INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA

OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO

MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE

POZNA¡SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE

Biskupin… i co dalej?

Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii

REDAKCJA

JACEK NOWAKOWSKI

ANDRZEJ PRINKE

W¸ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI

POZNA¡ 2005

A

BSTRACT

: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski (eds),

Biskupin… i co

dalej? Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin… and what next? Aerial photographs in
Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego,
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005,
pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English sum-
maries and captions.

These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other
European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeo-
logy, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological
resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex prob-
lems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them
available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial
photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good
basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural land-
scape studies.

Recenzenci:

prof. dr hab. Bogus∏aw Gediga
prof. dr hab. S∏awomir Kadrow

© Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski 2005
© Copyright by Authors

Publikacj´ wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków, Dziekana Wydzia∏u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology
Research Group oraz ze Êrodków projektu

European Landscapes: Past, Present and Future

(Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000.

Adjustacja streszczeƒ i t∏umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska
Sk∏ad i ∏amanie: ad rem, Poznaƒ – Jacek Tomczak

Projekt ok∏adki: Jolanta i Konrad Królowie

ISBN 83-916342-2-1

Wydawca:

ul. S∏owiaƒska 38A/6
61-664 Poznaƒ
tel./fax +48 / 61 826 78 44
e-mail: [e-mail]

Spis treÊci

Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski,

Lataç, lataç i…

interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Cz´Êç I: Troch´ historii – czy tylko Biskupin?

Wojciech Piotrowski,

Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka – próba podsumowania . . . . . . . . . 27

Lidia ˚uk,

Dokàd prowadzisz Biskupinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Dariusz Krasnod´bski,

Pamiàtkowy album z polskimi zdj´ciami lotniczymi z lat 1923-1929 . . . . 71

Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke,

Do trzech razy sztuka: próba interpretacji

zdj´ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Cz´Êç II: Zdj´cia lotnicze i technologia

S∏awomir Królewicz,

Charakterystyka wybranych cech wspó∏czesnych Êrednio-

i wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Jerzy Mia∏dun,

Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu

ekologicznego, poddanego antropopresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Jerzy Mia∏dun,

Wst´pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie

rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . 117

Cz´Êç III: Problemy z interpretacjà

Lidia ˚uk,

W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien

interpretowaç zdj´cia lotnicze – s∏ów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Andrzej Kijowski, Stefan ˚ynda,

Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t∏o dla

archeologicznej interpretacji zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Krzysztof Maciejewski,

Wró˝enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne . . 157

Cz´Êç IV: Archiwizacja i udost´pnianie zdj´ç lotniczych w archeologii

Wies∏aw St´pieƒ,

„Karta obserwacji terenu z góry” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia ˚uk,

APh_Max – baza danych

o zdj´ciach lotniczych dla potrzeb archeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Andrzej Prinke,

Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego

rekonesansu lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Jerzy Mia∏dun, Izabela Mirkowska, W∏odzimierz Ràczkowski,

WczesnoÊredniowieczne za∏o˝enia obronne w Polsce pó∏nocno-wschodniej:
projekt systemu informacji archeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Cz´Êç V: Zdj´cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej

Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach,

„Archeologia niedestrukcyjna” w pó∏nocno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Piotr Górny, Ma∏gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki,

Weryfikacja terenowa zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Wojciech Sosnowski,

Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che∏miƒskiej.

Pierwsze doÊwiadczenia, mo˝liwoÊci, perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz,

Archeologiczny zwiad lotniczy wzd∏u˝ trasy planowanej autostrady A2
w granicach dawnego woj. poznaƒskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

9

Jacek Nowakowski,

Znaczenie zdj´ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym

na przyk∏adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

Tomasz Burda,

Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie

zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Cz´Êç VI: Od zdj´ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ:

dorobek i perspektywy

Andrzej M. Wyrwa,

Zdj´cia lotnicze w ∏ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz

ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Krzysztof Maciejewski, W∏odzimierz Ràczkowski,

Jamy, jamy… lecz nie tylko:

wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002 . . . . . 283

Barbara Stolpiak, W∏odzimierz Ràczkowski, O

pactwo pocysterskie w Bierzwniku,

woj. zachodniopomorskie a zdj´cia lotnicze – oczekiwania i mo˝liwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 297

Kazimierz Grà˝awski,

Zdj´cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej

Muzeum w Brodnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Dariusz Krasnod´bski,

Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry,

przeprowadzona w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

Krzysztof Wieczorek,

Widaç, nie widaç – czy pilot mo˝e zostaç archeologiem? . . . . . . . . . . . . 321

Marcin Dziewanowski, Lidia ˚uk,

Zaleg∏oÊci „nie do odrobienia”?

Przyczynek do przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w badaniach terenowych
na przyk∏adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

Rafa∏ Gradowski,

Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoÊredniowiecznego

osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz∏uchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Mi∏osz Giersz, Maciej S∏omczyƒski, Mariusz Zió∏kowski,

Archeologia lotnicza

w polskich badaniach archeologicznych w Andach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Violetta Julkowska, W∏odzimierz Ràczkowski,

Zobaczmy przesz∏oÊç! Zdj´cia lotnicze

w dydaktyce historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

Cz´Êç VII: Zdj´cia lotnicze i krajobraz kulturowy

Wies∏aw St´pieƒ,

Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

Paul M. Barford,

Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? . . . . . . . . . . . . . . 379

Grzegorz Kiarszys,

Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze

korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

Cz´Êç VIII: Jak si´ to robi w Europie?

Robert Bewley,

Archeologia lotnicza – kilka myÊli na przysz∏oÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

Rog Palmer,

Dlaczego niezb´dna jest interpretacja zdj´ç lotniczych i wykonywanie map? . . . . . 407

Ralf Schwarz, Günter Wetzel,

Archeologia lotnicza w Niemczech – z historii badaƒ . . . . . . . . 413

Michael Doneus,

Archeologia lotnicza w Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

Martin Gojda,

Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku:

integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna . . . . . . . . . . . 449

Ivan Kuzma,

Archeologia lotnicza na S∏owacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457

Lis Helles Olesen,

Archeologia lotnicza w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

Romas Jarockis,

Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie . . . . . . . . . 489

Juris Urta-ns,

Fotografia lotnicza w archeologii na ¸otwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495

Indeks nazw osobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Lista adresowa autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517

10

Dokàd prowadzisz Biskupinie?

Lidia ˚uk

51

1. Na poczàtku drogi by∏ Biskupin – wprowadzenie

Znacznà cz´Êç dziejów archeologii lotniczej w Polsce mo˝na krótko scharakteryzowaç jako czas

nieustannie ponawianych postulatów o wprowadzenie tej metody na sta∏e do praktyki archeolo-
gicznej (Ja˝d˝ewski 1938; Okupny 1998). By∏y one formu∏owane przez naukowców z ró˝nych
oÊrodków i wyp∏ywa∏y z odmiennych celów, np. dokumentacyjnych (Rajewski 1975), badania pa-
leoÊrodowiska (Ostoja-Zagórski 1969), rozpoznania struktury przestrzennej stanowisk znanych
(Mia∏dun, Âwiàtek 1993) czy opracowania planu prac wykopaliskowych (Modrzewska-Marciniak
1984; Kijowski, Wyrwa 1989). Próby ich realizacji by∏y podejmowane indywidualnie, w rozprosze-
niu, tote˝ z ka˝dà publikacjà poÊwi´conà zdj´ciom lotniczym problem ich zastosowania by∏ defi-
niowany od nowa (Ràczkowski 2002: 23). Jednak te tak ró˝ne prace posiadajà co najmniej jeden
punkt wspólny, mianowicie nawiàzanie do przedwojennych tradycji zastosowania zdj´ç lotniczych
w Polsce. Niejednokrotnie wykorzystanie tej metody we w∏asnej pracy jest uzasadniane w∏aÊnie
Êwietnymi poczàtkami, które w póêniejszych latach, w wyniku splotu ró˝nych okolicznoÊci, nieco
zaprzepaszczono (Okupny 1998: 225-226).

Dorobek polskiej archeologii jest zwykle prezentowany na tle wyników z innych krajów euro-

pejskich, zaÊ niemal sta∏ym punktem odniesienia jest tradycja archeologii brytyjskiej. Podobne
porównania majà niemal tak d∏ugà histori´, jak samo pojawienie si´ zdj´ç lotniczych w archeolo-
gii polskiej. Bowiem ju˝ w 1938 roku Konrad Ja˝d˝ewski (1938) opublikowa∏ artyku∏, w którym
przedstawi∏ dotychczasowy dorobek brytyjski, zestawiajàc go z wynikami osiàgni´tymi w Bisku-
pinie. Pomimo pewnej krytycznej refleksji nad zastosowaniem zdj´ç u poczàtków ich kariery
w Polsce (por. ni˝ej), w oczach archeologów dokonujàcych takiej oceny obecnie wypada ona bar-
dzo pozytywnie, za czym majà przemawiaç nast´pujàce dwa argumenty (por. Okupny 1998):

– czasowy – niemal równoczesne wprowadzenie zdj´ç lotniczych do archeologii w obu tych kra-

jach (Okupny 1998: 214); pierwsze angielskie zdj´cie lotnicze stanowiska archeologicznego
(Stonhenge z 1906 roku) jest wprawdzie starsze od polskiego o ponad dwadzieÊcia lat (w Rzu-
cewie w 1929 roku), jednak zosta∏o ono „zdyskwalifikowane” przez samego „ojca” archeolo-
gii lotniczej ze wzgl´du na to, i˝ nie wykonano go dla celów archeologicznych, lecz wojsko-
wych (Crawford 1954: 206) – tym samym dystans czasowy pomi´dzy obiema tradycjami zosta∏
zredukowany do lat pi´ciu, gdy˝ pierwszy rekonesans stricte archeologiczny mia∏ miejsce
w Wielkiej Brytanii dopiero w 1924 roku (Crawford, Keiler 1928: vi).

