące liczebności populacji kluczowych gatunków ptaków

występujących w ostoi. Często mogą to byd dane o jednym, odpowiednio dobranym gatunku,

którego występowanie dobrze odzwierciedlad będzie najcenniejsze walory przyrodnicze ostoi.

Dane o liczebności gatunku mogą mied formę dokładnie oszacowanej wielkości populacji dla

całej ostoi lub tylko indeksów liczebności uzyskanych na powierzchniach monitoringowych.

Informacją uzupełniającą o kondycji w jakiej znajduje się ostoja są dane o powierzchni i jakości

siedlisk zajmowanych przez kluczowe gatunki ptaków. Dane o siedliskach są szczególnie istotne,

gdy brak jest danych o populacjach ptaków

PRESJA to wskaźniki dotyczące czynników zagrażających ptakom w ostoi. Na terenie ostoi ptaków z

reguły działad będzie zespół różnych czynników mogących negatywnie oddziaływad na

występujące tam ptaki. Najbardziej kluczowe będą informacje o czynnikach zagrażających

gatunkom kwalifikującym w ostoi. W formularzu monitoringu informacje o zagrożeniach

kodowane są wg czterostopniowej skali liczbowej obrazującej trzy elementy zagrożenia: (1)

okres działania, (2) zasięg oraz (3) natężenie poszczególnych czynników, i zbieranie informacji o

zagrożeniach powinno uwzględniad te trzy aspekty działania czynników.

ODPOWIEDŹ dotyczy informacji o działaniach ochronnych podejmowanych na terenie ostoi ptaków.

Obejmują one m.in. dane o wskazaniu obszaru do ochrony, istnieniu planu ochrony, a także o

podejmowanych na terenie ostoi działaniach ochronnych (ochrona aktywna, działalnośd

edukacyjna, inwentaryzacja itp.). Dane zbierane w tej części informują nas o tym, na jakim

etapie wdrażania jest ochrona danego terenu oraz czy jakośd ochrony danego obszaru zmienia

się w czasie. Dane o działaniach ochronnych to głównie dane „miękkie” uzyskiwane w urzędach,

instytucjach, na stronach www itp.

Monitoring prowadzony przez opiekunów ostoi ma na celu dostarczenie informacji, jak wskaźniki

odzwierciedlające „stan”, „presję” oraz „odpowiedź” w ostoi zmieniają się w czasie, w kolejnych

latach, zarówno w przypadku poszczególnych ostoi, jak na poziomie regionalnym, krajowym, czy

globalnym. Indeksy, na podstawie których będzie można wnioskowad o takich zmianach muszą byd

stosunkowo proste, a szczegółowośd i kompletnośd danych będzie w dużej mierze uzależniona od

możliwości monitoringowych poszczególnych opiekunów / grup opiekunów. Opiekun ostoi powinien

byd jednak w stanie corocznie (w ostateczności co 2 lata) podad przynajmniej 1 wskaźnik opisujący

„stan”, „presję” i „odpowiedź” w ostoi.

14

Wskaźniki opisujące „stan” oraz „presję” powinny zostad wybrane przez opiekuna, bazując na

znajomości ostoi i gatunków ptaków tam występujących. Wybierz:



wskaźnik „stanu” ostoi – gatunek lub grupę gatunków które będziesz mógł corocznie

(ewentualnie co 2 lata) objąd liczeniami. Gatunki te muszą możliwie najlepiej odzwierciedlad

najcenniejsze elementy przyrodnicze ostoi – będą to z reguły gatunki dla których dany obszar

jest wyjątkowo ważny w skali kraju – gatunki kwalifikujące w ostoi, najbardziej zagrożone lub

o najwęższych wymaganiach siedliskowych. Mogą to byd zarówno gatunki lęgowe, jak i

gatunki przelotne / zimujące. Pamiętaj, że nie musisz objąd monitoringiem całej populacji

danego gatunku w ostoi, może to byd tylko jej częśd. Postaraj się oszacowad jakośd i

powierzchnię siedliska wykorzystywanego przez kluczowe gatunki ptaków w ostoi - w

przypadku, gdy nie możesz mógł zebrad danych o populacjach ptaków, o „stanie” ostoi

będzie można wnioskowad na podstawie tych parametrów siedliska (więcej szczegółów w

rozdz. 4a)



wskaźnik „presji” w ostoi – w ramach monitoringu zbierane będą informacje o wielu

czynnikach zagrażających ptakom w ostoi, ważne jednak, aby zwrócid szczególną uwagę na

czynniki zagrażające szczególnie gatunkom kwalifikującym w ostoi, bądź innym kluczowym

gatunkom, odzwierciedlających „stan” ostoi. Staraj się oceniad zagrożenia pod kątem ich

przedstawiania w formularzu monitoringu – a więc zwród uwagę na okres ich trwania, zasięg

ich działania oraz natężeniu (więcej szczegółów w rozdz. 4b)

Ze względu na znaczne zróżnicowanie ostoi ptaków (wielkośd, siedliska, dostępnośd terenu,

możliwości monitoringowe) i gatunków tam występujących, same wskaźniki „stanu”, i „presji” mogą

znacznie różnid się między ostojami. Jednak stosowanie takiej samej, zestandaryzowanej metodyki

zbierania danych terenowych w kolejnych latach, pozwoli na ich porównywanie w czasie, natomiast

system liczbowego kodowania tych danych (patrz Rozdział 6) sprawia, że wskaźniki uzyskiwane w

różnych ostojach / regionach także będą mogły byd porównywane.

Możliwości monitoringowe opiekunów ostoi mogą się także zmieniad w czasie – w różnych latach

będziemy mogli z różną intensywnością kontrolowad ostoje ptaków. Ważne jest więc wybranie

zestawu podstawowych danych, które będziemy mogli zbierad corocznie. Należy więc np. założyd,

że co roku liczymy na wybranych powierzchniach monitoringowych jeden, wybrany gatunek lub

grupę gatunków, które dobrze odzwierciedlają walory przyrodnicze ostoi i jej kondycję oraz oceniamy

tam zagrożenia i kondycję siedlisk. Natomiast jeśli nasze możliwości monitoringu zwiększą się

15

(dodatkowi ludzie, czas, fundusze) możemy w niektórych latach dane monitoringowe uzupełniad o

liczenia innych gatunków ptaków oraz kontrole dodatkowych powierzchni monitoringowych.

Wybranie zestawu podstawowych danych zbieranych corocznie gwarantuje stały punkt odniesienia

do porównywania wskaźników uzyskiwanych w różnych latach.

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 ….. n

monitoring

ostoi

powinien

dostarczad

corocznie

podstawowy zestaw danych o ostoi, tak by stworzyd system
referencyjny wg którego będzie można wnioskowad o
zmianach wskaźników opisujących ostoję

w miarę możliwości, co kilka lat
można

rozszerzyd

zakres

zbieranych w ostoi danych, tak by
uzupełnid informacje o ostoi

MONITORING OSTOI PTAKÓW – JAK?

