czynniki ryzyka krzywdzenia malych dzieci

Przemoc wobec małych dzieci – wprowadzenie

Rodzicielstwo to bez wątpienia doświadczenie mo-
gące wiązać się z ogromną radością i satysfakcją.
Jednocześnie jednak może łączyć się z wieloma ob-
ciążającymi i stresującymi zdarzeniami. Rodzicom ma-
łych dzieci niezwykle często towarzyszy przeżywanie
znacznego poziomu stresu. Pojawienie się małego
dziecka w rodzinie jest bowiem dużym wyzwaniem,
zdarzeniem pociągającym za sobą wymóg dokona-
nia szeregu zmian życiowych. Sytuacja taka może być
szczególnie obciążająca dla tych rodziców, których
kompetencje rodzicielskie oraz umiejętności radzenia
sobie ze stresem są ograniczone. Konsekwencjami
tego są z kolei mniejsza możliwość zapewnienia

dzieciom korzystnych warunków rozwoju, ograni-
czenia w zakresie dostarczania im adekwatnej opieki
i oddziaływań wychowawczych. Niestety zdarzają się
także sytuacje, w których ograniczenia te tak bardzo
się pogłębiają, że nie można już mówić o obniżonych
kompetencjach rodzicielskich, lecz oddziaływania ro-
dziców należy oceniać jako krzywdzenie dzieci.
Problem krzywdzenia dotyczy dzieci w każdym wie-
ku. Dzieci małe, tj. w wieku 0–3 lata, są narażone
na wszelkie formy przemocy, których doświadczać
mogą dzieci w wieku starszym (na przemoc fizycz-
ną, psychiczną, seksulaną oraz zaniedbanie) jak
również na specyficzne formy przemocy, np. zespół
dziecka potrząsanego. Dane WHO pokazują, że gru-
pą ryzyka najbardziej narażoną na śmierć wskutek

GNIESZKA

ZDEBSKA

Czynniki ryzyka krzywdzenia małych dzieci:

kiedy rodzina potrzebuje szczególnej uwagi i wsparcia

AROLINA

EWANDOWSKA

Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań

Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa

Nie ma jednej przyczyny, która sprawia, że dane dziecko pada ofiarą krzywdzenia. Nie można wyróżnić także

jednej cechy charakteryzującej rodziny, w których doszło do przemocy wobec dziecka. Zjawisko przemocy

wobec dzieci obecne jest w rodzinach o różnym statusie ekonomicznym, różnej religii, narodowości, kulturze,

o różnym pochodzeniu etnicznym. Prowadzone badania pozwalają jednak na wyodrębnienie czynników

ryzyka krzywdzenia małych dzieci

. Dzieci żyjące w rodzinach czy w środowisku, w którym te czynniki

występują, są w większym stopniu narażone na doświadczenie przemocy niż dzieci żyjące w rodzinach bez

tych czynników ryzyka. Artykuł przedstawia oraz charakteryzuje te okoliczności i zjawiska, występujące

w rodzinie, które zwiększają zagrożenie krzywdzeniem.

Większość badań prezentowanych w opracowaniu była prowadzona w USA oraz krajach Europy

Zachodniej.

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

stosowanej przemocy ze strony członka rodziny są
dzieci w wieku do 3 lat. Dokładne określenie skali
krzywdzenia małych dzieci jest trudne, a trudność
ta związana jest z kilkoma czynnikami. Przede
wszystkim małe dzieci spędzają większość czasu
w otoczeniu najbliższej rodziny. Poza rejestracją
w przychodni lekarskiej, rodzice nie mają obowiąz-
ku kontaktowania się z żadnymi niezwiązanymi
z rodziną osobami. Dlatego też osoby trzecie mają
mniejszą możliwość zaobserwowania krzywdze-
nia doświadczanego przez dziecko. Druga z trud-
ności wiąże się natomiast z ograniczoną u małych
dzieci możliwością komunikowania swych sta-
nów i informowania o swych doświadczeniach.
Zdolności komunikacyjne rozwijają się stopniowo
i małe dzieci jeszcze nie potrafią opowiedzieć komuś
o doświadczanej przemocy. Mają zatem ograniczo-
ną możliwość kontaktu z otoczeniem zewnętrznym
– nie są w stanie aktywnie poszukiwać pomocy,
a zarazem pozostają w sytuacji, w której mniej osób
może zaobserwować ewentualne nieprawidłowo-
ści.
Określenie skali krzywdzenia dzieci zależne jest
także od tego, jakie formy zachowań zalicza się do
krzywdzenia. Najczęściej jest to przemoc fizycz-
na, psychiczna i seksualna. Jako oddzielną formę
krzywdzenia wyróżnia się także zaniedbywanie.
Dodatkowo – w przypadku dzieci młodszych – na-
leży zwrócić uwagę na pewne specyficzne formy
krzywdzenia, np. zespół dziecka potrząsanego.
Ponadto, dzieci młodsze zdecydowanie częściej
niż starsze doświadczają krzywd ze strony opie-
kunów, także w sposób nieintencjonalny. Wiele

urazów wynika raczej z niewiedzy rodziców niż ich
świadomej chęci wyrządzenia krzywdy dziecku.
Również w zakresie tej kwestii dobrym przykładem
jest potrząsanie małymi dziećmi. Szacuje się, że
w Wielkiej Brytanii aż 3/4 matek stosuje potrząsa-
nie jako metodę uspokajania dzieci, zaś w Stanach
Zjednoczonych jest to aż 80 procent (za: The Natio-
nal Center of Shaken Baby Syndrom).
Istotną kwestią jest także to, że patologiczny wpływ
na przebieg rozwoju dzieci ma nie tylko bezpośred-
nio wymierzona w nie przemoc, ale także przemoc
obecna w domu pomiędzy innymi członkami rodzi-
ny. Nawet bardzo małe dzieci, które nie rozumieją
intelektualnie tego, co się wokół nich dzieje, silnie
wyczuwają napięcie i reagują podwyższonym po-
ziomem stresu, co z kolei niekorzystnie oddziałuje
na przebieg ich rozwoju.

Czynniki ryzyka krzywdzenia małych dzieci
w świetle wyników badań naukowych

Nie ma jednej przyczyny, która sprawia, że dane
dziecko pada ofiarą krzywdzenia. Nie można
wyróżnić także jednej cechy charakteryzują-
cej rodziny, w których doszło do przemocy wo-
bec dziecka. Do krzywdzenia dzieci dochodzi
w rodzinach o różnym statusie ekonomicznym, róż-
nej narodowości, kulturze czy pochodzeniu etnicz-
nemu. Chociaż nie możemy wyszczególnić jednej
przyczyny, której stwierdzenie pozwoliłoby na zdia-
gnozowanie rodziny jako potencjalnie krzywdzącej,
prowadzone badania pozwalają na wyodrębnie-
nie czynników ryzyka krzywdzenia małych dzieci.

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

Dzieci żyjące w rodzinach czy w środowisku,
w którym te czynniki występują, są w większym
stopniu narażone na doświadczenie przemocy niż
dzieci żyjące w rodzinach bez tych czynników ry-
zyka.

Oczywiście należy podkreślić, że fakt częstszego
stwierdzania określonych czynników w rodzi-
nach, w których dochodzi do krzywdzenia dzie-
ci, nie oznacza, iż w każdej rodzinnie, w której
czynniki te występują, dojdzie do przemocy.
Czynniki ryzyka występujące w danej rodzinie
nie sprawiają, że należy traktować ją jako rodzinę
krzywdzącą. Wskazują one natomiast, że prawdo-
podobieństwo wystąpienia w niej przemocy
wobec dziecka jest większe niż w innych rodzi-
nach, w których te czynniki nie występują, a co
za tym idzie, iż rodzina ta wymaga zwiększonej
uwagi i wsparcia ze strony profesjonalistów.
Podkreślić należy również, że większość badań,
dotyczących czynników ryzyka krzywdzenia dzieci,
nie pokazuje związków przyczynowo-skutkowych,
a jedynie współwystępowanie badanych zmien-
nych. W zdecydowanej większości przypadków nie
można zatem na podstawie tych badań wyciągać
wniosków, że dany czynnik ryzyka jest przyczyną
zwiększonego prawdopodobieństwa wystąpienia
w rodzinie przemocy wobec dziecka. Wyniki opisy-
wanych badań pozwalają natomiast na stwierdze-
nie, iż w rodzinach, w których dany czynnik wystą-
pił, jednocześnie częściej odnotowywano przypadki
krzywdzenia dzieci.

Zarówno wyodrębnianie rodzin, w których wystę-

pują czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci, jak i kiero-
wanie do nich wspierających oddziaływań, należy
do zakresu działań profilaktyki drugorzędowej, tj.
działań kierowanych do rodziców należących do
tzw. grup ryzyka. Programy przygotowane w ra-
mach profilaktyki drugorzędowej są skierowane do
tych rodzin, które nie krzywdzą swoich dzieci. Jed-
nakże w związku z występującymi w nich czynnika-
mi ryzyka, rodziny te powinny otrzymać wsparcie,
które pomoże im radzić sobie z przeżywanymi prob-
lemami i nie krzywdzić dziecka. Takie programy
profilaktyczne mają na celu wzmocnienie rodziny
i zapobiegnięcie przemocy wobec dziecka. Ich rola
polega ponadto na zmniejszaniu częstości podej-
mowania bardziej zaawansowanych interwencji
służb zewnętrznych, interwencji związanych z ko-
niecznością reagowania na przemoc, jeśli ona wy-
stąpi.

Zarówno dzięki doświadczeniu praktyków specja-
lizujących się w zakresie pracy z rodziną z małym
dzieckiem, jak i prowadzonym w tym obszarze ba-
daniom naukowym, możliwe jest wyodrębnianie
czynników, których występowanie w danej rodzinie
zwiększa ryzyko zaistnienia w niej krzywdzenia ma-
łego dziecka. Czynniki te dotyczą różnych aspektów
życia rodziny i w różnym stopniu oddziałują na spo-
sób jej funkcjonowania. Czynniki te są bardzo zróż-
nicowane, lecz możliwe jest pogrupowanie ich w
kilka głównych kategorii. W niniejszym opracowa-
niu – opierając się na dotychczasowym doświadcze-
niu realizacji programu profilaktycznego Dobry Ro-
dzic - Dobry Start (Izdebska, Lewandowska, 2009),

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

a także na analizie dostępnych badań naukowych
(por. Grietens, Geeraert, Hellinckx, 2004), przyjęto
podział czynników ryzyka na cztery główne katego-
rie:

1. Czynniki środowiskowe – odnoszą się do sytu-
acji społeczno-ekonomicznej rodziny, jej sytuacji
życiowej, a także cech środowiska, w którym ona
funkcjonuje, np. czynnik izolacji społecznej.

2. Czynniki związane z dzieckiem – cechy charak-
teryzujące fizyczne i psychiczne funkcjonowanie
dziecka, mogące wpływać na sposób wchodzenia
przez nie w interakcje z najbliższym otoczeniem
i tworzone przez nie relacje, np. niepełnospraw-
ność dziecka.

3. Czynniki związane z matką lub innym głów-
nym opiekunem dziecka – cechy charakteryzujące
funkcjonowanie matki lub innej osoby, która spra-
wuje główną opiekę nad dzieckiem, wpływające
na to, w jaki sposób nawiązuje ona relację z dziec-
kiem, a także z innymi znaczącymi osobami, w tym
z przedstawicielami różnego typu instytucji, np.
ochrony zdrowia. Ze względu na szczególne zna-
czenie głównego opiekuna w życiu małego dziecka
i tworzonej z nim relacji, kategoria to została wy-
różniona niezależnie od kategorii czynników zwią-
zanych z funkcjonowaniem całości rodziny dziecka.

4. Czynniki związane z funkcjonowaniem rodziny
- cechy charakteryzujące rodzinę, obejmujące m.in.
jej skład oraz obecne w niej mechanizmy i zjawiska,
np. przemoc czy uzależnienia.

Powyższy podział zgodny jest z propozycjami za-
wartymi w koncepcjach, w ramach których podej-

mowane są próby wyjaśniania przyczyn krzywdze-
nia dzieci. Przykładowo modele ekologiczne oraz
ekologiczno-rozwojowy, opisane przez Jamesa Gar-
barino (1977), oraz Jay’a Belsky’ego (1993) podkre-
ślają, że nie tylko nie ma jednej przyczyny krzyw-
dzenia dzieci, ale też niemożliwe jest wyróżnienie
czynnika koniecznego lub nawet wystarczającego,
by krzywdzenie wystąpiło (Belsky, 1993). W mode-
lach tych proponuje się natomiast wyróżnienie grup
czynników ryzyka, obejmujących czynniki związane
z dzieckiem, rodzicem, interakcją między rodzicem
i dzieckiem, sytuacją życiową rodziny, a także szero-
ko rozumiane czynniki środowiskowe.

