N

N

a

a





c

c

i

i

e

e

*

*

c

c

e

e

„

„

W

W

o

o

k

k

ó

ó

á

á

G

G

ó

ó

r

r

y

y





w

w

.

.

A

A

n

n

n

n

y

y

”

”

3URSR]\FMHPHWRG\F]QH]DM üWHUHQRZ\FK

GODRUJDQL]DWRUyZÄ]LHORQ\FKV]Nyá´L wycieczek szkolnych.

*yUDZ$QQ\

2

Redakcja
Beata Wielgosik
Maja

0UR]LVND

Roman Gohly
Damian Grochla

3XEOLNDFMD SRZVWDáD SU]\ ZVSyáSUDF\ ] .U\VW\Q Bondarewicz-Dobner, =HQRQ &]ZRMG]LVN

8UV]XO Ejsmont, /XF\Q*UXF8UV]XOHaliniak, $JQLHV]NHennek-Reun, $QQ-DEáRVN*UD*\Q

.DOHWN-RDQQ.DV]XE.DOLQ.RU]RQHN$QGU]HMHP Koziar, Markiem àRERV$QQ0DMHZVN Iza-

EHO0D]XU-RDQQ0Uy]5REHUWHP Nawrockim, .ODXGLNocon,'RURWNowak, 0LURVáDZHP0XVLDá

(Z3DFK3LRWUHP3UXVHP'DQXW3U]\E\á7RPDV]HP5HV]NH$QQ5RVLVN$XUHOL5R*QLDWRZVN

'DJPDU6DUQD5HQDWScheit, %HDW6WDQNLHZLF]-y]HIHP6]HZF]\NLHP(ZSzymczak, Zbigniewem
Wajmanem, Markiem Zarankiewiczem

.RQVXOWDFMDM ]\NRZDHelga Bieniusa

=GM FLD/HVáDZKlim, Beata Wielgosik, Marek Zarankiewicz,
Mapy: Marek Zarankiewicz

3XEOLNDFMDGRILQDQVRZDQD]HURGNyZ8U] GX0DUV]DáNRZVNLHJR:RMHZyG]WZD2SRlskiego

Wydawca:
Studio

*UDSKLWR2ERUQLNLOVNLHXO'ZRUFRZD2ERUQLNLOVNLH

ISBN 83-89898-29-2

3

S

S

p

p

i

i

s

s

t

t

r

r

e

e





c

c

i

i

FLH*NDSU]\URGQLF]D:RNyá*yU\Z$QQ\ ................................................................................5
Natura 2000 a Park Krajobrazowy, czyli dwa systemy ochrony przyrody .....................................7

3LHOJU]\PND-DQD3DZáD,,QD*yU Z$QQ\ ..............................................................................16
Grota Lurdzka................................................................................................................................20

Z)UDQFLV]HN±]DáR*\FLHO]DNRQyZIUDQFLV]NDVNLFKL patron ekologów .................................24

']LHMHIUDQFLV]NDQyZQD*yU]HZ$QQ\ ....................................................................................31
Historia bazyliki i

NXOWZ$QQ\...................................................................................................38

3RZVWDQLDOVNLH...........................................................................................................................43
W skalnym amfiteatrze..................................................................................................................49

*RFLX±VLG(SRGP\POLFLHP«..............................................................................................51

5H]HUZDWJHRORJLF]Q\Ä*yUDZ$QQ\´.......................................................................................55

,W\PR*HV]]RVWDü/LQQHXV]HP .....................................................................................................61
Na szlaku kalwaryjskim ................................................................................................................65
Wyprawa przyrodnicza do rezerwatu „Lesisko” ...........................................................................70
Bibliografia....................................................................................................................................77
Odpowiedzi na pytania ..................................................................................................................78
Informacje praktyczne ...................................................................................................................79

4

5





c

c

i

i

e

e

*

*

k

k

a

a

p

p

r

r

z

z

y

y

r

r

o

o

d

d

n

n

i

i

c

c

z

z

a

a

:

:

W

W

o

o

k

k

ó

ó

á

á

G

G

ó

ó

r

r

y

y





w

w

.

.

A

A

n

n

n

n

y

y

'áXJRüWUDV\NP

&]DVWUZDQLDZ GUyZNLRNK] rezerwatem geologicznym 5 h !)

1DV]Z GUyZN UR]SRF]\QDP\VSRG'RPX3LHOJU]\PDJG]LHQDSU]HFLZJáyZQHJRZH j-

FLD GR EXG\QNX ]QDMGXMH VL  WDEOLFDPDSD NWyUD SU]HGVWDZLD 3DUN .UDMREUD]RZ\ Ä*yUD Z
Anny” (zobacz: Natura 2000 a Park Krajobrazowy, czyli dwa systemy ochrony przyrody). Prze-

FKRG]LP\ RERN ROEU]\PLHJR JPDFKX 'RPX 3LHOJU]\PD E\ SRG]LZLDü SU]HSL NQ SDQRUDP

NUDVRZHJR ZZR]X Z3RU ELH 1D SROX XSUDZQ\P JUDQLF]F\P ]DOHM OLSRZ SURSRQRZDQ\

SRPQLNSU]\URG\]QDMGXMHVL RGQRZLRQ\RáWDU]SDSLHVNL7RWXPLDáRPLHMVFHKLVWRU\F]QH]Ga-

U]HQLH±QLHV]SRU\RGSUDZLRQHSU]H]-DQD3DZáD,,SRGF]DV-HJRGUXJLHMSLHOJU]\PNLGR2MF]y-

]Q\ Z  URNX ]REDF] 3LHOJU]\PND -DQ 3DZHá ,, QD *yU  Z $QQ\ :UDFDP\ QD WUDV

SURZDG]FQDV]F]\W*yU\Z$QQ\JG]LHXV\WXRZDQDMHVWED]\OLNDPQLHMV]D Z$QQ\]o-
bacz: Historia bazyliki i