Dane zbierane w ramach monitoringu muszą precyzyjnie odpowiadad na pytanie, jakie stawiamy

planując konkretny system monitoringu. W przypadku monitoringu ostoi ptaków wykonywanego

przez opiekunów ostoi te pytania to: jaki jest stan ostoi? (stan kluczowych gatunków ptaków i ich

siedlisk); jakie czynniki zagrażają utrzymaniu korzystnego stanu ostoi? oraz jakie działania ochronne

podejmowane są w ostoi, aby zapewnid właściwy stan ochrony?. Monitoring umożliwia wykazanie

jak wskaźniki określające te informacje zmieniają się w czasie. Monitoring musi więc byd

zaplanowany na tyle szczegółowo, by jego wyniki dostarczyły odpowiedzi na te pytania i jednocześnie

byd na tyle ogólny, żeby mogły byd zbierane przy użyciu prostej metodyki i aby możliwe było

porównywanie danych uzyskiwanych w różnych latach, a także na różnych obszarach / w różnych

siedliskach.

16

Żeby dane zbierane w ramach monitoringu spełniały swój cel, monitoring musi byd:

1. systematyczny – dane monitoringowe zbierane są w regularnych odstępach czasu

2. długotrwały

3. oparty o prostą, dobrze zaplanowaną metodykę

4. prowadzony w zestandaryzowany sposób

Dla osób monitorujących ostoje ptaków, z powyższego wynikają dwa ważne punkty:



należy dążyd do regularnego (chod niekoniecznie bardzo częstego) i długotrwałego

(wieloletniego) zbierania danych



należy dążyd do maksymalnego zestandaryzowania wszystkich czynników związanych z

kontrolami terenowymi (termin, pora, miejsce, czas trwania kontroli, doświadczenie

terenowe obserwatora, rodzaj zbieranych informacji)  dane monitoringowe powinny byd

w kolejnych latach zbierane w możliwie podobny sposób.

Standaryzacja metodyki zbierania danych w terenie, czyli wykonywanie go w kolejnych latach w

możliwie podobny sposób, zapewnia sprawia, że różnice we wskaźnikach uzyskiwane w kolejnych

latach prowadzenia monitoringu, są powodowane w większym stopniu rzeczywistymi zmianami w

analizowanych parametrach, a w mniejszym stopniu różnicami w prowadzeniu badao terenowych.

Monitoring ostoi ptaków prowadzony przez opiekunów ostoi powinien byd w miarę możliwości

„kompatybilny” z pozostałymi programami monitoringu przyrodniczego. Szczególnie należy tu

wspomnied o programach, w których dane zbierane są w sposób systematyczny i wg

zestandaryzowanej metodyki, np. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych, Monitoring Ptaków

Drapieżnych, Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków, Monitoring Ptaków Mokradeł, monitoring

stanowisk lęgowych ptaków szponiastych prowadzony przez Komitet Ochrony Orłów, a także

działania inwentaryzacyjne wykonywane w Parkach Narodowych, czy innych obszarach chronionych.

Oznacza to po pierwsze, że dane uzyskiwane w ramach tych projektów monitoringowych mogą byd

używane do wnioskowania o „kondycji” ostoi czy o natężeniu zagrożeo w ostoi (ale tylko jeśli dane te

zbierane są systematycznie i wg ustalonej metodyki), a po drugie, że opiekunowie są zachęcani do

włączania się w te programy monitoringowe i kontrole powierzchni monitoringowych w ramach tych

programów na terenie ostoi ptaków znajdujących się pod ich opieką.

17

MONITORING OSTOI PTAKÓW – GDZIE?

Programem monitoringu można objąd całą ostoję, lub tylko jej częśd. Decyzja jak duży obszar objąd

monitoringiem zależy od wielu czynników: liczby opiekunów działających na terenie ostoi, ich

doświadczenia oraz możliwości czasowo-logistycznych, a także od wielkości ostoi, typu siedliska

dominującego w ostoi oraz stopnia trudności w wykrywaniu gatunków wybranych do monitoringu.

Można przyjąd, że ostoje wodne z dużym otwartym lustrem wody oraz polno-leśne o wielkości do

3 000 ha, można monitorowad w całości. W przypadku większej liczby opiekunów (min. 3-5 osób)

można założyd że także większe obszary, do 10 000 ha, mogą byd monitorowane na całej swej

powierzchni. W większości ostoi nie będziemy jednak w stanie zebrad danych monitoringowych na

terenie całej ostoi – monitoring prowadzid będziemy na wybranych powierzchniach monitoringu.

MONITORING OSTOI PTAKÓW

CAŁA OSTOJA MONITOROWANA

CZĘŚD OSTOI MONITOROWANA

• małe ostoje (do 3 000 ha)
• większe ostoje (> 3 000 ha) +
duże możliwości
monitoringowe (ludzie, czas)

• małe ostoje + niewielkie
możliwości monitoringowe
• ostoje o średniej i dużej
powierzchni (> 3 000 ha)

powierzchnie monitoringu

wybrane nielosowo

wybrane losowo

Wybór powierzchni monitoringowych jest szczególnie istotny w przypadku dużych i trudnych do

monitorowania ostoi, głównie ostoi leśnych, ostoi położonych w długich dolinach rzecznych oraz

ostoi w terenie górskim. Wybieranie powierzchni na których prowadzi się monitoring służy temu,

żeby dane zbierane w kolejnych latach były porównywalne, kluczową sprawą jest więc powtarzanie

kontroli terenowych na tych samych powierzchniach w kolejnych latach.

18

Powierzchnie wybierane mogą byd w sposób losowy, lub nielosowy.

1. Losowe wybranie powierzchni monitoringu, przy ich odpowiednio dużej liczbie, gwarantuje

reprezentatywnośd materiału zebranego na nich, dla całej powierzchni ostoi. Na wybranych

w ten sposób powierzchniach możemy liczyd wybrane gatunki ptaków, a także oceniad stan

siedlisk oraz zagrożenia. Losowe wybieranie powierzchni jest szczególnie istotne w przypadku

dużych ostoi, np. ostoi leśnych gdzie zasoby przyrodnicze (gatunki / siedliska) rozmieszczone

są stosunkowo równomiernie na całym obszarze ostoi. Wyniki uzyskane na powierzchniach

losowych, jeśli jest ich odpowiednio dużo, można ekstrapolowad na cały obszar ostoi. Wadą

losowego wyboru powierzchni do monitoringu jest fakt, że mogą one omijad miejsca

najcenniejsze na terenie ostoi.