Wyniki badań dotyczące poszczególnych czynni-
ków ryzyka krzywdzenia małych dzieci

Czynniki środowiskowe

W zakresie czynników środowiskowych, najczęściej
uwzględnianych w badaniach oraz identyfikowa-
nych jako korelujące z krzywdzeniem małych dzieci,
wskazywane są izolacja oraz deprywacja społecz-
na rodziny.

Izolacja społeczna rodziny, rozumiana jako brak
lub ubogie relacje z otoczeniem, rzadkie kontakty
z pojedynczymi osobami, grupami czy też instytu-
cjami, jest cechą wspólną wielu rodzin, w których
występuje przemoc domowa oraz krzywdzenie
dzieci. Brak relacji ze społecznością może wynikać
z dążenia sprawcy przemocy, którego celem jest
ograniczenie kontaktów rodziny z otoczeniem,

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

dające mu większą kontrolę nad swoimi ofiara-
mi. Izolacja społeczna zmniejsza bowiem ryzyko
ujawnienia przemocy – im mniej osób ma kontakt
z dzieckiem, tym mniej osób ma szansę zauważenia
niepokojących zachowań rodziców czy dostrzeże-
nia oznak przemocy. Dzięki rzadkim interakcjom z
otoczeniem rodzina, pomimo realnie istniejącego
w niej problemu przemocy, może być postrzegana
jako bezproblemowa czy wręcz „wzorowa” (Miller
J.L, i in. 2007).

Deprywacja społeczna odnosi się z kolei do sytuacji
funkcjonowania rodziny w warunkach ograniczo-
nych możliwości zaspokajania jej różnego rodzaju
potrzeb: materialnych, zdrowotnych, relacji spo-
łecznych. Czynniki izolacji oraz deprywacji społecz-
nej są ze sobą nierzadko powiązane i często wza-
jemnie się przenikają.

Czynnik deprywacji społecznej poddany został ba-
daniu m.in w projekcie realizowanym w Belgii przez
zespół Grietens, Geeraert, Hellinck (2004), który
miał na celu przygotowanie skali dla odwiedzają-
cych rodziny pielęgniarek, służącej do identyfikacji
ryzyka krzywdzenia i zaniedbywania nowonarodzo-
nych dzieci. W przeprowadzonych w ramach tego
projektu badaniach posłużono się między innymi
skalą deprywacji społecznej (Social Deprivation
Scale). W ramach tej skali uwzględnionych zostało
sześć czynników charakteryzujących socjoekono-
miczne warunki funkcjonowania rodziny: problemy
finansowe, ubogie warunki mieszkaniowe, bez-
robocie, problemy zdrowotne jednego lub więcej
członka rodziny, problemy rozwojowe jednego

lub więcej dziecka, niskie wykształcenie rodziców.
Wyniki uzyskiwane w opisywanej skali mieściły się
w przedziale od 0–6 punktów (po 1 punkcie za każ-
dą stwierdzoną zmienną). Porównując wyniki uzy-
skiwane na opisanej skali przez matki zaklasyfiko-
wane jako krzywdzące z wynikami matek, które za-
klasyfikowano jako niekrzywdzące, stwierdzono ich
istotną różnicę. Wynik uzyskany przez matki krzyw-
dzące był istotnie wyższy (średni wynik M=1,5) od
uzyskiwanego przez matki niekrzywdzące (M=0,12),
co uzasadnia traktowanie opisanego w niniejszym
badaniu czynnika deprywacji społecznej rodziny
jako czynnika ryzyka wystąpienia w niej krzyw-
dzenia małego dziecka. Za powyższym wynikiem
przemawiają także badania dotyczące znaczenia
charakterystyki okolicy zamieszkiwanej przez ro-
dzinę. Na ich podstawie można stwierdzić, że oko-
lice zamieszkiwane przez rodziny o niskim statusie
ekonomicznym, charakteryzujące się wysoką stopą
bezrobocia, z wysoką przestępczością, a także te,
w których następuje wyludnianie (opuszczone
mieszkania, budynki przeznaczone do rozbiórki)
przekładają się na wyższą śmiertelność niemowląt,
ich niższą wagę urodzeniową, a także na większe
ryzyko doświadczania przez nie urazów przypadko-
wych (Child Trends, 2010, Ivrin 2009).

Ogromne znaczenie ma także występowanie
przemocy w środowisku zamieszkiwanym przez
rodzinę. Sąsiedztwo charakteryzujące się wysoką
przestępczością może odznaczać się wyższą niż
przeciętna tolerancją na przemoc, np. niektóre
zachowania krzywdzące, tj. krzyk czy bicie, mogą

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

być uznawane za naturalną metodę wychowawczą.
Ponadto badania pokazują, że w tego typu spo-
łecznościach więzi sąsiedzkie są słabsze, rodzice
czują się bardziej izolowani i w mniejszym stopniu
mogą liczyć na wsparcie ze strony innych rodziców
zamieszkujących w najbliższej okolicy. Przyjęte
w danej społeczności normy mogą wpływać także
silnie na styl wychowawczy wybrany przez rodziców
do opieki i wychowania dziecka, w którym to mogą
pojawiać się elementy przemocy wobec dziecka.

Wykorzystana we wspomnianych już badaniach
Grietens, Geeraert, Hellinckx (2004) skala depry-
wacji społecznej opiera się na ocenie określonych
obiektywnie, występujących w rodzinie czynników,
które mogą zarazem przyczyniać się do wzrostu
społecznej izolacji rodziny. Jednocześnie, w tym sa-
mym projekcie badawczym wykorzystano także py-
tania odnoszące się do subiektywnego samopoczu-
cia matek w zakresie oceny aspektów ich sytuacji
związanej z izolacją społeczną. Realizujące badanie
pielęgniarki zaznaczały w przygotowanym kwestio-
nariuszu stany opisywane przez matki, oceniając je
na 4-punktowej skali od 0 (nigdy nie obserwowane/
zgłaszane) do 3 (bardzo często obserwowane lub
zgłaszane). Okazało się, że matki zaklasyfikowane
jako krzywdzące istotnie częściej osiągały wyższe
wyniki od tych zaklasyfikowanych jako niekrzyw-
dzące w zakresie:

- poczucia niezadowolenia ze swoich kontaktów
z rodziną i przyjaciółmi;

- poczucia samotnego borykania się z problemami;
- poczucia niezadowolenia z tego, że matka miała

tylko kilka kontaktów poza rodziną.

Wyniki tych badań nie pozwalają rozstrzygnąć, jaka
jest przyczyna zwiększonego poziomu osamotnie-
nia i niezadowolenia z relacji z innymi ludźmi, ujaw-
nianego przez matki biorące udział w projekcie.
Możliwe jest, że faktycznie żyją one w nieprzyja-
znym dla nich otoczeniu. Prawdopodobne jest jed-
nak także to, że odczuwany przez nie dyskomfort
związany z relacjami wynika z ich ograniczonych
kompetencji w zakresie tworzenia więzi. Aktual-
nie więcej danych zdaje się przemawiać na korzyść
drugiej możliwości. Badania relacji społecznych
samotnych matek zaniedbujących i niezaniedbują-
cych swoje dzieci pokazały, że kwestią kluczową
może być nie tylko rzeczywista izolacja rodziny,
ale sposób postrzegania otoczenia przez rodziców
(Coohey, 1995). Prześledzono różnice w postrze-
ganiu przez badane ich interakcji i relacji z innymi.
Matki krzywdzące dzieci postrzegały swoje otocze-
nie jako konfliktowe, niegodne zaufania oraz wy-
korzystujące, podczas gdy matki nieprzejawiające
zachowań krzywdzących postrzegały swoje relacje
jako satysfakcjonujące, dające wsparcie, poczucie
więzi i uczciwości (Butterfield, 1997). To, w jaki spo-
sób rodzice spostrzegają otoczenie, wpływa z kolei
na jakość i częstość podejmowania z nim kontak-
tów. Zależność ta dotyczy także częstości kontak-
tu z przedstawicielami instytucji społecznych, np.
ochrony zdrowia. Warto zauważyć, iż wspomniany
wcześniej czynnik, odnoszący się do częstości ko-
rzystania z wizyt lekarskich przez matki małych
dzieci, uznać można za kolejny czynnik ryzyka
krzywdzenia małych dzieci. Czynnik ten uwzględ-

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

niony został w badaniach dotyczących śmiertel-
ności dzieci w wyniku zadanych obrażeń; badania
były realizowane w USA przez Schnitzer i Ewigman
(2005). W projekcie tym analizowano różne zmien-
ne obecne w rodzinach małych dzieci zmarłych
w latach 1992–1999, wyodrębniając wśród nich
grupę 149 dzieci zmarłych w wyniku doświadczo-
nych urazów. Jedną ze zmiennych wyróżniających
rodziny dzieci zmarłych w wyniku urazów był brak
realizowania przez matkę wizyt u lekarza podczas
ciąży lub rozpoczęcie tych wizyt dopiero od 5. m-ca
ciąży. Taki tryb wizyt u lekarza odnotowany został
u 22% matek dzieci zmarłych w wyniku urazów
w porównaniu do 11% matek dzieci zmarłych z gru-
py kontrolnej.

Niezależnie od powodów społecznej izolacji, brak
znajomych, przyjaciół, rodziny, która będzie potra-
fiła pomóc i wesprzeć w pierwszych miesiącach po
narodzeniu dziecka, mogą skutkować zwiększonym
poziomem stresu, poczuciem samotności, przyg-
nębieniem. Wsparcie społeczne, poczucie przyna-
leżności potrzebne są na każdym etapie życia, jed-
nak szczególnie ważne może być dla młodych rodzi-
ców, przed którymi stoją zadania: opieki i wychowa-
nia dziecka, zdefiniowania na nowo swoich relacji
w małżeństwie, także zorganizowania od początku
rozkładu dnia czy sposobu zdobywania funduszy na
utrzymanie rodziny. Jeśli w zakresie którejś z tych
kwestii pojawią się szczególne trudności, ważne
jest, aby rodzice mogli skorzystać ze wsparcia i do-
świadczeń innych.

Opisując znaczenie czynnika społecznej izolacji

jako czynnika ryzyka krzywdzenia dzieci, warto za-
uważyć, że jego oddziaływanie nie jest stałe lecz
w dużym stopniu zależy także od innych zmien-
nych. W badaniach prowadzonych przez zespół
Kotcha (1999) analizie poddano wpływ czynnika
niskiego poziomu funkcjonowania społeczne-
go (low social well-being) w powiązaniu z innymi
zmiennymi. Poziom funkcjonowania społecz-
nego w badaniu obejmował zarówno utrzy-
mywane przez badanych kontakty społeczne,
jak i posiadane przez nich zasoby społeczne (tj.
wsparcie polegające na przekazywaniu wiedzy
i informacji o tym, co można lub powinno się zro-
bić w trudnej dla siebie sytuacji, na pomocy ma-
terialnej, wsparcie emocjonalne polegające na
wysłuchaniu, okazaniu zrozumienia, pocieszeniu).
Ogólny wniosek z powyższych badań wskazuje, że
w rodzinach o niskim poziomie funkcjonowania
społecznego ryzyko wystąpienia krzywdzenia dzie-
ci jest większe niż w rodzinach, w których czynnik
społecznej izolacji nie osiąga wysokiego poziomu.
To większe ryzyko wystąpienia krzywdzenia nie jest
zależne od tego, czy dodatkowo występuje stan
ciężkiej depresji matki lub też akumulacja stresu-
jących zdarzeń życiowych. Jednocześnie jednak
wyniki analizy wskazują, że niski poziom funkcjo-
nowania społecznego miał największe znaczenie
w zwiększeniu ryzyka krzywdzenia dzieci do 4.roku
życia w przypadku rodzin, w których równocze-
śnie opisywano niski poziom stresu związanego ze
zdarzeniami życiowymi oraz łagodny stan depresji.
Zatem rodziny te, które biorąc pod uwagę niski po-
ziom depresyjności matki lub mniejszą akumulację

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

stresujących zdarzeń życiowych, byłyby zazwyczaj
oceniane jako rodziny o niskim poziomie ryzyka
krzywdzenia dzieci, oceniane powinny być jako
rodziny o znacznie podwyższonym ryzyku krzy-
wdzenia, jeśli jednocześnie występuje w nich wy-
soki poziom społecznej deprywacji (Kotch i inni,
1999).