– iloÊciowy – polegajàcy na tym, i˝ dorobek brytyjski zosta∏ krótko podsumowany w jednym zda-

niu i czterech pozycjach bibliograficznych, natomiast w cz´Êci polskiej nast´puje szczegó∏owe
wyliczanie wszystkich przedsi´wzi´tych akcji fotografowania stanowisk archeologicznych

(oko∏o 15 na przestrzeni 30 lat), liczby uzyskanych zdj´ç (w samym Biskupinie oko∏o kilkuset)
oraz sposobów ich wykonywania (co najmniej czterech) (Okupny 1998: 215-225).

Mo˝na wprawdzie sàdziç, i˝ wnikliwa analiza osiàgni´ç archeologii lotniczej w Polsce wynika∏a

z zainteresowaƒ autora jej dziejami w kraju, jednak zestawienie obu tych tradycji tworzy wra˝e-
nie, i˝ dzielà one nie tylko s´dziwy wiek, lecz równie bogaty dorobek w zakresie stosowanych me-
tod i osiàgni´tych wyników. W efekcie podobieƒstwa te pozwalajà na sformu∏owanie wniosku, i˝

Poznaƒski oÊrodek archeologiczny (ekspedycja biskupiƒska) by∏ do 1939 roku jedynym
w Polsce, w którym wykonywano takie zdj´cia [tzn. lotnicze – L˚] nie odbiegajàce poziomem
od najlepszych osiàgni´ç brytyjskich

[Okupny 1998: 222-224, podkr. L˚].

Idàc dalej tropem argumentacji B. Okupnego, mo˝na zauwa˝yç jeszcze kilka innych interesujà-

cych zbie˝noÊci, które mog∏y utwierdzaç w b∏ogim przeÊwiadczeniu o podobnym statusie zdj´ç lot-
niczych w archeologii polskiej i brytyjskiej.

1) Zwiàzek zdj´ç lotniczych ze stanowiskami, które odegra∏y bardzo wa˝nà rol´ w historii archeo-

logii – Stonehenge i Biskupinem.

Mo˝na powiedzieç, i˝ w∏aÊnie dzi´ki tym powiàzaniom zdj´cia lotnicze na trwa∏e zapisa∏y si´

w ÊwiadomoÊci archeologów. Stonehenge by∏o pierwszym stanowiskiem archeologicznym zareje-
strowanym na zdj´ciu lotniczym (por. wy˝ej), jednak dopiero odkrycie na poczàtku lat 20. alei
prowadzàcej do kamiennego kr´gu zwróci∏o uwag´ szerszego grona archeologów na przydatnoÊç
tej metody w ich badaniach (Crawford 1924: 57-58; Deuel 1984: 44-47). Równie˝ w Polsce zdj´cia
lotnicze zawdzi´czajà swoje miejsce w archeologii dzi´ki zwiàzkom ze stanowiskiem o mi´dzyna-
rodowej s∏awie. Biskupin by∏ przyk∏adem nowatorskich – na skal´ europejskà – badaƒ, w trakcie
których wypracowano nowoczesne metody prowadzenia prac wykopaliskowych i dokumentacji te-
renowej (ryc. 1). I tutaj zdj´cia lotnicze znalaz∏y swoje miejsce. By∏y one szeroko propagowane
w tym kontekÊcie, pojawiajàc si´ regularnie w sprawozdaniach z kolejnych lat pracy (Kostrzewski
1938a; 1938b; Rajewski 1938; 1950).

2) Bliskie zwiàzki archeologii lotniczej z wojskiem.

Poczàtkowo O. G. S. Crawford korzysta∏ ze zdj´ç, które zosta∏y mu udost´pnione przez wojsko

(Crawford 1923: 359), póêniej zach´ca∏ równie˝ pilotów wojskowych do samodzielnego fotogra-

fowania stanowisk archeolo-
gicznych w czasie ich lotów
treningowych. Praktyka ta za-
owocowa∏a licznymi, spekta-
kularnymi odkryciami (np.
Insall 1927; Crawford 1927b:
469; 1929: 452; Collingwood
1930; Allen 1938; 1940).
Równie˝ w Polsce piloci woj-
skowi od poczàtku towarzy-
szyli archeologom. Pierwsze
zdj´cie lotnicze stanowiska
archeologicznego w Rzuce-
wie zosta∏o wykonane przez
jednostk´ lotniczà w Pucku.
Wojskowi bardzo czynnie za-
anga˝owali si´ tak˝e w bada-
nia w Biskupinie. Kilkakrot-
nie z pok∏adu ich samolotu
wykonywano zdj´cia ukoÊne

52

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Ryc. 1. Biskupin, gm. Gàsawa, stan. 4. Zdj´cia lotnicze wpisa∏y si´ w Êwia-
domoÊç archeologów dzi´ki zwiàzkom ze stanowiskami o mi´dzynarodo-
wej renomie. Fot. Archiwum MAP, 1938.

pó∏wyspu, natomiast od 1937 roku udost´pniono archeologom du˝y balon z koszem dla za∏ogi
(ryc. 2), z którego wykonywano zarówno fotografie zwyk∏e, jak i filmowe (Rajewski 1975: 562-
-563). Dzi´ki pilotom z 3 Pu∏ku Lotniczego w Poznaniu sfotografowano zabytkowe cz´Êci Pozna-
nia i Gniezna, a tak˝e grodziska wielkopolskie (Okupny 1998: 218-222).

3) Rodzaj fotografowanych stanowisk.

Przynajmniej poczàtkowo w obu przypadkach by∏y to obiekty jeszcze czytelne w terenie.

W Wielkiej Brytanii stanowiska o w∏asnej formie krajobrazowej stanowi∏y zdecydowanà wi´kszoÊç
wszystkich obiektów sfotografowanych w 1924 roku (Crawford, Keiller 1928, por. wy˝ej)

1

(ryc. 3).

W Polsce w 1935 roku, z inicjatywy W∏adys∏awa Kowalenki (1938), podj´to akcj´ fotografowania
grodzisk. Na zdj´ciach ukoÊnych uwieczniono kilkanaÊcie grodzisk wielkopolskich, a wyniki zosta-
∏y opublikowane zaledwie trzy lata póêniej.

Wydaje si´, i˝ wszystkie te podobieƒstwa pozwalajà na sformu∏owanie tak optymistycznej opi-

nii, jak ta, wyra˝ona przez B. Okupnego, mianowicie, i˝ polskie zdj´cia nie odbiega∏y poziomem
od najlepszych zdj´ç brytyjskich. Dlaczego wi´c, pomimo doskona∏ego poczàtku aplikacji metody
w Polsce i istnienia licznych zbie˝noÊci z tradycjà brytyjskà, obecnie istnieje tak drastyczna ró˝ni-
ca w ich kondycji w obu tych krajach? Podczas gdy w Wielkiej Brytanii zdj´cia lotnicze sà przed-
miotem najwi´kszego programu dokumentacji wszystkich stanowisk archeologicznych –

National

Mapping Programme (Bewley 1995; 2002), w Polsce archeolodzy wcià˝ „wywa˝ajà drzwi, które ju˝
dawno zosta∏y otwarte”, próbujàc ponownie wprowadziç tà metod´ do badaƒ archeologicznych
(Ràczkowski 2002: 23).

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

53

1

W trakcie swojego wystàpienia konferencyjnego korzysta∏am z oryginalnych fotografii zamieszczonych w

Anti-

quity, jednak ze wzgl´du na problemy z uzyskaniem zgody na ich publikacj´, w niniejszym artykule postanowi∏am
wykorzystaç zdj´cia lotnicze polskich stanowisk, wykonanych g∏ównie po 1997 roku, a ilustrujàcych procedury i za-
gadnienia zgodnie z metodykà wypracowanà przez archeologów brytyjskich w okresie mi´dzywojennym.

Ryc. 2. Biskupin, gm. Gàsawa, stan. 4. Udzia∏ wojska w rozwoju archeologii lotniczej w Polsce
polega∏ g∏ównie na udost´pnieniu sprz´tu do wykonywania zdj´ç. Nie podejmowano natomiast
samodzielnych prób odkrywania i dokumentowania stanowisk archeologicznych. Fot. Archiwum
MAP, 1937.

2. Nie wszystkie drogi prowadzà do Rzymu: rozbie˝noÊç dróg polskiej

i brytyjskiej archeologii lotniczej

W dotychczasowej ocenie praktyki polskiej i angielskiej mo˝na zauwa˝yç dosyç niekonsekwent-

ne stosowanie kryteriów, przyj´tych dla ich porównania. Tradycj´ brytyjskà przyj´to za modelowe
rozwiàzanie ze wzgl´du na to, i˝ zdj´cia lotnicze wnios∏y tam zupe∏nie nowà jakoÊç do pracy ar-
cheologów. Zatem miarà sukcesu zdj´ç lotniczych w Polsce mia∏o byç to, czy w podobny sposób
przys∏u˝y∏y si´ one archeologii. Natomiast w ocenie rezultatów powo∏ywano si´ na kryteria ilo-
Êciowe, jak np. suma wszystkich zdj´ç wykonanych w Biskupinie czy zorganizowanych lotów.
W efekcie tworzy∏o to wizerunek polskiej archeologii lotniczej jako nieprzerwanego pasma suk-
cesów. Obraz ten wyglàda jednak zupe∏nie inaczej, jeÊli od poczàtku do koƒca w ocenie trzymaç
si´ kryterium strategii wykorzystania zdj´ç w pracach archeologicznych

2

. Chcia∏abym skoncentro-

waç si´ tutaj na trzech zagadnieniach:

– rekonesansie archeologicznym,
– planowaniu prac wykopaliskowych,
– dokumentacji obiektów w trakcie badaƒ wykopaliskowych.

2.1. Rekonesans archeologiczny

Pod tym poj´ciem rozumiano loty przeprowadzane na obszarach o ró˝nym stopniu rozpozna-

nia archeologicznego. By∏y to starannie zaplanowane akcje o okreÊlonych celach badawczych.

