3 1 Zuk

INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA

OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO

MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE

POZNA¡SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE

Biskupin… i co dalej?

Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii

REDAKCJA

JACEK NOWAKOWSKI

ANDRZEJ PRINKE

W¸ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI

POZNA¡ 2005

BSTRACT

: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski (eds),

Biskupin… i co

dalej? Zdj´cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin… and what next? Aerial photographs in
Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego,
Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005,
pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN 83-916342-2-1. Polish text with English sum-
maries and captions.

These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other
European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeo-
logy, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological
resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex prob-
lems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them
available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial
photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good
basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural land-
scape studies.

Recenzenci:

prof. dr hab. Bogus∏aw Gediga
prof. dr hab. S∏awomir Kadrow

Publikacj´ wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków, Dziekana Wydzia∏u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology
Research Group oraz ze Êrodków projektu

European Landscapes: Past, Present and Future

(Ref. No 2004-1495/001-001 CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture 2000.

Adjustacja streszczeƒ i t∏umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska
Sk∏ad i ∏amanie: ad rem, Poznaƒ – Jacek Tomczak

Projekt ok∏adki: Jolanta i Konrad Królowie

ISBN 83-916342-2-1

Wydawca:

ul. S∏owiaƒska 38A/6
61-664 Poznaƒ
tel./fax +48 / 61 826 78 44
e-mail: adrem@echostar.pl

Spis treÊci

Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski,

Lataç, lataç i…

interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Cz´Êç I: Troch´ historii – czy tylko Biskupin?

Wojciech Piotrowski,

Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka – próba podsumowania . . . . . . . . . 27

Lidia ˚uk,

Dokàd prowadzisz Biskupinie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Dariusz Krasnod´bski,

Pamiàtkowy album z polskimi zdj´ciami lotniczymi z lat 1923-1929 . . . . 71

Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke,

Do trzech razy sztuka: próba interpretacji

zdj´ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Cz´Êç II: Zdj´cia lotnicze i technologia

S∏awomir Królewicz,

Charakterystyka wybranych cech wspó∏czesnych Êrednio-

i wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Jerzy Mia∏dun,

Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu

ekologicznego, poddanego antropopresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Jerzy Mia∏dun,

Wst´pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie

rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym . . . . . . . . . . . . . 117

Cz´Êç III: Problemy z interpretacjà

Lidia ˚uk,

W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien

interpretowaç zdj´cia lotnicze – s∏ów kilka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Andrzej Kijowski, Stefan ˚ynda,

Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t∏o dla

archeologicznej interpretacji zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Krzysztof Maciejewski,

Wró˝enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne . . 157

Cz´Êç IV: Archiwizacja i udost´pnianie zdj´ç lotniczych w archeologii

Wies∏aw St´pieƒ,

„Karta obserwacji terenu z góry” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia ˚uk,

APh_Max – baza danych

o zdj´ciach lotniczych dla potrzeb archeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Andrzej Prinke,

Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego

rekonesansu lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Jerzy Mia∏dun, Izabela Mirkowska, W∏odzimierz Ràczkowski,

WczesnoÊredniowieczne za∏o˝enia obronne w Polsce pó∏nocno-wschodniej:
projekt systemu informacji archeologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Cz´Êç V: Zdj´cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej

Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach,

„Archeologia niedestrukcyjna” w pó∏nocno-wschodniej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Piotr Górny, Ma∏gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki,

Weryfikacja terenowa zdj´ç lotniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Wojciech Sosnowski,

Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che∏miƒskiej.

Pierwsze doÊwiadczenia, mo˝liwoÊci, perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241

Andrzej Prinke, W∏odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz,

Archeologiczny zwiad lotniczy wzd∏u˝ trasy planowanej autostrady A2
w granicach dawnego woj. poznaƒskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Jacek Nowakowski,

Znaczenie zdj´ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym

na przyk∏adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

Tomasz Burda,

Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie

zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Cz´Êç VI: Od zdj´ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ:

dorobek i perspektywy

Andrzej M. Wyrwa,

Zdj´cia lotnicze w ∏ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz

ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

Krzysztof Maciejewski, W∏odzimierz Ràczkowski,

Jamy, jamy… lecz nie tylko:

wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach 2001-2002 . . . . . 283

Barbara Stolpiak, W∏odzimierz Ràczkowski, O

pactwo pocysterskie w Bierzwniku,

woj. zachodniopomorskie a zdj´cia lotnicze – oczekiwania i mo˝liwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . 297

Kazimierz Grà˝awski,

Zdj´cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej

Muzeum w Brodnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Dariusz Krasnod´bski,

Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry,

przeprowadzona w 1999 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

Krzysztof Wieczorek,

Widaç, nie widaç – czy pilot mo˝e zostaç archeologiem? . . . . . . . . . . . . 321

Marcin Dziewanowski, Lidia ˚uk,

Zaleg∏oÊci „nie do odrobienia”?

Przyczynek do przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w badaniach terenowych
na przyk∏adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

Rafa∏ Gradowski,

Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoÊredniowiecznego

osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz∏uchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Mi∏osz Giersz, Maciej S∏omczyƒski, Mariusz Zió∏kowski,

Archeologia lotnicza

w polskich badaniach archeologicznych w Andach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Violetta Julkowska, W∏odzimierz Ràczkowski,

Zobaczmy przesz∏oÊç! Zdj´cia lotnicze

w dydaktyce historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

Cz´Êç VII: Zdj´cia lotnicze i krajobraz kulturowy

Wies∏aw St´pieƒ,

Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

Paul M. Barford,

Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? . . . . . . . . . . . . . . 379

Grzegorz Kiarszys,

Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze

korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . 389

Cz´Êç VIII: Jak si´ to robi w Europie?

Robert Bewley,

Archeologia lotnicza – kilka myÊli na przysz∏oÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

Rog Palmer,

Dlaczego niezb´dna jest interpretacja zdj´ç lotniczych i wykonywanie map? . . . . . 407

Ralf Schwarz, Günter Wetzel,

Archeologia lotnicza w Niemczech – z historii badaƒ . . . . . . . . 413

Michael Doneus,

Archeologia lotnicza w Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

Martin Gojda,

Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku:

integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna . . . . . . . . . . . 449

Ivan Kuzma,

Archeologia lotnicza na S∏owacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457

Lis Helles Olesen,

Archeologia lotnicza w Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

Romas Jarockis,

Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie . . . . . . . . . 489

Juris Urta-ns,

Fotografia lotnicza w archeologii na ¸otwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495

Indeks nazw osobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
Lista adresowa autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517

W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym,

kto powinien interpretowaç zdj´cia lotnicze – s∏ów kilka

Lidia ˚uk

1. Wst´p

Specyfikà polskiej archeologii lotniczej jest d∏ugoletnia wspó∏praca z przedstawicielami nauk

geograficznych. Nie pope∏niajàc wi´kszego b∏´du, mo˝na wr´cz powiedzieç, i˝ nowy impuls dla za-
stosowania zdj´ç lotniczych w archeologii, po niemal dwudziestoletnim okresie stagnacji (Ràcz-
kowski 2002: 22), dostarczy∏y w∏aÊnie te dyscypliny. Na lata 60. przypada bowiem okres bardzo dy-
namicznego wprowadzania interpretacji zdj´ç lotniczych do badaƒ w naukach przyrodniczych
(Winid 1966a: 1; 1966b: 53). Nawiàzaniu wspó∏pracy sprzyja∏ ogromny entuzjazm geografów dla
nowej metody badawczej, objawiajàcy si´ m.in. próbami jak najszerszego jej zastosowania w ró˝-
nych, nie tylko geograficznych, naukach, np. historii, archeologii (sic!) czy botanice (Winid
1966a: 2). Tak˝e w samym Êrodowisku archeologicznym mo˝na zaobserwowaç w tym okresie po-
nowne zainteresowanie zdj´ciami lotniczymi, które zosta∏o wzbudzone nowymi trendami badaw-
czymi (Minta-Tworzowska, Ràczkowski 1996: 198-199; Ostoja-Zagórski 1969: 95). Studia nad pa-
leoÊrodowiskiem, prowadzone w kontekÊcie badaƒ osadniczych, skierowa∏y uwag´ archeologów
w stron´ zdj´ç lotniczych jako metody rekonstrukcji Êrodowiska naturalnego w przesz∏oÊci. By∏o
to zwiàzane z

badaniem powiàzaƒ mi´dzy systemami prahistorycznego osadnictwa a cechami Êrodowiska
naturalnego [Kobyliƒski 1999: 115].

W tak sprzyjajàcych warunkach pierwsze wspólne projekty geograficzno-archeologiczne pojawi-

∏y si´ bardzo szybko (Miszalski 1966; Matusik, Miszalski 1969). Sàdzàc zaÊ po publikacjach
z ostatnich kilku lat, wydaje si´, ˝e zainteresowanie wspó∏pracà jest nadal ˝ywe po obu stronach
(Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999; Âmigielski 1998). Bli˝sza analiza artyku∏ów b´dàcych efektem
dotychczasowych projektów pokazuje równie˝, i˝ wraz z up∏ywem lat znacznie poszerzono jej ob-
szar, wychodzàc poza kwestie paleoÊrodowiska (np. Fellmann 1967; Modrzewska-Marciniak 1984;
Kijowski, Wyrwa 1989; Mia∏dun, Âwiàtek 1993). Zakres podejmowanych problemów badawczych
mo˝na scharakteryzowaç nast´pujàco:

a) badanie relacji pomi´dzy cz∏owiekiem i Êrodowiskiem przyrodniczym w pradziejach i wspó∏-

czeÊnie – kwestià tà byli zainteresowani zarówno geografowie, jak i archeolodzy;

b) wypracowanie metod umo˝liwiajàcych rejestracj´ stanowisk p∏askich i interpretacja zdj´cia –

problemem tym byli szczególnie ˝ywo zainteresowani sami archeolodzy;

c) geodezyjna inwentaryzacja stanowisk archeologicznych.
Mo˝na wi´c sàdziç, i˝ w przypadku zdj´ç lotniczych spe∏niono podstawowe warunki, które gwa-

rantowa∏y obopólne korzyÊci, a tym samym owocnà wspó∏prac´. Pojawi∏y si´ zarówno wspólne za-
interesowania, jak i projekty szeroko zakrojonych badaƒ, zawierajàcych zakres pytaƒ obu dyscy-

125

plin. Zatem nic dziwnego, i˝ zwykle koƒczy∏y si´ one postulatem prowadzenia dalszych, wspólnych
prac. Powstaje jednak pytanie, dlaczego postulat ten pozosta∏ jedynie w sferze deklaracji i nigdy
nie by∏ dalej realizowany przez samych autorów? Czy rzeczywiÊcie wyniki jednorazowych akcji by-
∏y tak wyczerpujàce (i zadowalajàce), i˝ odpowiada∏y na wszystkie pytania i rozprasza∏y wszelkie
wàtpliwoÊci? Dlaczego, przy tak korzystnym uk∏adzie, nie przerodzi∏y si´ one w trwa∏à wspó∏pra-
c´? Zasadniczo nie zdarzy∏a si´ sytuacja, w której ten sam zespó∏ badawczy zrealizowa∏by kolejny
wspólny projekt na innym stanowisku, a podobne próby by∏y wprawdzie ponawiane, jednak przez
inne zespo∏y w ró˝nych cz´Êciach kraju. Niewiele nowego w tym zakresie wnosi wzmiankowana
ksià˝ka

Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii (Âmigielski 1998) – zasadniczo zebra-

no w niej jedynie wszystkie dotychczasowe propozycje, jednak nie przedstawiono ˝adnego nowe-
go projektu. Skàd zatem wynika rozbie˝noÊç mi´dzy deklaracjami a praktykà?

2. „Ja si´ na tym nie znam, jestem archeologiem”

Zagadnieniem, które zdominowa∏o wspó∏prac´ archeologów i geografów by∏o wypracowanie

metod rejestracji stanowisk p∏askich

oraz interpretacja zdj´ç lotniczych. Sta∏o si´ to efektem wy-

raênie rosnàcego od poczàtku lat 80. zainteresowania archeologów wypracowaniem optymalnych
metod wykrywania stanowisk archeologicznych, m.in. przy zastosowaniu zdj´ç lotniczych (Koby-
liƒski 1999: 113). Za szczególnie interesujàce uznano dwa aspekty:

– dokumentacj´ stanowisk p∏askich na terenach niedost´pnych lub o ograniczonym dost´pie dla

badaƒ powierzchniowych (Mia∏dun, Skrobot 1990; Mia∏dun 1991; Mia∏dun, Âwiàtek 1993);

– wst´pne rozpoznanie struktury przestrzennej stanowisk znanych, w celu trafniejszego plano-

wania badaƒ wykopaliskowych (Modrzewska-Marciniak 1983; 1984; Kijowski, Wyrwa 1989).