Kwestią często podejmowaną w badaniach jest tak-
że powiązanie pomiędzy izolacją społeczną rodziny,
jej niskim statusem socjoekonomicznym a umiejęt-
nościami i postawami prezentowanymi przez rodzi-
ców w zakresie sprawowania opieki nad dzieckiem.
Prowadzone w tym zakresie badania wskazują za-
równo na korelację pomiędzy niewielkimi umie-
jętnościami rodzicielskimi a krzywdzeniem dzieci
(Burke i in. 1998, Coohey 1998, Shahar 2001, Azar
2002, Slack i in. 2004), jak i różnymi czynnikami
związanymi z niskim statusem socjoekonomicznym
rodziny (m.in. bezrobociem, ograniczonym dostę-
pem do zasobów społecznych i ekonomicznych) a
krzywdzeniem (Aber 1994, Crittenden 1999, Dubo-
witz 1999, Paxson, Waldfogel 2003). Jednocześnie
w licznych badaniach wykazano powiązania po-
między niskim statusem ekonomicznym a różnymi
przejawami ograniczonych umiejętności rodziciel-
skich, np. stosowaniem surowej dyscypliny (Smith,
Brooks-Gunn 1997, Berger 2004), niskim poziomem
wiedzy na temat właściwych zachowań rodziciel-
skich oraz rozwoju dziecka (Benasich and Brooks-
-Gunn 1996). Badania weryfikujące te powiązania
przeprowadzili Berger oraz Brooks-Gunn (2005) na
grupie dzieci urodzonych przedwcześnie i z niską

wagą urodzeniową. Badania realizowane były przez
pielęgniarki oceniające m.in. różne czynniki związa-
ne z umiejętnościami rodzicielskimi, a także statu-
sem socjoekonomicznym rodziny. Przez inną, nieza-
leżną grupę badaczy oceniane było doświadczanie
krzywdzenia przez dzieci. Wyniki badania wskazały,
że istnieje korelacja pomiędzy czynnikami związa-
nymi z niskimi umiejętnościami rodzicielskimi oraz
niskim statusem socjoekonomicznym opiekunów
dziecka a jego krzywdzeniem, przy czym znaczenie
niskich umiejętności rodzicielskich okazało się być
większe niż niskiego statusu socjoekonomicznego.
Równocześnie wykazano, że wpływ obydwu tych
grup czynników jest w wysokiej mierze od siebie
niezależny.

W zakresie problematyki czynników ryzyka krzyw-
dzenia dzieci – niekoniecznie tylko tych nowona-
rodzonych – prowadzone są także badania nad
związkiem ubóstwa z przemocą. Wyniki wielu
z nich wskazują, że istnieje silna zależność po-
między ubóstwem oraz bezrobociem rodziców
a krzywdzeniem, w szczególności zaniedbywaniem
dzieci (Drake, Pandy 1996, Sedlak, Broadhurst
1996, Whipple, Webster-Stratton 1991, Pelton,
Milner 1994, Needham i in. 1995, Jones 1990).
Opierając się na badaniach realizowanych w Anglii i
USA ocenić można, że dzieci z biedniejszych rodzin
są 22 razy częściej narażone na ryzyko krzywdze-
nia niż dzieci z rodzin nieborykających się z prob-
lemami finansowymi (Jones, 1990, Christensen
i in. 1994). Powiązania trudnej sytuacji materialnej
z krzywdzeniem dzieci tłumaczy się najczęściej tro-

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

jako (Christensen i in. 1994). Po pierwsze wskazuje
się, że ubóstwo wpływa na powstanie silnej presji
i stresu jaki towarzyszy rodzicom, którzy muszą za-
gwarantować przetrwanie sobie i dziecku. Po dru-
gie, część badaczy i praktyków wskazuje, że rodzice
żyjący w trudnej sytuacji materialnej, niezależnie
od swoich dobrych intencji, mogą nie być w stanie
zapewnić swojemu dziecku adekwatnej opieki i wy-
chowania, w szczególności jeśli żyją w niebezpiecz-
nej okolicy, mają trudną sytuację mieszkaniową
czy też nie są w stanie zapewnić właściwej opieki
dziecku w ciągu dnia (np. w czasie, gdy muszą być
w pracy). Po trzecie, wskazuje się na powiązanie
biedy z innymi problemami, np. uzależnieniem, co
może dodatkowo wpływać na zwiększenie ryzyka
krzywdzenia dziecka. Warto zwrócić uwagę także
na fakt, że bieda w Polsce często jest dziedziczona
pokoleniowo (Tarkowska 2000, 2002, Warzywoda-
-Kruszyńska 2008) i zazwyczaj wiąże się z niskim
poziomem edukacji, bezrobociem, marginalizacją
i wykluczeniem społecznym rodziny.

Istotny również jest kontekst kulturowy izolacji
społecznej. Ważne, aby rodziny imigranckie były
także włączane do społeczności. Rodziny te są
szczególnie narażone na izolację społeczną: dalsza
rodzina jest często niedostępna, a sieć bliższych
kontaktów społecznych słabo rozwinięta. Szczegól-
nie utrudnioną integrację społeczną mają rodziny
nieposługujące się językiem polskim.

Czynniki związane z dzieckiem

Dziecko w relacji z rodzicami nie przyjmuje roli

biernej, polegającej wyłącznie na poddawa-
niu się ich oddziaływaniom. Dziecko nie funk-
cjonuje niczym

„biała karta”, której osobowość

i sposób bycia zostają dopiero

„nadrukowane”

w toku oddziaływań rodzicielskich. Już nowonaro-
dzone dziecko jest aktywnym współtwórcą swojej
relacji z rodzicami. Potrafi komunikować się z nimi
uśmiechem, płaczem, ma określony temperament
warunkujący m.in. poziom jego aktywności, a tak-
że wyrazistość i częstość wysyłanych do rodziców
sygnałów. W związku z tym istotnym przedmiotem
dociekań jest również to, w jaki sposób różne cechy
dziecka mogą wpływać na wywoływanie określo-
nych zachowań ze strony rodziców, w szczególno-
ści czy są takie cechy określające dziecko, które
korelują ze zwiększonym poziomem ryzyka do-
świadczenia przez nie krzywdzenia. Wyniki, które
uzyskano, nie są jednoznaczne. Co prawda nie ulega
wątpliwości, że cechy i zachowanie dziecka oddziału-
ją na rodziców i wpływają na ich zachowanie, ale hi-
poteza o tym, że niektóre z charakterystyk dotyczą-
cych dziecka mogą stanowić czynnik ryzyka krzyw-
dzenia, często była poddawana krytyce. W badaniu
prowadzonym przez zespół Grietens, Geeraert,
Hellinckx w Belgii (2004) nie wykazano istotnych
korelacji pomiędzy krzywdzeniem dziecka a taki-
mi jego charakterystykami jak: nietypowo wysoka
częstość płaczu, trudność w byciu ukojonym pod-
czas płaczu, bycie

„trudnym dzieckiem”.

Jednocześnie warto zaznaczyć, że istnieje cały
nurt badań dotyczących płaczu dziecka i sposobu
percepcji płaczu dziecka przez rodzica pokazujący,

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

iż rodzice, którzy oceniają, że ich dziecko płacze częś-
ciej i dłużej są bardziej skłonni do podejmowania
zachowań mogących prowadzić do traumy dziecka,
tj. gwałtownego potrząsania dzieckiem, krzyczenia
na dziecko, bicia dziecka (Reijneveld i in. 2004), niż
rodzice, którzy oceniają, że płacz dziecka jest nie-
uciążliwy i niedługotrwały. Część badań skupia-
jących się na analizie przypadków krzywdzenia
zakończonych śmiercią dziecka wskazuje także, że
płacz dziecka często przez rodziców – sprawców
opisywany jest jako czynnik wyzwalający prze-
moc. Niezbędne wydaje się tutaj podkreślenie, że
większość badaczy skupia się na tym, jak rodzice
odbierają płacz dziecka, a nie na rzeczywistej oce-
nie częstotliwości, długości płaczu dziecka. Percep-
cja płaczu dziecka jest więc czynnikiem bardziej
skorelowanym z rodzicem niż z dzieckiem. Na to,
jak rodzic odbiera płacz dziecka, ma wpływ wie-
le czynników, m.in. wyobrażenia i oczekiwania
względem zachowania dziecka, zmęczenie i stres.

Cechy dziecka i ich związek z doświadczaniem przez
nie krzywdzenia poddane zostały analizie także
w badaniach prowadzonych w USA przez Jaudes
oraz Mackey-Bilaver (2008). Celem projektu było
ustalenie związku pomiędzy doświadczaniem przez
dzieci krzywdzenia a dotyczącymi ich różnego typu
chronicznymi dolegliwościami. Badanie nie wykaza-
ło istotnych korelacji ani pomiędzy krzywdzeniem
dzieci i chronicznymi chorobami somatycznymi
dziecka, np. układu oddechowego czy ruchowe-
go, ani także pomiędzy krzywdzeniem i różnego
typu opóźnieniami rozwojowymi i intelektualnymi

np. autyzmem czy opóźnieniem rozwoju mowy.
Jedyną istotną statystycznie korelacją, którą usta-
lono w tym badaniu, była ta pomiędzy doświad-
czeniem przez dziecko krzywdzenia a problemami
z jego zachowaniem lub nieprawidłowościami do-
tyczącymi jego zdrowia psychicznego. W przypadku
dzieci, u których zdiagnozowano zaburzenia zdrowia
psychicznego ryzyko doświadczenia przemocy było
prawie dwa razy większe niż u dzieci nieprzejawia-
jących takich zaburzeń. Opisane badanie dotyczyło
korelacji pomiędzy zmiennymi. Rodzaj ich związku
i ewentualny kierunek wpływu nie jest natomiast
jasny. Może być zatem tak, że dzieci wykazujące za-
burzenia psychiczne wywołują w rodzicach na tyle
silne napięcie, iż zwiększa to częstość stosowania
przez rodziców przemocy. Może być jednak także
tak, że zdiagnozowane zaburzenia psychiczne sta-
nowią konsekwencję krzywdzenia, a nie czynnik na
nie wpływający.

Inne badania prowadzone w Stanach Zjednoczo-
nych oraz Anglii pokazują jednak wyraźnie, że dzieci
niepełnosprawne są znacząco częściej narażone na
krzywdzenie niż ich zdrowi rówieśnicy. Najczęściej
za czynniki ryzyka krzywdzenia określa się następu-
jące cechy dzieci niepełnosprawnych:
- ograniczona możliwość komunikowania się dziec-
ka z otoczeniem,
- ograniczenia motoryczne,
- częściowa lub pełna izolacja społeczna dziecka,
- częściowa lub pełna zależność dziecka od rodzi-
ców,
- utrudniona właściwa percepcja oraz ocena róż-

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

nych sytuacji i zachowań innych osób (za: Hobbs
i inni 1993, Schor 1987 i Sinanson 1993,
Piekarska 2007).
Badania epidemiologiczne (Sulivan i Knutson 1998
i 2000) pokazały, że dzieci niepełnosprawne do-
znają maltretowania przez rodziców 3,4 razy czę-
ściej niż dzieci zdrowe. Z kolei badania prowadzone
przez Westat (1993) nad przypadkami zgłoszony-
mi do instytucji Systemu Ochrony Dzieci (Child
Protective Services) pokazały, że dzieci niepełno-
sprawne są 1,7 razy częściej reprezentowane w
tej populacji niż dzieci zdrowe. Niepełnosprawne
dzieci są szczególnie narażone na występowanie
poważnych i rozległych konsekwencji krzywdzenia
(Kelly 1992). Odgrywa to dużą rolę w przypadku
małych dzieci: nie tylko przemoc intencjonalna ma
olbrzymie znaczenie dla rozwoju dziecka, poważne
konsekwencje będzie miało także np. zaniedbanie
rehabilitacji małego dziecka (spowodowane np.
brakiem diagnozy czy też nie stosowaniem się do
zaleceń lekarza), które może prowadzić do pogłę-
bienia się niepełnosprawności. Dzieci niepełno-
sprawne zarówno ruchowo, jak i intelektualnie
wymagają większej opieki i uwagi ze strony rodzi-
ców. Sytuacja, w której rodzice dowiadują się, że
ich dziecko jest niepełnosprawne, jest w większości
przypadków trudna dla rodziny i rodzi stres oraz
wiele emocji, z którymi rodzice muszą sobie radzić.
W części sytuacji diagnoza dziecka jest rozciągnięta
w czasie i rodzice przeżywają niepewność związaną
z brakiem diagnozy i wskazówek, jak postępować
z dzieckiem. Rodzice muszą więc stawić czoła nie
tylko opiece i wychowaniu dziecka, ale także ra-

dzeniu sobie z dodatkowym stresem związanym
z nową sytuacją w rodzinie.