54

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Ryc. 3. Bonikowo, gm. KoÊcian, stan. 1. Pierwszymi obiektami zadokumentowanymi na zdj´ciach
lotniczych by∏y stanowiska o w∏asnej formie krajobrazowej. Fot. W. Ràczkowski, 26.03.1999.

2

Jednym z argumentów, który ma uzasadniç s∏abà kondycj´ zdj´ç lotniczych w Polsce, sà m.in. warunki izolacji,

w jakich archeologia polska funkcjonowa∏a w okresie powojennym (por. Marciniak, Ràczkowski 1991). Mia∏y one
m.in. uniemo˝liwiç korzystanie z dorobku nauk zachodnioeuropejskich. Kierujàc si´ tymi wzgl´dami, dla celów po-
równawczych korzysta∏am wy∏àcznie z artyku∏ów publikowanych w

Antiquity, którego celem by∏o m.in. propagowa-

nie zalet nowej metody w badaniach archeologicznych (Crawford 1927a: 3; Collingwood 1930: 472). Ju˝ w okresie
mi´dzywojennym czasopismo to by∏o dost´pne w bibliotece w Muzeum Prehistorycznym w Poznaniu. Takie post´-
powanie pozwoli odpowiedzieç na pytanie, czy fatalny stan archeologii lotniczej rzeczywiÊcie wynika z braku dost´-
pu do odpowiedniej literatury, czy te˝ jest uwarunkowany innymi czynnikami.

Kluczowà rol´ w jego organizacji
odgrywa∏ termin wykonywania
zdj´ç, przede wszystkim zaÊ taki,
który stwarza∏ dogodne warunki
dla rejestracji stanowisk p∏a-
skich

3

(Crawford 1939: 280).

Drugim elementem, który mia∏
zapewniç maksymalnà efektyw-
noÊç rekonesansu, by∏a komplek-
sowoÊç

prowadzonych badaƒ

(Crawford 1939: 289). W trakcie
rekonesansu rejestrowano za-
sadniczo wszystkie Êlady, które
mo˝na by∏o interpretowaç jako
stanowiska archeologiczne na-
wet wtedy, gdy g∏ównym przed-
miotem zainteresowania by∏a
jedna, ÊciÊle okreÊlona grupa za-
bytków. Przyk∏adowo, celem re-
konesansu zorganizowanego przez O. G. S. Crawforda w Szkocji w 1938 roku by∏o wyjaÊnienie luk
w osadnictwie rzymskim. NiejasnoÊci te pojawi∏y si´ w trakcie opracowywania mapy rzymskiej
Brytanii, pomimo przeprowadzenia licznych prac terenowych. Efektem kilku dni lotów by∏o od-
krycie oko∏o 50 nowych stanowisk, z których zaledwie (!?) 12 przypada∏o na okres rzymski (Craw-
ford 1939: 280). W rezultacie uzyskano nie tylko pe∏niejszy obraz osadnictwa rzymskiego, ale tak-
˝e cenne informacje o osadnictwie z innych epok (ryc. 4), które w dosyç gruntowny sposób
zmienia∏y istniejàce dotychczas mapy rozmieszczenia stanowisk archeologicznych (Crawford
1939: 288).

W Polsce podobna strategia wykorzystania zdj´ç nie mia∏a miejsca. Wprawdzie mo˝na by uznaç,

i˝ do pewnego stopnia polskim odpowiednikiem takiego rekonesansu by∏a akcja fotografowania
grodzisk wielkopolskich, zorganizowana przez W. Kowalenk´, gdyby nie to, i˝ jej cele by∏y zupe∏-
nie odmienne. W tym przypadku skoncentrowano si´ na dokumentowaniu wy∏àcznie jednej kate-
gorii stanowisk – znanych grodzisk. Zatem zdj´cia nie mia∏y za zadanie wype∏niç luki w obrazie
osadnictwa wczesnoÊredniowiecznego. W trakcie lotów nie zlokalizowano (nawet przypadkowo)
˝adnego nowego stanowiska, a w rezultacie zdj´cia lotnicze w ˝aden sposób nie wp∏yn´∏y na do-
tychczasowà wiedz´ o rozmieszczeniu grodzisk Êredniowiecznych w Wielkopolsce.

Rekonesans i jego wyniki wykorzystywano w archeologii brytyjskiej w ró˝noraki sposób (w pol-

skiej archeologii lotniczej okresu mi´dzywojennego, jak ju˝ wy˝ej wspomnia∏am, takich zastoso-
waƒ nie by∏o).

1) Odkrywanie nowych stanowisk.

Trudno przeceniç rol´ zdj´ç lotniczych w tym wzgl´dzie. Praktycznie ka˝da publikacja takiego

zdj´cia w

Antiquity przedstawia∏a zupe∏nie nowe stanowisko, opatrzone entuzjastycznymi komen-

tarzami typu „najwa˝niejsze odkrycie” (Crawford 1927b: 469), „szczytowe osiàgni´cie zdj´ç lotni-
czych w archeologii” (Crawford 1929: 452) czy te˝ „najbardziej spektakularne zwyci´stwo fotogra-
fii lotniczej w archeologii” (Collingwood 1930: 472). Rozpi´toÊç chronologiczna odkrywanych
stanowisk by∏a znaczna – poczàwszy od neolitu a˝ po Êredniowiecze. W trakcie regularnie prze-
prowadzanych weryfikacji terenowych okazywa∏o si´ te˝ niejednokrotnie, i˝ zdj´cia lotnicze by∏y
jedynà mo˝liwà metodà rejestracji takiego stanowiska. Obiekty doskonale czytelne na zdj´ciu,

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

55

Ryc. 4. Wielki S∏awsk, gm. Kruszwica. Stanowisko zosta∏o odkryte przy
okazji rekonesansu, którego celem by∏o sfotografowanie kilku obiektów
neolitycznych. Fot. W. Ràczkowski, 8.07.2000.

3

Stanowiska o w∏asnej formie krajobrazowej sà nieco mniej „wymagajàce” pod tym wzgl´dem. Na s∏abo zalesio-

nych obszarach mo˝na je fotografowaç praktycznie przez ca∏y rok.

cz´sto by∏y niewidoczne w terenie, zupe∏nie zniwelowane w wyniku zabiegów agrotechnicznych.
Nierzadkie by∏y te˝ sytuacje, gdy nie rejestrowano materia∏u zabytkowego na powierzchni (ryc. 5),
a nawet w wykopach sonda˝owych (Crawford 1927b: 469-470). Tote˝ trudno dziwiç si´ uwadze
i entuzjazmowi, jaki okazywano równie˝ pomniejszym odkryciom. By∏y one bowiem „zwiastuna-
mi niezliczonych, przedziwnych odkryç, zapewniajàcych nas o tym, ˝e ˝adne stanowisko, nawet
najbardziej zniwelowane, nigdy nie jest do koƒca stracone dla nauki” (Crawford 1929: 455).

2) Odkrywanie nowych typów stanowisk.

Nawet w sytuacji, gdy stanowisko by∏o znane, dzi´ki zdj´ciom lotniczym wcià˝ by∏o mo˝liwe do-

konanie nowych odkryç (ryc. 6). Stanowisko Woodhenge by∏o bodaj˝e

najbardziej sensacyjnym odkryciem archeologicznym, dokonanym za pomocà zdj´ç lotni-
czych, poniewa˝, w przeciwieƒstwie do alei w Stonehenge [por. ni˝ej], by∏o ono raczej nie-
oczekiwane i ujawni∏o nowy typ stanowiska [Cunnington 1927: 95].

Skromny kolisty kurhan (aczkolwiek niespotykanych rozmiarów), sklasyfikowany tak na podsta-

wie nik∏ych pozosta∏oÊci w terenie, urós∏ nagle do rangi unikatu na skal´ europejskà, dla którego
najbli˝sze analogie mog∏y si´ znaleêç dopiero w Holandii (Cunnington 1927: 92-95; Insall 1927:
100). Jednak jego charakterystyczny uk∏ad (w postaci szeÊciu koncentrycznych kr´gów utworzonych
z do∏ów pos∏upowych, otoczonych kolistym rowem i nasypem) sprawi∏, i˝ potomnym dane by∏o go
zapami´taç jako drewnianà wersj´ równie unikatowego Stonehenge. Nale˝y przyznaç, i˝ awans z po-
zycji zwyk∏ego kurhanu do stanowiska wyjàtkowego, wart by∏ wysi∏ku wykonania jednego zdj´cia.

3) Lokalizacja stanowisk znanych ze êróde∏ pisanych, ale o nieokreÊlonym po∏o˝eniu.

Zdarza∏y si´ tak˝e przypadki „widmowych” stanowisk, których jedynym Êladem istnienia by∏y

wzmianki lub dokumentacje rysunkowe, pozostawione przez pierwszych antykwariuszy. Nader cz´-
sto zawiera∏y one jedynie podstawowe informacje o po∏o˝eniu obiektu, jak np. nazw´ miejscowo-

56

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Ryc. 5. Jurkowo, gm. Krzywiƒ, stan. 49. Szczytowe osiàgni´cie zdj´ç lotniczych? Zdj´cia zyska∏y
uznanie jako metoda badaƒ archeologicznych przede wszystkim dzi´ki mo˝liwoÊciom odkrywania
nowych, nieznanych stanowisk (tutaj: osada obronna kultury ∏u˝yckiej, por. Nowakowski, Ràczkow-
ski 2000). Fot. W. Ràczkowski, 26.03.1999.

Êci. Tote˝ próba ich lokalizacji, szczególnie gdy w mi´dzyczasie stanowisko takie znik∏o z po-
wierzchni ziemi, by∏a przys∏owiowym „szukaniem ig∏y w stogu siana”. Rekonesans lotniczy stawa∏
si´ w takich przypadkach ostatnià instancjà, umo˝liwiajàc w stosunkowo krótkim czasie obserwa-
cj´ znacznych obszarów. Zdj´cia lotnicze nie tylko przywraca∏y ponownie do archeologicznego „˝y-
cia” takie obiekty. Cz´sto pozostawa∏y te˝ jedynym rzetelnym Êwiadkiem ich istnienia (ryc. 7),
szczególnie w przypadkach, gdy stanowisku grozi∏o zupe∏ne zniszczenie (Crawford 1933: 290-292).