2. Nielosowe wybieranie powierzchni monitoringu zakłada wyznaczenie najbardziej

kluczowych miejsc dla ptaków na terenie ostoi i objęcie ich kontrolami terenowymi. Wyniki

zebrane na tych powierzchniach nie będą reprezentatywne dla całej ostoi, pozwolą jednak na

zebranie informacji o najcenniejszych gatunkach, które często występują punktowo, lokalnie.

Przykładem mogą byd długie doliny rzeczne, gdzie tylko na wybranych odcinkach z

odpowiednim siedliskiem, znajdują się kolonie rybitw i mew, lub duże zbiorniki wodne

(zbiorniki zaporowe, zatoki przymorskie itp.) gdzie koncentracje ptaków migrujących /

zimujących występują tylko w niektórych częściach zbiornika.

3. W wielu ostojach najlepszym rozwiązaniem będzie system mieszany, czyli połączenie

losowego i nielosowego wyboru powierzchni monitoringowych. Kontrole terenowe obejmą

więc miejsca wyjątkowo cenne, wybrane nielosowo do monitoringu (z reguły 1-3

powierzchnie), oraz kilka - kilkanaście powierzchni wybranych losowo (z reguły 4-10, w

zależności m.in. od wielkości i przeznaczenia).

Powierzchnie monitoringu mogą byd mied przebieg poligonowy (powierzchnie w siatce kwadratów,

lub szczególnie w przypadku powierzchni wybieranych nielosowo kształt nieregularny), liniowy

(transekty wzdłuż dróg oddziałowych w lesie, odcinki doliny rzecznej, odcinki brzegu zbiornika

zaporowego) lub punktowy. W przypadku powierzchni poligonowych zaleca się powierzchnie oparte

o siatkę kwadratów 1 x 1 km lub wielokrotnośd tej wielkości, natomiast w przypadku powierzchni

liniowych zaleca się transekty liniowe o długości 2 km (lub wielokrotnośd: 4-6 km, wtedy jednak

każdy odcinek traktowany jest jako jedna powierzchnia monitoringowa). Powierzchnie

monitoringowe o takiej wielkości będą właściwe dla oceny zagrożeo, stanu siedlisk lub uzyskania

wskaźników liczebności stosunkowo powszechnie występujących gatunków ptaków. W przypadku

oceny liczebności ptaków występujących w znacznym rozproszeniu (np. ptaki szponiaste, sowy)

19

zaleca się stosowanie powierzchni poligonowych opartych o wielokrotnośd siatki 1 x 1 km (np. 3 x 3

km, 5 x 5 km), liczenia z punktów opartych o taką siatkę lub transekty liniowe o długości 5-10 km.

Punktowe powierzchnie monitoringu zalecane są szczególnie w przypadku liczeo ptaków

migrujących, lub zimujących.

Liczba powierzchni monitoringowych zależed będzie m.in. od wielkości ostoi, gatunków wybranych

do monitoringu oraz od możliwości monitoringowych opiekunów. Większa liczba małych powierzchni

monitoringowych będzie lepsza w przypadku liczeo stosunkowo pospolitych gatunków ptaków (np.

niektóre dzięcioły, niektóre ptaki wróblowe czy siewkowe) oraz do oceny zagrożeo w ostoi i stanu /

powierzchni siedlisk. Wtedy generalnie można przyjąd, że w przypadku ostoi stosunkowo niewielkich,

gdzie powierzchnie monitoringowe obejmują ponad 20% całkowitej powierzchni ostoi, wystarczy

wyznaczyd 3-5 powierzchni monitoringowych. W większości przypadków jednak powierzchnie

monitoringowe będą obejmowały tylko niewielką częśd ostoi (poniżej 20%, często poniżej 10%

powierzchni całkowitej) i w takich przypadkach zaleca się wyznaczanie minimum 6 losowych

powierzchni monitoringowych (+2-3 powierzchnie wybrane nielosowo jeśli istnieje koniecznośd ich

wyboru). Liczba ta będzie m.in. zależed od tego ile gatunków monitorujemy i czy mogą byd one

liczone równocześnie na tych samych powierzchniach monitoringowych (w większości przypadków

nie będzie to możliwe, ze względu na różne szczyty aktywności poszczególnych gatunków w sezonie).

W przypadku jednego stosunkowo rozpowszechnionego gatunku, liczonego na powierzchniach

losowych, dane zebrane powinny byd na min. 3 powierzchniach. W przypadku monitorowania

gatunków o dużych terytoriach, (np. sowy, lelek, niektóre szponiaste) zamiast kilku mniejszych

powierzchni, lepiej założyd jedną dużą powierzchnię monitoringową. W kolejnych latach powinniśmy

kontrolowad TE SAME powierzchnie.

Jak losowo wybierad powierzchnie do monitoringu?

Powierzchnie poligonowe oparte o siatkę kwadratów będzie można wybrad korzystając z aplikacji GIS

połączonej z cyfrowymi mapami ostoi dostępnej dla opiekunów ostoi (instrukcja obsługi tej aplikacji

w osobnym dokumencie). W programie QuantumGIS opiekunowie mogą przy użyciu „nałożonej” na

mapy ostoi siatki kwadratów 1 x 1 km (w systemie kwadratów używanych w Monitoringu Pospolitych

Ptaków Lęgowych), wylosowad powierzchnie do monitoringu. Kod kwadratu można wylosowad np.

używając generatora liczb losowych (dostępny np. na stronie http:// www.random.org/integers).

Transekty liniowe można losowad w podobny sposób, używając numerów oddziałów leśnych, lub

kilometrów wodnych do losowania odcinków do monitoringu w dolinach rzek.

20

Przykład wyboru powierzchni monitoringowych w ostoi rzecznej oraz w ostoi leśnej, w sytuacji gdy
nie możemy objąd monitoringiem całej ostoi

Powierzchnie monitoringowe wybrane nielosowo – obejmujące
najcenniejsze fragmenty doliny rzecznej: kompleks łach z kolonią
rybitw rzecznych i białoczelnych oraz starorzecze z bączkiem,
zielonką i kolonią rybitw czarnych

Losowo wybrane powierzchnie monitoringowe w dolinie rzecznej (sześd
transektów liniowych, każdy o dług. 2 km). Na tych reprezentatywnych
fragmenty doliny rzecznej

można ocenid zagrożenia w ostoi, stan

siedlisk, a także liczebnośd wybranych gatunków ptaków (np. zimorodek,
sieweczka rzeczna).