By∏y to zagadnienia stricte archeologiczne, jednak wszyscy zainteresowani archeolodzy ju˝ na

wst´pie napotykali na podstawowy problem – brak wiedzy. W Polsce od samego poczàtku historii
zdj´ç lotniczych bezdyskusyjnie zaakceptowano koniecznoÊç ich wykonywania w y ∏ à c z n i e na
potrzeby archeologii. Wszystkie próby zastosowania zdj´ç rozpoczyna∏y si´ od wykonania specjal-
nego „nalotu” nad stanowisko, w celu pozyskania odpowiednich materia∏ów (por. Barford 2000a;
2000b). By∏y one jednak organizowane zupe∏nie intuicyjnie, bez przyj´cia jakichkolwiek za∏o˝eƒ
metodycznych, co do pewnego stopnia mo˝na t∏umaczyç rodzajem fotografowanych obiektów
(por. ˚uk w tym tomie). Zatem definiujàc swoje oczekiwania w odniesieniu do stanowisk p∏a-
skich, archeolodzy byli nowicjuszami. Zaowocowa∏o to opinià, i˝

Zainteresowanie archeologów jest du˝e, lecz brak doÊwiadczenia oraz metodyki wykonywania
i interpretacji zdj´ç na cele archeologii

[…]

nastr´cza wiele trudnoÊci. Wynik∏a stàd koniecz-

noÊç opracowania koncepcji takiej metodyki i praktycznego jej sprawdzenia [Mia∏dun, Âwià-
tek 1993: 77, podkr. – L˚, por. te˝ Okupny 1998: 226].

2.1. Brak doÊwiadczenia

Stwierdzenie pierwszego „braku” – umiej´tnoÊci i doÊwiadczenia w interpretacji zdj´ç lotniczych

– raczej nie wzbudza wi´kszych kontrowersji. W dotychczasowej praktyce archeologii lotniczej, zdo-
minowanej przez dokumentacj´ stanowisk o w∏asnej formie krajobrazowej, odpowiednie przeszko-
lenie w tym zakresie wydawa∏o si´ zb´dne. Umiej´tnoÊç rozpoznania grodziska lub kurhanu nale˝y
chyba do najbardziej podstawowego zasobu wiedzy ka˝dego archeologa. Problem staje si´ jednak

126

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

Jest to wypowiedê jednego z polskich uczestników NATO Advanced Research Workshop

Aerial Archaeology – De-

veloping Future Practice w Lesznie w dniach 15-17 listopada 2000 roku, zorganizowanej przez archeologów i w ca∏oÊci
poÊwi´conej roli zdj´ç lotniczych w badaniach archeologicznych (http://www.archeo.amu.edu.pl/leszno/, por. Bewley,
Ràczkowski 2002).

o wiele bardziej z∏o˝ony w przypadku stanowisk p∏askich, które sà nieco mniej „oczywiste” ze wzgl´-
du na brak jakichkolwiek struktur naziemnych oraz typ obiektów – do badaƒ wybierano g∏ównie osa-
dy z licznymi obiektami jamowymi, które dosyç ∏atwo mo˝na pomyliç z formami naturalnymi. Tym-
czasem w toku intensywnego rozwoju interpretacji zdj´ç lotniczych w naukach geograficznych
zwrócono równie˝ uwag´ na obiekty trudniejsze, znajdujàce si´ pod powierzchnià ziemi lub nie-
znacznie tylko manifestujàce si´ w terenie, jak np. formy geologiczne lub geomorfologiczne. Inter-
pretacja zdj´ç lotniczych wymaga∏a umiej´tnoÊci ich rozpoznania z „innej” perspektywy, a cz´sto

analizy ca∏ego Êrodowiska przyrodniczego dla otrzymania informacji o obiektach zas∏oni´-
tych przed wzrokiem obserwatora [Chilczuk, Cio∏kosz 1966: 50].

Zadanie to znacznie u∏atwia∏o zastosowanie ró˝nych specjalistycznych urzàdzeƒ, np. stereosko-

pów, stereopantrometrów, przetworników optycznych itp. (Walczak 1966: 27). Interpretacja zdj´ç
lotniczych szybko sta∏a si´ przedmiotem nauczania uniwersyteckiego na kierunkach geograficz-
nych (Baraniecki 1966; Cio∏kosz 1966; Walczak 1966).

2.2. Brak metodyki?

Zaskakujàca natomiast mo˝e wydaç si´ opinia, ˝e archeologia nie posiada∏a metodyki rejestracji

stanowisk p∏askich. Spostrze˝enie to by∏o wprawdzie trafne w odniesieniu do polskiej archeologii,
gdy˝ nikt wczeÊniej nie podejmowa∏ tutaj takich prób. Na ten temat pojawi∏y si´ jedynie bardzo
krótkie wzmianki – trudno jednak oczekiwaç, aby na podstawie kilku zdaƒ mo˝na by∏o zaplanowaç
ca∏à akcj´ wykonania zdj´cia (Ja˝d˝ewski 1938: 36-38; Rajewski 1960: 285; por. te˝ ˚uk w tym to-
mie). Zastanawiajàce mo˝e byç jednak˝e pomini´cie doÊwiadczeƒ archeologii zachodnioeuropej-
skiej. Jej osiàgni´cia zacz´to w Polsce przywo∏ywaç na znacznà skal´ w∏aÊnie w latach 80., zatem
mo˝na by przypuszczaç, ˝e zbie˝noÊç ta wynika∏a z refleksji nad mo˝liwoÊciami zastosowania ist-
niejàcych metod archeologicznych (Modrzewska-Marciniak 1984: 268; Mia∏dun 1987: 246; Kijow-
ski, Wyrwa 1989: 121). Przypuszczeniom takim zaprzeczajà sami autorzy – do prac zachodnioeuro-
pejskich si´gali g∏ównie po to, aby wskazaç na ich zupe∏nà nieprzydatnoÊç w warunkach polskich.
Przyczynà tak negatywnej oceny mia∏a byç panujàca tutaj odmienna charakterystyka klimatyczno-
-glebowa. Wnioski takie wysuni´to w oparciu o pierwsze prace Crawforda, przeprowadzone w la-
tach 20. na kredowych obszarach Wessexu. Poczynione wówczas obserwacje pos∏u˝y∏y Crawfordo-
wi do opracowania podstaw metody (Crawford 1929), dlatego te˝ polscy naukowcy uznali, i˝ mo˝e
ona byç zastosowana jedynie w podobnych warunkach, w jakich jà wypracowa∏ (Mia∏dun, Âwiàtek
1993: 77, 80; Mia∏dun 1995: 114; Kijowski, Wyrwa 1989: 122). Z ró˝nych prac przeprowadzonych
w kraju wynika∏o zaÊ niezbicie, i˝ brakuje tutaj obszarów o podobnej charakterystyce. Z tego wzgl´-
du pos∏ugiwano si´ nast´pujàcym argumentem

Adaptacja za∏o˝eƒ metodycznych opracowanych przez zachodnich badaczy do naszych wa-
runków nie jest w pe∏ni mo˝liwa. Szczególnie jest to widoczne na obszarze ˚u∏aw WiÊlanych,
[…]

. Brak analogii w literaturze zagranicznej i krajowej […] by∏o powodem podj´cia badaƒ

nad metodykà wykonywania i interpretacji zdj´ç lotniczych tego specyficznego terenu

[Mia∏-

dun, Âwiàtek 1993: 77, podkr. – L˚].

Argument ten by∏ stosowany nie tylko w odniesieniu do obszaru ˚u∏aw WiÊlanych, ale równie˝

Wielkopolski (Kijowski, Wyrwa 1989: 122; Okupny 1998: 226-227), Mazowsza (Modrzewska-Marci-
niak 1983: 213; 1984: 279) oraz pogranicza Warmii i Ziemi Che∏miƒskiej (Mia∏dun, Skrobot 1990:
12). W przeÊwiadczeniu tym mo˝e równie˝ utwierdzaç bardzo pobie˝na (wizualna) ocena liczby sfo-
tografowanych stanowisk na terenie Niemiec i Polski (ryc. 1), a „bia∏à plam´” na wschód od Odry
nale˝y ju˝ chyba t∏umaczyç wzmiankowanà „odmiennoÊcià klimatyczno-glebowà” Polski. Tymcza-
sem „specyfik´” obszarów Polski musia∏y uwzgl´dniaç metody geograficzne, wypracowane i stoso-
wane z du˝ym powodzeniem na obszarze ca∏ego naszego kraju od kilku dziesi´cioleci. Optymizmem
napawa∏ równie˝ fakt, i˝ metody te sprawdzi∏y si´ w wielu dyscyplinach przyrodniczych, czasem

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

127

znacznie ró˝niàcych si´ przedmiotem ba-
daƒ – geologii, geomorfologii, hydrologii,
gleboznawstwie, w badaniach szaty ro-
Êlinnej, w studiach nad rolnictwem i osad-
nictwem, a tak˝e obszarów zurbanizowa-
nych i uprzemys∏owionych (Cio∏kosz,
Miszalski, Ol´dzki 1999)

. Zach´cajàce

mog∏y byç te˝ pierwsze, geograficzne pró-
by, identyfikacji p∏askiego stanowiska ar-
cheologicznego na zdj´ciu lotniczym. Wy-
nika∏o z nich wyraênie, i˝ jest to mo˝liwe
w warunkach geograficznych Polski (Ma-
tusik, Miszalski 1969: 72). W takiej sytu-
acji opinia, i˝ tak˝e dla archeologii

Przydatne w tym wzgl´dzie mogà
okazaç si´ metody wypracowane
przez poszczególne dyscypliny
geografii [Okupny 1998: 226]

wydawa∏a si´ ze wszech miar zasadna. Zatem jednoznaczne odrzucenie metodyki archeologii
zachodnioeuropejskiej wynika∏o ze Êwiadomie przyj´tych za∏o˝eƒ. W jej miejsce próbowano
wprowadziç metody znane geografom. W rezultacie wspó∏praca geografów i archeologów spro-
wadza∏a si´ do tego, ˝e

– wykonanie i interpretacja zdj´cia pozostawa∏y wy∏àcznie domenà geografów;
– wyniki interpretacji archeolog weryfikowa∏ w terenie za pomocà metod sobie znanych, czyli

wykopalisk, sonda˝y czy badaƒ powierzchniowych.

W praktyce badawczej problem ten okazywa∏ si´ nieco bardziej z∏o˝ony.

3. Kwestia metod rejestracji obiektów archeologicznych

Si´gajàc do ró˝nych opracowaƒ geograficznych, poÊwi´conych interpretacji zdj´ç lotniczych,

które ukaza∏y si´ na przestrzeni ostatnich kilkudziesi´ciu lat, mo˝na zauwa˝yç zdumiewajàcà jed-
nolitoÊç przyj´tych za∏o˝eƒ metodycznych (Chilczuk, Cio∏kosz 1966: 41-44; Cio∏kosz, K´sik 1969:
169-174; Smirnow 1970: 44-63; Furmaƒczyk 1972: 96-100; Âwiàtkiewicz 1977: 248-249; Ostaficzuk
1978: 64-80; Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999: 142-148). Interpretacja geograficzna opiera si´ za-
sadniczo na dwóch kategoriach cech, na podstawie których mo˝na wnioskowaç o obiekcie badaƒ.
Sà to (Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999: 142-166):

1) Cechy bezpoÊrednie, sk∏adajàce si´ na obraz fotograficzny obiektu:

– kszta∏t – zwiàzany z genezà obiektu: obiekty antropogeniczne majà zwykle kszta∏ty geome-

tryczne, natomiast obiekty naturalne sà bardziej nieregularne;

– wielkoÊç – zale˝y od rzeczywistych rozmiarów danego obiektu oraz skali zdj´cia;
– ton zdj´cia (w przypadku fotografii czarno-bia∏ej) lub barwa;
– struktura – charakteryzuje powierzchni´ badanego obiektu – struktura mo˝e byç g∏adka,

drobnoziarnista, gruboziarnista itp.;

– tekstura – wynika z przestrzennego uporzàdkowania elementów danego krajobrazu w okre-

Êlony wzór, np. w przypadku sadu mo˝na mówiç o teksturze kratowej;

128

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

Najpe∏niejszy przeglàd zastosowaƒ zdj´ç lotniczych w tych naukach dla obszaru Polski dostarczajà kolejne tomy

czasopisma

Fotointerpretacja w Geografii, wydawanego od 1966 roku.

Ryc. 1. Fizyczna granica klimatyczno-glebowa mi´dzy Polskà
a Europà Zachodnià, czy tylko mentalna – przekonania
o przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w archeologii? (wed∏ug Bra-
asch 1999: 94).

Tabl. I: A. Gogó∏kowo, gm. Rogowo. Ciemne zabarwienie zbo˝a informuje o wyp∏ywie wód podziemnych. Inter-
pretacja ta jest dodatkowo wsparta obecnoÊcià i uk∏adem sieci melioracyjnej, która wskazuje na kierunek spadku
terenu – przyk∏ad interpretacji z zastosowaniem cech poÊrednich. Fot. A. Kijowski, 31.07.1997.

Tabl. I: B. Starygród, gm. Kobylin, stan. 1a. Grodzisko jest czytelne w postaci regularnego pasa jaÊniejszej gleby,
tzw. wyró˝nika glebowego. ObecnoÊç wyró˝nika tego typu oznacza, i˝ stanowisko ulega intensywnej destrukcji.
Fot. W. Ràczkowski, 26.03.1999.

Tabl. II: A. Micha∏owice, woj. Êwi´tokrzyskie. Zarysy kurhanu (kurhanów?) sà widoczne dzi´ki ró˝nicom w kolory-
styce zbo˝a na doÊç zaawansowanym etapie wegetacji. Fot. W. Ràczkowski, 23.06.2004.