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

57

Ryc. 6. Kurowo, gm. KoÊcian. Prostokàtny, o zaokràglonych naro˝nikach obiekt, jest pierwszym tego
typu stanowiskiem zarejestrowanym w Polsce. Fot. J. Nowakowski, 6.07.1998.

Ryc. 7. S∏awsko, gm. S∏awno, stan. 5. Przyk∏ad „stanowiska-widma”. Grodzisko to by∏o znane ze êró-
de∏ pisanych, jednak w wyniku ca∏kowitej niwelacji nie potrafiono sprecyzowaç jego lokalizacji. Osta-
tecznie wàtpliwoÊci zosta∏y rozwiane dzi´ki zdj´ciom lotniczym. Fot. W. Ràczkowski, 28.07.1996.

58

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Ryc. 8. Czerwona WieÊ, gm. Krzywiƒ, stan. 55. W trakcie badaƒ powierzchniowych stanowisko to
zosta∏o okreÊlone jako wielokulturowy punkt osadniczy. Natomiast na zdj´ciu zarejestrowano nie
tylko liczne jamy, potwierdzajàce istnienie rozleg∏ej osady, ale równie˝ obiekty liniowe, sugerujàce
obecnoÊç konstrukcji obronnych. Fot. J. Nowakowski, 5.07.1998.

Ryc. 9. Siekówko, gm Przem´t, stan. 9. Zdj´cia lotnicze pozwoli∏y zweryfikowaç zasi´g grodziska,
ujawniajàc obecnoÊç nieznanego do tej pory kompleksu nasypów i rowów ziemnych, towarzyszà-
cych grodzisku. Fot. W. Ràczkowski, 26.03.1999.

4) Rozpoznanie struktury przestrzennej stanowisk.

a) OkreÊlenie funkcji obiektu.

Archeolodzy brytyjscy dosyç szybko zauwa˝yli, i˝ zbadanie przy pomocy metody wykopalisko-

wej wszystkich odkrywanych stanowisk jest raczej niemo˝liwe, gdy˝ „pi´ç minut fotografowania
mog∏o dostarczyç pracy przynajmniej na pi´ç sezonów wykopaliskowych” (Crawford 1933: 474).
Dlatego te˝ odpowiedzi na najbardziej podstawowe pytania, jak wiek, czy funkcja danego obiek-
tu, doszukiwano si´ w samym zdj´ciu. W przypadku pewnej kategorii stanowisk, tzw.

enclosure

4

,

które pojawiajà si´ przez ca∏e pradzieje i mogà pe∏niç przeró˝ne funkcje (zarówno stanowisk sa-
kralnych, jak i zwyk∏ych osad), nawet pomniejsze elementy zarejestrowane na zdj´ciu (ryc. 8), jak
np. jamy czy koliste chaty, mog∏y rozstrzygnàç o osadniczym charakterze obiektu (Crawford 1929:
452-454).

b) OkreÊlenie zasi´gu i chronologii (wzgl´dnej) obiektu.

By∏o to jedno z pierwszych zastosowaƒ zdj´ç lotniczych w archeologii (Crawford 1923), aczkol-

wiek w póêniejszym okresie nieco zmarginalizowane przez znacznie bardziej spektakularne od-
krycia. Jednak dzi´ki wnikliwej analizie zdj´cia cz´sto mo˝liwe by∏o precyzyjne okreÊlenie zasi´-
gu (ryc. 9) oraz chronologii stanowisk, które wskutek znacznej niwelacji mog∏y byç niezbyt
czytelne z ziemi (Piggott 1931).

2.2. Planowanie badaƒ wykopaliskowych

5

Zdj´cia lotnicze w Wielkiej Brytanii stosowano na tym etapie dwojako.

1) Rozwiàzanie problemu badawczego.

W poczàtkowym okresie rozwoju archeologii lotniczej, gdy zupe∏nà niewiadomà by∏y mechani-

zmy ujawniania si´ wyró˝ników, dosyç powszechnà metodà sprawdzania „prawdomównoÊci” zdj´ç
by∏o przeprowadzenie badaƒ sonda˝owych. Najbardziej znanym przypadkiem by∏o skorygowanie
przebiegu alei w Stonehenge. Tylko znikomy jej fragment by∏ czytelny w terenie, natomiast pozo-
sta∏a cz´Êç istnia∏a jedynie w formie niezliczonych hipotez o jednakowej wartoÊci, gdy˝ ich wery-
fikacja w terenie by∏a znacznie utrudniona. Oceniajàc t´ sytuacj´ O. G. S. Crawford trzeêwo za-
uwa˝y∏, i˝

Nie mo˝na przekopaç ca∏ego pola czy kilkunastu pól w poszukiwaniu rowu, który mo˝e wca-
le nie istnieje [Deuel 1984: 47].

Zdj´cia lotnicze w zasadniczy sposób zmieni∏y t´ sytuacj´ – zamiast przekopywaç kilkanaÊcie

pól, wystarczy∏o przeprowadziç niewielkie wykopy sonda˝owe. Informacje z nich uzyskane wy-
starczy∏y, aby pozosta∏à cz´Êç alei wyznaczyç na podstawie zdj´ç (Crawford 1924: 57-58). Ba-
dania tego typu zosta∏y póêniej okreÊlone mianem „chirurgicznego ci´cia”, które s∏u˝y jedynie
potwierdzeniu diagnozy (Clark 1935: 465). Wraz z lawinowym przyrostem nowych odkryç bar-
dzo cz´sto pos∏ugiwano si´ tà metodà, wybierajàc do „przeci´cia” punkty, które w bardzo krót-
kim czasie mog∏y dostarczyç kluczowych informacji o stanowisku, naruszajàc jego struktur´
tylko w niewielkim stopniu (ryc. 10, 11) (Crawford 1927b: 469; Collingwood 1930: 472-474;
Clark 1935: 468).

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

59

4

Brak polskiego terminu dla tej kategorii stanowisk. Mo˝na opisaç je jako wydzielony obszar, zwykle ogrodzony

nasypem i / lub rowem z jednym wejÊciem.

5

Zdj´cia lotnicze idealnie wpisa∏y si´ w nurt tzw.

field archaeology, rozumianej jako prace w terenie zmierzajàce

do pozyskania maksymalnej iloÊci informacji o stanowisku i jego otoczeniu za pomocà ró˝nych metod. Termin ten
przez d∏ugi czas nie obejmowa∏ badaƒ wykopaliskowych (Ràczkowski 2002: 41). W tym przypadku oznacza to, ˝e wy-
kopaliska nie by∏y postrzegane jako niezb´dny etap prac po rekonesansie, który praktycznie móg∏ si´ zakoƒczyç
w tej fazie, po szczegó∏owej interpretacji zdj´ç (por. punkt 2.1).

60

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Ryc. 10. Lipowiec, gm. Niechlów, stan. 3. Czytelne na zdj´ciu obiekty archeologiczne pozwalajà na
precyzyjne wskazanie miejsc przeprowadzenia badaƒ sonda˝owych tak, aby by∏y one maksymalnie
efektywne. Fot. J. Nowakowski, 06.07.1998.

Ryc. 11. Lipowiec, gm. Niechlów, stan. 3. Badania sonda˝owe potwierdzi∏y „prawdomównoÊç”
zdj´ç oraz dostarczy∏y podstawowych informacji o stanowisku. Fot. J. Wyrwiƒski, 06.10.1998.

2) Wybór stanowiska reprezentatywnego dla badanego zagadnienia.

W latach 30. wyra˝ano optymistyczny poglàd, i˝ zakoƒczy∏ si´ romantyczny etap archeologii,

gdy stanowiska by∏y rozkopywane wy∏àcznie z czystej ciekawoÊci. Symbolem nowych czasów mia-
∏y byç dok∏adnie planowane bada-
nia, realizujàce okreÊlone za∏o˝enia
i przeprowadzane zgodnie z najnow-
szymi standardami (Clark 1935: 465).
Znacznà rol´ przypisywano tutaj
zdj´ciom lotniczym. Umo˝liwia∏y one
wybór takiego stanowiska, które zda-
niem archeologów by∏o najbardziej
adekwatne dla prowadzonych badaƒ
(ryc. 12) – albo ze wzgl´du na swojà
„typowoÊç” (np. „typowy” obóz rzym-
ski w studiach nad kampaniami mili-
tarnymi Cesarstwa) czy odwrotnie –
„atypowoÊç”, która stawia∏a pod zna-
kiem zapytania dotychczasowe klasy-
fikacje obiektów archeologicznych.
Niewàtpliwà zas∏ugà zdj´ç by∏o zwró-
cenie uwagi na obiekty typu

henge,

które te˝ cz´sto wybierano do badaƒ
ze wzgl´du na ich s∏abe rozpoznanie
(Cunnington 1927; Clark 1935).

2.3. Dokumentacja stanowiska w trakcie wykopalisk

Wydawa∏oby si´, ˝e w koƒcu na tym etapie drogi obie tradycje, polska i angielska, nareszcie si´

spotkajà, gdyby nie jeden dokuczliwy szczegó∏ – mianowicie brak odpowiednika w Wielkiej Bry-
tanii. Wprawdzie wykonywano pojedyncze zdj´cia stanowiska w trakcie eksploracji (Clark 1935:
466), ale dostarcza∏o ono raczej ogólnego wglàdu w przebieg prac ni˝ dokumentacj´ ods∏anianych
obiektów. Natomiast bardzo bliskie, jeÊli nie bliêniacze doÊwiadczeniom biskupiƒskim, by∏o u˝y-
cie balonu dla podwieszenia aparatu fotograficznego na stanowisku w Megiddo w Palestynie (Guy
1932). W obu tych przypadkach tech-
nik´ t´ zastosowano dla dokumenta-
cji bardzo rozleg∏ych wykopów na
stanowiskach o z∏o˝onym uk∏adzie
stratyfikacyjnym. Bezu˝yteczna w ta-
kich wypadkach okazywa∏a si´ drabi-
na, poniewa˝ zdj´cia obejmowa∏y tyl-
ko niewielki wycinek ods∏oni´tych
konstrukcji. Natomiast balon pozwo-
li∏ uzyskaç zdj´cia idealnie pionowe,
dokumentujàc ca∏y badany obszar
(ryc. 13). Guy korzysta∏ z nich dodat-
kowo, aby rozstrzygnàç przynale˝-
noÊç chronologicznà poszczególnych
domostw (Rajewski 1960a: 283; 1975:
562; Okupny 1998: 217; Guy 1932:
148, 154-155).