Losowo wybrane powierzchnie monitoringowe (siedem
transektów liniowych, każdy o dług. 2 km) reprezentatywnych dla
całości kompleksu leśnego. Ich kontrole dostarczą informacji o
zagrożeniach w ostoi , stanie siedlisk oraz mogą służyd do
wykonania liczeo wybranych gatunków ptaków (np. dzięcioła
czarnego)

Jedna, nielosowo wybrana powierzchnia monitoringowa,
obejmująca wyjątkowo cenny fragment ostoi – rozległy
kompleks piaszczystych wydm śródleśnych – lęgowisko lelka
oraz świergotka polnego

Jedna, nielosowo wybrana powierzchnia monitoringowa,
wytypowana do wykonania liczeo włochatki i lelka. Kontrole tej
powierzchni, ze względu na trudnośd liczenia tych dwóch
gatunków , mogą odbywad się nie corocznie, a tylko w latach
gdzie zasoby ludzkie / czasowe na to pozwalają. Pozostałe
powierzchnie powinny byd kontrolowane co roku.

21

MONITORING OSTOI PTAKÓW – KIEDY I JAK CZĘSTO?

Monitoring ostoi ptaków powinien optymalnie byd prowadzony corocznie. W ostateczności powinien

on dostarczad co dwa lata informacji o przynajmniej jednym wskaźniku dla „kondycji”, „presji” oraz

„odpowiedzi” w ostoi.

Czym więcej czasu możesz poświęcid na monitoring ostoi ptaków tym lepiej. Ponieważ jednak zasoby

czasowe są z reguły ograniczone, a możliwości monitorowania ostoi będą różne w przypadku różnych

wolontariuszy, system monitorowania ma 2 poziomy:

1. poziom podstawowy – 2 efektywne kontrole* podczas których zebrane są dane dotyczące

kondycji i zagrożeo w całości ostoi lub na wybranych powierzchniach monitoringowych

2. poziom rozszerzony – 3 i więcej efektywnych kontroli* całej ostoi lub na wybranych

powierzchniach monitoringowych

*

kontrola jedno- lub wielodniowa w zależności od wielkości monitorowanego obszaru

TERMINY KONTROLI powinny byd dopasowane do specyfiki poszczególnych ostoi. Będą one się

różnid w zależności od tego, czy gatunkami kluczowymi w ostoi są gatunki lęgowe (wcześnie lub

późno gniazdujące), przelotne czy zimujące, a także jaki typ siedlisk występuje w ostoi. Opiekun sam

więc musi, na podstawie znajomości terenu i występujących tam gatunków, oraz dostępnych danych

literaturowych, ustalid właściwe terminy kontroli. Ogólnie zaleca się w przypadku ostoi wyznaczonych

głównie dla gatunków lęgowych:

 poziom podstawowy - 2 kontrole w roku: (1) wczesnowiosenna (15 kwietnia – 10 maja); (2)

późnowiosenna (20 maja – 15 czerwca)

 poziom rozszerzony – 3 i więcej kontroli w roku: (1) wczesnowiosenna (10-25 kwietnia); (2)

późnowiosenna (1 maja – 15 maja); (3) wczesnoletnia (1 czerwca - 20 czerwca) [+ kontrole

uzupełniające: wczesnowiosenna II (15 – 30 marzec); późnowiosenna II (15 – 30 maja);

wczesnoletnia II (20 czerwca – 10 lipca)

W przypadku ptaków migrujących terminy szczytu przelotu mogą się znacznie różnid między

gatunkami / obszarami i powinny byd one ustalone na podstawie znajomości danego terenu. W

przypadku ptaków zimujących kluczowa jest kontrola okresie 10-20 stycznia (+ w miarę możliwości

dwie kontrole uzupełniające: 10-20 grudnia; 10-20 luty).

22

Staraj się prowadzid kontrole terenowe w godzinach porannych (4:30 – 10:00) i popołudniowych

(16:00 – 21:00), wtedy gdy ptaki są najbardziej aktywne. Jednocześnie pamiętaj, żeby godziny

kontroli dopasowad do specyfiki wykrywania poszczególnych gatunków, bazując na swoim

doświadczeniu i dostępnych danych literaturowych.

Pamiętaj, że liczenia w kolejnych latach powinny byd wykonywane w miarę możliwości w tych

samych terminach, w tych samych godzinach i z podobną prędkością!

4a. MONITORING „STANU” OSTOI – POPULACJI PTAKÓW I SIEDLISK

Podane tutaj informacje to ogólne wskazówki, jakie dane dotyczące ptaków i ich siedlisk powinny byd

zebrane w ramach monitoringu ostoi ptaków IBA, oraz jak należy je zbierad żeby miał one wartośd

naukową i spełniały swój cel – można było na ich podstawie wnioskowad o zmianach w czasie

kondycji ostoi. Nie umieszczono tutaj szczegółowych informacji o tym jak wykonywad kontrole

nastawione na wykrywanie poszczególnych gatunków – głównie dlatego, żeby nie dublowad dobrych

opracowao na ten temat , które powstały: np. „Podręcznik monitoringu ptaków na obszarach

chronionych”, Chylarecki P, Sikora A, Cenian Z (red.). Główny Inspektorat Ochrony Środowiska,

Warszawa 2009.

Dane o kluczowych gatunkach ptaków występujących w ostoi mogą wskazywad w jakiej kondycji

znajduje się dany obszar, oraz czy jego status (wartośd przyrodnicza) zmienia się w czasie. W praktyce

gatunki te, to gatunki kwalifikujące dany obszar jako ostoję ptaków IBA, lub gatunki umieszczone w

SDF-ie z oceną populacji A, B, lub C i one w pierwszej kolejności powinny byd monitorowane na

terenie ostoi ptaków.

[informacje o tym które gatunki są kwalifikujące w danej ostoi można znaleźd na

stronie www.ostojeptakow.pl, natomiast aktualne SDF-y z listą gatunków występujących w ostoi oraz oceną

znaczenia

ich

populacji

znajdują

się

na

stronie

Ministerstwa

Środowiska

http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/ ].

O tym, które gatunki objąd monitoringiem, zadecydują możliwości monitoringowe opiekunów ostoi.

Optymalnie jeśli w ramach monitoringu opiekunowie będą mogli ująd wszystkie gatunki

kwalifikujące w ostoi – w miarę możliwości listę tą można rozszerzyd do pozostałych istotnych w

danej ostoi gatunków (jeśli nasze zasoby ludzkie i czasowe są duże), lub skrócid do jednego,

kluczowego gatunku (jeśli nasze zasoby ludzkie i czasowe są zbyt małe). Ważne jednak by pamiętad,

że lepiej jest wybrad jeden gatunek lub niewielką grupę gatunków i monitorowad je corocznie, niż

23

zaplanowad zbyt rozbudowany system monitoringowy, na który zabraknie nam zasobów w kolejnych

latach.