Pełniejszy opis badań nad krzywdzeniem dzieci
niepełnosprawnych oraz charakterystyki zjawiska
dostępny jest w artykule Ewy Jarosz „Stan i kierunki
badań nad związkami między krzywdzeniem dzie-
ci a niepełnosprawnością” (Dziecko krzywdzone.
Teoria. Badania. Praktyka nr 1/22/2008).
Cechy dziecka uwzględnione zostały także w pro-
jekcie badawczym realizowanym w USA w 1996
roku przez zespół Wu (2004). Uzyskane wyniki
wskazują na korelację pomiędzy doświadczaniem
krzywdzenia a niską wagą urodzeniową w grupie
niemowląt. W projekcie tym odnotowano 2,11%
przypadków krzywdzenia w grupie niemowląt
z niską wagą urodzeniową w stosunku do 0,74%
przypadków krzywdzenia w grupie dzieci, u których
czynnik ten nie wystąpił. Również i te wyniki badań
nie pozwalają na określenie typu związku pomiędzy
badanymi zmiennymi. Nie jest jasne, czy niska waga
urodzeniowa predysponuje dzieci do doświadcza-
nia krzywdzenia, czy np. dzieci z niską wagą urodze-
niową już w okresie prenatalnym nie otrzymywały
właściwej opieki, co mogłoby wyjaśniać zarówno
dalsze krzywdzenie, jak i właśnie niską wagę uro-
dzeniową. Eksplorację tego zagadnienia podjęli ba-
dacze ze Szkoły Medycznej Uniwersytetu Standford
(Zelenko i inni, 2000). Przeprowadzone przez nich
analizy oparte są na danych pochodzących z reje-
strów dzieci w wieku 0–3 lat. Na podstawie powyż-
szych raportów dzieci podzielone zostały na trzy
grupy, które następnie porównywano pomiędzy

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

sobą: dzieci odnotowywane w raportach Systemu
Ochrony Dzieci (Child Protective Service) w oparciu
o dane pochodzące jeszcze z okresu prenatalnego,
dzieci odnotowywane w raportach Systemu Ochro-
ny Dzieci jedynie w oparciu o dane z okresu już po
narodzinach oraz grupa kontrolna bez zgłoszeń
w raportach Systemu Ochrony Dzieci. Zgłoszenie
w Systemie Ochrony Dzieci wskazywało na jakąś
formę patologii w zakresie traktowania dziecka
przez rodziców. Okazało się, że w porównaniu
z dwoma ostatnimi grupami, dzieci zgłoszone do ra-
portów Systemu Ochrony Dzieci w oparciu o dane
pochodzące jeszcze z okresu prenatalnego, istotnie
częściej przejawiały różnego typu problemy zdro-
wotne w okresie po urodzeniu oraz osiągały niższą
wagę urodzeniową. Z kolei nie odnotowano żadnej
istotnej różnicy w powyższym zakresie pomiędzy
dziećmi z grupy kontrolnej oraz dziećmi odnotowa-
nymi w raportach Systemu Ochrony Dzieci jedynie
w oparciu o dane z okresu już po narodzinach. Dane
te sugerują, że różnego typu problemy zdrowotne
dzieci w okresie poporodowym mogą mieć zwią-
zek z wcześniejszymi krzywdzącymi zachowania-
mi ze strony matek, np. zażywaniem narkotyków
w ciąży, niekorzystaniem z opieki medycznej.
Zatem wykazywane w niektórych badaniach
częstsze przypadki takich charakterystyk dziecka
jak niska waga urodzeniowa czy inne problemy
zdrowotne wśród dzieci krzywdzonych (Creighton,
1985; Famularo, Fenton, Kinscherff, 1992; Wu i inni,
2004), mogą w dużym stopniu być uwarunkowane
występującymi już wcześniej krzywdzącymi zacho-
waniami ze strony matki. Można zatem wnosić

o ciągłości niewłaściwych krzywdzących zacho-
wań matek, które rozpoczynają się już w okresie
ciąży i które utrzymują się nadal po narodzeniu
dziecka.

Czynniki związane z matką lub innym głównym
opiekunem dziecka

Grupą bardzo istotnych czynników wpływających
na kondycję i funkcjonowanie dziecka są bez wąt-
pienia czynniki związane z jego opiekunami. Teorie
psychologiczne podkreślają w szczególności zna-
czenie relacji tworzonej przez dziecko z głównym
opiekunem. Funkcję taką zazwyczaj pełni matka,
może być jednak tak, że zastępuje ją inna osoba.
Głównym opiekunem dziecka można zatem nazwać
osobę, która spędza z dzieckiem najwięcej cza-
su, wykonuje większość czynności opiekuńczych.
W konsekwencji tego z osobą tą dziecko kształtu-
je swoją pierwszą więź w życiu. Biorąc pod uwagę
to centralne znaczenie głównego opiekuna w życiu
dziecka, w wielu projektach badawczych podjęto
zagadnienie czynników ryzyka krzywdzenia zwią-
zanych właśnie z tą postacią. Ponieważ najczęściej
funkcję tę pełni matka, wiele z tych badań koncen-
truje się na jej postaci. Prowadzone w zakresie tego
nurtu analizy dotyczą czterech głównych kwestii:
danych demograficznych opisujących matki, cech
określających funkcjonowanie psychologiczne ma-
tek, cech określających funkcjonowanie społeczne
matek, w tym stopnia ich współpracy z profesjona-
listami oraz sposobów odnoszenia się przez matki

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

wobec dzieci, sposobów traktowania przez nie
dzieci.

Problematykę charakterystyki demograficznej ma-
tek i analizowania tego, jakie ich cechy pozytyw-
nie korelują z krzywdzeniem dzieci, podjął zespół
Schnitzer i Ewigman (2005). W prowadzonym przez
tych badaczy projekcie wykazano, że do zmiennych
odróżniających rodziny dzieci zmarłych w wyniku
urazów ze strony opiekunów od dzieci zmarłych
w innych okolicznościach, należały takie cechy mat-
ki jak: wiek poniżej 25 lat (64% matek dzieci zmar-
łych w wyniku urazu ze strony opiekunów w sto-
sunku do 41% z grupy kontrolnej), edukacja poniżej
szkoły średniej (37% matek dzieci zmarłych w wy-
niku urazu ze strony opiekunów w stosunku do 21%
z grupy kontrolnej) oraz nie posiadanie statusu
mężatki (63% matek dzieci zmarłych w wyniku ura-
zu ze strony opiekunów w stosunku do 38% z gru-
py kontrolnej). Podobne wyniki dotyczące niskiego
poziomu edukacji matek dzieci należących do grup
ryzyka doświadczenia krzywdzenia uzyskali w swo-
ich badaniach Kotch (Kotch i in., 1999) a także Wu
(Wu i in., 2004). W projekcie prowadzonym przez
drugi z tych zespołów (Wu i inni, 2004) wyniki wska-
zały, iż w grupie objętych badaniem niemowląt,
które doświadczyły krzywdzenia, istotnie częściej
w stosunku do grupy kontrolnej stwierdzano, iż
matki nie ukończyły szkoły średniej (1,94% przy-
padków krzywdzenia w grupie matek z poziomem
edukacji poniżej szkoły średniej w stosunku do
0,82% przypadków krzywdzenia w grupie matek,
których wykształcenie wiązało się z ukończeniem

szkoły średniej oraz 0,31% przypadków krzywdze-
nia w grupie matek, z poziomem edukacji powyżej
szkoły średniej). W tym samym badaniu uzyskano
ponadto wyniki wskazujące na to, iż matki z ro-
dzin, w których dziecko doświadczyło krzywdzenia,
istotnie różniły się wiekiem od tych z grupy rodzin
niekrzywdzących (1,68 % przypadków krzywdzenia
w grupie matek poniżej 20. roku życia w stosunku
do 0,74% przypadków krzywdzenia w grupie matek
pomiędzy 20. a 34. rokiem życia oraz 0,63% ma-
tek powyżej 34. roku życia) oraz nie posiadaniem
statusu mężatki (1,72% przypadków krzywdzenia
w grupie matek nie będących w związku małżeń-
skim w stosunku do 0,37% przypadków krzywdze-
nia w grupie matek będących mężatkami).

Na młody wiek rodziców (poniżej 18. roku życia)
jako potencjalny czynnik zwiększający ryzyko wy-
stąpienia zachowań krzywdzących dziecka wska-
zują także Straus i in. (1998) oraz Connelly i Straus
(1992). Jeśli młodemu wiekowi rodzica towarzyszą
także dodatkowe czynniki, tj. trudności materialne,
brak wsparcia społecznego oraz emocjonalnego
czy też wysoki poziom stresu, ryzyko wystąpienia
zachowań przemocowych wzmaga się (Buchholz,
Korn-Bursztyn 1993). Dla nastolatków ciąża, czę-
sto nie planowana, to sytuacja, która zmusza ich
do podjęcia zobowiązań, do których na tym etapie
życia są nieprzygotowani zarówno społecznie, emo-
cjonalnie jak i ekonomicznie. Sytuacja ciąży oraz
urodzenia dziecka w znacznej mierze wpływają na
dalszą drogę życiową nastolatków i wiążą się często
z przerwaniem nauki, zaburzeniem relacji z grupą

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

rówieśniczą, w skrajnych przypadkach z bezdomno-
ścią i ubóstwem.

W zakresie cech określających funkcjonowanie
psychiczne matki odnaleziono wiele takich cha-
rakterystyk, dla których wykazana została istotna
korelacja z krzywdzeniem dziecka. Badania (Kotch
i in.,1999) wskazały, że częstość krzywdzenia dzieci
wzrastała w rodzinach, w których matki były de-
presyjne, skarżyły się na symptomy psychosoma-
tyczne, spożywały alkohol. Badania pokazują, że
np. przemoc fizyczna wobec dzieci silnie powiązana
jest z przeżywaniem stresujących wydarzeń czy też
stresem rodzicielskim (Whipple, Webster-Stratton,
1991, Coohey, Braun, 1997). Podobnie niektóre
badania wskazują, że rodzice zaniedbujący swoje
dzieci, zgłaszają przeżywanie silniejszego stresu
związanego z codziennymi problemami niż rodzi-
ce niekrzywdzący (Williamson i in., 1991; Gaines
i in., 1978). Jednocześnie warte podkreślenia
wydaje się to, że nie ustalono, czy rodzice krzyw-
dzący rzeczywiście doświadczają więcej sytuacji
stresujących czy też są skłonni postrzegać więcej
wydarzeń i doświadczeń jako stresujące, niż ro-
dzice niekrzywdzący swoich dzieci (Milner, Dopke,
1997). Druga z możliwości oznaczałaby, że rodzi-
ce ci mają zbyt małe umiejętności radzenia sobie
z codziennymi problemami czy też ze stresem. We
wspomnianych już badaniach prowadzonych przez
Grietens, Geeraert, Hellinckx (2004) wykazane zo-
stały korelacje pomiędzy krzywdzeniem dziecka
a poczuciem osamotnienia matki (niezadowole-
niem z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, poczu-

ciem samotnego borykania się z problemami, nie-
zadowoleniem z posiadania tylko kilku kontaktów
poza rodziną). Ponadto wyniki tych samych badań
wskazują, że matki zaklasyfikowane jako krzywdzą-
ce istotnie różniły się od tych zaklasyfikowanych
jako niekrzywdzące w zakresie poczucia, że mają
niewiele wsparcia ze strony partnera oraz ocenia-
nym przez realizujące projekt pielęgniarki brakiem
zdolności do właściwego poszukiwania pomocy
i wsparcia. (Jako istotne czynniki ryzyka, na podsta-
wie tych samych badań, wskazać można także ce-
chy matki związane z obniżoną kondycją psychiczną.
Matki zaklasyfikowane jako krzywdzące, częściej
niż te niekrzywdzące informowały, że przeszły już
w życiu kilka kryzysów i wydawały się mieć kłopoty z
odzyskaniem równowagi. Okazywały się bezradne
w sytuacji stresu, brakowało im pewności siebie,
miały ponure myśli i przekonania co do przyszło-
ści, a także wspominały, że czuły się nieszczęśliwe.