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

61

Ryc. 12. Miechowice, gm. Inowroc∏aw. Próby zweryfikowania
obecnoÊci kurhanów kultury ceramiki sznurowej na Kujawach
sk∏oni∏y archeologów do przeprowadzenia badaƒ sonda˝owych
na obiekcie wytypowanym za pomocà zdj´ç lotniczych na pod-
stawie charakterystycznych cech morfologicznych (kolisty rów)
(J. Czebreszuk – inf. ustna). Fot. W. Ràczkowski, 21.06.2000.

Ryc. 13. Biskupin, gm. Gàsawa, stan. 4. Wykorzystanie balonu
dla podwieszenia aparatu fotograficznego okaza∏o si´ bardzo sku-
tecznà metodà dokumentowania rozleg∏ych wykopów. Fot. Archi-
wum MAP, 1936.

2.4. Podsumowanie: czy da si´ porównaç autostrad´ ze Êcie˝kà?

Z powy˝szego zestawienia wyraênie wynika, i˝ ze wzgl´du na przyj´cie zupe∏nie odmiennych

strategii wykorzystania zdj´ç lotniczych w archeologii brytyjskiej i polskiej, ich poczàtki sà zupe∏-
nie nieporównywalne (por. Tabela 1). W tej pierwszej najbardziej czytelny jest aspekt „odkryw-
czy”. Zdawa∏ sobie z tego spraw´ O. G. S. Crawford, gdy w swojej autobiografii pisa∏

ByliÊmy pierwsi w tej dziedzinie, zdo∏aliÊmy tak˝e zachowaç pozycj´ lidera. Bo choç za grani-
cà wykonano znakomità prac´, to jednak nastàpi∏o to póêniej. Przez d∏u˝szy czas nasze naj-
wi´ksze osiàgni´cie, czyli rejestracja stanowisk za poÊrednictwem wyró˝ników roÊlinnych, po-
zostawa∏o bez nast´pców. Dopiero w 1945 roku John Bradford odkry∏ i sfotografowa∏ we
W∏oszech takie stanowiska, które dorówna∏y, a czasem nawet przewy˝sza∏y brytyjskie osià-
gni´cia [Crawford 1955: 172].

W Polsce okresu mi´dzywojennego nie znam ani jednego przypadku poszukiwania nowych

stanowisk – takim zastosowaniem zdj´ç lotniczych archeolodzy zupe∏nie si´ nie interesowali.
By∏y one od samego poczàtku (czyli od 1929 roku) wykorzystywane wy∏àcznie w celach doku-
mentacyjnych stanowisk znanych lub b´dàcych w trakcie badaƒ wykopaliskowych. W tym drugim
przypadku najpierw eksplorowano stanowisko tradycyjnymi metodami i dopiero w nast´pnym
etapie prac stosowano balon w celu dokumentacji stanu zaawansowania prac. Ta nieprzydatnoÊç
zdj´ç lotniczych w dostarczeniu jakichkolwiek informacji o stanowisku przed wykopaliskami,
jest szczególnie czytelne na ryc. 14, która w sposób metaforyczny pokazuje, i˝ skutecznoÊç „in-
formacyjna” zdj´cia o reliktach drewnianych konstrukcji zatrzymuje si´ dok∏adnie na granicy
wyznaczonej przez kratownic´ (reprezentujàcà tradycyjnà form´ dokumentacji) i nie przesunie
si´ nawet o milimetr dalej, dopóki archeolog nie zdecyduje si´ zadokumentowaç i zdjàç war-
stw´, przykrywajàcà owe konstrukcje. Dopiero wówczas pojawi∏o si´ miejsce na zdj´cia lotnicze,
które mog∏y zarejestrowaç to, co ods∏oni∏a ∏opata. Tote˝ w kategorii „dokumentacyjnej” zdj´cia
biskupiƒskie sà z pewnoÊcià bezkonkurencyjne, ale sugestia, i˝ w ka˝dym wymiarze dotrzymujà
one kroku materia∏om angielskim, jest co najmniej chybiona. Doskonale Êwiadomy tego by∏
Konrad Ja˝d˝ewski, gdy w 1938 roku pisa∏, i˝ wprawdzie polska archeologia mo˝e si´ pochwa-
liç dokumentacjà „kszta∏tu i po∏o˝enia zabytków widocznych na powierzchni” (Ja˝d˝ewski
1938: 39), ale

62

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Zastosowanie zdj´ç lotniczych w archeologii

Wielka Brytania

Polska

I. Rekonesans archeologiczny

+

–

1. odkrywanie nowych stanowisk

+

–

2. odkrywanie nowych typów stanowisk

+

–

3. lokalizacja stanowisk znanych, ale o nieokreÊlonym poło˝eniu

+

–

4. rozpoznanie struktury przestrzennej stanowiska

+

–

a) okreÊlenie funkcji obiektu

+

–

b) okreÊlenie zasi´gu i chronologii obiektu

+

–

II. Planowanie badaƒ wykopaliskowych

+

–

1. rozwiàzanie problemu badawczego

+

–

2. wybór stanowiska reprezentatywnego

+

–

III. Dokumentacja stanowiska w trakcie badaƒ wykopaliskowych

–

+

Tabela 1. Zestawienie strategii wykorzystania zdj´ç lotniczych w archeologii polskiej i brytyjskiej w okresie mi´dzy-
wojennym.

To jednak, co dotychczas u nas zrobiono nie powinno nas zadowalaç, gdy˝ lotnicza akcja od-
krywcza w dziedzinie prehistorii

[...] nie mo˝e si´ u nas niestety poszczyciç jakàkolwiek pozycjà

[Ja˝d˝ewski 1938: 41, podkr. L˚].

Próbowa∏ w ten sposób zach´ciç do podobnego zastosowania zdj´ç, jakie mia∏o miejsce w Wiel-
kiej Brytanii.

3. Droga na manowce, czyli jak Biskupin ze Stonehenge po∏àczono

W praktyce biskupiƒskiej rola zdj´ç lotniczych by∏a wyraênie okreÊlona. Stanowi∏y one wy∏àcz-

nie ilustracj´ kolejnych etapów badaƒ i na tym zasadniczo ich zadanie koƒczy∏o si´ – nie stawia-
no im ˝adnych dodatkowych wymagaƒ. Dosyç znamiennym szczegó∏em jest to, i˝ w literaturze
przedwojennej nie pojawi∏y si´ ˝adne publikacje dotyczàce metodyki wykonywania zdj´ç, którà
tam zastosowano. Ich czas nadszed∏ póêniej, jednak˝e równoczeÊnie zacz´to rozwa˝aç mo˝liwoÊci
wykorzystania zdj´ç lotniczych w znacznie szerszym zakresie.

G∏ównym inicjatorem zastosowania metody zdj´ç lotniczych w Biskupinie by∏ Zdzis∏aw Rajew-

ski (Ja˝d˝ewski 1938: 39-40; Rajewski 1975: 562). Równie˝ po wojnie jemu przypad∏a rola czo∏o-
wego propagatora tej metody wÊród archeologów, za czym przemawia najwi´ksza liczba w∏aÊnie
jego publikacji na ten temat w ró˝nych czasopismach archeologicznych (Rajewski 1950; 1955;
1960a; 1960b; 1962; 1964a; 1964b; 1975). Prace Rajewskiego by∏y przede wszystkim rozwini´ciem
przedwojennych zainteresowaƒ i koncentrowa∏y si´ na zdj´ciach lotniczych jako formie dokumen-
tacji stanowisk znanych, o zachowanej formie krajobrazowej

. Dlatego te˝ g∏ównym wàtkiem tych

publikacji by∏y kwestie techniczne, zwiàzane z wykonywaniem zdj´ç takich obiektów. Przyk∏ado-
wo, mieÊci∏y si´ tu porady praktyczne, dotyczàce przystosowania balonu do prac archeologicznych
(Rajewski 1964b) lub korzyÊci wyp∏ywajàcych z zastosowania helikoptera (Rajewski 1960a; 1975).
Zdj´cia takie by∏y wykorzystywane wy∏àcznie jako ilustracja towarzyszàca np. wzmiankom o orga-
nizowanych wystawach (Rajewski 1960b; 1962; 1964a). Jedynie na marginesie pojawia∏y si´ su-

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

63

Ryc. 14. Biskupin, gm. Gàsawa, stan. 4. Zdj´cia lotnicze podporzàdkowane metodom wykopalisko-
wym mogà potwierdziç jedynie to, co ju˝ zosta∏o odkryte. Fot. Archiwum MAP, 1938.

gestie odnoszàce si´ do mo˝liwoÊci odkrywania nowych stanowisk, zgodnie z praktykà brytyjskà
(Rajewski 1960a: 285; 1975: 566). Sàdz´ jednak, i˝ zestawienie tych dwóch elementów zaowoco-
wa∏o przekonaniem, ˝e wszystko, co w zakresie metodyki i zastosowania zdj´ç lotniczych wymy-
Êlono w Wielkiej Brytanii, pojawi∏o si´ równie˝ w Polsce. W efekcie zacz´to uto˝samiaç zaledwie
jedno z zastosowaƒ zdj´ç lotniczych (jako techniki dokumentacyjnej, symbolizowanej przez Bi-
skupin) z ca∏à praktykà brytyjskiej archeologii lotniczej, której przyk∏adem mo˝e byç Stonehenge.
To przedziwne po∏àczenie obu tych nurtów z∏o˝y∏o si´ na takie postrzeganie przez naszych archeo-
logów roli zdj´ç lotniczych, które okreÊli∏abym mianem „myÊlenia biskupiƒskiego”.