POZIOM PODSTAWOWY

POZIOM UPROSZCZONY

POZIOM ROZSZERZONY

wybrane gatunki kwalifikujące
/ jeden gatunek kwalifikujący

wszystkie gatunki kwalifikujące

gatunki kwalifikujące + pozostałe
gatunki z SDF z oceną A,B,C + inne
ważne gatunki (PCzK, gatunki
ważne regionalnie)

duże możliwości monitoringowe,
mała ostoja, niewiele gatunków
kwalifikujących

małe możliwości
monitoringowe, duża ostoja,
wiele gatunków kwalifikujących

W przypadkach gdy musimy ograniczyd monitoring tylko do 1-go gatunku, należy wybrad taki

gatunek, którego liczebnośd najlepiej odzwierciedla walory całej ostoi – będzie to z reguły gatunek o

najwyższym stopniu zagrożenia, lub najbardziej specyficznych wymaganiach siedliskowych.

Gdy nasze zasoby czasowe, ludzkie czy finansowe są odpowiednio duże, w ostoi powinny byd

monitorowane pozostałe cenne gatunki ptaków (w pierwszej kolejności wszystkie gatunki które

umieszczone są w SDF-ie z ocena populacji A, B lub C, a poza tym pozostałe gatunki z Załącznika I

Dyrektywy Ptasiej, a także z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, gatunki o ograniczonym zasięgu,

gatunki ważne na poziomie regionalnym itp.). Szczególnie istotny jest monitoring gatunków, które

według naszej wiedzy mogą, po zebraniu pełniejszych danych, kwalifikowad obszar jako ostoję

ptaków (mogą stad się gatunkami kwalifikującymi).

Po wybraniu gatunków do monitoringu, zaplanuj system kontroli terenowych, bazując na swojej

wiedzy i dostępnych pozycjach literaturowych (na szczególną uwagę zasługuję: „Podręcznik

monitoringu ptaków na obszarach chronionych”, Chylarecki P, Sikora A, Cenian Z (red.). Główny

Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa 2009).

Wielkośd populacji poszczególnych gatunków określana będzie na podstawie pełnej inwentaryzacji

całej populacji, lub częściej, szacowana na podstawie liczeo przeprowadzonych na powierzchniach

24

monitoringowych. Decyzja, czy inwentaryzowad całą populację, czy tylko jej częśd na powierzchniach

monitoringowych będzie głównie uzależniona od specyfiki i trudności w wykrywaniu gatunków

monitorowanych oraz od naszych możliwości monitoringowych. W praktyce inwentaryzacja całej

populacji będzie możliwa w przypadku kilku grup ptaków (m.in. gniazdujące kolonijnie rybitwy,

mewy, czaple, migrujące / zimujące blaszkodziobe) czy wybranych siedlisk (np. stawy rybne,

niewielkie doliny rzeczne). Warto pamiętad, że informacja o niewykryciu gatunku X mimo poszukiwao

i jego obecności w poprzednich latach też jest ważna i powinna zostad umieszczona w formularzu

monitoringu!

RODZAJ UZYSKANYCH DANYCH O LICZEBNOŚCI GATUNKÓW

OBJĘTYCH MONITORINGIEM

• gatunki łatwe do liczenia
• gatunki gniazdujące kolonijnie
• gatunki gniazdujące lokalnie
• małe ostoje ptaków
• duże możliwości monitoringowe
(ludzie, czas, doświadczenie)

•

gatunki trudne do liczenia

• gatunki gniazdujące w rozproszeniu
• gatunki stosunkowo pospolite
• duże ostoje ptaków
• ograniczone możliwości monitoringu
(zbyt mało ludzi, za małe doświadczenie)

INWENTARYZACJA (liczenia całej

populacji)

DANE O WIELKOŚCI CAŁEJ

POPULACJI

PRÓBKOWANIE (liczenia na

powierzchniach monitoringowych)

OSZACOWANIE LICZEBNOŚCI DLA

CAŁEJ POPULACJI LUB INDEKSY

LICZEBNOŚCI

Przykłady wskaźników liczebności uzyskiwanych w ramach monitoringu ostoi ptaków:



liczebnośd uzyskana w wyniku inwentaryzacji całej populacji w ostoi, np. rybitwa rzeczna - 112 par



ekstrapolacja wielkości całej populacji na podstawie liczenia na powierzchniach monitoringowych;
np. lelek – 24-36 samców / 40 km

2

 70-115 samców w całej ostoi



indeksy liczebności; np. muchołówka białoszyja: 45-56 samców / 8 km transektu, dzięcioł średni:
11-14 terytoriów / km

2

, derkacz: od 9, 9, 11, 17 samców stwierdzonych podczas jednej nocy na 4

transketach, każdy o dług 6 km.



ptaki migrujące / zimujące: 34 000 os. ptaków wodno-błotnych (maksymalne zgrupowanie
stwierdzone jednego dnia w całej dolinie rzecznej); 11 000 os. gęsi zbożowej wylatujących na
żerowisko; dane z dwóch punktów obserwacyjnych, maksymalna wartośd z 4 dni obserwacji

25

Każdy z tych wskaźników liczebności może zostad użyty do oceny „stanu” ostoi i potencjalnych zmian

tego stanu w czasie, jeśli tylko: (1) wybrany do monitoringu gatunek, rzeczywiście dobrze

odzwierciedla walory przyrodnicze danego obszaru; (2) metodyka zbierania danych o liczebności

poszczególnych gatunków będzie w kolejnych latach taka sama.

Informacją uzupełniającą nasza wiedzę o „stanie” ostoi jest powierzchnia oraz kondycja siedlisk

zajmowanych przez kluczowe gatunki ptaków w ostoi. Staraj się oszacowad powierzchnię siedlisk

zajmowanych przez kluczowe gatunki ptaków, a także zmiany w ich zasięgu w kolejnych latach. Nie

musza mied one formy dokładnych danych metrycznych, mogą to byd jedynie oszacowania jakimi

dysponujesz, odnoszące się do potencjalnej powierzchni siedliska w ostoi (czyli takiej jaką

zajmowałoby dane siedlisko, jeśli nie działałyby żadne negatywne czynniki, np. dobra (>90%

powierzchni potencjalnej), przeciętna (70-90%), zła (40-70%), bardzo zła (<40% powierzchni

potencjalnej). Uzupełniające informacje dotyczące zasięgu siedlisk można uzyskad na podstawie zdjęd

lotniczych, dostępnych m.in. przy użyciu aplikacji GoogleEarth (dostępny na stronie

http://earth.google.com/) oraz serwisu Geoportal (http://geoportal.gov.pl/)

Oceniając zasięg siedliska, zwracaj także uwagę na jakości siedliska, w kategoriach jego

przydatności dla ważnych gatunków ptaków w ostoi. Oceniając jakośd siedliska postaraj się ocenid

takie jego parametry, jak np. wiek drzewostanu, częstośd występowania drzew dziuplastych, poziom

wody w zbiorniku, sukcesja na łąkach, okresowe zalewanie łąk w dolinach rzecznych. Jakośd siedliska

oceniaj pod kątem gatunków najważniejszych w danej ostoi, i podaj w formularzu informacje dla

których gatunków dane siedlisko jest kluczowe. Np. zarastanie łąk krzewami ma negatywny wpływ na

liczebnośd derkacza, ale pozytywny na występowanie gąsiorka – zadecyduj o tym, który z tych dwóch

gatunków jest ważniejszy w ostoi i dla niego oceo jakośd siedliska oraz odpowiednio zagrożenia.