NXOWZ$QQ\), Klasztor Franciszkanów oraz Grota Lurdzka, wybudo-

wana w latach 1914-1918 w

GDZQ\PNDPLHQLRáRPLHZDSLHQLDL bazaltu (zobacz: Grota Lurdz-

ka

3ODFSU]HGJURWRWRF]RQ\MHVWVWDFMDPL'URJL.U]\*RZHM]EXGRZDQ\PL] powszechnie wy-

VW SXMF\FKWXZDSLHQL2ERNED]\OLNL]QDMGXMHVL U]H(EDSU]HGVWDZLDMFDZ)UDQFLV]ND±Sa-
trona ekologów (zobacz:

Z )UDQFLV]HN ± ]DáR*\FLHO ]DNRQyZ IUDQFLV]NDVNLFK L SDWURQ

ekologów

1DVW SQLH]ZLHG]DP\SRQDGOHWQLHPLHMVFHNXOWXUHOLJLMQHJRJG]LH]DSR]QDMHP\

VL ]KLVWRULNXOWXZ$QQ\L dziejami franciszkanów (zobacz: Dzieje franciszkanów na Górze

Z$QQ\).

3R]HMFLXJáyZQ\PLVFKRGDPLRJOGDP\SDQRUDP RNROLF]Q\FKODVyZLPLHMVFRZRFL2G

PDMDUQRZ\PPLHMVFHPSU]\VWDQNRZ\PQDWUDVLHMHVWSRPQLNSDSLH*D-DQD3DZáD,,Du-
torstwa Gustawa

=HPá\8GDMHP\VL Z kierunku przystanku auWREXVRZHJRQDVW SQLHVNU FDP\

w lewo do ul. Dunikowskiego. Przechodzimy obok siedziby dyrekcji Parku Krajobrazowego

Ä*yUD Z $QQ\´ 7XWDM RGE\ZDM VL  ]DM FLD G\GDNW\F]QH SUHOHNFMH GOD RVyE ]ZLHG]DMF\FK
park. W

VLHG]LELH ]QDMGXMH VL  Z\VWDZD JHRORJLF]QD SUH]HQWXMFD ]ELRU\ SRFKRG]FH ] Garbu

&KHáPD0LMDP\]DGEDQH]DEXGRZDQLDPLHV]NDFyZ*yU\ Z$QQ\L] daleka widzimy mo-

QXPHQWDOQH G]LHáR Z\ELWQHJR NUDNRZVNLHJR U]H(ELDU]D Xawerego Dunikowskiego – Pomnik

&]\QX3RZVWDF]HJRZ\EXGRZDQHZ latach 1955-56. 1LHZLHOHRVyE]GDMHVRELHVSUDZ *HGR
1945r. w

W\PVDP\PPLHMVFX]QDMGRZDáRVL PDX]ROHXP]EXGRZDQHZ okresie nazizmu, zbu-

rzone po wojnie (zobacz:

3RZVWDQLD OVNLH 2NROLFH *yU\ Z $QQ\ ]QDQH V ] historii jako

miejsce walk w

REURQLHSROVNRFLW\FK]Lem wRNUHVLH,,,SRZVWDQLD OVNLHJR1DMZL NV]HEi-

twy stoczono w maju i

F]HUZFXU&LHNDZHHNVSRQDW\]QDMGXMVL Z Muzeum Czynu Po-

ZVWDF]HJR

3RQL*HM SRPQLND ]QDMGXMH VL  DPILWHDWU VNDOQ\ Z\EXGRZDQ\ ZGDZQ\P NDPLHQLRáRPLH

ZDSLHQLD 3RZVWDá RQ Z latach 1934-38 iVáX*\á MDNR PLHMVFH ]JURPDG]H QD]LVWyZ 0R*H VL
w

QLPSRPLHFLüRNRVyE]REDF]W skalnym amfiteatrze).

.RURQ DPILWHDWUXVWDQRZLSU]HSL NQ\GU]HZRVWDQEXNRZ\7XWDMPR*HP\VSRWNDüUROLQ\

chronione takie jak:

EXáDZQLNmieczolistny, bluszcz pospolity, kopytnik pospolity.

$PILWHDWUVNDOQ\OH*\Z dolinie zwanej przez miejscowych .URZLRNLHP.URZLP'RáHP

albo

.XKWDO -HV]F]H QD SRF]WNX ODW WU]\G]LHVW\FK ;; ZLHNX Z dolinie pasano krowy, owce

i

NR]\2EV]DUWHQE\áEH]OHQ\SRNU\W\UROLQQRFLWUDZLDVW3U]H]GáXJLRNUHVVWDQRZLáD inte-

JUDOQF] üGyEU*\URZVNLFK7XWDMZ\GRE\ZDQRZDSLHQLHLGRORPLW\%DUG]RGX*H]Uy*QLFo-

ZDQLHU]H(E\WHUHQXF]\QLáRWRPLHMVFHQLH]Z\Ná\P.U*\R nim wiele legend.

6

/DV\ RWDF]DMFH DPILWHDWU VNDOQ\ V G]LVLDM QLH]Z\NáH FHQQH SU]\URGQLF]R =QDMGXM VL

WXWDMVWDQRZLVNDFKURQLRQ\FKUROLQVWRUF]\NDEXáDZQLNDSDU]\GáDOHQHJRkopytnika pospoli-