3.1. Fotografowanie obiektów o w∏asnej formie krajobrazowej

Nale˝y przyznaç, i˝ w tym wzgl´dzie Z. Rajewski wykaza∏ si´ znacznà si∏à perswazji. Do dziÊ

spora cz´Êç archeologów jest przekonana, ˝e ka˝de zdj´cie wykonane w celach stricte archeolo-
gicznych mo˝e s∏u˝yç wy∏àcznie tym celom. Przyk∏adowo, Janusz Ostoja-Zagórski stwierdzi∏

Je˝eli chcemy poszukaç nowych stanowisk archeologicznych, informacji na temat, czy w pew-
nej miejscowoÊci znajduje si´ jedno, czy dwa grodziska, kilka, czy kilkanaÊcie kurhanów, to
mo˝emy si´ ograniczyç do zgromadzenia Êrodków finansowych na wynaj´cie samolotu i osoby,
która sfotografuje wskazane przez nas miejsca

[Ostoja-Zagórski 1998: 209, podkr. L˚, por.

te˝ Bukowski 1999: 237].

3.2. Brak wiedzy o mechanizmach pojawiania si´ wyró˝ników roÊlinnych

i glebowych

Cytowana wypowiedê zawiera równie˝ kolejny wàtek „myÊlenia biskupiƒskiego”, mianowicie

przekonanie, i˝ zdj´cia lotnicze mo˝na wykonywaç w dowolnym czasie. Wyraêny jest tutaj brak re-
fleksji nad przyczynami pojawiania si´ wyró˝ników, a tym samym nad koniecznoÊcià przestrzega-
nia okreÊlonych warunków, aby móc je zarejestrowaç. Dla dokumentacji stanowisk o w∏asnej for-
mie krajobrazowej czy b´dàcych w trakcie badaƒ wykopaliskowych, informacje takie sà zb´dne.
Tote˝ Z. Rajewski nigdy nie zajmowa∏ si´ wypracowaniem metodyki fotografowania stanowisk
p∏askich. Trudno za takowà uznaç króciutkà wzmiank´, z której wynika∏o, i˝ zdj´cia w tym celu
mo˝na wykonywaç praktycznie przez ca∏y rok (Rajewski 1960a: 285). Dlatego gdy w koƒcu archeo-
lodzy zainteresowali si´ takim ich zastosowaniem, wykorzystano w tym celu równie˝ „metod´ bi-
skupiƒskà”. Polega∏a ona na tym, i˝ wynajmowano samolot i osob´, której wskazywano miejsce,
gdzie mia∏o si´ znajdowaç stanowisko. W zale˝noÊci od inwencji archeologów miejsce takie spe-
cjalnie oznaczano, wyk∏adajàc

na stanowiskach specjalne p∏achty, które mia∏y wskazaç wojskowym fotografom miejsce wy-
konania zdj´cia [Kobyliƒski 1999: 113]

lub wykonujàc dla jednego obiektu bardzo kosztowne pokrycie zdj´ciami pionowymi znacznego
obszaru, aby nie „przegapiç” stanowiska, które mog∏o gdzieÊ tam byç (Kowiaƒska-Piaszykowa
1957: 116). Dopiero po wykonaniu zdj´cia próbowano zidentyfikowaç na nim stanowisko arche-
ologiczne. Jednak technika dokumentacyjna, która doskonale si´ sprawdza∏a przy ods∏oni´tych
reliktach osady, zupe∏nie zawodzi∏a w przypadku obiektów nieczytelnych z ziemi. Niestety, winà
obarczono metod´, a wÊród archeologów zrodzi∏o si´ przekonanie, i˝ w warunkach polskich zdj´-
cia lotnicze nie sà w stanie zarejestrowaç stanowisk p∏askich.

3.3. Ilustracyjna rola zdj´ç

W praktyce biskupiƒskiej, oprócz widoku „z innej perspektywy”, zdj´cia nie wnosi∏y ˝adnej infor-

macji, której nie mo˝na by uzyskaç przy zastosowaniu tradycyjnych metod. Uto˝samianie archeolo-

64

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

gii lotniczej z praktykà dokumentowania stanowiska w trakcie badaƒ sprawi∏o, i˝ w „hierarchii wa˝-
noÊci” sposobów pozyskiwania informacji metoda zdj´ç lotniczych sytuowa∏a si´ poni˝ej metody
wykopaliskowej, a w zasadzie zosta∏a w zupe∏noÊci jej podporzàdkowana. W zwiàzku z tym nigdy
nie by∏a postrzegana jako „niezale˝ne” êród∏o, które mog∏o dostarczyç danych równie istotnych,
jak przy zastosowaniu metod dotychczas znanych. Trudno te˝ oczekiwaç, ˝eby przy takiej „realiza-
cji” podstawowych za∏o˝eƒ metody, zdj´cia lotnicze wnios∏y cokolwiek nowego. Brak przekonania
o ich przydatnoÊci i rzetelnoÊci objawia si´ obecnie w postaci stale wysuwanego postulatu o ko-
niecznoÊci ka˝dorazowej weryfikacji informacji ze zdj´cia za pomocà sprawdzonych metod: badaƒ
powierzchniowych, sonda˝y czy wykopalisk, gdy˝ dopiero wówczas mogà one uzyskaç pe∏nopraw-
ny status (np. Modrzewska-Marciniak 1983: 208). W takiej sytuacji pojawia si´ wàtpliwoÊç, po co
w ogóle stosowaç zdj´cia? Z drugiej zaÊ strony zdj´cia lotnicze nadal nieodmiennie wykorzystuje
si´ jako ilustracj´ post´pu prac wykopaliskowych (Grygiel, Bogucki 1997).

3.4. MyÊlenie kategoriami pojedynczego stanowiska

Przywiàzanie zdj´ç lotniczych do jednego stanowiska, jak mia∏o to miejsce w Biskupinie, mo-

˝e si´ wydaç zrozumia∏e ze wzgl´du na wyznaczonà im tam rol´. Szacunek mo˝e te˝ budziç wy-
si∏ek, jaki w∏o˝ono w zorganizowanie ca∏ego przedsi´wzi´cia i udokumentowania badaƒ na
wszelkie mo˝liwe sposoby – wykonujàc zarówno z balonu, jak i z pok∏adu samolotu zdj´cia pio-
nowe i ukoÊne ca∏ego pó∏wyspu i poszczególnych wykopów, w ró˝nych uj´ciach i skali (Okupny
1998: 217-224). Jednak w archeologii polskiej utrwali∏a si´ praktyka organizowania lotów w ce-
lu sfotografowania pojedynczych stanowisk (Kowiaƒska-Piaszykowa 1957; Modrzewska-Marci-
niak 1984; Mia∏dun 1987; Kijowski, Wyrwa 1989). W praktyce sprawia∏o to, i˝ znacznie ros∏y
koszty wykonania takiego zdj´cia. W przypadkach skrajnych postulowano zastosowanie naj-
dro˝szego z mo˝liwych wariantów (jako jedynej s∏usznej metody), mianowicie wykonanie dla
jednego stanowiska pokrycia znacznego terenu zdj´ciami pionowymi (por. wy˝ej), paradoksal-
nie argumentujàc takie post´powanie wzgl´dami ekonomicznymi (Okupny 1998: 228). W po∏à-
czeniu z miernymi efektami êle zaplanowanych akcji zdj´cia lotnicze zyska∏y sobie opini´ meto-
dy drogiej i nieefektywnej

6

.

4. Wnioski: droga przed siebie nie zawsze prowadzi do celu

W ÊwiadomoÊci polskich archeologów Biskupin zapisa∏ si´ jako najwi´ksze osiàgni´cie metody

zdj´ç lotniczych w Polsce. By∏ te˝ jedynym stanowiskiem, które znalaz∏o sobie miejsce równie˝
w publikacjach zagranicznych (Deuel 1984: 295). W∏aÊnie z tego powodu archeolodzy przez wiele
lat odnosili swoje propozycje do Biskupina i wspierali si´ autorytetem tamtych osiàgni´ç. Âwietna
tradycja przedwojenna mia∏a bowiem sankcjonowaç ich poczynania w oczach sceptyków nie prze-
konanych do tej metody. Takie post´powanie nie budzi∏oby ˝adnych zastrze˝eƒ, gdyby zdj´cia pró-
bowano ponownie wprowadziç do archeologii polskiej w postaci wy∏àcznie dokumentacyjnej, jak
mia∏o to miejsce w praktyce przedwojennej. Rola Biskupina (jako symbolu szczytowych osiàgni´ç)
rysuje si´ zgo∏a inaczej w kontekÊcie takiego zastosowania zdj´ç, jak mia∏o to miejsce w archeologii
brytyjskiej. Najwi´kszy paradoks prawie siedemdziesi´ciu lat archeologii lotniczej w Polsce polega
na tym, i˝ kolejne pokolenia polskich archeologów nie potrafi∏y si´ „wyzwoliç” z sukcesu zdj´ç wy-
konanych w Biskupinie. Zatem chcàc osiàgnàç nowe rezultaty, „myÊlano” i „dzia∏ano” metodami,

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

65

6

Przez d∏ugi czas jedynie K. Bielenin, pracujàc w rejonie Gór Âwi´tokrzyskich nad zagadnieniem staro˝ytnego

hutnictwa, zdo∏a∏ wyjÊç poza schemat „myÊlenia biskupiƒskiego”. Rekonesanse przeprowadzono w celu inwentary-
zacji stanowisk dymarskich. Wprawdzie na etapie organizacji du˝à rol´ odegra∏a intuicja, jednak g∏ówny cel zosta∏
w znacznym stopniu osiàgni´ty (Bielenin 1963; 1992: 38-40). Tym bardziej mo˝e zaskakiwaç to, ˝e jego osiàgni´cia
przesz∏y bez ˝adnego echa w Êrodowisku archeologicznym i nie znalaz∏y naÊladowców.