Tabl. II: B. Podrzecze, gm. Piaski, stan. 1, Jest to przyk∏ad niecz´stej sytuacji, gdy stanowisko ujawni∏o si´ na orga-
nogenicznych glebach ∏àki. Fot. W. Ràczkowski, 26.03.1999.

Tabl. III: A. Warszkowo, gm. S∏awno, stan. 26. Splot niekorzystnych warunków: wykonywanych zabiegów agrotech-
nicznych, pod∏o˝a (gleba piaszczysta, silnie zbielicowana) oraz stanu zachowania stanowiska (Szymczak 1995) spra-
wi∏, i˝ na zdj´ciu nie zarejestrowano ˝adnych Êladów obiektów. Fot. A. Kijowski, 05.05.1986.

Tabl. III: B. Okolice Chrzanowa, woj. ma∏opolskie. Zdj´cia podczerwone pozwalajà uwydatniç lub skontrastowaç
pewne cechy obiektów widocznych na zdj´ciu, np. kondycj´ zdrowotnà lasu. Fot. A. Kijowski, 07.06.1996.

Tabl. IV: A. Kromolin, gm. ˚ukowice, stan 24. Stanowisko zosta∏o zarejestrowane na zwyk∏ym zdj´ciu kolorowym,
jednak z uwzgl´dnieniem wymagaƒ metodyki archeologicznej. Fot. J. Nowakowski, 06.07.1998.

Tabl. IV: B. Kromolin, gm. ˚ukowice, stan. 24. Ten sam obiekt sfotografowany w podczerwieni. IloÊç informacji ar-
cheologicznych jest identyczna jak na fotografii kolorowej, natomiast znacznym utrudnieniem w przypadku inter-
pretacji jest nietypowa barwa. Fot. O. Braasch, 06.07.1998.

Tabl. V: A. Murzynno, gm. Gniewkowo. Sukces zdj´ç lotniczych zale˝y w pierwszej kolejnoÊci od umiej´tnego po-
∏àczenia czasu i miejsca przeprowadzenia rekonesansu. W efekcie mo˝na otrzymaç plan p∏aski stanowiska. Fot. W.
Ràczkowski, 24.07.2004.

Tabl. V: B. Daleszyn, gm. Gostyƒ, stan. 1. ObecnoÊç paleomeandrów mo˝e w istotny sposób wp∏ynàç na interpreta-
cj´ kontekstu paleoÊrodowiskowego gródka sto˝kowatego. Fot. W. Ràczkowski, 26.03.1999.

Tabl. VI: A. Ga∏´zowice, gm. Ko∏aczkowo. Forma naturalna zarejestrowana za poÊrednictwem wyró˝ników roÊlin-
nych. W∏aÊciwe rozpoznanie pochodzenia tego utworu pozwala uniknàç b∏´dów w interpretacji archeologicznej.
Fot. W. Ràczkowski, 16.07.2003.

Tabl. VI: B Janiszewo, gm. Pelplin, stan. 4. Wiedza o zachodzàcych procesach naturalnych, zagra˝ajàcych stanowi-
sku pozwala podjàç odpowiednie kroki w celu jego ochrony. Fot. J. Mia∏dun, 1998.

– cieƒ – przybli˝a kszta∏t obiektu; dzi´ki niemu dany przedmiot jest widziany z bardziej „natu-

ralnej” perspektywy, czyli z profilu.

2) Cechy poÊrednie lub wskaêniki:

– po∏o˝enie topograficzne;
– powiàzanie z innymi elementami krajobrazu.
Cechy poÊrednie mogà dostarczyç dodatkowych informacji o obiektach zarejestrowanych na

zdj´ciu, jednak szczególnego znaczenia nabierajà w przypadku tych elementów, które nie sà na fo-
tografii bezpoÊrednio widoczne. Interpretacja z wykorzystaniem tych cech opiera si´ na znajomo-
Êci sta∏ych regu∏, rzàdzàcych Êrodowiskiem przyrodniczym. Przyjmuje si´, ˝e ró˝ne elementy kra-
jobrazu wzajemnie na siebie oddzia∏ujà, zatem ustalenie relacji pomi´dzy nimi pozwala okreÊliç,
z jakim „zas∏oni´tym”, niewidocznym na zdj´ciu lotniczym obiektem mamy do czynienia. Przyk∏a-
dowo, na podstawie ciemnobràzowego zabarwienia zbo˝a mo˝na poÊrednio wnioskowaç o wyp∏y-
wie wód podziemnych. Kolor zbo˝a jest bowiem efektem wystàpienia grzybów czerniowych, wy-
st´pujàcych w warunkach podwy˝szonej wilgotnoÊci. Dodatkowym argumentem za takà
interpretacjà jest obecnoÊç i uk∏ad sieci melioracyjnej, która wskazuje kierunek spadku terenu.
(A. Kijowski – inf. ustna). Mo˝na przypuszczaç, i˝ w∏aÊnie z umiej´tnoÊciami interpretacji obiek-
tów nieczytelnych na powierzchni ziemi wiàzano najwi´ksze nadzieje w zwiàzku z identyfikacjà
obiektów archeologicznych (Tabl. I: A).

3.1. W stron´ fuzji praktyki geografów i doÊwiadczeƒ archeologów

Cechy bezpoÊrednie i poÊrednie by∏y podstawowymi „narz´dziami interpretacyjnymi”, który-

mi dysponowa∏ geograf, przyst´pujàc do opracowania metod rejestracji obiektów archeologicz-
nych. Zasadnicza trudnoÊç polega jednak na tym, ˝e stanowiska archeologiczne nie mieszczà si´
w ˝adnej z tych dwóch kategorii. Cechy bezpoÊrednie odnoszà si´ bowiem do obiektów znajdu-
jàcych si´ na powierzchni, czego o stanowiskach p∏askich raczej nie mo˝na powiedzieç

. O ich

obecnoÊci nie mo˝na równie˝ wnioskowaç na podstawie wskaêników, poniewa˝ nie istnieje sta-
∏a (przyrodnicza) zale˝noÊç pomi´dzy roÊlinnoÊcià a stanowiskiem archeologicznym. Nieco try-
wializujàc, mo˝na powiedzieç, ˝e fakt, i˝ na danym polu roÊnie zbo˝e wcale nie oznacza, i˝ pod
spodem znajduje si´ stanowisko archeologiczne. Zatem „narz´dzia geograficzne” okazywa∏y si´
nieprzydatne w odniesieniu do obiektów archeologicznych. Z tego wzgl´du nale˝a∏o poszukaç
innych metod ich rejestracji. W tym momencie zwrócono si´ do osiàgni´ç archeologów zachod-
nioeuropejskich, które nieco wczeÊniej zosta∏y odrzucone jako bezu˝yteczne w warunkach pol-
skich. Uznano, i˝

Pomimo tych niedostatków znajdujemy si´ obecnie na pomyÊlnej pozycji wyjÊciowej, gdy˝
mo˝na czerpaç z doÊwiadczeƒ

innych paƒstw, od dawna wykorzystujàcych fotografi´ lotni-

czà jako jednà z rutynowych metod prospekcji terenowej [Okupny 1998: 226].

Stanowisko archeologiczne w Polsce nale˝a∏o wi´c identyfikowaç na podstawie zaburzeƒ we

wzroÊcie roÊlin (wyró˝ników roÊlinnych), ró˝nic w kolorystyce gleby (wyró˝ników glebowych) czy
cienia rzucanego przez obiekty znacznie zniwelowane, aczkolwiek Êladowo czytelne w terenie (wy-
ró˝niki cieniowe) (Okupny 1998: 236-240). Na marginesie dodam, ˝e obiekty archeologiczne za-
wsze wymyka∏y si´ próbom nauk geograficznych opracowania generalnej metodyki wykonywania
i interpretacji zdj´ç, która uwzgl´dni∏aby wymogi wszystkich dyscyplin zainteresowanych tà meto-
dà. Z regu∏y tylko rozdzia∏ poÊwi´cony archeologii w takich zbiorowych opracowaniach musia∏ byç

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

129

W przypadku wyró˝ników roÊlinnych tylko po∏owa cech bezpoÊrednich odnosi si´ do obiektów archeologicz-

nych, tj. kszta∏t, wielkoÊç i tekstura, pozosta∏e cechy (fototon, struktura i cieƒ) przynale˝à do wyró˝nika.

Z pewnoÊcià chodzi tu o doÊwiadczenia archeologiczne. Âwiadczyç mogà o tym publikacje, które przywo∏ano na

poparcie tej wypowiedzi (Okupny 1998: 226).

uzupe∏niony dodatkowà informacjà o wyró˝nikach roÊlinnych i glebowych (Solecki 1960: 725-732;
Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1998: 430-431).

Natomiast w propozycjach stricte geograficznych w zakresie metodyki mieÊci∏y si´ wszelkie

kwestie techniczne. Dotyczy∏o to preferencji dla zdj´ç pionowych czy prób „uczytelnienia” zdj´ç
poprzez zastosowanie dodatkowych analiz, np. ekwitonalnej (g´stoÊci optycznej zdj´cia) lub mi-
krodensynometrycznej (Modrzewska-Marciniak 1984: 279, 283; Mia∏dun 1987: 242; 1995: 132-
135; Kijowski, Wyrwa 1989: 122-123; Okupny 1998: 228-234). Jednak szczególnie silnie akcento-
wano koniecznoÊç rejestrowania stanowiska na tzw. zdj´ciach specjalnych, czyli wykonanych
w innym zakresie promieniowania ni˝ Êwiat∏o widzialne, g∏ównie zaÊ na filmach uczulonych na
podczerwieƒ oraz z wykorzystaniem materia∏ów spektrostrefowych. W archeologii zachodnioeu-
ropejskiej kwestia zdj´ç specjalnych by∏a rozpatrywana dosyç szczegó∏owo. Jednak ze wzgl´du na
osiàgni´te rezultaty (porównywalne z tradycyjnymi metodami) oraz znacznie wy˝sze koszty ich
wykonania, pozostajà one ciàgle w charakterze dodatku do podstawowych technik – zwyk∏ej foto-
grafii czarno-bia∏ej i kolorowej (Wilson 2000: 34; Braasch 1999: 82-84). Z kolei we wszystkich pro-
jektach zrealizowanych w Polsce problem ten pozostawa∏ w centrum zainteresowania. Obowiàz-
kowo wykorzystywano co najmniej jeden rodzaj zdj´ç specjalnych (Kijowski, Wyrwa 1989: 129),
preferowano jednak równoczesne zastosowanie kilku technik (Modrzewska-Marciniak 1984: 271;
Mia∏dun 1995: 122-125). Mo˝na zatem przypuszczaç, i˝ w∏aÊnie wykorzystanie zaawansowanych
technik fotografowania mia∏o byç odpowiedzià na mit o odmiennych warunkach klimatyczno-gle-
bowych w Polsce. Zdj´cia specjalne mia∏y bowiem poprawiç czytelnoÊç obiektów archeologicz-
nych, które na zwyk∏ym filmie mog∏y nie odfotografowaç si´ wystarczajàco wyraênie (Modrzew-
ska-Marciniak 1984: 269-270).

3.2. Zdj´cia specjalne – niespe∏nione oczekiwania

Wydawa∏oby si´, i˝ w tej sytuacji zdj´ciom lotniczym stworzono warunki idealne – z jednej

strony uwzgl´dniono specyfik´ obiektów archeologicznych, z drugiej zaÊ dostosowano si´ do
„trudniejszych” warunków naturalnych. Dlaczego wi´c na ˝adnym zdj´ciu nie zarejestrowano
wyraênie czytelnych obiektów archeologicznych, a jedynie amorficzne plamy lub w ogóle nic?
W sytuacjach ekstremalnych czytelnoÊç obiektów archeologicznych na zdj´ciach specjalnych
by∏a znacznie gorsza ni˝ na zwyk∏ych fotografiach czarno-bia∏ych (Modrzewska-Marciniak
1984: 275). Sàdz´, i˝ jest to nast´pstwem interpretacji praktyki zachodnioeuropejskiej arche-
ologii lotniczej przez pryzmat doÊwiadczeƒ geografów. W zarysie post´powanie to polega∏o na
tym, i˝ dosyç niezobowiàzujàco traktowano metody archeologiczne, natomiast ÊciÊle przestrze-
gano propozycje geograficzne. Interpretacja geograficzna za∏o˝eƒ archeologicznych wyglàda
nast´pujàco.

1) Stanowisko archeologiczne zawsze ujawnia si´ w postaci wyró˝ników roÊlinnych i glebowych

(Modrzewska-Marciniak 1984: 269; Kijowski, Wyrwa 1989: 128-129; Mia∏dun 1991: 179).

W zwiàzku z takà interpretacjà wyró˝ników, bez znaczenia stawa∏ si´ termin (pora roku) wyko-

nywania zdj´ç lotniczych, poniewa˝ ∏àcznie obydwa typy wyró˝ników mo˝na fotografowaç od wio-
sny do jesieni. Tymczasem z praktyki archeologicznej (zachodnioeuropejskiej) wynika, i˝ pojawie-
nie si´ okreÊlonego typu wyró˝ników pozostaje w Êcis∏ym zwiàzku ze stanem zachowania obiektu
(Tabl. I: B). Tylko obiekty zalegajàce blisko powierzchni lub stanowiska o w∏asnej formie krajo-
brazowej, niszczone w trakcie procesów agrotechnicznych lub erozji naturalnej, ujawniajà si´
w postaci wyró˝ników glebowych (Wilson 2000: 53-67; Braasch 1999: 53-64). Z kolei wyró˝niki ro-
Êlinne mogà Êwiadczyç o dobrym stanie zachowania obiektów, g∏´boko wkopanych i nie naruszo-
nych przez zabiegi agrotechniczne (Braasch 1999: 60). Rzadko jednak zdarza si´, aby wyró˝niki
roÊlinne i glebowe wystàpi∏y jednoczeÊnie na tym samym stanowisku. W efekcie czynnik ten znacz-
nie wp∏ywa na termin wykonywania zdj´ç.