WHJR]REDF]*RFLX±VLG(SRGP\POLFLHP

: GDOV] GURJ  XGDMHP\ VL  FLH*N ELHJQF NRáR SLHFD ZDSLHQQLF]HJR ZDSLHQQLND

,G]LHP\SL NQWUDVSU]H]ODVPLHV]DQ\]EU]R]EURGDZNRZEXNLHP]Z\F]DMQ\PL klonem

MDZRUHP =QDMGXMHP\ VL  ZQDMEDUG]LHM PDORZQLF]HM F] FL SDUNX QD SL NQLH Z\EUXNRZDQHM

GURG]HZ]QRV]FHMVL QLHFRSRQDGSDURZ\3DJyUNRZDW\WHUHQRUD]SU]HSL NQ\GU]HZRVWDQQa-

GDMWHPXPLHMVFXQLHSRZWDU]DOQ\FKDUDNWHU1DVW SQLHSRNRQXMHP\VWURP\RGFLQHNWUDV\ELe-

JQFHMGRJáyZQHMGURJLáF]FHM*yU Z$QQ\]H=G]LHV]RZLFDPL'URJ W QD]\ZDP\ÄGURJ

 ]DNU WyZ´ 7R QD QLHM RGE\ZDM VL  FRURF]QH HOLPLQDFMH *yUVNLFK 6DPRFKRGRZ\FK 0i-

VWU]RVWZ.UDMX:HMFLHGRUH]HUZDWX]QDMGXMHVL SU]\]DMH(G]LH3RG*yU&KHáPVN.

7X*]DSXQNWHPSRPLDURZ\PZFKRG]F\PZVNáDGVLHFLÄ0RQLWRULQJXRFKURQ\URGRZi-

VND´]QDMGXMHVL ZLGRF]QDFLH*NDSURZDG]FDGRZQ WU]DNDPLHQLRáRPXNWyU\ZF] FLRb-

M W\MHVWRFKURQUH]HUZDWRZ3U]\FLH*FHZVVLHG]WZLHUH]HUZDWXURQLHEH]hebd, na którym
w

RNUHVLH OHWQLP VSRWNDü PR*QD ZLHOH PRW\OL ]ZáDV]F]D UXVDáNL modraszki i latolistki.

W

UH]HUZDFLH]RVWDáDXWZRU]RQDFLH*NDGydaktyczna z 16 punktami przystankowymi. Zwiedza-

QLHUH]HUZDWX]Z\NOHRGE\ZDVL ]SUDFRZQLNLHP3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´]o-
bacz:

5H]HUZDWJHRORJLF]Q\Ä*yUDZ$QQ\´).

%XGRZDJHRORJLF]QDNDPLHQLRáRPXZVND]XMHQDWR *HQLHJG\ZLHONLHEORNLVNDáRVDGo-

Z\FKVWDQRZLá\FLDQ\NUDWHUXZXONDQLF]QHJRDQDVW SQLH]DSDGá\VL Sá\WNRZMHJRREU EZy-

SHáQLRQ\ ODZ LF] FLRZR ]RVWDá\ SU]H] QLH SU]\NU\WH -HVW WR SU]\NáDG koledry. Partie, gdzie

Z\VW SXMWXI\ZXONDQLF]QHL piaski FHQRPDVNLHVPQLHMRGSRUQHQDZLHWU]HQLH'RüGREU]H

]DFKRZDQH V QDWRPLDVW FLDQ\ ]EXGRZDQH ]ZDSLHQL ZH ZVFKRGQLHM F] FL NDPLHQLRáRPX
W

UH]HUZDFLHZ\VW SXMHRNJDWXQNyZIORU\0R*QDWXVSRWNDüUROLQ\FKURQLRQHQSdzie-

ZL üVLáEH]áRG\JRZ\1DSURJDFKVNDOQ\FKURQLHUR]FKRGQLNRVWU\LZLHONLRUD]SDSURüzanok-
cica murowa.

3R ]DSR]QDQLX VL  ]UH]HUZDWHP ZUDFDP\ QD W VDP FLH*N  .LHUXMHP\ VL  ZJyU

w

VWURQ  FHQWUXP ZVL :SREOL*X ]QDMGXMH VL  SL NQD PXUDZD NVHURWHUPLF]QD ]REDF] I ty

PR*HV] ]RVWDü /LQQHXV]HP 3R SU]HMFLX RN  P SU]HFKRG]LP\ SU]H] JáyZQ GURJ  PLHj-

VFRZRFLLSRNRQXMHP\RGFLQHN$OHL-DQD3DZáD,,ZLRGF\SU]H]WHUHQQDMVWDUV]HMF] FLNDOZa-
rii z wiekowym drzewostanem lipowym Kalwaria annogórska jest wzorowana na najstarszej
w Polsce kalwarii Zebrz

\GRZVNLHM -HM EXGRZQLF]\P E\á EUDWDQHN 0HOFKLRUD )HUG\QDQGD Ga-

schiny Jerzy Adam Gaschin (zobacz: Na szlaku kalwaryjskim).

3R SUDZHM VWURQLH SR]RVWDMH NRFLyá Z .U]\*D MHGQR ] miejsc spoczynku Gaschinów.

W

RGGDOL ZLGDü NDSOLF  ,,, 8SDGNX ZVVLHG]WZLH NWyUHM ]QDMGXMH VL  GDZQD SXVWHOQLD

W

NDSOLF\,,,8SDGNXSRFKRZDQLV]DNRQQLF\QDMEDUG]LHM]DVáX*HQLGOD*yU\Z$QQ\

:SREOL*X*yU\Z$QQ\]QDMGXMHVL XURNOLZ\UH]HUZDWOHQ\ÄLesisko”. Prowadzi do

QLHJRF]HUZRQ\V]ODN,,,SRZVWDQLD OVNLHJRRUD]FLH*NDG\GDNW\F]QDÄ=*yU\ Z$QQ\GR

)\Uowej” (zobacz: Wyprawa przyrodnicza do rezerwatu „Lesisko”).

7

N

N

a

a

t

t

u

u

r

r

a

a

2

2

0

0

0

0

0

0

a

a

P

P

a

a

r

r

k

k

K

K

r

r

a

a

j

j

o

o

b

b

r

r

a

a

z

z

o

o

w

w

y

y

,

,

c

c

z

z

y

y

l

l

i

i

d

d

w

w

a

a

s

s

y

y

s

s

t

t

e

e

m

m

y

y

o

o

c

c

h

h

r

r

o

o

n

n

y

y

p

p

r

r

z

z

y

y

r

r

o

o

d

d

y

y

Zagadnienia do omówienia:

1.