Inne charakterystyki rodziców, którzy dopuścili
się krzywdzenia dzieci, płyną z badań dotyczących
szerszych grup wiekowych dzieci. Na ich podstawie
wnioskować można, że rodzice ci znacząco częściej
mają niską samoocenę, słabą kontrolę nad swoim
zachowaniem. Zazwyczaj także są to osoby przeja-
wiające niskie poczucie kontroli nad własnym ży-
ciem, tzn. wierzą, że wydarzenia, które ich spotyka-
ją, są determinowane przypadkiem albo siłami znaj-
dującymi się poza ich kontrolą, rodzice ci przejawia-
ją zachowania antyspołeczne, przeżywają depresję
i lęki (Goldman i in., 2003, Black i in. 2001, Polan-
sky i in., 1992, Christensen i in. 1994, Dinwiddie,

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

Bucholz 1993; Chaffin i in., 1996). Są to zatem wy-
niki w bardzo wysokim stopniu zgodne z wynikami
badań prowadzonych wśród rodziców krzywdzą-
cych małe dzieci.

Ankieta czynników ryzyka wykorzystywana w ba-
daniu prowadzonym przez pielęgniarki w projekcie
Grietens, Geeraert, Hellinckx (2004) zawierała cały
szereg pozycji odnoszących się do postawy matki
wobec dziecka oraz typów jej reakcji w stosun-
ku do niego. Co ciekawe, jedynie bardzo niewiele
z nich okazało się znaczących w zakresie rozróżniania
matek krzywdzących od niekrzywdzących. Należały
do nich oczekiwanie przez matkę szczodrej miłości
ze strony dziecka, mówienie przez matkę głównie
na swój temat, a w mniejszym stopniu o dziecku.
Pozycje te wskazują na podwyższoną koncentrac-
ję matki na własnej osobie, kosztem koncentrac-
ji na dziecku. Inną różnicującą pozycją w opi-
sywanym badaniu było mówienie przez matkę
w sposób bardzo negatywny na temat ciąży i po-
rodu. Wyniki te są spójne z innymi analizami wska-
zującymi na znaczenie negatywnych postaw wobec
dziecka jako czynnika ryzyka jego krzywdzenia.
Badania wskazują, że negatywne poglądy doty-
czące natury dziecka, jego zachowań (np. stwier-
dzenie, że dziecko płacząc, robi na złość rodzicowi),
a także brak wiedzy na temat prawidłowości roz-
wojowych dziecka (np. wiedzy, kiedy dziecko może
zacząć jeść stałe jedzenie, kiedy może pozostawać
samo bez opieki dorosłych) mogą prowadzić do
zachowań krzywdzących (Black i in., 2001; Larran-
ce, Twentyman, 1983, Zuravin, Taylor, 1987). Część

analiz pokazuje, że matki, które stosują przemoc
fizyczną wobec swoich dzieci, mają wobec nich za-
wyżone oczekiwania, a także nie rozumieją, w jaki
sposób przebiega rozwój małego dziecka (Blacki in.
2001, Twentyman, Plotkin 1982). Niski poziom wie-
dzy rodzica o potrzebach dziecka oraz sposobach
ich zaspakajania jest szczególnie niebezpieczny
w przypadku rodziców najmłodszych dzieci, które
całkowicie od nich zależą. Jeśli niska wiedza o roz-
woju dziecka łączy się z niską zaradnością życiową
rodziców, może dojść do sytuacji, gdy potrzeby
dziecka – zarówno fizyczne, jak i psychiczne – będą
zaspakajane jedynie na poziomie minimalnym lub
poniżej niego. Konsekwencją tego mogą być opóź-
nienia w rozwoju dziecka.

W zakresie sposobu oddziaływania przez matkę
na dziecko, wskazuje się również na zachowania
związane ze stosowanymi metodami wychowaw-
czymi jako czynnik ryzyka krzywdzenia. Wyniki
uzyskane w projekcie Grietens, Geeraert i Hellinckx
(2004) pokazują na znaczenie ustanawiania przez
matkę niewielu zasad oraz niewprowadzania zna-
czącej struktury w życie dziecka jako czynnika ry-
zyka krzywdzenia. Takie niskie strukturyzowanie
środowiska dziecka już w okresie niemowlęcym
może sugerować, że rodzice nie będą realizować
stabilnego, przemyślanego stylu wychowawcze-
go. Wprowadzanie zasad i strukturyzowanie życia
dziecka wskazuje bowiem na lokowanie przez ro-
dziców raczej w sobie niż dziecku odpowiedzial-
ności za jego funkcjonowanie. Nie oczekują oni, że
dziecko po prostu będzie się rozwijać, lecz aktywnie

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

kreują warunki dla tego rozwoju. Badania prowa-
dzone w grupie rodziców, dzieci starszych potwier-
dzają istnienie pewnych charakterystycznych cech
oddziaływań wychowawczych rodziców należących
do grupy rodziców stosujących przemoc wobec
dzieci. Przykładowo, rodziny w których dochodzi
do zachowań krzywdzących, bardzo rzadko nagra-
dzają pozytywne zachowania swojego dziecka,
podczas gdy zazwyczaj ostro reagują na zachowa-
nia dziecka niespełniające oczekiwań (Garbarino,
1984). Rodzice zaniedbujący dzieci są zazwyczaj
mniej wspierający, poświęcają dziecku mniej uwa-
gi: rzadziej bawią się z dzieckiem czy reagują na
jego potrzeby niż rodzice niekrzywdzący (Natio-
nal Research Council, 1993; Bousha i Twentyman,
1984). Rodzice (w szczególności matki) stosujący
przemoc mają tendencje do używania bardziej
agresywnych metod dyscyplinowania dziecka
(np.: klapsy, długa izolacja/odosobnienie dziecka,
krzyk), praktycznie nie sięgają do pozytywnych
metod wychowawczych, tj. tłumaczenia, chwale-
nia, zachęcania do pożądanych zachowań (Black
i in 2001, Whipple, Webster-Stratton, 1991). Jest
to zatem postępowanie związane raczej z wyma-
ganiem i egzekwowaniem oczekiwanego zachowa-
nia za pomocą kar, a nie z aktywnym wspieraniem
dziecka w takim działaniu i z kształtowaniem wa-
runków, by mogło ono uczyć się pożądanego za-
chowania. Takie podejście można – z pewną ostroż-
nością – uznać za kontynuację, zaznaczającego się
już w relacji z niemowlęciem braku strukturowania
jego środowiska i nie wprowadzania w jego życie
reguł.

Istotnym czynnikiem, który również został na pod-
stawie badań oznaczony jako potencjalnie różnicu-
jący matki krzywdzące od niekrzywdzących, są ich
wspomnienia dotyczące własnych doświadczeń
z okresu dzieciństwa. Kotch z zespołem (Kotch i in.,
1999) wykazali, że częstość doświadczania przez
dzieci krzywdzenia wzrastała w rodzinach, w któ-
rych matka sama doświadczyła separacji ze swoją
matką w okresie do 14. roku życia. Z kolei objęte
badaniem prowadzonym przez Grietens, Geeraert
i Hellinckx (2004) matki krzywdzące w stosunku do
niekrzywdzących istotnie częściej oceniały, że jako
dzieci nie dostawały wiele miłości ze strony swojej
rodziny. Jest to zgodne z wynikami innych badań
wskazujących, że rodzice, którzy sami mieli w dzie-
ciństwie doświadczenie bycia ofiarą przemocy czy
zaniedbywania, mogą dopuścić się stosowania
zachowań krzywdzących wobec własnych dzieci
(Kaufman, Zigler, 1993). Prowadzone w zakresie tej
problematyki badania pokazują, że rodzice, którzy
sami doświadczali krzywdzenia, przejawiają wiele
cech i sposobów funkcjonowania, które wpływają
na zwiększenie ryzyka krzywdzenia przez nich wła-
snych dzieci (Egeland i in., 2002, Newcomb, Locke,
2001; Pears, Capaldi, 2001). Do cech tych należą
np.: objawy lęku, depresji, niska samoocena, uza-
leżnienia, choroby psychiczne, ograniczone umie-
jętności interpersonalne (Briere, 1992, Egeland
i in., 2002). Ponadto wyniki badań wskazują, że oso-
by, które doświadczyły przemocy w dzieciństwie,
z większym prawdopodobieństwem w dorosłoś-
ci wiążą się z partnerami stosującymi przemoc
(Fantuzzo i in., 1997; Ross, 1996; Stark, Flitcraft,

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

1988; Tajima, 2000), co stanowi dodatkowy czynnik
zwiększający ryzyko doświadczenia przemocy przez
dziecko.

Podkreślić należy, że większość rodziców, którzy
mają własne doświadczenia bycia ofiarą przemo-
cy, nie krzywdzi swoich dzieci (Kaufman, Zigler
1987), niemniej jednak doświadczanie przemocy
w dzieciństwie lub brak odczuwania miłości i tro-
ski ze strony swoich rodziców znacząco zwiększają
takie ryzyko. Badania przeprowadzone w Wielkiej
Brytanii wśród dzieci do 5. roku życia wykazały, że
7,6% rodziców mających w historii swego życia doś-
wiadczenie przemocy krzywdziło lub/i zaniedby-
wało swoje dzieci (Browne, Herbert, 1997). Z kolei
zestawienie wyników badań prowadzonych w USA
dokonane przez Kaufman i Zigler (1987) wskazuje, że
około 1/3 dzieci doświadczających przemocy praw-
dopodobnie stanie się krzywdzącymi rodzicami.
Badania podejmujące tę problematykę zostały tak-
że przeprowadzone przez zespół Dixon, Browne
oraz Hamilton-Giachritsis (2005) z Uniwersytetu
w Birmingham w Wielkiej Brytanii, projekt re-
alizowany był wśród rodzin z nowonarodzonymi
dziećmi. W ciągu 13-stu miesięcy po narodzinach
w 6,7% rodzin z co najmniej jednym rodzicem, któ-
ry jako dziecko doświadczał krzywdzenia, odnoto-
wano przemoc wobec dzieci. W przypadku rodzin,
w których żadne z rodziców nie doświadczyło
krzywdzenia, przemoc odnotowano w przypadku
0,4% rodzin. Za różnicę tę w szczególności okazały
się odpowiadać 3 spośród różnych uwzględnionych
w badaniu czynników ryzyka: wiek rodziców poni-

żej 21 lat, obecność historii depresji lub chorób
psychicznych oraz zamieszkiwanie ze stosującym
przemoc partnerem.

Jednym ze sposobów wyjaśniania związku pomię-
dzy doświadczeniem przemocy w dzieciństwie,
a stosowaniem jej wobec własnych dzieci jest od-
wołanie się do mechanizmu modelowania i naśla-
dowania. Dzieci, które były ofiarami przemocy ze
strony rodziców czy też świadkami przemocy do-
mowej, mogą przyswoić agresję jako dopuszczal-
ny sposób zachowania, a także mogą nauczyć się
usprawiedliwiać agresję jako reakcję na określone
zachowania (Gelles, 1998).

Czynniki związane ze sposobem traktowania dziec-
ka przez matkę były także przedmiotem badania
prowadzonego w USA przez zespół Wu (Wu i in.,
2004). Wyniki wskazały, że w grupie objętych bada-
niem niemowląt, które doświadczyły krzywdzenia,
istotnie częściej w stosunku do grupy kontrolnej
stwierdzano, iż matki paliły podczas ciąży (2,44 %
przypadków krzywdzenia w grupie matek palących
podczas ciąży w stosunku do 0,54% przypadków
krzywdzenia w grupie matek niepalących), a tak-
że istotnie częściej stwierdzano nieadekwatność
w sprawowaniu opieki nad dzieckiem (krzyw-
dzenie odnotowano w 2,17% rodzin, w których
równocześnie stwierdzono nieadekwatność opieki
i w 0,69% rodzin, w których opiekę oceniono jako
adekwatną).

Interesującym wynikiem badań Grietens, Geeraert i
Hellinckx (2004) było to, że nie wykazano, by matki

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

krzywdzące i niekrzywdzące można było różnico-
wać poprzez pozycje kwestionariusza odnoszące
się np. do kontaktu wzrokowego między matką
a dzieckiem, przeżywania przez matkę opieki nad
dzieckiem jako uciążliwości czy czynnika wyzwalają-
cego napięcie i nerwowość lub ograniczenie swobo-
dy. Bez różnicującego znaczenia okazały się być tak-
że takie charakterystyki jak niestałość reakcji matki
na zachowania dziecka, brak zabaw z dzieckiem.
Możliwe jest, że te charakterystyki funkcjonowania
matek faktycznie nie mają istotnego znaczenia w
zakresie odróżniania matek krzywdzących od nie-
krzywdzących. Jednocześnie możliwe jest także, że
były to czynniki trudno uchwytne dla osób odwie-
dzających matki i to praktyczna trudność związana
z ich właściwą oceną wpłynęła na kształt uzyska-
nych wyników. Kwestia ta wymaga dalszych badań.