130

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

2) Wyró˝niki roÊlinne oznaczajà obecnoÊç szaty roÊlinnej na stanowisku archeologicznym. Pozo-

staje to w Êcis∏ym zwiàzku z dwiema bardzo istotnymi kwestiami.

– Terminem wykonywania zdj´ç (okreÊlony miesiàc).

Przy takiej definicji wyró˝ników roÊlinnych, zdj´cia lotnicze wykonywano wówczas, gdy ro-

ÊlinnoÊç pojawi∏a si´ na stanowisku, najcz´Êciej zaÊ w okresie jej pe∏nej wegetacji, czyli w ma-
ju (Modrzewska-Marciniak 1984: 277; Kijowski, Wyrwa 1989: 128-129; Mia∏dun, Skrobot
1990: 13; Mia∏dun 1991: 179). Tymczasem w archeologii (zachodnioeuropejskiej) wyró˝niki
roÊlinne sà rozumiane jako r ó ˝ n i c e we wzroÊcie roÊlin – ich wysokoÊci, kolorze (spowo-
dowanym ró˝nym tempem dojrzewania) i ogólnà kondycjà. Ró˝nice te mogà byç wywo∏ane
obecnoÊcià zasypanych obiektów, ale pojawiajà si´ dopiero wówczas, gdy wzrost roÊlin zosta-
je zahamowany w wyniku niesprzyjajàcych warunków, np. suszy. W takich przypadkach roÊli-
ny rosnàce nad obiektami o humusowym wype∏nisku (np. jamy ró˝nego typu) majà lepsze wa-
runki wzrostu. W efekcie póêniej dojrzewajà, d∏u˝ej zachowujà zielony kolor, sà wy˝sze
i bardziej g´ste (tzw. wyró˝nik pozytywny). Z kolei wzrost roÊlin nad kamiennymi fundamen-
tami, czy drogami, zostaje szybko zahamowany, sà one niskie i szybciej ˝ó∏knà (tzw. wyró˝nik
negatywny). Stàd z praktyki archeologicznej (zachodnioeuropejskiej) wynika∏o, ˝e najbardziej
sprzyjajàcymi miesiàcami dla ich fotografowania sà czerwiec i lipiec (Wilson 2000: 67-70; Bra-
asch 1999: 60-65), maj natomiast jest z regu∏y miesiàcem najgorszym z mo˝liwych dla wyró˝-
ników tego typu.

– Rodzajem fotografowanej roÊlinnoÊci na stanowisku.

Oprócz warunków atmosferycznych, czynnikiem, który wp∏ywa na pojawienie si´ wyró˝ni-

ków roÊlinnych jest równie˝ gatunek upraw. Z obserwacji archeologów (zachodnioeuropej-
skich) wynika∏o, ˝e tylko niektóre uprawy sà dobrymi „wyró˝nikami” (Tabl. II: A). Najbardziej
sprzyjajàce w tym wzgl´dzie sà zbo˝a (j´czmieƒ, owies, pszenica i ˝yto), czasami równie˝ bu-
raki. Najgorszà ocen´ zyska∏y ziemniaki, ale równie˝ roÊlinnoÊç naturalna – chwasty i trawy
(Braasch 1999: 66-68; Wilson 2000: 71-80). Jedynie w przypadku d∏ugotrwa∏ej, ekstremalnej
suszy, mo˝na liczyç na pojawienie si´ wyró˝ników roÊlinnych na terenach nieuprawnych. Zni-
kajà one jednak bardzo szybko, nawet po krótkotrwa∏ych opadach (Wilson 2000: 75). Zaska-
kujàcy zatem mo˝e wydawaç si´ wniosek, i˝

archeologia lotnicza odnosi∏a sukcesy, gdy obiekty znajdowa∏y si´ na terenach nie upra-
wianych rolniczo lub na u˝ytkach zielonych [Mia∏dun 1991: 178].

Konsekwentnie, w celu przetestowania metody wybierano stanowiska znajdujàce si´ na u˝yt-
kach zielonych (Mia∏dun 1991: 183; Modrzewska-Marciniak 1984: 281-282), zaÊ w sytuacjach
kraƒcowych za wyró˝niki roÊlinne uznano równie˝ drzewa (Okupny 1998: ryc. 26).

3) Wyró˝niki roÊlinne pojawiajà si´ zawsze, niezale˝nie od typu gleby.

Niestety, po raz kolejny pomini´to doÊwiadczenia archeologów (zachodnioeuropejskich), z których

wynika, i˝ nie wszystkie gleby w równym stopniu sà podatne na ujawnianie wyró˝ników roÊlinnych.
Korzystne w tym wzgl´dzie sà gleby ukszta∏towane na pod∏o˝u zwartym, o dobrej przepuszczalnoÊci,
która nie sprzyja powstawaniu zastoisk wilgoci, ale równie˝ nie traci zbyt szybko nagromadzonej wo-
dy, np. lessowym, kredowym czy wapiennym (Braasch 1999: 60-61). Wi´kszoÊç stanowisk wybranych
do badaƒ w Polsce znajdowa∏a si´ natomiast na najmniej „wra˝liwych” glebach, czyli glinach i luênych
piaskach (Modrzewska-Marciniak 1984: 279; Mia∏dun, Skrobot 1990: 12; Mia∏dun 1995: 126). W ta-
kiej sytuacji szanse na pojawienie si´ wyró˝ników sà podobne jak w przypadku traw – niewielkie i tyl-
ko w szczególnie sprzyjajàcych warunkach, np. suszy lub powodzi (Tabl. II: B).

Wyró˝niki roÊlinne i glebowe mogà si´ pojawiç w efekcie po∏àczenia ró˝norodnych czynników.

W omawianych projektach (por. Tabela 1) takà kombinacj´ wprawdzie zastosowano, jednak za-

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

131

wiera∏a ona wszystkie mo˝liwe negatywne czynniki. Po∏àczenie „niewra˝liwych” gleb, „nieodpo-
wiedniej” roÊlinnoÊci i niew∏aÊciwych terminów to ostatnia rzecz, która mo˝e zapewniç sukces
zdj´ciom lotniczym (Tabl. III: A, por. Tabela 2).

3.3. Zdj´cia specjalne zamiast metodyki

Jak zatem w Êwietle powy˝szego wywodu rysuje si´ rola zdj´ç specjalnych? W wy˝ej wymie-

nionych punktach uporczywie pojawia si´ jedna cecha przypisywana wyró˝nikom, mianowicie
pewna ich „sta∏oÊç”. Mia∏y one pojawiaç si´ zawsze, niezale˝nie od stanu zachowania stanowi-
ska, warunków pogodowych, typu gleby czy gatunku roÊlin. W∏aÊnie w tym miejscu najbardziej
czytelne jest na∏o˝enie na archeologi´ doÊwiadczeƒ geograficznych. Stanowiska archeologicz-
ne potraktowano bowiem jak obiekty rejestrowane na podstawie cech bezpoÊrednich, czyli za-
wsze czytelnych w terenie, których pewne cechy nale˝a∏o uwypukliç. W praktyce geograficznej
czyniono to za pomocà zdj´ç specjalnych, np. w celu zbadania kondycji zdrowotnej lasów wy-
konywano zdj´cia spektrostrefowe (Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999: 346-349) (Tabl. III: B).
To samo myÊlenie zastosowano w odniesieniu do stanowisk archeologicznych i w tym momen-

132

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

Projekt

Stanowisko

Stan

zachowania

Rodzaj

wyró˝ników

Termin

fotografowania

Wyró˝niki

roÊlinne

Rodzaj

gleby

Zdj´cia

specjalne

Modrzewska-
-Marciniak
(1983; 1984)

Biskupice

s∏aby (inten-
sywna orka)

glebowe?

wiosna

(w pobli˝u jest

˝wirownia)

podczerwone,

spektrostrefowe

Wilanów

s∏aby (rozmy-

cie, orka)

roÊlinne

maj

roÊliny uprawne

gliny

podczerwone,

spektrostrefowe

Gniew

roÊlinne

u˝ytki zielone

(torfy? mur-

sze? mady?)

–

Mia∏dun (1987;
1991; 1995);
Mia∏dun,
Âwiàtek (1993)

Wybicko, Janów

Pomorski,
Dzier˝goƒ

s∏aby?

roÊlinne

i glebowe

maj-czerwiec,

lipiec-sierpieƒ,

paêdziernik

roÊliny

uprawne?,

u˝ytki zielone

murszowe,

mady

podczerwone

Mia∏dun, Skro-
bot (1990);
Mia∏dun (1995)

Pradolina górnej

Drw´cy

roÊlinne

i glebowe

maj, czerwiec*,

jesieƒ

dominacja

u˝ytków

zielonych

piaszczyste

podczerwone

Kijowski,
Wyrwa (1989)

¸ekno

roÊlinne

i glebowe

maj, paêdziernik,
czerwiec*, lipiec

podczerwone

Tabela 1. Charakterystyka polskich projektów archeologiczno-geograficznych opracowania metodyki wykonywania
zdj´ç lotniczych na potrzeby archeologii.

Cecha

Archeologia zachodnioeuropejska

Archeologia polska

rodzaj wyró˝ników

roÊlinne lub glebowe

roÊlinne i glebowe

termin wykonywania zdj´ç (wyró˝niki roÊlinne)

czerwiec/ lipiec (najcz´Êciej)

maj

„wyró˝niki” roÊlinne

roÊliny uprawne

nieu˝ytki i u˝ytki zielone

rodzaj gleby

lessowe, wapienne, kredowe

gliny i luêne piaski

zdj´cia specjalne

dodatkowo

niezb´dne

Tabela 2. Zestawienie najbardziej typowych kombinacji cech, stosowanych dla rejestracji stanowisk p∏askich w ar-
cheologii zachodnioeuropejskiej i polskiej.

* Zarówno w przypadku projektu w pradolinie górnej Drw´cy, jak i stanowiska w ¸eknie zdj´cia czerwcowe wy-

konano w celu „szczegó∏owej analizy Êrodowiska w wyznaczonych granicach” (Mia∏dun, Skrobot 1990: 14, por. Ki-
jowski, Wyrwa 1989: 132-133), nie zaÊ rozpoznania struktury przestrzennej stanowisk. Jest to o tyle interesujàce, ˝e
zdj´cia wykonano w terminie, który wydawa∏by si´ najbardziej korzystny dla g∏ównego celu projektu.

cie bez znaczenia stawa∏y si´ elementy, które sà niezb´dne w przypadku metodyki archeo-
logicznej, czyli termin wykonywania zdj´ç, stan zachowania obiektu czy rodzaj szaty roÊlinnej.
Wydawa∏o si´, ˝e wystarczy tylko wykonaç zdj´cie, stosujàc specjalne techniki. W efekcie pro-
pozycje geografów nie dostosowywa∏y metodyki archeologicznej do „trudnych” warunków pol-
skich, z d j ´ c i a s p e c j a l n e w p r a k t y c e m i a ∏ y j à z a s t ´ p o w a ç . Dlatego
w polskiej archeologii nigdy dotàd nie zastosowano metod wypracowanych w archeologii za-
chodnioeuropejskiej, a jedynie zapo˝yczono podstawowe terminy (np. wyró˝niki), które w ba-
daniach geograficznych si´ nie pojawi∏y. Post´powanie takie jest szczególnie wyraênie czytel-
ne w pracach Modrzewskiej-Marciniak, która uzna∏a i˝

Mo˝liwoÊç zastosowania ró˝nych technik fotograficznych na jednym stanowisku jest warun-
kiem koniecznym w przypadku, gdy nie jest mo˝liwe wielokrotne fotografowanie obiektu
[Modrzewska-Marciniak 1984: 285].

Tymczasem z doÊwiadczeƒ chocia˝by archeologów niemieckich wynika, i˝ wystarczy jedna tech-

nika, np. zwyk∏a fotografia czarno-bia∏a lub kolorowa (Tabl. IV: A), ale niezb´dne jest przynaj-
mniej kilka sezonów fotografowania w odpowiednich warunkach. Zdj´cia specjalne (Tabl. IV: B)
mogà byç wprawdzie przydatne w badaniach archeologicznych, udoskonalajàc czy wzmacniajàc
„efekt koƒcowy”, j e d n a k i c h z a s t o s o w a n i e w

˝ a d n y m w y p a d k u n i e

m o ˝ e z a s t à p i ç u w z g l ´ d n i a n i a w a r u n k ó w a r c h e o l o g i c z n y c h (Bra-
asch 1999: 84). Bez ich spe∏nienia nawet najbardziej specjalistyczne zdj´cie nie ujawni ˝adnego
wyró˝nika

. Zdj´cie podczerwone wykonane w maju, gdy zbo˝a cieszà si´ najlepszà kondycjà,

ujawni po prostu niczym nie zak∏ócony obraz ich wzrostu.