Formy ochrony przyrody w województwie opolskim.

2.

(XURSHMVND 6LHü (NRORJLF]QD 1DWXUD  SU]\URGD 2SROV]F]\]Q\ F] FL HXURSHMVNLHJR
dziedzictwa przyrodniczego.

3.

:DORU\SU]\URGQLF]H3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´

Cele ogólne:

µ

zapoznanie uczniów z

KLVWRULRFKURQ\SU]\URG\QD2SROV]F]\(QLH

µ

poznanie krajowych i europejskich form ochrony przyrody w

ZRMRSROVNLPQDSU]\NáDG]LH

3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´

µ

SR]QDQLHZDORUyZSU]\URGQLF]\FK3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´

µ

wzbudzenie emocjonalnego stosunku do przyrody i

ZUD*OLZRFLQDMHMSL NQR

µ

NV]WDáWRZDQLHXPLHM WQRFLDNW\ZQHJRVáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

ª

Miejsce:

VLHG]LED3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´

 

Czas realizacji: ok. 1,5 h

"

Metody i formy pracy:

Z\NáDGSRJDGDQNDSUDFDLQG\ZLGXDOQDL grupowa.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHkartki zEORNXGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\8VWDZD
o ochronie przyrody.



3U]HELHJ]DM ü

3UDFRZQLN3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´OXEQDXF]\FLHOZNUyWNLHMSRJDZ GFH

omawia z

XF]QLDPLKLVWRUL RFKURQ\ przyrody wZRMHZyG]WZLHRSROVNLPRGSRZRáDQLDSLHUw-

V]HJR UH]HUZDWX SU]\URG\ GR XWZRU]HQLD RVWRL 1DWXUD  1DVW SQLH QD SU]\NáDG]LH 3DUNX

.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´SURZDG]LG\VNXVM ] uczniami na temat warunków, jakie mu-

VLVSHáQLDüGDQ\REV]DUDE\PyJá]RVWDüSRGGDQ\RFKURQLHSU]\URG\:V]\VWNLHRGSRZLHG]LV

ZQLNOLZLH]DSLV\ZDQH1DVW SQLHXF]QLRZLHRJOGDMILOPR3DUNXE\GRZLHüVáXV]QRFLXWZo-
rzenia Parku i

UH]HUZDWyZSRáR*RQ\FKQDMHJRREV]DU]H

&] üPHU\WRU\F]QD

3DUN.UDMREUD]RZ\Ä*yUDZ$QQ\´

3DUN.UDMREUD]RZ\Ä*yUD Z$QQ\´ XWZo-

rzony w

UREHMPXMH*U]ELHW*DUE&KHáPD

WM ]DFKRGQL F] ü :\*\Q\ OVNLHM VWDQRZLF\

SUyJVWUXNWXUDOQ\&LJQLHVL RQ]SyáQRFQHJR]a-

FKRGX QD SRáXGQLRZ\ ZVFKyG QD RGFLQNX RN 

NP L UHGQLHM V]HURNRFL  NP 1DMZ\*V]\P

Z]QLHVLHQLHP*DUEX&KHáPVNLHJRD]DUD]HPFDáHM

:\*\Q\ OVNLHM MHVW *yUD Z $QQ\  P
n.p.m.). Od nazwy tego wzniesienia pochodzi na-

]ZDPLHMVFRZRFLE GFHMGXFKRZVWROLFOVND
Opolskiego oraz nazwa parku krajobrazowego –

REV]DUXSRGGDQHJRRFKURQLH=QDF]QF] ü3DUNX
Krajobrazowego stanowi obszar ochrony habita-
towej (SOO) Natura 2000 o symbolu PLH 160002.

8

3DUN .UDMREUD]RZ\ Ä*yUD Z $QQ\´ OH*\

Z URGNRZRZVFKRGQLHM F] FL ZRMHZyG]WZD
opolskiego na terenie dwóch powiatów: strzelec-
kiego i

NUDSNRZLFNLHJRRUD]V]HFLXJPLQ/HQi-

ca, Zdzieszowice, Gogolin, Strzelce Opolskie,
Ujazd i Izbicko. Obejmuje obszar 5 051 ha. Dla