Dane o siedliskach staraj się uzyskiwad corocznie, najlepiej podczas kontroli terenowych

mających na celu liczenia ptaków. Są one wyjątkowo ważne wtedy, gdy brak jest z ostoi danych o

populacjach ptaków – „stan” ostoi może byd wtedy szacowany na podstawie zasięgu i jakości

kluczowych siedlisk w ostoi.

Przy prowadzeniu kontroli terenowych pamiętaj także:



praca w terenie może byd niebezpieczna – pamiętaj o zachowaniu bezpieczeostwa! Kontrole w

ostoi prowadź, jeśli tylko to możliwe, dwójkami (szczególnie kontrole w terenach górskich,

bagiennych oraz kontrole nocne). Upewnij się także czy masz ze sobą naładowany telefon

komórkowy, tak, żebyś mógł w razie niebezpieczeostwa wezwad pomoc.

26



przy kontrolach gniazd, kolonii, tokowisk, ważne żeby NIE SZKODZID ptakom! Lepiej nie zebrad

danych, niż ryzykowad spowodowanie dużych strat w lęgach zagrożonego gatunku.

4b. MONITORING „PRESJI” – ZAGROŻEO W OSTOI

Monitoring zagrożeo obejmuje zarówno dane zbierane podczas kontroli terenowych, jak i dane

„miękkie”, które uzyskad można w urzędach, instytucjach paostwowych, czy przeglądając strony

www.

Prowadząc kontrole terenowe w ostoi staraj się oceniad zagrożenia pod kątem okresu ich trwania,

zasięgu ich działania w ostoi oraz natężenia z jakim oddziaływują na ptaki i ich siedliska. Informacje

dotyczące tych 3 elementów działania zagrożeo są następnie przedstawiane w formularzu

monitoringu, zakodowane wg 4-stopniowego systemu liczbowego. Oprócz ogólnych wrażeo, które

mogą byd w dużej mierze subiektywne (np. „dobry stan zachowania drzewostanu będącego

legowiskiem dzięcioła średniego”, czy „zbyt niski stan wody na zalewanych okresowo łąkach”) staraj

się zanotowad informacje ilościowe dotyczące zagrożeo (np. liczba miejsc z wycinką na

kontrolowanych transektach, liczba nielegalnych wysypisk śmieci na powierzchni monitoringowej, czy

liczba osób spotkanych podczas kontroli, mogąca odzwierciedlad presję turystyczną).

W ostoi działał będzie zestaw wielu czynników, często bardzo różnych, które mogą negatywnie

oddziaływad na ptaki. Informacje o wszystkich tych czynnikach powinny znaleźd się w formularzu

monitoringu. Warto jednak pamiętad, że czynnik który jest zagrożeniem dla jednego gatunku, może

byd neutralny, lub wręcz pożądany dla innego. Przykładowo, zarastanie podmokłych łąk krzewami

będzie miało negatywny wpływ na występujące tam ptaki siewkowe, czy derkacza, natomiast

pozytywnie wpłynie na obecnośd gąsiorka, czy derkacza. Wskazany więc powinien byd jeden czynnik /

grupa czynników, najistotniejszy, czyli wpływający najsilniej na kluczowy gatunek / grupę gatunków

w ostoi. Informacje o tym, który typ zagrożenia jest najistotniejszy w ostoi można umieścid w

formularzu monitoringu w części opisowej zagrożeo (str. 2), lub w tabeli prezentującej zagrożenia. W

przypadku dużej liczby czynników działających w ostoi, to właśnie na podstawie jednego wybranego

zagrożenia mającego największe znaczenie w Twojej ostoi, będzie wyliczany wskaźnik „presji’ w ostoi

(wskaźnik ten wyliczany jest przez osobę koordynującą monitoring – patrz rozdział 6).

27

4c. MONITORING „ODPOWIEDZI” – DZIAŁAO OCHRONNYCH PODEJMOWANYCH W OSTOI

Informacje dotyczące „odpowiedzi” w ostoi, czyli podejmowanych tam działao ochronnych, obejmują

głównie informacje o wskazaniu obszaru do ochrony, istnieniu planu ochrony, a także o

podejmowanych na terenie ostoi działaniach ochronnych (ochrona aktywna, działalnośd edukacyjna,

inwentaryzacja itp.). Informacje te, to dane „miękkie”, uzyskiwane w urzędach, instytucjach i na

stronach www (szczegóły dotyczące uzyskiwania takich danych w rozdziale 5). Dane te umieszczane

są w formularzu monitoringu w części „Działania ochronne podjęte w ostoi ptaków” i następnie

kodowane wg skali liczbowej przez osobę koordynującą monitoring. Dane zbierane w tej części

informują nas o tym, na jakim etapie wdrażania jest ochrona danego terenu oraz czy jakośd ochrony

danego obszaru zmienia się w czasie.

5. MONITORING „ZZA BIURKA” – monitorowanie dokumentów, instytucji, stron www

Ważnym uzupełnieniem kontroli terenowych, w ramach monitoringu ostoi ptaków jest też,

uzupełnianie danych monitoringowych o informacje uzyskiwane „zza biurka”. Możemy w ten

sposób uzyskad m.in. informacje o stanie ochrony danego obszaru, o planowanych inwestycjach, czy

występowaniu niektórych zagrożeo.

Informacje takie można uzyskad na stronach www:



strony internetowe urzędów gminy lub miasta, urzędu marszałkowskiego,



strony internetowe urzędu wojewódzkiego i urzędów szczebla krajowego jak np.

Ministerstwo Infrastruktury,



strony internetowe Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska i jej oddziałów regionalnych,

Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad i jej oddziałów regionalnych,



strony internetowe organizacji pozarządowych,



tematyczne fora dyskusyjne (np. ptasie, drogowe, itp.),

Informacje o planowanych inwestycjach na stronach urzędów i instytucji paostwowych mogą byd

zamieszczane w różnych miejscach. Na ogół są to zakładki:



Biuletyn Informacji Publicznej (BIP),



ogłoszenia urzędu,



aktualności,

28



postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko,



postępowania w sprawie decyzji środowiskowych,



postępowania administracyjne,



zamówienia publiczne.