4. Interpretacja archeologicznej treÊci zdj´cia

Jednà z g∏ównych przyczyn nawiàzania wspó∏pracy z geografami by∏o ich wieloletnie d o -

Ê w i a d c z e n i e w zakresie interpretacji zdj´cia (Ostoja-Zagórski 1969: 96). Jednak˝e w pra-
cach geograficznych sugeruje si´, ˝e oprócz doÊwiadczenia (które mo˝na nabyç tylko w trakcie
pracy ze zdj´ciem) o wynikach badaƒ decyduje równie˝ przygotowanie merytoryczne interpre-
tatora z zakresu tej dziedziny, dla której przeprowadzana jest interpretacja, czyli tzw. wiedza
specjalistyczna

. Stàd

interpretowaç zdj´cia mogà tylko specjaliÊci od okreÊlonych zagadnieƒ [Cio∏kosz, Miszalski,
Ol´dzki 1999: 141-142]

Zarówno w geograficznych, jak i archeologicznych podr´cznikach sugeruje si´, i˝ umiej´tnoÊç

identyfikacji ró˝nych obiektów na zdj´ciach lotniczych jest zaledwie wst´pnym etapem interpre-
tacji. Jej ostatecznym celem powinno byç nadanie znaczenia rozpoznanemu obiektowi, zgodnie
z aktualnà wiedzà o przedmiocie badaƒ (Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999: 141-142; Wilson 2000:
217). W terminologii archeologicznej oznacza∏o to nie tylko rozpoznanie zasi´gu i funkcji danego
stanowiska, ale równie˝ okreÊlenie jego wieku oraz odpowiednie sklasyfikowanie w aktualnej hie-
rarchii wiedzy archeologicznej (Wilson 2000: 217-223).

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

133

Zdaniem jednego z najlepszych fotografów lotniczych zdj´cia podczerwone pokazujà nieco lepiej ni˝ zwyk∏e

zdj´cia kolorowe jedynie p o m n i e j s z e detale stanowiska i tylko w w y j à t k o w y c h sytuacjach mogà byç bar-
dziej kontrastowe. Wymagajà one jednak znacznie wi´kszych umiej´tnoÊci fotograficznych oraz sà bardziej „wyma-
gajàce” w procesie wywo∏ywania. Z tych wzgl´dów sugeruje si´ ich zastosowanie jedynie w przypadku dysponowa-
nia znacznym doÊwiadczeniem w fotografowaniu obiektów archeologicznych oraz pokaênymi funduszami
przeznaczonymi na ten cel (Otto Braasch – inf. ustna).

Nieprzypadkowo zaj´cia z interpretacji zdj´ç lotniczych prowadzono na IV i V roku studiów, gdy potencjalni in-

terpretatorzy dysponowali ju˝ odpowiednià wiedzà z zakresu geografii (Baraniecki 1966: 31).

4.1. Problem stref fototonalnych

Zadanie wyznaczone stronie geograficznej by∏o wprawdzie skromniejsze, jednak w∏aÊnie dzi´ki

wiedzy specjalistycznej archeolodzy mieli nadziej´ na uzyskanie konkretnych informacji o struk-
turze przestrzennej badanych stanowisk. Gdy jednak uwa˝niej przyjrzeç si´ efektom interpretacji
geograficznej we wspólnych projektach z archeologami, to okazuje si´, i˝ w ˝adnym przypadku nie
wskazano jednoznacznie na obiekty archeologiczne (Modrzewska-Marciniak 1984: 272-275; Ki-
jowski, Wyrwa 1989: 132-133; Mia∏dun, Âwiàtek 1993: 84). Interpretacja polega∏a na tym, i˝ na ob-
szarze stanowiska archeologicznego wydzielano obszary wyst´powania fototonów o ró˝nym nat´-
˝eniu stopnia szaroÊci, których przyk∏adowy opis brzmi „forma owalna o wymiarach 11-15 m,
podkreÊlana przez jasny fototon, zapewne pochodzenia podobnego, jak strefa A

”, która oznacza-

∏a z kolei stref´ „tonu jasnego na tle szaro-brunatnej gleby” (Kijowski, Wyrwa 1989: 132). Zasad-
niczo jest to czysty opis obrazu fotograficznego. Taki opis nigdy si´ nie pojawia w odniesieniu do
elementów Êrodowiska naturalnego. Zamiast „obiektu liniowego o nieregularnym przebiegu i ja-
snym fototonie” znajdujà si´ „Êlady obecnej sta∏ej linii brzegowej jeziora” (Kijowski, Wyrwa 1989:
242). Równie jednoznacznie „wyró˝niki roÊlinne” interpretowano jako uk∏ady sieci melioracyjnej,
naturalne cieki wodne czy obszary o odmiennej charakterystyce podglebia (Mia∏dun 1991: 180).
Pojawia si´ jednak pytanie, dlaczego „stref fototonalnych” nie prze∏o˝ono na j´zyk archeologicz-
ny? W tym miejscu nieuniknione jest postawienie problemu wiedzy specjalistycznej. Aby strefy fo-
totonalne mo˝na by∏o okreÊliç terminami archeologicznymi, nale˝a∏o si´ ju˝ odwo∏aç w∏aÊnie do
wiedzy specjalistycznej – m.in. o tym, jak wyglàda obiekt archeologiczny. Nie da si´ ukryç, ˝e wie-
dza archeologiczna nie mieÊci si´ w zakresie nauk geograficznych, dlatego w przypadku omawia-
nych projektów „wiedzà specjalistycznà – archeologicznà” geografa by∏ sam archeolog. Musia∏ on
ka˝dorazowo weryfikowaç wyniki interpretacji geograficznej. Poniewa˝ jednak nie zajmowa∏ si´
samym zdj´ciem lotniczym (zgodnie z zasadà, ˝e si´ na tym nie zna), wi´c interpretacja, aby sta∏a
si´ archeologicznà, musia∏a „zejÊç na ziemi´”. Zwykle oznacza∏o to prace w terenie, gdzie w trak-
cie badaƒ powierzchniowych, sonda˝y czy wykopalisk zamieniano terminy „ciemne i bardzo ciem-
ne plamy” na brzmiàce bardziej swojsko „spalone relikty konstrukcji wa∏owych” (Kijowski, Wy-
rwa 1989: 132, 135).

Ten sam efekt jednak mo˝na by∏o osiàgnàç bez poÊrednictwa zdj´ç lotniczych. By∏y one zb´dne

w celu lokalizacji stanowiska, doskonale przecie˝ znanej, dzi´ki zastosowaniu tradycyjnych metod.
Tak˝e w rozpoznaniu jego struktury przestrzennej zdj´cia nie wnosi∏y ˝adnej istotnej informacji,
poza licznymi wàtpliwoÊciami, które raczej utrudnia∏y rozwiàzanie danego problemu badawczego.
Co gorsza, dodatkowo mog∏y jeszcze „wprowadziç” w b∏àd, gdy przyk∏adowo po weryfikacji w te-
renie okazywa∏o si´, i˝ w miejscach, które interpretowano jako antropogeniczne (ze wzgl´du na
wyst´powanie na zdj´ciu „stref fotonalnych” o odmiennej charakterystyce) obiektów archeolo-
gicznych nie by∏o, gdy˝ ich rzeczywista koncentracja wyst´powa∏a w zupe∏nie innych partiach sta-
nowiska (Modrzewska-Marciniak 1983: 212-213; 1984: 278-279). Trudno te˝ dziwiç si´ sytuacji,
gdy przy zastosowaniu geograficznych metod rejestracji obiektów ze zdumieniem odkrywano, ˝e
na zdj´ciu doskonale czytelne by∏y… formy o pochodzeniu naturalnym (znacznych rozmiarów),
zamiast spodziewanych, niewielkich obiektów archeologicznych (Modrzewska-Marciniak 1983:
212-213, 1984: 279). Dodatkowà wadà mog∏y byç równie˝ wysokie koszty wykonania zdj´ç specjal-
nych, które jednakowo˝ nie przynosi∏y oczekiwanych rezultatów. Zatem wspó∏praca na tej p∏asz-
czyênie nie przynios∏a korzyÊci ˝adnej stronie, gdy˝ geografa proszono o pomoc w kwestiach,
w których raczej by∏ bezradny, natomiast archeolog nie otrzymywa∏ oczekiwanych informacji.

4.2. Urzàdzenia „specjalistyczne” zamiast wiedzy

Kluczem do zrozumienia zawi∏oÊci interpretacyjnych i problemu wiedzy specjalistycznej mo˝e

byç kwestia tzw. specjalistycznych urzàdzeƒ, których zastosowanie mia∏o dodatkowo u∏atwiaç
przeprowadzenie interpretacji zdj´ç lotniczych. Wydaje si´, ˝e w∏aÊnie stosowanie skomplikowa-

134

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

nych technik i wykorzystanie szerokiego spektrum rozmaitych przyrzàdów do interpretacji, by∏o
przedmiotem szczególnego zainteresowania archeologów. MieÊci∏a si´ tutaj zarówno obs∏uga
stereoskopów (Ostoja-Zagórski 1980: 292), szeroko rozumiana wiedza o zdj´ciach specjalnych
(Modrzewska-Marciniak 1983: 209; Ostoja-Zagórski 1998: 207) czy mo˝liwoÊç poddawania zdj´ç
lotniczych dalszej, skomplikowanej obróbce, np. analizom ekwitonalnym czy mikrodensynome-
trycznym (Modrzewska-Marciniak 1984: 285-286; Mia∏dun 1987: 242). Zatem mo˝na przypusz-
czaç, i˝ nastàpi∏o uto˝samienie wiedzy specjalistycznej (z zakresu danej dyscypliny) z umiej´tno-
Êcià obs∏ugi specjalistycznych urzàdzeƒ. Ich zastosowanie wprawdzie wymaga∏o odpowiedniego
przeszkolenia (Cio∏kosz 1966: 36-37), ale pozostawa∏y one do dyspozycji wszystkich nauk, nie tyl-
ko geograficznych. Do dziÊ zresztà wiara, i˝ zaawansowane technologie b´dà w stanie „wycià-
gnàç” ze zdj´ç informacje archeologiczne, których one nie zawierajà (Bukowski 1999: 237) jest
znacznie silniejsza od argumentów, ˝e przy spe∏nieniu okreÊlonych warunków wystarczy w tym
celu zwyk∏e zdj´cie (Ràczkowski 1999: 237).

5. Badanie relacji pomi´dzy cz∏owiekiem i Êrodowiskiem przyrodniczym

Dosyç znamiennym szczegó∏em jest to, i˝ pierwsze prace z zakresu interpretacji zdj´ç lotni-

czych, podj´te przez geografów w celach archeologicznych, dotyczy∏y analiz Êrodowiska geogra-
ficznego. W tym celu przedstawiciel nauk przyrodniczych interpretowa∏ ró˝ne elementy natural-
ne w otoczeniu stanowiska, wskazanego mu przez archeologa. Badania te prowadzono
w nast´pujàcych aspektach.

1) Wp∏yw Êrodowiska naturalnego na ukszta∏towanie sieci osadniczej.

Badania tego typu zainicjowano w okolicach grodziska wczesnoÊredniowiecznego w Chodli-

ku (Miszalski 1966; Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999: 434-436). Celem analizy by∏a rekon-
strukcja pierwotnego Êrodowiska, umo˝liwiajàca m.in. okreÊlenie wp∏ywu czynników natural-
nych, takich jak ukszta∏towanie terenu (wzgl´dy obronne), sieç hydrologiczna (podobnie,
równie˝ jako baza ˝ywnoÊciowa i komunikacyjna) czy rodzaje gleb (zaplecze rolnicze) na wybór
danego miejsca pod osadnictwo. Podobne badania, majàce na celu rekonstrukcj´ pierwotnego
otoczenia przyrodniczego stanowiska, przeprowadzono w Janowie Pomorskim (Jagodziƒski,
Kasprzycka 1990: 26-28).

2) Przeobra˝enie Êrodowiska przyrodniczego w wyniku procesów osadniczych w pradziejach.

Wp∏yw gospodarki na przeobra˝enie rzeêby terenu zosta∏ przeÊledzony w okolicach Biskupina

(Sinkiewicz 1977). Badania nad denudacjà antropogenicznà odnoszà si´ przede wszystkim do
zmian w pokrywie glebowej, spowodowanych gospodarczà dzia∏alnoÊcià cz∏owieka, bowiem inten-
sywnoÊç zachodzàcych procesów zale˝y od nasilenia uprawy rolniczej. Po∏àczenie danych archeo-
logicznych oraz Êrodowiskowych pozwoli∏o w efekcie okreÊliç tempo i kierunek zmian zachodzà-
cych w ukszta∏towaniu terenu.

3) Wp∏yw procesów naturalnych na stan zachowania stanowiska archeologicznego.

W tym przypadku analizie poddano elementy podobne, jak w badaniach procesów denudacji

antropogenicznej. OkreÊlenie stref sp∏ywu wód deszczowych oraz odpowiadajàcych im mikrosto˝-
ków nap∏ywowych pozwoli∏o okreÊliç tempo niszczenia obiektu archeologicznego (grodzisko
w B∏oniu) przez procesy naturalne (Matusik, Miszalski 1969: 69-70).