]QLZHORZDQLD QLHNRU]\VWQHJR RGG]LDá\ZDQLD V-

VLDGXMF\FK ]SDUNLHP RURGNyZ SU]HP\VáRZ\FK
i aglomeracji

PLHMVNLFK XVWDQRZLRQR VWUHI  R

FKURQQWMRWXOLQ SDUNX-HMSRZLHU]FKQLDVWDQo-
wi 6 374 ha. Grzbiet

&KHáPX Z\Uy*QLD VL  VZRM

Z\QLRVáRFL L]Uy*QLFRZDQ U]H(E WHUHQX QD WOH

UR]OHJáHMSáDVNLHM1L]LQ\OVNLHM.XGROLQLH2GU\

JU]ELHWRSDGDVWURPRQDWRPLDVWáDJRGQLHSU]HFKo-
dzi w

5yZQLQ 2SROVN6NáDGDVL ]ZLHOXZ]QLe-

VLH F] VWR EH]LPLHQQ\FK 1DMEDUG]LHM QD SyáQR

FQ\]DFKyGZ\VXQL WDMHVW/LJRFND*yUD.DPLHn-

QDPQSPQDSRáXGQLRZ\ZVFKyGRGQLHM

OH* Biesiec (350 m n.p.m.), Wysocka Góra

 P QSP *yUD Z $QQ\  P QSP
Stoki (308 m n.p.m.) i Bukowy Bór (308 m

QSP *yUD Z $QQ\ E\áD QD OVNX QDMGDOHM

Z\VXQL W\PQDZVFKyGZXONDQHP

6SHF\ILF]QHZDUXQNLJOHERZHRUD]RGU EQRü

NOLPDW\F]QDPLDá\GHF\GXMF\ZSá\ZQDNV]WDáWo-

ZDQLH VL  V]DW\ UROLQQHM /DV\ WDN SRZV]HFKQH

GDZQLHM G]LVLDM ]DMPXM ]DOHGZLH   RJyOQHM

SRZLHU]FKQLSDUNX6RQHQLHMHGQROLWHL silnie po-

UR]FLQDQHSRODPLXSUDZQ\PL3RGZ]JO GHPILWo-

VRFMRORJLF]Q\P V MHGQDN QDGDO XUR]PDLFRQH
i

EDUG]R LQWHUHVXMFH 6SRW\ND VL  WX GU]HZRVWDQ\

iglaste, bukowe oraz mieszane. Gatunkami domi-

QXMF\PL V EXN ZLHUN VRVQD L brzoza. W do-

PLHV]FHZ\VW SXMROV]DMHVLRQMDZRUJUDEOLSD
i klon.

Najbardziej cenne przyrodniczo obszary le-

QHREM WRRFKURQUH]HUZDWRZ: 1997 r. utwo-
rzono rezerwaty:

/HVLVNR %R*H 2NR L Grafik,

a w 2001 r. – Biesiec.

1D VWRNDFK SRáXGQLRZ\FK *U]ELHWX &KHám-

VNLHJR SRáR*RQ\ MHVW UH]HUZDW Lesisko, gdzie

RFKURQ REM WR IUDJPHQW EXF]\Q\ VXGHFNLHM
z

XG]LDáHPG EyZL modrzewi.

3RPL G]\/HQLFD Czarnocinem usytuowa-

ny jest rezerwat Grafik. W

UH]HUZDFLH GRPLQXM

OHWQLHEXNLURVQFHQDJUXEHMZDUVWZLHOHVVX

SRGDWQHJRQDHUR]M ZRGQ:\Uy*QLRQRWXWDMWU]\

]ELRURZLVNDOHQHNZDQEXF]\Q QL*RZ*\]Q

EXF]\Q  VXGHFN L *\]Q EXF]\Q  NZDQ = ga-

WXQNyZ UROLQ FKURQLRQ\FK Z\PLHQLü QDOH*\ Sa-

U]\GáROHQH kopytnik pospolity, SU]\WXOL ZRQQ
i

NRQZDOL PDMRZ

1D]DFKyGRGPLHMVFRZRFL.OXF]SRáR*RQ\

jest rezerwat

%R*H 2NR. Nazwa pochodzi od ka-

SOLF]NL]QDMGXMFHMVL ZSREOL*XUH]HUZDWX6XFKH
doliny o szerokich dnach i

Já ERNLHSDURZ\R stro-

P\FK]ERF]DFKRUD]OHMHNUDVRZHGRGDMPXVZo-

LVWHJR XURNX 5yZQLH* WX GRPLQXMH EXN Z wieku

 ODW : GRPLHV]FH ]D Z\VW SXM Po-

GU]HZZLHUNJUDEEU]R]DL sosna.

Rezerwat Biesiec obejmuje dwa wzniesienia:

Biesiec i

:\VRFN *yU  ] malowniczymi wy-

chodniami wapienia. Przedmiotem ochrony jest las
bukowy z

XG]LDáHP OLF]Q\FK FKURQLRQ\FK L U]Dd-

NLFKUROLQ5RVQLZ nim: zanokcica skalna, czer-
niec gronkowy, wawrzynek

ZLOF]Há\NR PLRGRw-

nik

PHOLVRZDW\OLOLD]áRWRJáyZNRQZDOLDPDMRZD

QLH*\F]NDSU]HELQLHJL storczyki: kruszczyk sze-
rokolistny,

NUXV]F]\NUG]DZRF]HUZRQ\RUD]*áRELN

koralowy.

)ORUD SDUNX EDGDQD E\áD SU]H] florystów

i

OLF]\RQDJDWXQNLUROLQQDF]\QLRZ\FKUHSUe-

zentowanych przez 88 rodzin i 408 rodzajów.

1DMZL FHM JDWXQNyZ URG]LP\FK URQLH Z lasach
(219) i

QD áNDFK  =DQRWRZDQR WX Z\VW So-

ZDQLH D*  JDWXQNyZ FKURQLRQ\FK Z W\P 

FKURQLRQ\FKF] FLRZRL 26 gatunków górskich.

FLVá\ UH]HUZDW Ligota Dolna, utworzony

w 1959 r., jest unikalnym obiektem flory i fauny.
Jego dodatkowym walorem jest urozmaicona

U]H(ED WHUHQX ]H VNDOLVW\PL XUZLVNDPL L wycho-

GQLDPL ZDSLHQL :\VW SXM WX  ]ELRURZLVND Uo-

OLQQH PXUDZD QDVNDOQD QLVND LOX(QD PXUDZD
kserotermicza i

murawa kserotermiczna uboga,

a ta

N*H]HVSyá]DUROLNU]HZLDVW\FK] ligustrem po-

VSROLW\P OLZ WDUQLQ V]DNáDNLHP SRVSROLW\P

JáRJLHP jednoszyjkowym iG]LN Uy* 3UDZG]i-

Z\PL UDU\WDVDPL V UR]FKRGQLN ELDá\ OHQ Du-
striacki – typowy gatunek stepowy, szparag lekar-
ski, chaber

PL NNRZáRV\JR(G]LNkartuzek, prze-

JRU]DQ NXOLVW\ 'R UROLQ FKURQLRQ\FK QDOH*\

G]LHZL üVLáEH]áRG\JRZ\LRUOLNSRVSROLW\= mno-

JRFL UROLQ NZLDWRZ\FK ]ZL]DQH MHVW Z\VW So-
wanie licznych gatunków motyli.

W dawnym wyrobisku po eksploatacji ba-

zaltu i

wapieni w

*yU]H Z $QQ\ XWZRU]Rno

w 1971 r. rezerwat geologiczny

*yUD Z $QQ\.