Poza czynnikami ryzyka dotyczącymi charakterys-
tyki funkcjonowania matki w relacji z dzieckiem,
w projektach badawczych stawiane i weryfikowa-
ne były także hipotezy dotyczące znaczenia relacji
pomiędzy matką a profesjonalistami, z którymi ma
ona kontakt. Faktycznie okazało się, że trudności
i zakłócenia tego kontaktu korelują z prawdopodo-
bieństwem krzywdzenia dziecka. W projekcie Grie-
tens, Geeraert i Hellinckx (2004) wykazano, że na
podwyższenie ryzyka krzywdzenia dziecka wpływa
taka charakterystyka matek, jak: nieprzestrzeganie
terminów spotkań z profesjonalistą, niekorzysta-
nie lub korzystanie w niewielkim stopniu z rad
profesjonalisty w zakresie opieki nad dzieckiem.
Ponadto w przypadku matek krzywdzących odwie-

dzające je pielęgniarki miały istotnie częściej poczu-
cie, że informacje podawane przez matkę na temat
jej radzenia sobie z dzieckiem nie były zupełnie
prawdziwe.

W szczególnej sytuacji są rodzice dzieci o specjal-
nych potrzebach opiekuńczych i wychowawczych
(niepełnosprawnych intelektualnie, ruchowo, cier-
piących na specyficzne choroby czy zaburzenia).
W tym przypadku wiedza o specjalnych potrzebach
dziecka oraz stosowanie się do zaleceń specjalistów
są szczególnie istotne. Zdarza się, że rodzice takich
dzieci nie stosują się do zaleceń lekarzy i pielęgnia-
rek i nie podejmują leczenia czy rehabilitacji dziec-
ka. Przyczyny tego typu działania mogą być różne:
rodzice nie są w stanie pogodzić się z chorobą dziec-
ka, lekceważą sytuację, nie są w stanie (czasowo,
ekonomicznie) zapewnić dziecku leczenia. W każdej
z wymienionych sytuacji dobro dziecka jest zagro-
żone: okres pierwszych trzech lat życia jest okre-
sem najszybszego rozwoju człowieka. Jeśli dziecko
cierpi z powodu choroby czy niepełnosprawności,
jest to najlepszy czas na rozpoczęcie rehabilitacji,
która może usprawnić i ułatwić dalszy rozwój i jego
funkcjonowanie. Niestety, w skrajnych sytuacjach
brak realizacji zaleceń lekarza może doprowadzić
nawet do śmierci dziecka.

Czynniki związane z funkcjonowaniem rodziny

W zakresie badań dotyczących czynników ryzyka
krzywdzenia dzieci, system rodzinny charaktery-
zowany był przede wszystkim w dwóch obszarach:

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

elementów odnoszących się do struktury rodziny
oraz różnego typu obecnych w niej mechanizmów
oraz zjawisk.

Pierwszy z obszarów stał się przedmiotem zainte-
resowania badań realizowanych przez Schnitzer
i Ewigman (2005). Na podstawie przeprowadzo-
nych w ramach tego projektu analiz stwierdzono,
że dzieci zmarłe w wyniku urazów doświadczo-
nych ze strony opiekunów rzadziej funkcjonowały
w rodzinie z dwoma biologicznymi opiekunami i bez
dodatkowych dorosłych osób – spokrewnionych
lub niespokrewnionych (37% badanych przypadków
w porównaniu z 64% dzieci z grupy kontrolnej).
Z kolei w przypadku dzieci, które zamieszkiwały
w domu razem z niespokrewnionymi osobami do-
rosłymi, prawdopodobieństwo przynależenia do
grupy dzieci zmarłych w wyniku urazów było pra-
wie 50 razy większe niż w przypadku dzieci zamiesz-
kujących wyłącznie z parą biologicznych rodziców.
82% dzieci z tej grupy to dzieci zamieszkujące z bio-
logiczną matką i jej niespokrewnionym z dzieckiem
partnerem. Z kolei w tej grupie w 72% przypadków
sprawcą urazu dziecka był właśnie partner matki.
Biorąc pod uwagę obecne aktualnie w społeczeń-
stwie coraz bardziej powszechne wspólne zamiesz-
kiwanie osób niebędących w formalnych związ-
kach, np. matek z nowymi partnerami, jest to bez
wątpienia czynnik, na który należy zwracać uwagę.

Zwiększonej uwagi ze strony profesjonalistów wy-
magają ponadto rodziny zastępcze. Dane ame-
rykańskie pokazują, że w rodzinach zastępczych
w 22% przypadków zdarzają się przypadki stoso-

wania przemocy (przede wszystkim jest to sto-
sowanie form kar cielesnych zakazanych w USA),
a w 4% przypadków dochodzi do ewidentnych nad-
użyć wobec dzieci. Wśród form przemocy wobec
dzieci przeważającą formą krzywdzenia jest wyko-
rzystywanie seksualne (Tittle i in., 2000). Należy
pamiętać, że prawdopodobieństwo doświadczenia
przez dziecko krzywdzenia w rodzinie zastępczej
może wiązać się z wieloma dodatkowymi czynnika-
mi, takimi jak np. niewielkie przygotowanie rodziny
do pełnienia tej roli. Na naturalny stres związany
z wychowaniem i opieką nad dzieckiem nakładają
się dodatkowe elementy, tj. radzenie sobie z prze-
życiami dziecka, budowanie relacji i więzi z dziec-
kiem, które jest nowe w rodzinie. Dzieci, które
trafiają do rodziców zastępczych oraz adopcyjnych
często mają za sobą traumatyczne przeżycia, które
wpływają na ich zachowanie, a co za tym idzie na
cały system rodzinny. Czasami rodzice przyjmujący
dziecko pod opiekę nie są przygotowani do tego,
aby radzić sobie z trudnymi emocjami dziecka i jego
zachowaniami. Warto o tym pamiętać, szczególnie
w sytuacji, gdy w Polsce brakuje placówek, gdzie
rodzice zastępczy mogą szukać wsparcia i pomocy.

Wiele statystyk wskazuje, że dzieci wychowywa-
ne przez jednego rodzica są częściej narażone na
różnego typu formy krzywdzenia (por. Wilson,
Daly, Weghorst; 1980, Showers i in., 1985; Mal-
kin, Lamb, 1994; Daly, Wilson; 1987). Goldman
i inni (2003) wskazują, że dzieci wychowywane przez
jednego rodzica są blisko dwa razy częściej krzyw-
dzone, niż te, które wychowuje dwoje biologicz-

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

nych rodziców (27,3 dzieci na 1000 wśród rodziców
samotnych oraz 15,5 na 1000 dzieci wśród pełnych
rodzin). Analiza prowadzona w 42 krajach pokazała,
że w porównaniu do swoich rówieśników żyjących
z dwójką rodziców biologicznych, dzieci wychowy-
wane przez jednego rodzica częściej są narażone
na ryzyko bycia ofiarą krzywdzenia czy zaniedbania
(Goldman i in. 2003). Niepokojąco wyglądają także
dane mówiące o tym, że dzieci wychowujące się
tylko z jednym rodzicem, częściej niż dzieci z peł-
nych rodzin padają ofiarą wykorzystywania sek-
sualnego (Goldman i in., 2003). Należy podkreślić,
że cytowane badania nie zawsze wskazują na ro-
dzica jako sprawcę przemocy. Jednakże, czy to
z powodu ograniczonych możliwości czasowych,
czy z braku pozytywnej więzi z rodzicem etc., dzieci
samotnych rodziców są bardziej narażone na do-
znanie w swoim życiu różnych form krzywdzenia.

Kwestię samotnego rodzicielstwa i jego związku
z krzywdzeniem dzieci ujęli w badaniach także
Schnitzer i Ewigman (2005). Co ciekawe uzyskane
przez nich wyniki nie potwierdzają tych przyto-
czonych powyżej. Schnitzer i Ewigman starając
się zinterpretować uzyskane przez siebie wyniki,
wskazują, że mogą one sugerować, iż to nie bycie
samotnym rodzicem samo w sobie zwiększa ryzyko
krzywdzenia dzieci, ale dopiero obecność innych
niespokrewnionych dorosłych w domu, która
może towarzyszyć samotnemu rodzicielstwu.
Takie wnioski znajdują potwierdzenie w wynikach
uzyskanych przez zespół Keenan (Keenan i in.,
2003), który dokonał porównania środowiska ro-

dzinnego dzieci z powstałymi jako efekt krzywdze-
nia traumatycznymi urazami mózgu (TBI: Traumatic
Brian Injuries) oraz dzieci z takimi urazami, ale nie
powstałymi w wyniku krzywdzenia. W badaniach
tych wykazano, że urazy związane z krzywdzeniem
były dwukrotnie częstsze w rodzinach rekonstru-
owanych (extended families). Możliwe jest zatem,
że faktycznie to nie samotne rodzicielstwo samo
w sobie, ale różne powiązane z nim czynniki – np.:
obecność niespokrewnionych z dzieckiem partne-
rów, gorsza sytuacja materialna, brak stabilności
sytuacji rodzinnej - zwiększają ryzyko krzywdze-
nia dziecka. Przypuszczenia te znajdują wsparcie
w wynikach innych badań wskazujących, iż rodziny
zaniedbujące dziecko często są charakteryzowane
poprzez obecny w nich brak stabilności: dziecko
ma do czynienia z sytuacją, gdy układ dorosłych
w najbliższej rodzinie się często się zmienia (np.
matka z dzieckiem, którzy żyją i mieszkają z różnymi
partnerami) (Polansky i in., 1992).

Kolejną poruszaną w badaniach kwestią związaną
ze strukturą rodziny, jest liczba dzieci będących
w niej pod opieką i związek tego czynnika ze zjawis-
kiem krzywdzenia dzieci. Wyniki badania prowa-
dzonego przez zespół Wu (Wu i in., 2004) wskazały,
że w rodzinach niemowląt, które doświadczyły
krzywdzenia, istotnie częściej w stosunku do gru-
py kontrolnej stwierdzano obecność więcej niż 2
rodzeństwa. Krzywdzenie odnotowano w 2,15%
rodzin, w których obecnych było więcej niż 2 ro-
dzeństwa niemowlęcia, w 0,79% rodzin, w których
obecnych było więcej niż 1–2 rodzeństwa niemow-

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

lęcia i w 0,63% rodzin, w których dziecko nie miało
rodzeństwa. Podobne tendencje wykazały badania
Gellesa (1998), zgodnie z którymi przemoc wobec
dziecka w rodzinach wielodzietnych jest o połowę
wyższa aniżeli w rodzinach z jednym dzieckiem (por.
Pospiszyl, 1994). Za rodziny wielodzietne uznaje się
rodziny, pod których opieką przebywa więcej niż 3
dzieci (z demograficznej perspektywy rodzina wie-
lodzietna to rodzina z co najmniej czworgiem dzie-
ci, zaś z perspektywy ekonomicznej i socjologicznej
– rodzina z co najmniej trojgiem dzieci). W Polsce
rodziny wielodzietne stanowią ok. 17% procent
wszystkich rodzin. Warto zwrócić uwagę na fakt, że
większa liczba dzieci w rodzinie sama w sobie sta-
nowi czynnik stosowania przemocy. Istotne wydaje
się jej częste powiązanie z takimi czynnikami, jak
ubóstwo czy trudne warunki mieszkaniowe (Sedlak,
1996; Chaffin i in., 1996; Zuravin, Taylor, 1987). Po-
dobnie jak w przypadku rodziców samotnie wycho-
wujących dzieci, także gospodarstwa rodzin wielo-
dzietnych często mają niski dochód przypadający
na jednego członka rodziny lub wręcz ich sytuacja
materialna lokuje się poniżej linii ubóstwa. Trudna
sytuacja finansowa rodziny dzieci może zwiększać
stres rodziców i prowadzić do zachowań krzyw-
dzących. Prowadzone analizy pokazują, że zasięg
ubóstwa jest determinowany wielkością gospodar-
stwa domowego oraz typem rodziny biologicznej.
Rodziny wielodzietne są w najtrudniejszej sytuacji.
W Polsce ubóstwem zagrożonych jest około 21%
rodzin z trojgiem dzieci na utrzymaniu, zaś rodzin
z czworgiem i więcej dzieci – ponad 40% (Hrynkie-
wicz, 2006).