Dwa pierwsze aspekty pozostajà w bezpoÊrednim zwiàzku z badaniami osadnictwa pradziejowe-

go. Z kolei ostatni decyduje o kszta∏cie informacji archeologicznej, wskazujàc cz´sto na koniecznoÊç
przedsi´wzi´cia odpowiednich kroków w celu zahamowania niekorzystnych procesów niszczàcych
stanowisko. Przeprowadzone analizy Êrodowiskowe cechowa∏y si´ znacznà wnikliwoÊcià, wskazujà-

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

135

cà na znajomoÊç badanego zagadnienia, choç trudno oceniç, kto by∏ inicjatorem tych projektów.
Z perspektywy nauk geograficznych wydawa∏y si´ one krokiem zupe∏nie naturalnym, bowiem

Ârodowisko by∏o w pradziejach g∏ównym czynnikiem determinujàcym rozwój osadnictwa
[…],

dlatego te˝ eksploracjom archeologicznym, jako ich uzupe∏nienie, powinny towarzyszyç

badania geograficzne, zmierzajàce do retrospektywnego odtworzenia krajobrazu pierwotnego
[Cio∏kosz, Miszalski, Ol´dzki 1999: 432].

Z drugiej strony w obr´bie samej archeologii mo˝na zauwa˝yç wzrost zainteresowania badania-

mi paleoÊrodowiska, sygnalizowany g∏ównie w publikacjach J. Ostoi-Zagórskiego (1969; 1980;
1989; 1998). By∏o to spowodowane intensyfikacjà (od poczàtku lat 60.) studiów osadniczych,
w których szczególnà uwag´ poÊwi´cono badaniom wp∏ywu Êrodowiska naturalnego na kszta∏to-
wanie sieci osadniczej (por. Ràczkowski 2001: 163-166). Szczególnie zwracano uwag´ na takie
czynniki, jak np. gleby, system hydrologiczny, szata roÊlinna czy warunki topograficzne (Ostoja-
-Zagórski 1969: 95; 1989: 53). Zasadniczo by∏y to wi´c te elementy krajobrazu, które z powodze-
niem uda∏o si´ wyinterpretowaç ze zdj´ç lotniczych w otoczeniu grodziska w Chodliku.

Wydawa∏oby si´, ˝e zainteresowania archeologów stricte geograficznà interpretacjà zdj´ç lotni-

czych b´dà gwarantem owocnej wspó∏pracy interdyscyplinarnej, zaÊ akcentowanie „kontrolnej”
roli archeologa we wspólnych projektach – niezb´dne ze wzgl´du na archeologicznà problematy-
k´ badaƒ (Ostoja-Zagórski 1989: 53; 1998: 205). Tradycyjnie jednak, pomimo udanych poczàtko-
wo prób, zaprezentowanych w trzech publikacjach, dalsze badania nie zosta∏y podj´te. Mo˝na si´
tutaj dopatrywaç nast´pujàcych przyczyn.

1) Oczekiwania archeologów i geografów rozmin´∏y si´ w czasie.

W praktyce archeologii polskiej zdj´cia lotnicze nigdy nie by∏y traktowane jako niezale˝ne êró-

d∏o informacji (por. ˚uk w tym tomie). Zasadniczà metodà pozyskiwania danych o pradziejowej
aktywnoÊci cz∏owieka by∏y w latach 60. badania wykopaliskowe oraz badania powierzchniowe pro-
wadzone na wybranych obszarach. Dotyczy∏o to równie˝ informacji o paleoÊrodowisku, gdy˝
przedstawicieli nauk przyrodniczych zapraszano do wspó∏pracy w trakcie prac wykopaliskowych.
Wyniki ich badaƒ stawa∏y si´ podstawà do rekonstrukcji Êrodowiska przyrodniczego (np. Dàbrow-
ski 1981). Natomiast rol´ zdj´ç lotniczych w latach 60. archeolodzy ograniczyli wy∏àcznie do for-
my dokumentacji stanowisk znanych, o zachowanej formie krajobrazowej. Zatem propozycje geo-
grafów nie mieÊci∏y si´ w oczekiwaniach wi´kszoÊci archeologów.

2) Nieprecyzyjne sformu∏owanie pytaƒ badawczych.

Nieliczni archeolodzy zainteresowani potencjalnymi danymi o paleoÊrodowisku, pozyskanymi

ze zdj´ç lotniczych, na tyle mgliÊcie formu∏owali swoje oczekiwania, i˝ praktycznie nie by∏o ˝ad-
nej mo˝liwoÊci ich realizacji. Przyk∏adowo, Ostoja-Zagórski postulujàc koniecznoÊç prowadzenia
analiz Êrodowiskowych, negowa∏ jednoczeÊnie dotychczasowe „dokumentacyjne” zastosowanie
zdj´ç (Ostoja-Zagórski 1969: 94). Takiej opinii nie zmieni∏a zbytnio nawet znajomoÊç dorobku ar-
cheologii zachodnioeuropejskiej, gdzie dzi´ki zdj´ciom odkrywano ca∏e systemy osadnicze. Wyko-
rzystanie zdj´ç lotniczych w celach odkrywczych jednoznacznie uznano za „niepowa˝ne” (Ostoja-
-Zagórski 1998: 209). W konsekwencji postulowano prowadzenie analiz zmian antropogenicznych
Êrodowiska, jednak bez wskazania miejsc pradziejowej aktywnoÊci cz∏owieka (kojarzonym w∏aÊnie
z dokumentacjà stanowiska), odwo∏ujàc si´ ogólnie do poj´cia „mikroregionu osadniczego”. Ana-
lizom miano poddaç zagadnienia

erozji gleb w poszczególnych, intensywnie zasiedlanych mikroregionach osadniczych, zmian
w re˝imie hydrologicznym rzek i jezior itp. [Ostoja-Zagórski 1989: 53].

Sta∏o to w jawnej sprzecznoÊci z dotychczasowà praktykà. Zarówno w przypadku badaƒ grodzi-

ska w Chodliku, B∏oniu czy w Biskupinie, dopiero obecnoÊç stanowiska archeologicznego pozwa-
la∏a zwróciç uwag´ na to, i˝ w danym miejscu mog∏y zachodziç procesy zmian antropogenicznych.

136

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

Zatem to w∏aÊnie archeolog musia∏ wskazaç lokalizacj´ stanowiska archeologicznego, aby geograf
móg∏ badaç zachodzàce tam procesy antropogeniczne. Równie nierealne by∏y oczekiwania, aby na
podstawie zdj´ç lotniczych okreÊliç wiek niektórych utworów naturalnych i zachodzàcych proce-
sów zmian Êrodowiska (Ostoja-Zagórski 1998: 208-209). Tak˝e w tym przypadku niezb´dna jest
obecnoÊç stanowiska archeologicznego o znanej chronologii.

3) Negacja dotychczasowych osiàgni´ç geografów w zakresie badania procesów niszczenia stano-

wiska.

Badania tego typu uznano za odmian´ bardzo ostro krytykowanej praktyki „dokumentacyjnej”

stanowiska archeologicznego. Dlatego ich efekt nie spotka∏ si´ z wi´kszym uznaniem, bowiem

g∏ówny wysi∏ek skierowany zosta∏ nie na rekonstrukcj´ dawnego biegu rzeki […]. Skoncentro-
wano si´ natomiast – podejrzewam, ˝e za namowà archeologów – na procesach naturalnych,
niszczàcych grodzisko, oraz na wykrywaniu nowych, niewidocznych w terenie stanowisk ar-
cheologicznych [Ostoja-Zagórski 1998: 208].

Przyk∏ad ten przytoczono jako ostrze˝enie przed niepe∏nym lub niew∏aÊciwym wykorzystaniem

wyników interpretacji.

Pierwsze doÊwiadczenia geograficzne w interpretacji zdj´ç dla celów archeologicznych wskazy-

wa∏y na znaczne mo˝liwoÊci wspó∏pracy, efektywnej dla obu stron. Niestety, od poczàtku zabrak∏o
w niej odpowiednio sformu∏owanych pytaƒ badawczych. W rezultacie archeolodzy zignorowali lub
skrytykowali wyniki wi´kszoÊci badaƒ zrealizowanych przez geografów. Postulowane ukierunko-
wanie interpretacji zdj´cia przez archeologa i kontrola ca∏ego procesu polega∏a g∏ównie na kryty-
ce koƒcowych efektów interpretacji, bez jakichkolwiek znamion wspó∏pracy na etapach wczeÊniej-
szych. Trudno oczekiwaç, aby takie post´powanie zach´ca∏o do dalszego prowadzenia analiz
Êrodowiskowych na potrzeby archeologiczne. Z drugiej strony, geografowie nie potrafili spe∏niç
oczekiwaƒ w zakresie metodyki. W efekcie wspó∏praca na obu p∏aszczyznach – metodycznej i ana-
liz Êrodowiskowych koƒczy∏a si´ na jednorazowych projektach i deklaracjach o koniecznoÊci pro-
wadzenia wspólnych badaƒ, które przez samych autorów projektów nie zosta∏y wi´cej podj´te
(Modrzewska-Marciniak 1983: 214; Mia∏dun 1987: 244; Kijowski, Wyrwa 1989: 126; Ostoja-Zagó-
rski 1969: 96). WÊród archeologów umacnia∏o si´ dodatkowo przekonanie o ma∏ej przydatnoÊci
zdj´ç lotniczych w celach rejestrowania stanowisk p∏askich. W ostatecznym rozrachunku wszyst-
kie projekty wskazywa∏y na nieprzek∏adalnoÊç metod archeologii lotniczej na warunki polskie
oraz nieskutecznoÊç technik stosowanych w badaniach geograficznych od co najmniej dwudziestu
lat. Wydawa∏o si´, i˝ skoro nawet zdj´cia specjalne nie mog∏y sobie poradziç z naszymi „warunka-
mi”, to doprawdy nic nie mo˝na ju˝ zrobiç.

6. Wnioski

Z pewnoÊcià niewiele mo˝liwoÊci wspó∏pracy pozosta∏o w kwestii wypracowania metod wyko-

nywania zdj´ç na potrzeby archeologów. Po dwudziestu latach usilnych prób realizacji tego zagad-
nienia przez ró˝ne zespo∏y geograficzno-archeologiczne na ró˝nych terenach, w obliczu zniko-
mych efektów mo˝na chyba w koƒcu przyznaç si´ do pora˝ki. Chcia∏abym jednak zaznaczyç, i˝
kl´sk´ ponios∏a niew∏aÊciwie zdefiniowana wspó∏praca archeologów z geografami, natomiast
w ˝ a d n y m w y p a d k u u w a g a t a n i e d o t y c z y p r z y d a t n o Ê c i z d j ´ ç
l o t n i c z y c h w a r c h e o l o g i i . W tym wzgl´dzie bowiem okazuje si´, i˝ metody rejestra-
cji stanowisk archeologicznych, wypracowane w archeologii zachodnioeuropejskiej, mo˝na z ta-
kim samym powodzeniem stosowaç w Polsce. Warunkiem musi byç jednak realizacja wszystkich
podstawowych za∏o˝eƒ metody, przyj´tych przez archeologów na Zachodzie. Rycina 1 nie poka-
zuje granicy, od której zaczyna∏a si´ specyfika glebowo-klimatyczna Polski, ale zasi´g rekonesan-

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

137

sów przeprowadzanych przez samych archeologów z uwzgl´dnieniem metod archeologicznych
(Braasch 1999: 94). Zag´szczenie punktów w rejonie by∏ego woj. leszczyƒskiego jest efektem pro-
wadzonych regularnie rekonesansów, w tym zw∏aszcza w trakcie Szko∏y Archeologii Lotniczej dla
Konserwatorów w lipcu 1998 roku (por. Barford 1998). Gdyby w miejsce jednego z punktów za-
znaczonych na mapie wstawiç zdj´cie lotnicze konkretnego stanowiska (Tabl. V: A), wówczas oka-
zuje si´, ˝e po∏àczenie odpowiedniego terminu rekonesansu z odpowiednimi wyró˝nikami mo˝e
przynieÊç zaskakujàce rezultaty (por. te˝ Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999; Nowakowski,
Ràczkowski 2000). Praktyka pokazuje, ˝e podobne wyniki mo˝na osiàgnàç tak˝e w innych regio-
nach Polski, m.in. na Kujawach (Czerniak, Ràczkowski, Sosnowski 2003) czy na Warmii i Mazu-
rach (Kobyliƒski, Misiewicz 2002). Zatem mo˝e nadszed∏ ju˝ w∏aÊciwy czas, aby archeolodzy pol-
scy si´gn´li po metody, które od siedemdziesi´ciu lat sà wypracowywane i sprawdzane przez
zachodnioeuropejskich kolegów? Optymizmem mo˝e napawaç fakt, i˝ oni sami nigdy nie wàtpili
w skutecznoÊç archeologii lotniczej na obszarach Europy Ârodkowej (Braasch 1995; Palmer 1995;
1998; Stoertz 1998; por. te˝ Kobyliƒski 1999: 116).