3RPLPR QLHZLHONLHM SRZLHU]FKQL Z\QRV]FHM ]a-

OHGZLH  KD SRVLDGD RQ V]F]HJyOQLH FLHNDZ
i skom

SOLNRZDQEXGRZ JHROoJLF]Q

Masyw

&KHáPX VWDQRZL EDUG]R LQWHUHVXMF\

WHUHQEDGDfaunistycznych.

*URPDGD PL F]DNyZ UHSUH]HQWRZDQD MHVW

OLF]QLH SU]H] OLPDNL ] rodzin: ZLGU]\NRZDW\FK

NU*DáNRZDW\FKL szklarkowatych.

Grzbiet

&KHáPX WR REV]DU ] ERJDW\P L uni-

NDOQ\PZLDWHPEH]NU JRZFyZAnnogórskie mu-

UDZ\ L EXF]\Q\ V GRVNRQDá\P VLHGOLVNLHP GOD

SDMNyZ 0R*QD WX VSRWNDü WDNLH U]DGNRFL MDN
Mecopisthes silus, Tapinocyba affinis, Asthonar-
gus paganus, Prosopotheca corniculaus.

9

1DMSL NQLHMV]\PLSU]HGVWDZLFLHODPLRZDGyZ

VPRW\OHZ\VW SXMFHZGX*\PVNXSLHQLXQD/i-
gockiej Górze Kamiennej. Naliczono tu ich prawie
600 gatunków. W rezerwacie florystycznym (i nie

W\ONR VSRWNDü PR*QD PRW\OH FKURQLRQH pazie
i mieniaki.

0DáD OLF]ED FLHNyZ SRZLHU]FKQLRZ\FK RUD]

RWZDUW\FK ]ELRUQLNyZ ZRGQ\FK VSRZRGRZDáD *H

U\E\ L SáD]\ UHSUH]HQWRZDQH V SU]H] QLHOLF]QH
i do

V\ü SRVSROLWH JDWXQNL 1DMOLF]QLHM Z\VW SXM-

F\PL JDGDPL V MDV]F]XUNL U]DGV]H QDWRPLDVW V

Z *HJQLHZRV]SODPLVW\L*PLMD]\J]akowata.

Awifauna parku reprezentowana jest przez 50

JDWXQNyZ SWDNyZ O JRZ\FK JáyZQLH SRVSROLFLH

Z\VW SXMF\FK1DV]F]HJyOQHZ\Uy*QLHQLH]DVáu-

JXM SWDNL GUDSLH*QH NURJXOHF SXVWXáND NREX]

RUD]VRZ\SáRP\NyZNDL puszczyk). Z rzadszych

SWDNyZZ\VW SXMF\FKWXWDMZ\PLHQLüQDOH*\Pu-

FKRáyZN  PDá JRá ELD VLQLDND L G]L FLRá\ F]Dr-
nego i zielonosiwego).

1DWHUHQLH3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ

$QQ\´VSRW\NDP\SRVSROLFLH*\MFHZ Polsce ssa-
ki. Swoje miejsca rozrodu i

KLEHUQDFMLPDMQLHWo-

SHU]HQRFHNGX*\JDFHNEUXQDWQ\PRSHNBarba-

VWHOODRUD]EDUG]RU]DGNLPURF]HNSR]áRFLVW\%\ü

PR*H QLH QD ]DZV]H ] krajobrazu annogórskiego

]QLNQ á\ WDNLH U]DGNRFL MDN VXVHá PRU JRZDQ\
kraska czy dzierzba

UXGRJáRZD 3RFLHV]DMF\P

jest fakt zasiedlania obszaru parku przez gatunki
nowe, np.:

G]LZRQL JRá ELDVLHUSyZN 

* * *

Natura 2000

=FKZLOSU]\VWSLHQLD3ROVNLGR8QLL(XUo-

SHMVNLHMSROVNLU]G]RERZL]DáVL GRXWZRU]HQLD
na terenie naszego kraju Europejskiej Sieci Ekolo-
gicznej Natura 2000. Unia Europejska realizuje
w

WHQ VSRVyE SRGSLVDQ Z Rio de Janeiro Kon-

ZHQFM  RUy*QRURGQRFL ELRORJLF]QHM &HOHP MHM
jest ochrona nie tylko najcenniejszych i najrza-

GV]\FKHOHPHQWyZSU]\URG\DOHUyZQLH*RFKURQD
typowych dla Europy regionów biogeograficz-

Q\FK 2ERZL]HN Z\]QDF]DQLD WDNLFK REV]DUyZ

FL*\ QD ND*G\P NUDMX F]áRQNRZVNLP 8QLL Nie-

Z\ZL]DQLH VL  ]QLHJR JUR]L GX*\PL VDQNFMDPL

ILQDQVRZ\PL(XURSHMVND6LHü(NRORJLF]QD1DWXUD
2000 tworzona jest w oparciu o

GZDZD*QHGRNu-

menty prawne tzw. dyrektywy:

−

Dyrektywa 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia
1979 r. o ochronie dzikich ptaków – tzw. dy-
rektywa ptasia

−

Dyrektywa 92/43/EWG z 21 maja 1992 r.
o ochronie siedlisk przyrodniczych oraz dzi-
kiej fauny i flory – tzw. dyrektywa siedlisko-
wa.

6LHü1DWXUDVNáDGDVL ] obszarów spe-

cjalnej ochrony ptaków tzw. OSO, tworzonych
w

RSDUFLXRG\UHNW\Z SWDVLL specjalnych ochro-

ny obszarów siedlisk tzw. SOO, wyznaczanych na
podstawie dyrektywy siedliskowej. Listy chronio-
nych prawem europejskim gatunków i siedlisk

SU]\URGQLF]\FK ]QDMGXM VL  Z]DáF]QLNDFK
W województwie opolskim dotychczas wyznaczo-

QR RVWRM  SWDVL ± *UG\ 2GU]DVNLH LSL ü RVWRL
siedliskowych: Forty Nyskie (siedlisko nietope-

U]\ *yU  Z $QQ\ VLHGOLVND SU]\URGQLF]H

*UG\ Z'ROLQLH 2GU\ .DPLH OVNL VLHGOLVNR
su

VáD PRU JRZDQHJR L RVWRM  VáDZQLRZLFNREXU

JUDELFNNRORQLDUR]URGF]DQLHWRSerzy).