Innym czynnikiem uwzględnionym w ramach pro-
jektu Schnitzer i Ewigman (2005), związanym z cha-
rakterystyką funkcjonowania systemu rodzinnego
były zgłaszane już wcześniej incydenty krzywdze-
nia oraz zaniedbania wobec jakichkolwiek innych
członków rodziny. Okazało się, że w przypadku
rodzin, do których należały dzieci zmarłe w wyniku
urazów ze strony opiekunów, zdarzeń takich było
istotnie więcej. Odnotowano je w przypadku 47%
takich rodzin w porównaniu z 13% rodzin z grupy
kontrolnej.

Zagadnienie związku krzywdzenia dziecka z prze-
mocą występującą w domu, dotyczącą także in-
nych członków rodziny, jest szeroko poruszane w
literaturze i projektach badawczych. Wiele z analiz
dotyczy także sytuacji dzieci starszych, ale wydaje
się, że płynące z nich wnioski mogą być wykorzy-
stywane podczas pracy z rodzinami z małym dziec-
kiem. Zgodnie z dostępnymi badaniami, w 30-60%
rodzin, w których dochodzi do przemocy pomię-
dzy partnerami, przemocy doznają także dzieci
(Edelson, 1999; Appel, Holden, 1998). Związek prze-
mocy obecnej w domu z krzywdzeniem dzieci ma
charakter złożony i wiąże się z co najmniej trzema
zjawiskami. Przede wszystkim dzieci funkcjonujące
w tych rodzinach są bardzo często świadkami prze-
mocy zachodzącej między członkami rodziny. Bada-
nia pokazują, że wpływ bycia świadkiem przemocy
może być dla dziecka równie urazogenny jak samo
bycie bezpośrednią ofiarą przemocy. Stres zwią-
zany z byciem świadkiem przemocy, krzykami czy
biciem rodzica może wpływać negatywnie na roz-

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

wój dziecka już w czasie ciąży, jak i od pierwszych
chwil jego życia (National Research Council, 1993).
Po drugie, dzieci takie mogą same stać się kolejną
ofiarą bezpośredniego krzywdzenia różnego typu,
kolejnymi osobami, wobec których kierowana jest
agresja sprawcy. Po trzecie, poza przemocą fizycz-
ną dzieci takie mogą doświadczać zaniedbywania
przez rodziców, np. rodzic – ofiara przemocy może
być zastraszony na tyle, by nie być w stanie odpo-
wiednio reagować na potrzeby dziecka czy też być
na tyle skupionym na zaspakajaniu potrzeb sprawcy
przemocy, aby uniknąć kolejnych ataków, że może
zaniedbywać potrzeby dziecka (Margolin, John,
1997; Kolbo, 1996).

Kolejnym czynnikiem dotyczącym systemu rodzin-
nego, którego związek z krzywdzeniem dzieci był
niejednokrotnie wykazywany w badaniach, jest zja-
wisko uzależnienia. Wyniki badań wskazują między
innymi, że dzieci rodziców uzależnionych od alko-
holu/narkotyków są trzykrotnie bardziej narażone
na przemoc i czterokrotnie bardziej narażone na
zaniedbywanie w porównaniu do dzieci, których
rodzice nie są uzależnieni (Jaudes i in., 1995). Uza-
leżnienia wpływają na funkcjonowanie rodziców:
ich sądy (np. możliwość oceny bezpieczeństwa naj-
bliższego otoczenia dziecka), zwyczaje (np. zaburze-
nia karmienia), a także na zdolności dbania o dobro
dziecka i jego ochronę (umiejętność reagowania na
płacz dziecka, dobór ubrania dziecka do warunków
pogodowych etc). Rodzice uzależnieni od alkoho-
lu/narkotyków mogą także zaniedbywać potrzeby
dziecka wydając na zakup używek pieniądze prze-

znaczone na prowadzenie gospodarstwa domowe-
go (Zuckerman, 1994). Badania pokazują także, że
uzależnienia wpływają na decyzje dotyczące stylów
wychowania i wybieranych metod wychowawczych
(Tarter i in., 1993). Obecny stan wiedzy pokazuje
także niebezpieczeństwa, jakie wiążą się z używa-
niem alkoholu i narkotyków przez matki w czasie
ciąży, w tym m.in. ryzyko wystąpienia tzw. Fetal
Alcohol Syndrome (FAS) – Alkoholowego Zespołu
Płodowego. Szacuje się, że w Polsce z FAS rodzi się
ok. 10 na 100 tys. dzieci (PARPA, 2007).

Problematykę czynników związanych z systemem
rodzinnym krzywdzonych małych dzieci podjęli
w swych badaniach także Grietens, Geeraert
i Hellinckx (2004). Realizujące projekt badawczy
pielęgniarki oceniały między innymi swoje subiek-
tywne odczucia związane z kontaktem z rodziną.
Okazało się, że w przypadku rodzin krzywdzących
istotnie częściej informowały one o wyczuwaniu
atmosfery tajemnicy panującej w rodzinie, a także
opisywały, że czuły się w kontakcie z rodzinami nie-
komfortowo.

Odnosząc się do czynników obecnych w systemie
rodzinnym, pamiętać należy także o takich kwes-
tiach jak fakt przebywania innych dzieci w placów-
kach opiekuńczo-wychowawczych. Jest to sygnał
niepokojący, wskazujący, że w rodzinie pojawiły się
wcześniej czynniki, które sprawiły, że sąd uznał za
konieczne, aby zabezpieczyć dobro dziecka poza
rodziną. Istnieje prawdopodobieństwo, że czynniki,

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

które zdecydowały o odebraniu dziecka rodzicom
i umieszczeniu go w opiece zastępczej, mogą nadal
w niej występować.

Zakończenie

Zrealizowane do tej pory projekty badawcze, doty-
czące problematyki krzywdzenia małych dzieci, do-
starczają znacznego zaplecza teoretycznego pozwa-
lającego na wyodrębnianie czynników korelujących
z tym zjawiskiem. Na ich podstawie możliwe staje
się tworzenie list czynników ryzyka krzywdzenia
małych dzieci, list które następnie mogą być wyko-
rzystywane w programach profilaktycznych. Jedną
z możliwości praktycznego ich wykorzystywania
jest przygotowywanie ankiet czynników ryzyka,
w które wyposażyć można pielęgniarki – czy innych
profesjonalistów – mające kontakt z rodzinami
małych dzieci. Na podstawie tych ankiet możliwe
staje się z kolei wyłonienie tych rodzin, które – ze
względu na podwyższone ryzyko wystąpienia prze-
mocy wobec dziecka – wymagają szczególnej opieki
i wsparcia.
Analiza dostępnych aktualnie danych wskazuje częs-
to na różnice w ramach uzyskiwanych wyników ba-

dań. Wynikają one przede wszystkim z odmiennej
metodologii ich prowadzenia - z różnych przyjmo-
wanych kryteriów doboru osób do grupy badaw-
czej, różnego czasu trwania badań, różnego sposo-
bu zadawania pytań czy też różnych przyjętych miar
badanych zjawisk. Ponadto wydaje się, że znaczną
rolę odgrywać mogą zmienne związane z różni-
cami międzykulturowymi. Czynniki ryzyka częste
w jednych krajach, niekoniecznie muszą być nasilone
w innych.
Zadanie wyodrębniania czynników ryzyka krzyw-
dzenia małych dzieci jest zatem zarówno niezwykle
istotne z punktu widzenia potrzeb społecznych, jak
i bardzo skomplikowane z perspektywy metodolo-
gii i konieczności uwzględniania różnych dodatko-
wych zmiennych, np. kulturowych. Aktualnie istot-
nym zadaniem jest realizacja pogłębionych analiz
tego zagadnienia w obrębie społeczeństwa polskie-
go. Pozwoli to na zwiększenie precyzji i adekwat-
ności tworzonych na potrzeby tego społeczeństwa
list czynników ryzyka krzywdzenia małych dzieci
i umożliwi konstrukcję bardziej skutecznych metod
oceny poziomu ryzyka wystąpienia tego zjawiska.

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

Bibliografia

Aber J. L. (1994), Poverty, Violence, and Child Development: Untangling Family and Community Level

Effects, [w:] Ch. A. Nelson (red.), Threats to Optimal Development: Integrating Biological, Psychological,

and Social Risk Factors, vol. 27, in the Minnesota Symposia on Child Psychology. Hillsdale, NJ: Lawrence

Erlbaum, s. 229-272.
Appel A. E., Holden G. W. (1998), The co-occurrence of spouse and physical child abuse: A review and

appraisal, Journal of Family Psychology, 12(4), s.578-599.
Azar S., T. (2002), Parenting and Child Maltreatment, [w:] Marc H. Bornstein (red.), Handbook of Parent-

ing, vol. 4, Social Conditions and Applied Parenting, 2nd ed. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, s. 361–388.
Belsky J. (1993), Etiology of Child Maltreatment: A Developmental-Ecological Analysis, Psychological Bul-

letin 114, 3, s.413–434.
Benasich A. A., Brooks-Gunn J. (1996), Maternal Attitudes and Knowledge of Child-Rearing: Associations

with Family and Child Outcomes, Child Development 67, 3, s.1186–1205.
Berger L. M. (2004), Income, Family Structure, and Child Maltreatment Risk, Children and Youth Services

Review 26, 8, s. 725–748.
Berger, L. M., Brooks-Gunn, J. (2005), Socioeconomic Status, Parenting Knowledge and Behaviors, and

Perceived Maltreatment of Young Low Birth-Weight Children, Social Service Review 79, 237–267.
Black D. A., Heyman R. E., Smith Slep A. M. (2001), Risk factors for child physical abuse, Aggression and

Violent Behavior, 6, s.121-188.
Briere J. (1992), Child abuse trauma, Beverly Hills, CA: Sage.
Browne K.D., Herbert M. (1997), Preventing family violence, Chichester: Wiley.
Boney-McCoy S., Finkelhor D. (1995), Prior victimization: A risk factor for child sexual abuse and for PTSD-

related symptomatology among sexually abused youth, Child Abuse and Neglect, 19, s.1401-1421
Buchholz E. S, Korn-Bursztyn C. (1993), Children of adolescent mothers: Are they at risk for abuse?, Ado-

lescence, 28, s.361-382

Burke J., Chandy J., Dannerbeck A., Wilson Watt J. (1998), The Parental Environment Cluster Model of

Child Neglect: Integrative Conceptual Model, Child Welfare 77, 4, s.389–405.
Butterfield F. (1997), Study links violence rate to cohesion of community, New York Times, Sec. 1, s. 27

Chaffin M., Kelleher K., Hollenberg J. (1996), Onset of physical abuse and neglect: Psychiatric, substance

abuse, and social risk factors from prospective community data, Child Abuse and Neglect, 20(3), s.191-

203;

Christensen M. J., Brayden R. M., Dietrich M. S., McLaughlin F. J., Sherrod K. B., Altemeier W. A. (1994),

The prospective assessment of self-concept in neglectful and physically abusive low-income mothers.

Child Abuse and Neglect, 18(3), s.225-232;

Connelly C. D., Straus M. A. (1992), Mother’s age and risk for physical abuse, Child Abuse and Neglect

16(5), s.709-718

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

Coohey C., Braun N. (1997), Toward an integrated framework for understanding child physical abuse. Child

Abuse and Neglect 21(11), s.1081-1094.

Coohey C. (1998), Home Alone and Other Inadequately Supervised Children, Child Welfare 77, 3,s. 291–310.

Coohey C. (2010), Neighborhood Safety, Child Trends (2010),

www.childtrendsdatabank.

org/?q=node/184

(dostęp 3.04.2011).

Creighton S. J. (1985), Epidemiological study of abused children and their families in the United Kingdom

between 1977 and 1982, Child Abuse and Neglect, 9, s.441– 448.
Crittenden P. (1999), Child Neglect: Causes and Contributors [w:] H. Dubowitz (red.), Neglected Children:

Research, Practice, and Policy, Thousand Oaks, CA: Sage, s. 47-68.
Drake B., Pandy S. (1996), Understanding the relationship between neighborhood poverty and specific

types of child maltreatment, Child Abuse and Neglect, 20(11), s.1003-1018
Dinwiddie S. H., Bucholz K. K. (1993), Psychiatric diagnoses of self-reported child abusers, Child Abuse and

Neglect, 17(4), s.465-476;

Dixon L., Browne K.D. Hamilton-Giachritsis C. (2005), Risk factors of parents abused as children: A media-

tional analysis of the intergenerational continuity of child maltreatment, Part I, Journal of Child Psychology

and Psychiatry, 46, s.47-57.

Dubowitz H. (1995), Child neglect: Child, mother, and family functioning, Baltimore, MD: University of

Maryland, School of Medicine.