Tak˝e kwestia archeologicznej interpretacji zdj´cia bez wàtpienia pozostaje w gestii archeolo-

gów – ze wzgl´du na to, i˝ posiadajà oni niezb´dnà w tym wypadku s p e c j a l i s t y c z n à wie-
dz´ archeologicznà. Tote˝ autor podstawowego podr´cznika w tym zakresie, D. Wilson, dedykuje
swojà prac´ czytelnikowi obeznanemu z archeologià. Ró˝norodnoÊç obiektów archeologicznych
sprawia, i˝ niemo˝liwe jest uj´cie w jednej ksià˝ce wszystkich form osadnictwa pradziejowego –
podr´cznik taki mo˝e byç jedynie przewodnikiem po podstawowych zagadnieniach interpretacji,
a zainteresowany archeolog w razie koniecznoÊci mo˝e wesprzeç si´ swojà w∏asnà wiedzà i odpo-
wiednià literaturà (Wilson 2000: 89). Bowiem to, co zdj´cie lotnicze mo˝e zaoferowaç archeolo-
gowi, to w zasadzie gotowy plan p∏aski stanowiska archeologicznego (choç cz´sto niekompletny),
pozbawiony tylko tych danych, które mo˝na uzyskaç w trakcie wykopalisk, czyli informacji o rela-
cjach stratyfikacyjnych i konwencji dla oznaczenia ró˝nych faz u˝ytkowania (Wilson 2000: 220);
problem ten w niektórych przypadkach mo˝na jednak rozwiàzaç dzi´ki wnikliwej analizie zdj´cia
lub charakterystycznym cechom zarejestrowanego obiektu (por. Czerniak, Ràczkowski, Sosnow-
ski 2003). Natomiast drugi niezb´dny element dla przeprowadzenia interpretacji, czyli doÊwiad-
czenie, mo˝na nabyç tylko w pracy z samymi zdj´ciami.

Jakie zatem pozostajà mo˝liwoÊci organizowania wspólnych projektów archeologów i geogra-

fów w zakresie zdj´ç lotniczych, skoro racj´ bytu traci wspólna p∏aszczyzna, do tej pory wzbudza-
jàca najwi´ksze zainteresowanie strony archeologicznej, a dotyczàca metod i interpretacji? Z pew-
noÊcià pojawia si´ szereg innych problemów, przy rozwiàzaniu których wspó∏praca mo˝e przynieÊç
obopólne korzyÊci.

1) Ponowne podj´cie badaƒ nad paleoÊrodowiskiem.

Dla geografów zainteresowanych takimi badaniami archeolog mo˝e dostarczyç informacji

o obecnoÊci (i dzia∏alnoÊci) cz∏owieka w Êrodowisku w pradziejach, cz´sto umo˝liwiajàc okreÊle-
nie wieku danych utworów (Florek 1994), zyskujàc w zamian informacje o kontekÊcie Êrodowisko-
wym badanego stanowiska (Ràczkowski 1995) (Tabl. V: B).

2) Kwestia mikroform litologicznych.

W postaci wyró˝ników ujawniajà si´ nie tylko obiekty archeologiczne (Wilson 1975), ale rów-

nie˝ szereg tzw. mikroform litologicznych (Tabl. VI: A), jak np. sp´kania mrozowe. W badaniach
geograficznych mo˝na zauwa˝yç pewne zainteresowanie obiektami tego typu (Bogdaƒski, Kijow-
ski 1990; Nowaczyk 1998: 26-27), tote˝ archeolog mo˝e s∏u˝yç informacjami o metodach rejestra-
cji zjawisk tego typu. Informacje o charakterze obiektów naturalnych sà z kolei bardzo istotne
w archeologicznej interpretacji zdj´cia. Ze wzgl´du na jego nieselektywny charakter, to w∏aÊnie
archeolog z ogromnej iloÊci informacji musi wybraç te dane, które sà mu potrzebne. Jednak aby
dokonaç wyboru, nale˝y równie˝ cz´Êç obiektów zweryfikowaç negatywnie. Nie sposób odmówiç
s∏usznoÊci nast´pujàcej uwadze

138

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

Zdj´cia lotnicze ukazujà krajobraz w ca∏ej jego z∏o˝onoÊci, stàd informacje archeologiczne
muszà byç wyszukiwane spoÊród masy nie-archeologicznych szczegó∏ów. Interpretator nie
mo˝e pozwoliç sobie na odrzucenie jakiejkolwiek cz´Êci tego skomplikowanego wzorca jako
nieadekwatnego do celu jego badaƒ, poniewa˝ dopóki nie posiada choç ogólnego poj´cia
o tym, co znajduje si´ na zdj´ciu, jak ma dokonaç rozró˝nienia mi´dzy tym, co jest archeolo-
già, a co nià nie jest?

[Wilson 2000: 163, podkr. L.˚.].

Problem ten archeolodzy zachodnioeuropejscy musieli rozwiàzywaç sami, gdy˝ w dyscyplinach,

które powinny wykazaç zainteresowanie takimi obiektami, zosta∏y one zupe∏nie zignorowane
(Wilson 2000: 31). Wydaje si´, ˝e mo˝liwoÊci przeprowadzenia wspólnych projektów geograficz-
no-archeologicznych w tym zakresie sà nieograniczone.

3) Ocena dynamiki procesów naturalnych.

Informacje o tempie niszczenia stanowiska archeologicznego, m.in. w wyniku procesów natural-

nych, odgrywajà istotnà rol´ w kontekÊcie jego ochrony (Nowakowski, Prinke, Ràczkowski 1999:
119-121). Z kolei stanowisko mo˝e stanowiç doskona∏y punkt odniesienia w ocenie tempa zmian
rzeêby terenu (Tabl. VI: B).

Powy˝sze sugestie wskazujà zaledwie na kilka mo˝liwoÊci wspó∏pracy, przypuszczam jednak, ˝e

mo˝e pojawiç si´ znacznie wi´cej wspólnych inicjatyw. Nale˝y jednak wyraênie okreÊliç cel i spre-
cyzowaç swoje oczekiwania tak, by by∏y one osiàgalne i satysfakcjonujàce dla obu stron. Owocnej
wspó∏pracy sprzyja równie˝ zainteresowanie przedmiotem badaƒ partnera projektu, które wyma-
ga przynajmniej minimum wiedzy z prezentowanej przezeƒ dyscypliny (Nowaczyk 1998: 14). Czy˝
nie na tym w∏aÊnie polega wspó∏praca interdyscyplinarna?

Podzi´kowanie

Wspólnym wysi∏kiem W∏odzimierza Ràczkowskiego, Andrzeja Kijowskiego, Józefa Bednarczy-

ka, Jerzego Mia∏duna, Jacka Nowakowskiego oraz Otto Braascha tekst ten zyska∏ w∏aÊciwà opra-
w´ ilustracyjnà, za co pozostaj´ bardzo wdzi´czna. Dodatkowo dzi´kuj´ Andrzejowi Kijowskiemu
za cierpliwe wyjaÊnianie zawi∏oÊci interpretacyjnych, Otto Braaschowi za obszerny komentarz do-
tyczàcy tajników zdj´ç podczerwonych, natomiast Rogowi Palmerowi za pomoc w przek∏adzie
streszczeƒ na j´zyk angielski. Szczególne podzi´kowania kieruj´ pod adresem W∏odzimierza
Ràczkowskiego za cenne uwagi w trakcie przygotowania artyku∏ów zamieszczonych w tym tomie.

Bibliografia

Baraniecki L. 1966. Uwagi o programie nauczania przedmiotu „Aerometody w geografii” na Uni-

wersytecie Wroc∏awskim,

Fotointerpretacja w Geografii 1: 31-34.

Barford P. 1998. Reflections of on the Leszno Aerial Archaeology School,

AARGnews 17: 29-30.

Barford P. 2000a. A bibliography of Polish aerial archaeology,

AARGnews 20: 55-56.

Barford P. 2000b.

The Development of Archeological Aerial Photography in Poland – an Annotated

Bibliography. Adres internetowy: http://aarg.univie.ac.at/.

Bewley R. H., Ràczkowski W. (red.) 2002.

Aerial Archaeology – Developing Future Practice. Am-

sterdam: IOS Press.

Bogdaƒski P., Kijowski A. 1990. Photointerpretation of geometry of Vistulian ice-wedge polygons:

the Grabianowo and the Sulejewo sites, south of Poznaƒ,

Quaestiones Geographicae 11/12

(1985/1986): 39-52.

Braasch O. 1995. 50 Jahre verloren, [w:]

Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschun-

gen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches
Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, 109-122.

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

139

Braasch O. 1999. Z innego punktu widzenia – prospekcja lotnicza w archeologii, [w:]

Metodyka ra-

towniczych badaƒ archeologicznych, (red.) Z. Kobyliƒski. Warszawa: Paƒstwowe Muzeum Ar-
cheologiczne, 41-100.

Bukowski Z. 1999. Dyskusja, [w:]

Acta Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania

archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stan prawny, problematyka, osiàgni´cia, (red.)
M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S∏owiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzysze-
nie Naukowe Archeologów Polskich, 235-238.

Chilczuk M., Cio∏kosz A. 1966.

Zastosowanie zdj´ç lotniczych w geografii. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Cio∏kosz A. 1966. Program kursu z zakresu interpretacji zdj´ç lotniczych w katedrze geografii re-

gionalnej Êwiata I.G. U.W.,

Fotointerpretacja w Geografii 1: 35-44.

Cio∏kosz A., K´sik A. 1969.

Podstawy geograficznej interpretacji zdj´ç lotniczych. Lublin: Uniwersy-

tet Marii Curie-Sk∏odowskiej.

Cio∏kosz A., Miszalski J., Ol´dzki J. R. 1999.

Interpretacja zdj´ç lotniczych. Warszawa: Wydawnic-

two Naukowe PWN.

Crawford O.G.S. 1929.

Air-Photography for Archaeologists. London: H.M. Stationery Office.

Czerniak L, Ràczkowski W., Sosnowski W. 2003. New prospects for the study of Early Neolithic

longhouses in the Polish Lowlands,

Antiquity 77 (297): http://antiquity.ac.uk/ProjGall/

czerniak/czerniak.html

Dàbrowski J. (red.) 1981.

Woryty. Studium archeologiczno-przyrodnicze zespo∏u osadniczego kultury

∏u˝yckiej. Wroc∏aw: Ossolineum.

Fellmann J. 1967.

Pomiary grodzisk i cmentarzysk w Polsce. Metody geodezyjne inwentaryzacji po-

wierzchniowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Florek E. 1994. Rzeêba dna doliny Wieprzy w rejonie WrzeÊnicy w Êwietle zdj´ç lotniczych, [w:]

2 konferencja Geologia i Geomorfologia Pobrze˝a i Po∏udniowego Ba∏tyku, S∏upsk 23-25 czerw-
ca 1994, (red.) W. Florek. S∏upsk: Wy˝sza Szko∏a Pedagogiczna, 94-97.

Furmaƒczyk K. 1972.

Zarys fotointerpretacji z elementami fotogrametrii. Gdaƒsk: Uniwersytet

Gdaƒski.

Jagodziƒski M., Kasprzycka M. 1990. Zarys problematyki badawczej wczesnoÊredniowiecznej osa-

dy rzemieÊlniczo – handlowej w Janowie Pomorskim (gmina Elblàg),

Pomerania Antiqua 14:

9-51.

Ja˝d˝ewski K. 1938. Lotnictwo na us∏ugach prehistorii,

Z Otch∏ani Wieków 13 (3-4): 33-41.

Kijowski A., Wyrwa A.M. 1989. Fotointerpretacja i weryfikacja archeologiczna zdj´ç lotniczych ze

stanowiska nr 3 w ¸eknie,

Studia i materia∏y do dziejów Pa∏uk 1: 121-135.

Kobyliƒski Z. 1999. Siedemdziesiàt lat archeologii lotniczej w Polsce,

Âwiatowit 1 (nowa seria),

fasc. B: 112-122.

Kobyliƒski Z., Misiewicz K. 2002. Geophysical verification of aerial discoveries of archaeological

sites: examples from Poland, [w:]

Aerial Archaeology – Developing Future Practice, (red.) R.H.

Bewley, W. Ràczkowski. Amsterdam: IOS Press, 233-240.

Mia∏dun J. 1987. Analiza przydatnoÊci zdj´ç lotniczych w badaniach archeologicznych na przyk∏a-

dzie obiektów Wybicko i Janów Pomorski na ˚u∏awach WiÊlanych, [w:]

Materia∏y V Sesji Na-

ukowo – Technicznej, (red.) A. Wasilewski. Olsztyn: Wydawnictwo AR-T, 233-246.

Mia∏dun J. 1991. Wybrane zagadnienia archeologii lotniczej na ˚u∏awach WiÊlanych, [w:]

Arche-

ologia Ba∏tyjska. Materia∏y z konferencji, Olsztyn 24-25 IV 1988 r., (red.) H. Judziƒska, Olszyn:
OÊrodek Badaƒ Naukowych im. Wojciecha K´trzyƒskiego, 177-183.

Mia∏dun J. 1995. O mo˝liwoÊciach wykorzystania fotointerpretacji w badaniu stanowisk archeolo-

gicznych zwiàzanych ze Êrodowiskiem wodnym, [w:]

Archeologia podwodna jezior Ni˝u Polskie-

go, (red.) A. Kola. Toruƒ: Wydawnictwo Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika, 115-139.

Mia∏dun J., Skrobot W. 1990. Archeologiczny aspekt pradoliny górnej Drw´cy w Êwietle zdj´ç lot-

niczych,

Przeglàd Geodezyjny 62 (12): 12-14.

140

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

Mia∏dun J., Âwiàtek B. 1993. Zdj´cia lotnicze jako êród∏o danych o obiektach archeologicznych

na ˚u∏awach WiÊlanych,

Zeszyty Naukowe AR-T Olsztyn 23: 75-88.