Drugie źródło informacji to tablice ogłoszeo w urzędach i innych miejscach publicznych. Warto je

przeglądad podczas wizyty w urzędzie.

Wreszcie trzecie źródło to wszystkie informacje nieoficjalne przekazywane przez media czy

poruszonych jakąś sprawą przedstawicieli naszej lokalnej społeczności, znajomych, sąsiadów itd.

Takie informacje należy zawsze weryfikowad co do ich prawdziwości u źródła (urząd, inwestor).

Jak uzyskad interesujące nas informacje szczegółowe?

Dnia 15 listopada 2008 r. weszła w życie tzw. „ustawa środowiskowa”, czyli Ustawa z dnia 3

października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeostwa

w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko

1

. Określa ona nowe zasady i tryb

postępowania w sprawach:



udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie,



ocen oddziaływania na środowisko i transgranicznego oddziaływania na środowisko,



udziału społeczeostwa w ochronie środowiska,

które wcześniej regulowało Prawo ochrony środowiska.

Prawo dostępu do informacji o środowisku jest prawem konstytucyjnym. Każdy ma prawo do

informacji o środowisku i jego ochronie. W definicji udostępnienia informacji o środowisku i jego

ochronie mieszczą się:



ustne przekazanie informacji,



wgląd do dokumentów w urzędzie,



sporządzenie kopii,



przesłanie kopii zainteresowanej osobie.

Informacje o środowisku udostępniane są na pisemny wniosek. Jeśli jednak informacji nie trzeba

wyszukad i może byd ona udzielona ustnie, pisemny wniosek nie jest konieczny.

1

Więcej informacji nt. „ustawy środowiskowej” na

http://www.ekoinfo.pl/art.php?action=more&id=1574&idg=11

.

Tekst „ustawy środowiskowej” dostępny na:

http://www.mos.gov.pl/2strony_tematyczne/gdos/Ustawa.pdf

29

Udostępnieniu podlegają m.in. wnioski o wydanie różnych decyzji oraz decyzje, raporty

oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko, wyniki różnych badao środowiskowych, wnioski o

wydanie zezwolenia oraz zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów, rejestry poważnych awarii i

inne, konkretne dokumenty lub bazy danych dotyczące np. wpływu środowiska na zdrowie i warunki

życia ludzi oraz na dobra kultury i inne.

Sposoby zgłaszania i terminy realizacji wniosków

2

:

Sposób złożenia wniosku

Sposób odpowiedzi

Termin udostępnienia informacji

BEZ WNIOSKU - gdy nie jest konieczne wyszukanie informacji

osobista wizyta w biurze

forma ustna

niezwłocznie, “od ręki”

telefonicznie

forma ustna

niezwłocznie, “od ręki”

NA WNIOSEK - gdy udostępnienie dotyczy dokumentów, o których informacje znajdują się

w publicznie dostępnym wykazie danych

przesłanie wniosku na piśmie*

pisemnie

w dniu złożenia wniosku

pocztą elektroniczną

pocztą elektroniczną, o ile

specyfika informacji na to

pozwala, w przeciwnym wypadku

na piśmie

w dniu złożenia wniosku

NA WNIOSEK - gdy udostępnienie dotyczy informacji, które należy wyszukad

przesłanie wniosku na piśmie

pisemnie

bez zbędnej zwłoki, nie później niż w

ciągu miesiąca od daty otrzymania

wniosku, lub do dwóch miesięcy, gdy

wniosek dotyczy skomplikowanej

sprawy

pocztą elektroniczną

pocztą elektroniczną, o ile

specyfika informacji na to

pozwala, w przeciwnym wypadku

na piśmie

bez zbędnej zwłoki, nie później niż w

ciągu miesiąca od daty otrzymania

wniosku, lub do dwóch miesięcy, gdy

wniosek dotyczy skomplikowanej

sprawy

2

Źródło:

http://www.ekoinfo.pl/art.php?action=more&id=1707&idg=11

30

*Wniosek może byd złożony pisemnie, telegraficznie, za pomocą dalekopisu, telefaxu, poczty

elektronicznej oraz ustnie do protokołu.

We wniosku o udostępnienie informacji o środowisku należy wskazad: dane wnioskodawcy, adres

oraz zakres wniosku (o jaką informację prosimy).

Jeśli dane są w trakcie opracowywania, są wewnętrznymi informacjami, wniosek jest w sposób

oczywisty niemożliwy do zrealizowania czy też wniosek sformułowany jest zbyt ogólnie – otrzymamy

odmowę udostępnienia informacji. Ponadto nie udostępnia się informacji, gdy np.:



są one oznaczone klauzulą tajności,



mogłoby to naruszyd prawa autorskich lub patentowe,



ich ujawnienie mogłoby spowodowad zagrożenie środowiska (np. dane o miejscach lęgowych

czy żerowiskach rzadkich gatunków zwierząt).

Informacje o środowisku i jego ochronie udostępnia się każdemu. Nie musimy tłumaczyd się dlaczego

i w jakim celu potrzebne nam te informacje.

Wyszukiwanie i przeglądanie w urzędzie dokumentów wyszczególnionych w publicznie dostępnym

wykazie jest bezpłatne. Natomiast opłaty mogą byd stosowane za pracę włożoną w udostępnienie

danej informacji. Wysokośd opłat reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 czerwca 2007

r. w sprawie szczegółowych stawek opłat za udostępnianie informacji o środowisku i jego ochronie

oraz sposobu uiszczania opłat

3

. W sytuacji, gdy udostępnienie informacji jest związane z jej

wyszukaniem lub informacja ma byd udostępniona w innej formie niż możliwośd zapoznania się z nią

w urzędzie, to sporządzenie i udostępnienie takiej informacji jest odpłatne wg. stawek z

Rozporządzenia. W przypadku przesłania kopii dokumentów lub danych pocztą opłatę uiszcza się przy

odbiorze przesyłki.

3

Tekst rozporządzenia dostępny na:

http://www.lex.com.pl/serwis/du/2007/0788.htm

31

6. UWAGI DOTYCZĄCE WYPEŁNIANIA FORMULARZA MONITORINGU OSTOI PTASICH

Monitoring ostoi ptaków prowadzony przez opiekunów ostoi wykonywany jest w wielu

krajach na świecie w ramach działalności krajowych partnerów BirdLife International. Formularz

monitoringu ostoi jest standardowym dokumentem w którym zawarte są informacje zbierane w

ramach tego monitoringu. Struktura formularza i sposób kodowania danych jest ujednolicony, dzięki

czemu dane uzyskiwane w poszczególnych krajach są porównywalne.

Dane przekazywane na formularzach monitoringowych mogą byd wykorzystywane na płaszczyźnie

regionalnej – jako podstawa do inicjowania konkretnych działao ochronnych, np. ochrony aktywnej,

czy przy tworzeniu planów ochrony; oraz na płaszczyźnie międzynarodowej – np. przy tworzeniu

kontynentalnych, czy globalnych raportów o stanie ostoi ptaków, co z kolei umożliwia m.in.