Dubowitz H. (1999), The Families of Neglected Children, [w:] M. E. Lamb (red.), Parenting and Child Devel-

opment in “Nontraditional” Families, Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, s. 327–345.
Edelson J. L. (1999), The overlap between child maltreatment and woman battering, Violence Against

Women, 5(2), s.134-154.

Hrynkiewicz J. (2006), Polityka społeczna wobec rodzin wielodzietnych, [w:] Sytuacja rodzin wielodzietnych

w Polsce a polityka rodzinna, Biuro Informacji i Dokumentacji Kancelarii Senatu,

http://www.senat.gov.pl/

k6/agenda/seminar/a/060718.pdf

(dostęp 10.03.2011).

Izdebska A., Lewandowska K. (2009), Jak budować lokalny system profilaktyki krzywdzenia małych dzieci?

Doświadczenia Fundacji Dzieci Niczyje z realizacji programu Dobry Rodzic – Dobry Start, Dziecko Krzywdzo-

ne. Teoria, badania, praktyka, 1, 27, s.12-47.

Jarosz E. (2008), Stan i kierunki badań nad związkami między krzywdzeniem dzieci a niepełnosprawnością,

Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka, 1, 22, 2008, s.7-23.

Jaudes P.K., Mackey-Bilaver L. (2008), Do chronic conditions increase young children’s risk of being mal-

treated?, Child Abuse and Neglect, 32, 7, s.671–681.
Jaudes P. K., Ekwo E., Van Voorhis J. (1995), Association of drug abuse and child abuse, Child Abuse and

Neglect, 19(9), s.1065-1075

Jones L. (1990), Unemployment and child abuse, Families in Society (71)10, s.579-587.

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

Egeland B., Bosquet M., Chung A.L (2002), Continuities and discontinuities in the intergenerational trans-

mission of child maltreatment: Implications for breaking the cycle of abuse, [w:] K.D. Browne, H. Hanks,

P. Stratton, C.E Hamilton (red.), Early prediction and prevention of child abuse: A handbook, Chichester:

Wiley, s.217–232.

Garbarino J. (1977), The Human Ecology of Child Maltreatment: A Conceptual Model for Research, Journal

of Marriage and the Family 39, 4, s.721–735.

Goldman J., Salus M.K., Wolcott D., Kennedy K.Y. (2003), A Coordinated Response to Child Abuse and Ne-

glect: The Foundation for Practice, Office on Child Abuse and Neglect (HHS), Washington, DC.

Grietens H., Geeraert L., Hellinckx W. (2004), A scale for home visiting nurses to identify risks of physical

abuse and neglect among mothers with newborn infants, Child Abuse and Neglect, 28, s.321-337.

Famularo R., Fenton T., Kinscherff R. (1992), Medical and developmental histories of maltreated children,

Clinical Pediatrics, 31, s.536 –541.

Fantuzzo J., Boruch R., Beriama A., Atkins M., Marcus S. (1997), Domestic violence and children: Preva-

lence and risk in five major US cities, Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychia-

try, 36, s.116–122.

Kaufman J., Zigler E. (1987), Do abused children become abusive parents?, American Journal of Orthopsy-

chiatry, 57, s.186–192.

Kaufman J., Zigler E. (1993), The intergenerational transmission of abuse is overstated, [w:] R. J. Gelles,

D. Loseke (red.), Current controversies on family violence, Newbury Park, CA: Sage, s. 209-221.

Keenan H.T., Runyan D.K., Marshall S.W., Nocera M.A., Merten D.F., Sinal S.H. (2003), A population-based

study of inflicted traumatic brain injury in young children, Journal of the American Medical Association,

290, s.621– 626.

Kelly L. (1992), The connections between disability and child abuse: a review of the research evidence,

Child Abuse Review, vol. 1, s.157–168.

Kolbo J. R. (1996), Risk and resilience among children exposed to family violence, Violence and Victims,

11, s.113-128.

Kotch J.B., Browne D.C., Dufort V., Winsor J. (1999), Predicting child maltreatment in the first 4 years of

life from characteristics assessed in the neonatal period, Child Abuse and Neglect, 23, 4, s.305-319.
Malkin C.M., Lamb M.E. (1994), Child maltreatment: a test of sociobiological theory, Journal of Compara-

tive Family Studies. 25, s.121–133.

Margolin G,. John R.S. (1997), Children’s exposure to marital aggression, [w:] G. K. Kantor, J. L. Jasinski

Out of darkness: Contemporary perspectives on family violence, Thousand Oaks, CA: Sage, s. 90-104.
Miller J.L, Knudsen D.D., Altamira (2007), Child maltreatment: Testing the social isolation hypothesis.

Family abuse and violence: a social problems perspective, 45, s.67-90.

National Center of Shaken Baby Syndrom,

http://www.dontshake.org/sbs.

php?topNavID=2&subNavID=10

(dostęp z dn. 10.04.2011).

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

www.dobryrodzic.fdn.pl

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

Newcomb, M.D., Locke, T.F. (2001), Intergenerational cycle of maltreatment: A popular concept obscured

by methodological limitations, Child Abuse and Neglect, 25, s. 1219–1240.
PARPA (2007), Streszczenie sprawozdania z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziała-

niu z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia

– 31 grudnia 2007 r., dostępne na stronie:

www.parpa.pl/download/Streszczenie_sprawozdanie_MZ.pdf

(dostęp z dn. 10.04.2011)

Paxson, C, Waldfogel, J. (2003), Welfare Reforms, Family Resources, and Child Maltreatment, Journal of

Policy Analysis and Management, 22,1, s. 85–113.

Pears, K.C., Capaldi, D.M. (2001), Intergenerational transmission of abuse: A two-generational prospec-

tive study, Child Abuse and Neglect, 25, s.1439–1462.
Pelton, L. H., Milner, J. S. (1994), Is poverty a key contributor to child maltreatment? E.Gambrill, T.J. Stein

(red.), Controversial issues in child welfare, Needham Heights, MA, s.16-28.
Piekarska A. (2007), Krzywdzenie dziecka z zaburzeniami rozwojowymi. Przegląd zagadnień, teoretyczno-

-badawczych oraz zastosowanie taksonomii krzywdzenia dziecka, Dziecko krzywdzone. Teoria.Badania.

Praktyka, 2 (19), s. 63–71.
Polansky N. A., Gaudin J. M. Jr., Kilpatrick A. C. (1992), The maternal characteristics scale: A cross valida-

tion, Child Welfare League of America, 71, s. 271-280.
Reijneveld S., Wal R., Brugman E., Hira Sing R.,Verloove-Vanhorick P. (2004), Infant crying and abuse,

Lancet, 364, s.1340–1342.
Ross S. (1996), Risk of physical abuse to children of spouse abusing parents, Child Abuse and Neglect, 20,

s.589–598.
Schnitzer P.G., Ewigman B.G. (2005), Child deaths resulting from inflicted injuries: household risk factors

and perpetrator characteristics, Pediatrics, 116, 5, s.687-693.
Shahar G. (2001), Maternal Personality and Distress as Predictors of Child Neglect, Journal of Research in

Personality 35, 4, 537–545.
Showers J., Apolo J., Thomas J., Beavers S. (1985), Fatal child abuse: a two-decade review, Pediatric Emer-

gency Care, 1, s.66 –70.
Slack K. S., Holl J., McDaniel M, Yoo J., Bolger K. (2004), Understanding the Risks of Child Neglect: na Ex-

ploration of Poverty and Parenting Characteristics, Child Maltreatment 9, 4, s.395–408.
Smith J. R., Brooks-Gunn J. (1997), Correlates and Consequences of Harsh Disciplinefor Young Children.

Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine, 151, 8, s. 777–86.
Stark E., Flitcraft A.H. (1988), Women and children at risk: A feminist perspective on child abuse. Journal

of Health Services, 10, 97–117.

Straus M. A., Hamby S. L., Finkelhor D., Moore D. W., Runyan D. (1998), Identification of child maltreat-

ment with the parent-child conflict tactics scales: Development and psychometric data for a national

sample of American parents, Child Abuse and Neglect 22, s.249-270.

Sullivan P.M., Knutson J.F. (1998), The association between child maltreatment and disabilities in a hospi-

tal-based epidemiological study, Child Abuse and Neglect, 22, nr 4, s. 271–288.

A. IZDEBSKA, K. LEWANDOWSKA – CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA MAŁYCH DZIECI

www.dobryrodzic.fdn.pl

www

.dobryr

odzic.fdn

.pl

Sullivan P.M., Knutson J.F (2000), Maltreatment and disabilities: a population-based epidemiological

study, Child Abuse and Neglect, 24, 10, s. 1257–1273.
Tajima E.A. (2000), The relative importance of wife abuse as a risk factor for violence against children, Child

Abuse and Neglect, 24, s.1383–1398.
Tarkowska E. (2002), Dzieciństwo i bieda. T.Ogrodzińska (red.) Potrzeby naszych dzieci. Eseje o wychowa-

niu, Warszawa, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, s. 59-71.
Tarkowska E. ( 2000) Dziedziczenie biedy, Kronika, nr. 5, Warszawa: Instytut Lecha Wałęsy, s. 68 – 73.
Tarter R., Blackson T., Martin C., Loeber R., Moss H. (1993), Characteristics and correlates of child disci-

pline practices in substance abuse and normal families. American Journal on Addictions, 2(1), s. 18-25.
Tittle G., Poertner J., Garnier P. (2000), Child Maltreatment in Out of Home Care: What Do We Know

Now? http://www.cfrc.illinois.edu/pubs/Pdf.files/knownow.pdf (dostęp 5.03.2011).

Twentyman C. T., Plotkin R. C. (1982), Unrealistic expectations of parents who maltreat their children: An

educational deficit that pertains to child development. Journal of Clinical Psychology, 38, s. 407-503.

Warzywoda-Kruszyńska (2008), Systemowa pomoc dzieciom - ofiarom przestępstw, krzywdzenia i zanie-

dbywania, Dziecko krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka, Nr 2(23) 2008.
Westat Inc. (1993), A report on the maltreatment of children with disabilities, Washington, DC: Na-

tional Center on Child Abuse and Neglect, dostepny w Internecie: <www.nccan.calib.com> (dostęp

23.03.2011).
Wilson M., Daly M., Weghorst S. J. (1980), Household composition and the risk of child abuse and neglect.

Journal of Biosocial Science, 12, 333–340.
Wilson M., Daly M. (1987), Risk of maltreatment of children living with stepparents, [w:]: Gelles RJ, Lan-

caster JB (red.), Child Abuse and Neglect: Biosocial Dimensions, New York, NY: Aldine De Gruyter; 1987,

s. 215–232
Wu S.S., Ma C. X., Carter R.L., Ariet M., Feaver E.A., Resnick, M.B., Roth J. (2004), Risk factors for infant

maltreatment: a population-based study, Child Abuse and Neglect, 28, s. 1253-1264.
Zelenko M., Lock J., Kraemer H. C., Steiner H. (2000), Perinatal complications and child abuse in a poverty

sample, Child Abuse and Neglect, 24, s.939-950.
Zuckerman B. (1994), Effects on parents and children, [w:]: D. J. Besharov (red.), When drug addicts have

children: Reorienting child welfare’s response, Washington, DC: CWLA Press, s.49-63.
Zuravin S. J., Taylor R. (1987), The ecology of child maltreatment: Identifying and characterizing high-risk

neighborhoods, Child Welfare, 66, s.497-506.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka krzywdzenia emocjonalnego dziecka, Dziecko- Metody terapii
Czynniki ryzyka udaru mózgu u dzieci
org190drkornatowskaprofilaktyka krzywdzenia malych dzieci dr kornatowska
Czynniki ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci, Medycyna ratunkowa, Medycyna rodzinna
org190drkornatowskaprofilaktyka krzywdzenia malych dzieci dr kornatowska
Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka krzywdzenia emocjonalnego dziecka, Dziecko- Metody terapii
Izdebska A Lewandowska K 2012 Czynniki ryzyka krzywdzenia
Znaczenie profilaktyki krzywdzenia małych dzieci Agnieszka Izdebska, Karolina Lewandowska
Czynniki ryzyka a czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży
Ocena skuteczności glikokortykosteroidów wziewnych stosowanych przez 2 lata u małych dzieci z grupy
epidemiologia, czynniki ryzyka rola pielegniarki rak piersi szkola, nauczyciel
Czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca cz
Czynniki ryzyka samobojstwa w s Nieznany
06. Czynniki ryzyka zespołu metabolicznego, Uczelnia, rodzinna

więcej podobnych podstron