Matusik J., Miszalski J. 1969. Stanowiska archeologiczne w dolinie Utraty pod B∏oniem,

Fotoin-

terpretacja w Geografii 7: 67-74.

Minta-Tworzowska D., Ràczkowski W. 1996. Theoretical traditions in contemporary Polish archa-

eology,

World Archaeological Bulletin 8: 196-209.

Miszalski J. 1966. Ârodowisko geograficzne grodu wczesnoÊredniowiecznego w Chodliku w Êwie-

tle interpretacji zdj´ç lotniczych,

Fotointerpretacja w Geografii 3: 5-17.

Modrzewska-Marciniak I. 1983. Wilanów. Wst´pne opracowanie wyników badaƒ z zastosowa-

niem fotointerpretacji w archeologii,

Dokumentacja Teledetekcyjna 575: 208-211.

Modrzewska-Marciniak I. 1984. Próbna analiza fotografii lotniczych wybranych stanowisk arche-

ologicznych,

Archeologia Polski 29 (2): 267-289.

Nowaczyk B. 1998. Znaczenie rozpoznania geomorfologicznego terenu i wykorzystania zdj´ç lot-

niczych w poszukiwaniach i interpretacji stanowisk archeologicznych na przyk∏adzie Niziny
Wielkopolsko-Kujawskiej, [w:]

Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.)

W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, 13-32.

Nowakowski J., Prinke A., Ràczkowski W. 1999. Lataç czy nie lataç?: zdj´cia lotnicze jako kolejny

element standardowej procedury w ochronie stanowisk archeologicznych, [w:]

Acta Archaeolo-

gica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie badania archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stan
prawny, problematyka, osiàgni´cia, (red.) M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S∏o-
wiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 113-152.

Nowakowski J., Ràczkowski W. 2000. Refutation of the myth: new fortified settlement from Late

Bronze Age/Early Iron Age in Wielkopolska region (Poland),

Antiquity 74 (286): 765-766.

Okupny B. 1998. Fotografia lotnicza w archeologii. Uwagi metodyczne, [w:]

Nauki przyrodnicze

i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski. Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne
w Poznaniu, 215-243.

Ostaficzuk S. 1978.

Fotogeologia. Fotointerpretacja i fotogrametria geologiczna. Warszawa: Wydaw-

nictwa Geologiczne.

Ostoja-Zagórski J. 1969. Mo˝liwoÊci wykorzystania fotointerpretacji w badaniach archeologicz-

nych,

Fotointerpretacja w Geografii 7: 93-98.

Ostoja-Zagórski J. 1980. Perspektywy wykorzystania fotointerpretacji zdj´ç lotniczych w prahisto-

rycznych badaniach osadniczych,

Sprawozdania Archeologiczne 32: 291-293.

Ostoja-Zagórski J. 1989. Interpretacja zdj´ç lotniczych w archeologicznych badaniach osadni-

czych, [w:]

Materia∏y XIII ogólnopolskiej konferencji fotointerpretacji (Toruƒ 21-23 wrzeÊnia

1989 r.), (red.) M. Sinkiewicz. Toruƒ: Uniwersytet Miko∏aja Kopernika, 52-54.

Ostoja-Zagórski J. 1998. Wykorzystywanie zdj´ç lotniczych w interpretacji procesów osadniczych

w pradziejach, [w:]

Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii, (red.) W. Âmigielski.

Poznaƒ: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, 203-214.

Palmer R. 1995. What an opportunity!, [w:]

Luftbildarchäologie in Ost- und Mitteleuropa. For-

schungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3, (red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenbur-
gisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte, 23-31.

Palmer R. 1998. Editorial,

AARGnews 17: 3-5.

Rajewski Z. 1960. Helikoptery w badaniach archeologicznych,

WiadomoÊci Archeologiczne 26

(3-4): 281-287.

Ràczkowski W. 1995. Aerial Archaeology and the Study of Settlement Systems, [w:]

Luftbil-

darchäologie in Ost- und Mitteleuropa. Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 3,
(red.) J. Kunow. Potsdam: Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte,
265-270.

Ràczkowski W. 1999. Dyskusja, [w:]

Acta Archaeologica Pomoranica, t. II: Konserwatorskie bada-

nia archeologiczne w Polsce i w Niemczech – stan prawny, problematyka, osiàgni´cia, (red.)

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

141

M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziƒski, S. S∏owiƒski, E. Wilgocki. Szczecin: Stowarzysze-
nie Naukowe Archeologów Polskich, 235-238.

Ràczkowski W. 2001. Mi´dzy Jankuhnem a ¸owmiaƒskim: w poszukiwaniu koncepcji studiów

osadniczych, [w:]

Archeologia, Paradygmat, Pami´ç, (red.) D. Minta-Tworzowska, W. Ràcz-

kowski. Poznaƒ: Wydawnictwo Poznaƒskie, 163-175.

Ràczkowski W. 2002.

Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe

UAM.

Sinkiewicz M. 1977. Wyniki badaƒ fotointerpretacyjnych i geomorfologicznych nad denudacjà an-

tropogenicznà w okolicy Biskupina,

Fotointerpretacja w Geografii 10: 105-110.

Smirnow L. J. 1970.

Teoretyczne podstawy fotointerpretacji. Warszawa: Paƒstwowe Wydawnictwo

Naukowe.

Solecki R. S. 1960. Photo Interpretation in Archaeology, [w:]

Manual of Photographic Interpreta-

tion, (red.) R. N. Colwell. Washington: American Society for Photogrammetry, 717-733.

Stoertz C. 1998. Chairman’s Piece,

AARGnews 17: 6-7.

Szymczak A. 1995. Osada wczesnoÊredniowieczna w Warszkowie, gm. S∏awno,

Materia∏y Zachod-

niopomorskie 41: 67-172.

Âmigielski W. (red.) 1998.

Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii. Poznaƒ: Muzeum

Archeologiczne w Poznaniu.

Âwiàtkiewicz A. 1977.

Fotogrametria. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe.

Walczak W. 1966. Interpretacja zdj´ç lotniczych na Uniwersytecie Wroc∏awskim,

Fotointerpretacja

w Geografii 1: 27-30.

Wilson D. R. 1975. Some Pitfalls in the Interpretation of Air Photographs, [w:]

Aerial Reconais-

sance for Archeology, (red.) D. Wilson. London: The Council for British Archaeology, 59-69.

Wilson D. R. 2000.

Air Photo Interpretation for Archaeologists. Stroud: Tempus Publishing Ltd,

(2. wydanie).

Winid B. 1966a. Przedmowa,

Fotointerpretacja w Geografii 1: 1-4.

Winid B. 1966b. Podsumowanie wyników konferencji,

Fotointerpretacja w Geografii 1: 51-54.

Lidia ˚uk

In pursuit of Solomon’s verdict, or, a few words on who ought
to interpret aerial photographs

Summary

Specific uses of aerial photography in Polish archaeology were the attempts to analyse and reconstruct

past environmental conditions. As early as the 1960s a collaboration with environmental science represen-
tatives was established which, for example, resulted in a “reconstruction” of the natural surrounding of an
early medieval stronghold in Chodlik. However, in the course of time, such research projects were entirely
marginalized by issues of more concern to archaeologists, such as the evaluation of archaeological infor-
mation from aerial photographs. Aerial photographs were examined by a geographer within the framework
of knowledge and methodology that had been developed for geographical studies. This procedure resulted
from a deeply rooted assumption, among both archaeologists and geographers, about the superiority of geo-
graphical methods over archaeological ones in “difficult Polish conditions”.

However, projects along these lines did not bring any positive results, causing disappointment not only

with interdisciplinary projects but also within archaeology. A far-reaching implication was increased scep-
ticism as to the usefulness of aerial photographs for strictly archaeological purposes. Attempts to analyse
the palaeoenvironment were undertaken as a “last resort”, if photographs failed to show the spatial arrange-
ment of an archaeological site. Effective cooperation was also impeded by imprecise questions posed by
archaeologists which led to a dead end when geographers were faced a task which extended beyond their
abilities. At the same time previous achievements, such as their analysis of the Chodlik environment, were

142

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

heavily criticized. Such attitudes could only discourage further joint projects even though a declaration of
intent had been made.

We should look forward to the time when archaeologists are encouraged to establish new collaborative

projects within which areas of responsibility are clearly defined across disciplines. This is especially impor-
tant in regard to aerial photograph interpretation which has the power to formulate – and answer – a num-
ber of relevant research questions the pursuit of which will benefit all participants.

Captions:

Table 1. Characteristics of Polish archaeological-geographical projects which demonstrate their approach-
es to the methodology of taking aerial photographs for the archaeological purposes. These characteristics
are those least likely to end up with any degree of success.

Table 2. The most common combinations of characterisics used for recording levelled sites in western
European and Polish archaeology.

Fig. 1. The physical climatic-soil border between Poland and Western Europe or just a mental one – that of
beliefs about the usefulness of aerial photographs in archaeology? In fact this distribution map shows archae-
ological sites which were recorded with respect to the methodology worked out by western European archae-
ologists (according to Braasch 1999: 94).

Plate I: A. Gogó∏kowo, ˚nin Dist. Darker shades of crop are the result of underground water courses. This
interpretation is further supported by the presence and layout of a drainage system which indicates the
direction in which the ground falls. An example of an interpretation using indirect characteristics. Photo:
A. Kijowski, 31.07.1997.

Plate I: B. Starygród, Kobylin Dist., site 1a. The stronghold can be clearly seen as the regular band of lighter
soil (soilmark) in cultivated soil. When sites are recorded as soil marks it indicates that they are undergo-
ing intensive destruction. Photo: W. Ràczkowski, 26.03.1999.

Plate II: A. Micha∏owice, Âwi´tokrzyskie. The outlines of a barrow (barrows?) are visible thanks to differ-
ences in crop colour at quite a late stage of growth. Photo: W. Ràczkowski, 23.06.2004.

Plate II: B. Podrzecze, Gostyƒ Wlkp. Dist., site 1. This is a rare situation as the site was revealed on histosols
on a meadow. Photo: W. Ràczkowski, 26.03.1999.

Plate III: A. Warszkowo, S∏awno Dist., site 26. A coincidence of unfortunate circumstances: earlier agrotech-
nical operations, the subsoil (sandy, strongly bleached) and the state of the preservation of the site of an
open settlement (Szymczak 1995) led to there being no record of any features in the photograph. Photo:
A. Kijowski, 05.05.1986.

Plate III: B. In the vicintiy of Chrzanów, Ma∏opolska. Infra-red photographs can enhance or contrast cer-
tain features in a photograph, i.e. the condition of the forest. Photo: A. Kijowski, 07.06.1996.

Plate IV: A. Kromolin, G∏ogów Dist., site 24. The site was taken on a normal colour film, according to the
to the accepted practice of western European archaeological aerial photographers. Photo: J. Nowakowski,
06.07.1998.

Plate IV: B. Kromolin, G∏ogów Dist., site 24. The same feature recorded on infra-red flm. The amount of
archaeological information is exactly the same as in the colour version, but unusual variations in colour
make the process of interpretation much more demanding. Photo: O. Braasch, 06.07.1998.

Plate V: A. Murzynno, Inowroc∏aw Dist. To take successful aerial photographs first of all timing and the
reconnaisance route must be co-ordinated. It is then possible to record a spatial arrangement of the site.
Photo: W. Ràczkowski, 24.07.2004.

Plate V: B. Daleszyn, Gostyƒ Wlkp. Dist., site 1. The presence of paleochannels can greatly influence the
interpretation of the paleoenvironmental context of an Early Medieval motte castle. Aerial photographs
may often record such supplementary information that helps our understanding of a site. Photo: W. Ràcz-
kowski, 26.03.1999.

POSZUKIWANIU SALOMONOWEGO ROZWIÑZANIA

CZYLI O TYM

KTO POWINIEN

…

143

Plate VI: A. Ga∏´zowice, WrzeÊnia Dist. The natural feature was recorded as cropmarks. The proper recog-
nition of its origins will help avoid mistakes in archaeological interpretation. Photo: W. Ràczkowski,
16.07.2003.

Plate VI: B Janiszewo, Tczew Dist., site. 4. Knowledge of natural processes which threaten a site, such as
the water erosion of Medieval stronghold shown here, enable the right steps to be taken for its protection.
Photo: J. Mia∏dun, 1998.

144

III: P

ROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
B. Zuk-Egzamin sprawiedliwy, ocenianie kształtujące
PN2 0124 dr zuk socjologia
Żuk NowaPolityka
eko sprawozdanie zuk, biologia uj, biologia II, eko
Strugaccy A i B Zuk w mrowisku (mandragora76)
1 2 Zuk
PN2 Socjologia polityki dr Zuk1131 0110
Die Empfahlung für zukünftig Schüler
Żaba, żółw i żuk
Żuk wiosenny
Zuk, uczelnia WSEI Lublin, wsei, szkola
Or Biologiczne w ZUK-odpady ciekłe, Ocena-Ryzyka-DOC
PN2 Socjologia polityki dr Zuk
zuk
H Żuk Karty Klasyczne
PN2 Zuk opracowanie zagadnien
A & B Strugaccy Cykl Maks Kammerer (2) Żuk w mrowisku
Strugaccy A i B Żuk w mrowisku

więcej podobnych podstron