1DMZL NV]RVWRMMHVW*yUDZ$QQ\NWyUD

w

]QDF]QHMF] FLRN]RVWDáDXWZRU]RQDQD

WHUHQLH3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUD Z$QQ\´

1DOH*\]D]QDF]\üZW\PPLHMVFX *HWHGZLHIRr-
my: europejska i

NUDMRZD Z]DMHPQLH VL  X]XSHá-

QLDM1DWHUHQLHRVWRLVWZLHUG]RQRZ\VW SRZDQLH

VLHGOLVNUROLQQ\FKVSRUyGREM W\FKRFKUo-

QÄQDWXURZ´Z Polsce,

Siedliskami przyrodniczymi o

znaczeniu

ZVSyOQRWRZ\P V VLHGOLVND GR NWyU\FK QDOH*

]DJUR*RQH ]DQLNLHP ZVZRLP QDWXUDOQ\P]DVL JX

OXEPDMQLHZLHONLQDWXUDOQ\]DVL JZ wyniku re-
gresji lub w

]ZL]NX ]H VZRLPL ZHZQ WU]Q\PL

SU]\URGQLF]\PL ZáDFLZRFLDPL OXE WH* VWDQRZL

Z\ELWQH SU]\NáDG\ W\SRZ\FK FHFK MHGQHJR OXE

ZL FHM ]SL FLX Z\PLHQLRQ\FK UHJLRQyZ ELRJe-
ograficznych: alpejskiego, atlantyckiego, konty-
nentalnego,

PDNURQH]\MVNLHJR OXE UyG]LHPQo-

morskiego.

3RQDGWR QD WHUHQLH RVWRL *yUD Z $QQ\

oznaczonej kodem PLH 160002, stwierdzono wy-

VW SRZDQLH

−

11 gatunków ptaków z

dyrektywy ptasiej

i

]DáF]QLNDQUG\UHNW\Z\VLHGOLVNRZHMEo-

FLDQ ELDá\ NDQLD UXGD NUDVND G]L FLRá zielo-

QRVLZ\G]L FLRáF]DUQ\G]L FLRáUHGQLlerka,

PXFKRáyZND PDáD PXFKRáyZND ELDáD JVLo-
rek, ortolan),

−

2 gatunki ssaków z

]DáF]QLNDQU'\UHNW\Z\

siedliskowej (nocek du

*\PRSHN

−

 JDWXQNL UROLQ ]]DáF]QLND QU  '\UHNW\Z\
siedliskowej (leniec bezpodkwiatkowy, obu-
wik pospolity),

oraz

−

ZD*QH  JDWXQNL ]ZLHU]W  JDWXQNyZ UROLQ

REM W\FK RFKURQ QD SRGVWDZLH SU]HSLVyZ
ustawy o ochronie przyrody (prawo krajowe)
i

RNRáRJDWXQNyZUROLQX]QDQ\FK]DU]Dd-

kie w województwie opolskim

10

=DáF]QLNQU

)DXQD3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´

5R]ZL*NU]\*yZN R]ZLHU] WDFKLZSLV]ZPLHMVFHNURSHNKDVáRE GFHMHMUR]ZL]a-

niem.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . – nazwa tej pory roku pochodzi od masowego kwitnienia pierwiosn-
ków: lekarskiego i

Z\QLRVáHJR

1.

Nocny odpowiednik wiewiórki pospolitej.

2.

6VDNGUDSLH*Q\Z\VSHFMDOL]RZDQ\ZáRZLHQLXP\V]\

3.

=ZLHU] WRPDSUDZLHQLHZLGRF]QHRF]\PyZLVL R nim: OHS\MDN. . . . . . . . . . . . . .

4.

=DMF

5.

*RáE]FKDUDNWHU\VW\F]QELDáSODPSRREXERNDFKV]\LLELDáSU]HSDVNQDVNU]\GOH

6.

Poród tego gryzonia ma miejsce w norze.

7.

0Dá\G]L FLRáRZ\JOG]LHZUyEOa.

8.

. . . . . . . . . . . . . .

SRND*URJLGDPFLVHUDQDSLHURJL.

9.

1DMSRVSROLWV]\Z*QLHMDGRZLW\

10.

3WDNELHJDMFÄNáDQLDVL ´

11.

Beznoga jaszczurka.

#

11

=DáF]QLNQU

Formy ochrony przyrody

Zadanie 1

Nazwijcie opolskie parki krajobrazowe na podstawie ich charakterystyki:

Jest to jedyny obszar górski w

ZRMRSROVNLP6NáDGDVL ] czterech, oddzielonych od sie-

ELH Z\UD(Q\PL REQL*HQLDPL PDV\ZyZ *yU\ 3DUNRZHM %LVNXSLHM .RS\ 'áXJRW\ L Lipowca.