które nic nowego nie wnosi∏y. Próbujàc nowych zastosowaƒ, archeolodzy ciàgle powracali do Bi-
skupina i na nowo pope∏niali wszystkie stare b∏´dy, nieustannie kr´càc si´ w kó∏ko. Zatem mit Bi-
skupina wr´cz utrudnia popularyzacj´ metody zdj´ç lotniczych wÊród archeologów, gdy˝ zdetermi-
nowa∏ jej postrzeganie jako metody drogiej, nieefektywnej i w gruncie rzeczy niepotrzebnej.
Dlatego te˝ zadajàc pytanie o przysz∏oÊç polskiej archeologii lotniczej, nale˝y mieç na uwadze za-
równo cele, jakie próbowano zrealizowaç z u˝yciem zdj´ç u poczàtków ich kariery w Polsce i Wiel-
kiej Brytanii, jak i to, co chcemy z ich pomocà osiàgnàç obecnie. Drogi obu tradycji wprawdzie bie-
gnà obok siebie, ale w ˝adnym momencie si´ nie krzy˝ujà, gdy˝ jedynym punktem wspólnym jest
zdj´cie wykonane z pewnej wysokoÊci

7

. Daje to dwie mo˝liwoÊci wyboru – zaakceptowaç ofert´, ja-

kà w zakresie zdj´ç lotniczych stwarza tradycja brytyjska lub metaforycznie pozostaç w Biskupinie.
Pozostaje pytanie, jakie perspektywy otwierajà te dwie tradycje.

Podsumowujàc swoje osiàgni´cia, O. G. S. Crawford zauwa˝y∏, i˝ jego celem by∏o wyznaczenie

drogi archeologii lotniczej.

Wi´kszoÊç naszych odkryç mia∏a doÊç ma∏e znaczenie. W porównaniu z póêniejszymi rezul-
tatami [...] w Anglii, [...] Syrii, Afryce Pó∏nocnej i Iranie – nasze by∏y bagatelne, ale one wska-
zywa∏y drog´ [Crawford 1955: 172].

Przypuszczam, i˝ podobny cel przyÊwie-

ca∏ archeologom polskim, kiedy zdecydo-
wali si´ na zastosowanie tej metody w Bi-
skupinie. Mo˝na powiedzieç, i˝ pierwsze
drogi zarejestrowane na zdj´ciach lotni-
czych – aleja w Stonehenge (Crawford
1924: ryc. 21; Deuel 1984: 49) oraz droga
okr´˝na w Biskupinie (Rajewski 1975: 562)
metaforycznie pokazujà kierunek, wyzna-
czony archeologii lotniczej w obu krajach.
¸atwo zauwa˝yç, ˝e perspektywy, jakie ofe-
rujà, znacznie si´ ró˝nià. Mimo skromnoÊci
O. G. S. Crawforda nie sposób nie zauwa-
˝yç, i˝ droga przez niego proponowana to
szeroka aleja, otwierajàca horyzonty no-
wych mo˝liwoÊci. Po pewnych modyfika-
cjach pozwala ona wyznaczaç swoje w∏asne
szlaki. Budzi jednak te˝ pewien niepokój,
gdy˝ nie zawsze oferuje pe∏nà gwarancj´
sukcesu (np. Nowakowski, Prinke, Ràcz-
kowski 1999; Ràczkowski 2002). Zdj´cie
wykonane w Biskupinie równie˝ przedsta-
wia drog´ – jest znana, ca∏kiem wygodna,
przede wszystkim zaÊ bezpieczna (ryc. 15).
Tylko podà˝ajàc nià, na zawsze pozostanie-
my w Biskupinie, uwik∏ani w mity i przesà-
dy – bez szans na wyjÊcie, chyba ˝e w koƒcu
zostanie nam ono odkopane.

66

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Ryc. 15. Biskupin, gm. Gàsawa, stan. 4. Droga biskupiƒ-
ska jest bezpieczna, ale bez perspektyw. Czy rzeczywiÊcie
pozostaje ona jedynà opcjà dla archeologii lotniczej
w Polsce? Fot. Archiwum MAP, 1936.

7

Jest to doskonale czytelne we wzmiankowanym wy˝ej artykule P. L. O. Guy’a. By∏ on doskonale Êwiadomy mo˝-

liwoÊci wykorzystania zdj´ç w celu identyfikacji nowych stanowisk, udost´pniono mu nawet odpowiednie materia∏y.
Jednak szybko zdecydowa∏, i˝ takie ich zastosowanie go nie interesuje, gdy˝ jego marzeniem by∏o dokumentowanie
za pomocà zdj´ç lotniczych post´pu prac wykopaliskowych. I temu marzeniu by∏y podporzàdkowane wszystkie jego
póêniejsze dzia∏ania (Guy 1932: 148-149).

Podzi´kowania

Sk∏adam serdeczne podzi´kowania Muzeum Archeologicznemu w Poznaniu oraz W∏odzimie-

rzowi Ràczkowskiemu i Jackowi Nowakowskiemu za udost´pnienie zdj´ç do niniejszej publikacji.
Wojciech Piotrowski okaza∏ bezcennà pomoc w identyfikacji dat wykonania zdj´ç biskupiƒskich.

Bibliografia

Allen G. W. G. 1938. Marks seen from the Air in the Crops near Dorchester, Oxon,

Oxoniensia 3:

169-171.

Allen G. W. G. 1940. Crop-marks seen from the Air, Norfield Farm, Long Wittenham, Berks.,

Oxoniensia 5: 164-165.

Bewley R. 1995. A National Mapping Programme for England, [w:]

Luftbildarchäologie in Ost-

und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Po-
tsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, 83-92.

Bewley R. 2002. Aerial Survey: learning from a hundred years of experience?, [w:]

Aerial Archa-

eology – Developing Future Practice, (red.) R. H. Bewley, W. Ràczkowski. Amsterdam: IOS
Press, 11-18.

Bielenin K. 1963. Sprawozdanie z badaƒ nad staro˝ytnym hutnictwem Êwi´tokrzyskim w 1960

i 1961 r.,

Materia∏y Archeologiczne 4: 353-358.

Bielenin K. 1992.

Staro˝ytne górnictwo i hutnictwo ˝elaza w Górach Âwi´tokrzyskich. Kielce: Kielec-

kie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Przyjació∏ Górnictwa, Hutnictwa i Przemys∏u Staro-
polskiego w Kielcach.

Bukowski Z. 1999. Dyskusja, [w:]

Acta Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania

archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stan prawny, problematyka, osiàgni´cia, (red.)
M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S∏owiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzysze-
nie Naukowe Archeologów Polskich, 235-238.

Clark J. G. D. 1935. The Norwich „Woodhenge”,

Antiquity 9 (36): 465-469.

Collingwood R. G. 1930. A newly-discovered Roman Site in Cumberland,

Antiquity 4, 472-477.

Crawford O. G. S. 1923. Air Survey and Archaeology,

The Geographical Journal 61 (5): 342-360.

Crawford O. G. S. 1924. The Stonehenge Avenue,

The Antiquaries Journal 4 (1): 57-59.

Crawford O. G. S. 1927a. Editorial Notes,

Antiquity 1 (1): 1-4.

Crawford O. G. S. 1927b. Air-Photographs Near Dorchester, Oxon,

Antiquity 1 (4): 469-474.

Crawford O. G. S. 1929. Woodbury,

Antiquity 3 (12): 452-455.

Crawford O. G. S. 1933. Some Recent Air Discoveries,

Antiquity 7 (27): 290-297.

Crawford O. G. S. 1939. Air Reconnaissance of Roman Scotland,

Antiquity 13 (51): 280-293.

Crawford O. G. S. 1954. A Century of Air-photography,

Antiquity 28 (112): 206-210.

Crawford O. G. S. 1955.

Said and Done. The Autobiography of an Archaeologist. London: Weiden-

feld & Nicolson.

Crawford O. G. S., Keiller A. 1928.

Wesssex from the Air. Oxford: Clarendon Press.

Cunnington M. E. 1927. Prehistoric Timber Circles,

Antiquity 1 (1): 92-95.

Deuel L. 1984.

Lot w przesz∏oÊç. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.

Grygiel R., Bogucki P. 1997. Early Farmers in North-Central Europe: 1989-1994. Excavations at

Os∏onki, Poland,

Journal of Field Archaeology 24: 161-178.

Guy P. L. O. 1932. Balloon Photography and Archaeological Excavation,

Antiquity 6 (22): 148-155.

[Insall V. C. ] 1927. Woodhenge,

Antiquity 1 (1): 99-100.

Ja˝d˝ewski K. 1938. Lotnictwo na us∏ugach prehistorii,

Z Otch∏ani Wieków 13 (3-4): 33-41.

Kijowski A., Wyrwa A. M. 1989. Fotointerpretacja i weryfikacja archeologiczna zdj´ç lotniczych

ze stanowiska nr 3 w ¸eknie,

Studia i materia∏y do dziejów Pa∏uk 1: 121-135.

Kobyliƒski Z. 1999. Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce,

Âwiatowit 1 (nowa seria),

fasc. B: 112-122.

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

67

Kostrzewski J. 1938a. Osada bagienna w Biskupinie w pow. ˝niƒskim,

Przeglàd Archeologiczny

5

(2-3): 121-140.

Kostrzewski J. 1938b. Biskupin: An Early Iron Age Village in Western Poland,

Antiquity 12: 311-317.

Kowalenko W. 1938.

Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesnohistorycznej (od VII do XIII

wieku). Poznaƒ: Towarzystwo Prehistoryczne.

Kowiaƒska-Piaszykowa M. 1957. Wyniki badaƒ archeologicznych kurhanu III kultury unietyckiej

w ¸´kach Ma∏ych w pow. koÊciaƒskim,

Fontes Archaeologici Posnanienses 7: 116-139.

Marciniak A., Ràczkowski W. 1991. The Development of Archaeological Theory in Poland under

Conditions of Isolation,

World Archaeological Bulletin 5: 57-65.