łatwiejsze pozyskiwanie funduszy na ich ochronę. Wypełnienie formularza monitoringu i jego

terminowe odesłanie jest więc niezwykle ważne i może w rzeczywisty sposób wpłynąd na ochronę

ptaków, zarówno w skali regionalnej, jak i globalnej.

Ogólne zasady wypełniania formularza:



wypełniony formularz monitoringu powinien zostad odesłany do krajowego koordynatora ds.

ostoi ptasich do 31 września



dane monitoringowe są zbierane w cyklu rocznym – w formularzu powinny byd więc ujęte

informacje od 1 października roku poprzedniego, do 31 września roku obecnego (jeśli dane
obejmują lata wcześniejsze, powinno to byd zaznaczone w formularzu)



formularz może byd odesłany w wersji elektronicznej (preferowane) lub papierowej



w przypadku gdy w ostoi działa kilku opiekunów, (1) każdy z nich może przesład osobny

formularz monitoringu, lub (2) osoba koordynująca monitoring w danej ostoi może wypełnid
formularz i przesład pozostałym opiekunom do uzupełnienia / poprawienia, a następnie
odesład do OTOP.

Formularz monitoringu ostoi posiada następującą strukturę:

cześd I – informacje ogólne
częśd II – dane monitoringowe
częśd III – działania podjęte na terenie ostoi
częśd IV – osoby i instytucje działające na terenie ostoi
częśd V - informacje dodatkowe

32

Częścią, która potencjalnie może sprawiad najwięcej trudności przy wypełnianiu jest częśd II

formularza – dane monitoringowe. Dane zebrane w tej części formularza ujęte są w 3 kategoriach: (1)

zagrożenia w ostoi, (2) stan ostoi, (3) działania ochronne podjęte w ostoi. Taki układ informacji

pozwala na zebranie całościowego obrazu informacji istotnych dla ochrony ptaków w ostojach. Dane

zawarte w tej części formularza powinny odnosid się do najważniejszych gatunków w ostoi, czyli

gatunków kwalifikujących, lub innych gatunków z załącznika I Dyrektywy „Ptasiej”, szczególnie tych

które w przyszłości mogą przekroczyd próg kwalifikujący. Jeśli więc w danej ostoi gatunkami

kwalifikującymi są ptaki związane z drzewostanami liściastymi (np. dzięcioł średni, muchołówka

białoszyja), to opis zagrożeo, czy stanu siedlisk, powinien skoncentrowad się właśnie na tym

siedlisku, a nie np. na siedliskach łąkowych. W przypadku kiedy ostoja skupia wiele gatunków

kwalifikujących o odmiennych wymaganiach siedliskowych, informacje o stanie siedlisk, czy

zagrożeniach powinny byd podawane dla najcenniejszego gatunku (lub grupy gatunków), czyli tych o

najwyższym stopniu zagrożenia, lub najbardziej specyficznych wymaganiach siedliskowych (tzw.

metoda najsłabszego ogniwa, „the weakest link approach”), a informacja o tym powinna byd podana

w formularzu.

W części II.1 - „zagrożenia” - ujęte są informacje o czynnikach zagrażających gatunkom

kwalifikującym występującym w ostoi oraz negatywnie wpływających na siedliska zajmowane przez

te gatunki. Częśd informacji opisujących zakres, natężenie oraz okres działania poszczególnych typów

zagrożeo jest zakodowana wg odpowiedniej skali liczbowej – jej stosowanie nie powinno sprawiad

problemu (patrz opis na stronie -2- w formularzu). Zagrożenia pogrupowane są w tabeli w

odpowiednich sekcjach – w każdej sekcji, w ostatnim wierszu jest pozycja „Skumulowane

zagrożenie”. Wiersz ten wypełniany jest, jeśli w danej sekcji więcej niż jeden typ zagrożenia dostał

ocenę. W wierszu tym wartości wybierane dla „okresu działania”, „zasięgu” oraz „natężenia”

zagrożenia powinny byd równe lub większe od wyższej z wartości przydzielonej poszczególnym

zagrożeniom w tej sekcji, ale nie wyższe od wartości ‘3’. Jeśli np. występowaniu dzięcioła średniego w

Puszczy Niepołomickiej zagrażają dwa czynniki – „wyrąb starodrzewu i drzew dziuplastych” oraz

„usuwanie martwego drewna z lasu” i oszacowano ‘natężenie’ wpływu tych czynników odpowiednio

na ‘2’ i ‘1’, to łączna wartośd podana w ostatnim wierszu tej sekcji wyniesie 2 lub 3 (w zależności od

tego jak łączny wpływ tych zagrożeo oceni obserwator). Zabieg taki umożliwia oszacowanie

skumulowanego wpływu poszczególnych typów zagrożeo na ptaki / siedliska.

Z wypełnieniem pozostałych dwóch części: II.2 – „stan ostoi” i II.3 „działania ochronne” – nie

powinno byd problemów. W części II.2 zebrane są dane dotyczące populacji ptaków w danym okresie

sprawozdawczym, a także dane dotyczące siedlisk ważnych dla gatunków kwalifikujących.

Dostarczenie danych o siedliskach jest szczególnie istotne gdy brak jest danych o liczebności ptaków

33

– na podstawie informacji o kondycji siedlisk można wtedy pośrednio wnioskowad o stanie populacji

ptaków na tym terenie. Częśd II.3 „działania ochronne” dotyczy odpowiedzi na zagrożenia, czyli

wskazao, planowania oraz podejmowania odpowiednich działao ochronnych na terenie ostoi.

Jednocześnie częśd danych zbieranych w trakcie monitoringu jest kodowana wg skali

liczbowej stworzonej przez BirdLife (patrz formularz monitoringu). Zestandaryzowany w ten sposób

system stosowany jest przez wielu krajowych partnerów BirdLife na całym świecie, dzięki czemu

możliwe jest porównywanie wskaźników stanu ostoi uzyskiwanych w różnych krajach oraz tworzenie

globalnych raportów o ostojach. Punktacje liczbowe opisujące „stan”, „presję” oraz „odpowiedź” w

ostoi przyznawane są, na podstawie danych umieszczonych przez opiekunów ostoi w formularzu,

przez krajowego koordynatora ds. ostoi ptaków, działającego przy krajowym partnerze BirdLife

International

W razie py

tań lub wątpliwości skontaktuj się z krajowym koordynatorem ds. ostoi

ptaków (Tomasz Wilk, [e-mail]) lub z biurem OTOP (ul. Odrowąża 24,

05-270 Marki k. Warszawy, tel. [phone], [e-mail]).