Mia∏dun J. 1987. Analiza przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w badaniach archeologicznych na przyk∏a-

dzie obiektów Wybicko i Janów Pomorski na ˚u∏awach WiÊlanych, [w:]

Materia∏y V Sesji Na-

ukowo-Technicznej, (red.) A. Wasilewski. Olsztyn: Wydawnictwo AR-T, 233-246.

Mia∏dun J., Âwiàtek B. 1993. Zdj´cia lotnicze jako êród∏o danych o obiektach archeologicznych

na ˚u∏awach WiÊlanych,

Zeszyty Naukowe AR-T Olsztyn 23: 75-88.

Modrzewska-Marciniak I. 1983. Wilanów. Wst´pne opracowanie wyników badaƒ z zastosowa-

niem fotointerpretacji w archeologii,

Dokumentacja Teledetekcyjna 575: 208-211.

Modrzewska-Marciniak I. 1984. Próbna analiza fotografii lotniczych wybranych stanowisk arche-

ologicznych,

Archeologia Polski 29 (2): 267-289.

Nowakowski J., Prinke A., Ràczkowski W. 1999. Lataç czy nie lataç?: zdj´cia lotnicze jako kolejny

element standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:]

Acta Archaeolo-

gica Pomoranica, vol. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stan
prawny, problematyka, osiàgni´cia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S∏o-
wiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 113-152.

Nowakowski J., Ràczkowski W. 2000. Refutation of the myth: new fortified settlement from Late

Bronze Age/ Early Iron Age in Wielkopolska region (Poland),

Antiquity 74: 765-766.

Okupny B. 1998. Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:]

Nauki przyrodnicze

i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne
w Poznaniu, 215-243.

Ostoja-Zagórski J. 1969. Mo˝liwoÊci wykorzystania fotointerpretacji w badaniach archeologicz-

nych,

Fotointerpretacja w Geografii 7: 93-98.

Ostoja-Zagórski J. 1998. Wykorzystywanie zdj´ç lotniczych w interpretacji procesów osadniczych

w pradziejach, [w:]

Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski.

Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, 203-214.

Piggott S. 1931. Ladle Hill-an unfinished hillfort,

Antiquity 5: 474-485.

Rajewski Z. 1938. Sprawozdanie z organizacji badaƒ w latach 1936 i 1937, [w:]

Gród pras∏owiaƒ-

ski w Biskupinie w powiecie ˝niƒskim: sprawozdanie z badaƒ w latach 1936 i 1937 z uwzgl´dnie-
niem wyników z lat 1934-1935, (red.) J. Kostrzewski. Poznaƒ: Instytut Prehistoryczny UP, 1-14.

Rajewski Z. 1950. Sprawozdanie z organizacji prac w Biskupinie w pow. ˝niƒskim w latach 1938-1939

i 1946-1948, [w:] III

Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w grodzie kultury ∏u˝yckiej w Biskupinie

w pow. ˝niƒskim za lata 1938-1939 i 1946-1948, (red.) J. Kostrzewski. Poznaƒ: Polskie Towarzy-
stwo Prehistoryczne, 1-11.

Rajewski Z. 1955. O metodzie terenowych badaƒ wczesnoÊredniowiecznych wiejskich zespo∏ów

osadniczych,

WiadomoÊci Archeologiczne 22: 117-145.

Rajewski Z. 1960a. Helikoptery w badaniach archeologicznych,

WiadomoÊci Archeologiczne 26 (3-4):

281-287.

Rajewski Z. 1960b. Helikoptery w s∏u˝bie archeologii,

Z Otch∏ani Wieków 26: 23.

Rajewski Z. 1962. Zdj´cia z helikopterów grodzisk polskich,

WiadomoÊci Archeologiczne 28: 299.

Rajewski Z. 1964a. Aerofotograficzna dokumentacja obiektów archeologicznych na wystawie

mi´dzynarodowej w Lizbonie w 1964 r.,

WiadomoÊci Archeologiczne 30: 518.

Rajewski Z. 1964b. Fotografowanie obiektów archeologicznych z balonu,

Z Otch∏ani Wieków 30:

84-86.

68

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?

Rajewski Z. 1975. Aerofotografia w badaniach terenowych w Polsce,

WiadomoÊci Archeologiczne

39

: 560-566.

Ràczkowski W. 2002.

Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe

UAM.

Lidia ˚uk

Where do we go from Biskupin?

Summary

Authors of publications dedicated to aerial photography in Poland often recall the pre-war tradition of its

use, at the same time comparing it with British achievements. Such a comparison may suggest the equal status
of these two traditions, not only by reason of a similar “date of birth”, but also by independent elaboration of
methodology and finally – by the results achieved. Indeed, one may notice some interesting coincidences, e.g.
in both cases aerial photographs came into existence in archaeology thanks to the close relationship of sites
of renowned position – both amongst specialists and the wider public. In Great Britain, the discovery of an
unknown avenue at Stonehenge encouraged the development of a new method of archaeological investigation.
On the other hand, the exceptional character of the site at Biskupin induced archaeologists to use the most
advanced methods available at that time – to record their excavations using aerial photographs.

This basic difference in early use may explain why, despite some parallels, the present position regarding

aerial photography is so different in each country. Why is it that in Great Britain the method is flourishing,
while in Poland it has not yet left the cradle? This paper answers that question by analysing pre-war practices
from the point of a strategy of method application. This helps to demonstrate that the problem is not caused
by the fact that aerial photographs do not exist in Polish archaeologists’ minds, but that they are closely tied
to the Biskupin excavations On that basis their use is immediately ranked as a documentary technique
(subordinate to excavation), and unable to deliver any information which could not be gained by the means
of well-established methods. For as long as the recording of the Biskupin excavations was ranked as a high
achievement of “aerial archaeology” there was little encouragement for archaeologists to experiment with
the technique and develop it as a useful method of survey. Therefore, to open new and much wider tracks
for aerial archaeology in Poland we have to first overcome the “Biskupin syndrome”.

Captions:

Table 1. Comparison of uses and applications of aerial survey in British and Polish archaeology before Second
World War.

Fig. 1. Biskupin, ˚nin Dist., site 4. Aerial photographs received acknowledgement among archaeologists
because they provided illustrations of the internationally recognised sites with which they were associated.
Photo: MAP Archives, 1938.

Fig. 2. Biskupin, ˚nin Dist., site 4. The participation of the army in the development of aerial archaeology
in Poland did not extend beyond making the equipment available. They made no independent attempts to
discover and document archaeological sites. Photo: MAP Archives, 1937.

Fig. 3. Bonikowo, KoÊcian Dist., site 1. The first features to be documented using aerial photography were
earthworks. Photo: W.Ràczkowski, 26.03.1999.

Fig. 4. Wielki S∏awsk, Kruszwica Dist. The site was discovered accidentally during a reconnaissance whose
main aim was to photograph a number of Neolithic sites. Photo: W. Ràczkowski, 8.07.2000.

Fig. 5. Jurkowo, KoÊcian Dist., site 49. The pinnacle of aerial photography? Aerial survey was accepted as
a method of archaeological research thanks primarily to the discovery of previously unknown sites (in this
photo: a fortified settlement of the Lausitz Culture – comp. Nowakowski, Ràczkowski 2000). Photo:
W. Ràczkowski 26.03.1999.

Fig. 6. Kurowo, KoÊcian Dist. The rectangular feature, with rounded corners is the first of its type registered
in Poland. Photo: J. Nowakowski, 6.07.1998.

D

OKÑD PROWADZISZ

B

ISKUPINIE

?

69

Fig. 7. S∏awsko, S∏awno Dist., site 5. An example of a “ghost-site”. This stronghold was known from written
records, but as a result of its total destruction it was impossible to determine its location precisely from field-
walking. Any final doubts were resolved thanks to the aerial photographs. Photo: W. Ràczkowski, 28.07.1996.

Fig. 8. Czerwona WieÊ, KoÊcian Dist., site 55. During field-walking this site was described as a multicultural
settlement. However, the photograph showed not only numerous pits, supporting the claim that it was an
extensive settlement, but also the remains of linear features which suggest the presence of a defensive
structures. Photo: J. Nowakowski, 5.07.1998.

Fig. 9. Siekówko, Wolsztyn Dist., site. 9. Aerial photographs enabled verification of the extent of this
stronghold, and revealed a previously unknown accompanying complex of earthworks and ditches. Photo:
W. Ràczkowski, 26.03.1999.

Fig. 10. Lipowiec, Góra Dist., site 3. The archaeological features visible in this photograph enabled
archaeologists to determine the exact location for trial trenches for maximum effect with the least destruction
of archaeological contexts. Photo: J. Nowakowski, 06.07.1998.

Fig. 11. Lipowiec, Góra Dist., site 3. Trial trenches supported the “truthfulness” of the photographs and
gave basic information about the site. Photo: J. Wyrwiƒski, 06.10.1998.

Fig. 12. Miechowice, Inowroc∏aw Dist. Attempts to verify the distribution of barrows of the Corded Ware
Culture in the Kujawy region led archaeologists to investigate the structure shown on the aerial photographs.
The size and morphological characteristics of its circular ditch suggested it to be a barrow; however excavation
did not verify this nor did it identify what it was. (J. Czebreszuk – pers. comm.). Photo: W. Ràczkowski,
21.06.2000.

Fig. 13. Biskupin, ˚nin Dist., site 4. A balloon-mounted camera proved to be a very useful method of
documenting extensive excavations. Photo. MAP Archives, 1936.

Fig. 14. Biskupin, ˚nin Dist., site 4. Aerial photographs which are subordinate to excavations can only
confirm what has already been discovered. Photo: MAP Archives, 1938.

Fig. 15. Biskupin, ˚nin Dist., site 4. The Biskupin road is a symbol of secure way, but it is a closed circuit
without prospects for breaking out in future. Is this really the only option left for aerial archaeology in
Poland? Photo: MAP Archives, 1938.

70

I: T

ROCH¢ HISTORII

–

CZY TYLKO

B

ISKUPIN

?