:\VW SXMWXGZDSL WUDUROLQQH±SRJyU]DLSL WURUHJODGROQHJR-HVWPLHMVFHPFK WQLHRGZLe-
dzanym przez turystów.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ten park w

]QDF]QHM F] FL VWDQRZL QDMZL NV] RVWRM  VLHGOLVNRZ 2SROV]F]\]Q\ -HVW

znanym w

3ROVFHFHQWUXPSLHOJU]\PNRZ\P2EHMPXMH]DFKRGQLF] ü:\*\Q\OVNLHM:y-

VW SXMHWXQDMZL NV]\Z Polsce amfiteatr skalny.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3DUN REHMPXMH UR]OHJáH ]Uy*QLFRZDQH SRG Z]JO GHP VLHGOLVNRZ\P NRPSOHNV\ OHQH

i

QDMZL NV]\REV]DUZ\GPRZ\3DUNPDQDMPQLHMV]]SR]RVWDá\FKJ VWRü]DOXGQLenia.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 2

8áy*KDVáRUHNODPRZHQDMZ\*HMVáyZSURPXMFHZDORU\SU]\URGQLF]H3DUNX.UDMo-

brazowe

JRÄ*yUDZ$QQ\´

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 3

:\PLHIRUP\RFKURQ\Z\VW SXMFHZ3DUNX.UDMREUD]RZ\PÄ*yUDZ$QQ\´

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 4

8]XSHáQLü]GDQLH

1DWXUDWRQDNWyU\VNáDGDMVL RVWRMH

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . , zwane inaczej habitatownymi oraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

#

12

=DáF]QLN

3R]QDM UROLQ\L]ZLHU] WDPLHV]NDMFH

w

3DUNX.UDMREUD]RZ\PÄ*yUDZ$QQ\´

5R]ZL*SRQL*V]\WHVW:UD]LHNáRSRWyZVNRU]\VWDM]GRVW SQ\FK(UyGHáLQIRUPDFML

1.

:LHZLyUNL*\MFHZ3DUNX
a)

VUXGH

b)

Vszaroczerwone,

c)

VEU]RZRF]DUQH

d)

PDMIXWHUNDRUy*Q\PXEDUZLHQLX

2.

&R]QDF]FRRGUy*QLDJURQRVWDMDRGáDVLF\"
a)

ubarwienie letnie,

b)

ubarwienie zimowe,

c)

EXGRZDFLDáD

d)

URGRZLVNR*\FLD

3.

3XVWXáNDSROXMHQDVZRMHRILDU\ZWHQVSRVyE*H
a)

spada na nie w powietrzu z

GX*HMZ\VRNRFL] ogromQSU GNRFL

b)

U]XFDVL QDQLH] ukrycia,

c)

V]\EXMHZ\VRNRQDG]LHPLLNLHG\Z\SDWU]\RILDU DWDNXMHM] góry,

d)

Z\SDWUXMHRILDU ]DZLVDMFZSRZLHWU]XQDQLHZLHONLHMZ\VRNRFLL atakuje z góry.

4.

8NWyUHJRG]L FLRáDJáyZQ\PVNáDGQLNLHPSRNDUPRZ\PVPUyZNL"
a)

G]L FLRáD]LHORQHJR

b)

G]L FLRáDGX*HJR

c)

G]L FLRáDtrójpalczastego,

d)

G]L FLRáDF]DUQHJR

5.

% EQLHQLHZLRVHQQHG]L FLRáyZR]QDF]D
a)

SRF]WHNZ\NXZDQLDG]LXSOL

b)

LFKSLHZJRGRZ\PDMF\QDFHOXZ]EXG]HQLH]DLQWHUHVRZDQLDVDPLF

c)

wyznaczania swojego terytorium,

d)

poszukiwanie pokarmu.

6.

-HG\QURG]LP*DENWyUDG]L NLSU]\OJRPQDSDOFDFKQyJSRWUDILVL ZVSLQDü
jest:
a)

*DEDtrawna,

b)

rzekotka drzewna,

c)

*DEDZRGQD

d)

kumak,

7.

6NXWHF]Q\PVSRVREHPUDWRZDQLDVL SU]HGGUDSLH*QLNDPLSU]H]MDV]F]XUNLMHVW
a)

pozostawianie ogona i szybka ucieczka,

b)

NVDQLH] EDPLMDGRZ\PL

c)

MDVNUDZHXEDUZLHQLHRGVWUDV]DMFHGUDSLH*QLNL

d)

V]\ENLH]DJU]HE\ZDQLHVL Z ziemi.

#

13

8.

5R]ZL*NU]\*yZN LZSLV]KDVáR

1)

6LHG]LFLFKRMDN«««SRGPLRWá

2)

*áRGQ\MDN««

3)

-HOLZHMG]LHV]PL G]\«««PXVLV]NUDNDüMDNL one.

4)

.D*GD«««VZyMRJRQHNFKZDOL

5)

0GU\MDN««

6)

………. wzrok.

7)

3U]HELHJá\MDN«««

8)

Pracowity jak ……………..

9)

Dumny jak ……….

10)

Silny jak ………..

11)

Jedna …………. wiosny nie czyni.

12)

Taniec ………. (ptak lub nazwisko znanego bramkarza).

13)

««Py*G*HN

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

+DVáR

14

9.

*DGHPNWyUHJRQDMF] FLHMPR*QDVSRWNDüZSREOL*XVDG]DZHNL oczek wodnych,
jest:

a)

*PLMD]\J]DNRZDWD

b)

zaskroniec zwyczajny,

c)

Z*(VNXODSD

d)

gniewosz plamisty.

10.

5R]SR]QDMF]\MHWRWURS\OLVDG]LNDED*DQWDZLHZLyUNLVDUQ\3U]\SRU]GNXM

MHZáDFLZ\PU\VXQNRP

a) . . . . . . . . . . . .

b). . . . . . . . . . . .

c) . . . . . . . . . . . .

d) . . . . . . . . . . . .

e) . . . . . . . . . . . .

11.

=HZ]JO GXQDQDMGáX*V]\VHQ]LPRZ\]DSLRFK\X]QDZDQHV
a)

popielice i orzesznice,

b)

wiewiórki i popielice,

c)

orzesznice i wiewiórki,

d)

popielice i

NXQ\OHQH

12.

0áRGHWHJRVVDNDZ\UD(QLHRGUy*QLDMVL RGVZRLFKURG]LFyZW\P*HPDMIXWUR
w

SDVNL6WR

a)

NR(O WDVDUQ\

b)

cielaki jelenia,

c)

PáRGH]DMFDELHODND

d)

warchlaki dzika

13.

']LHZL üVLáEH]áRG\JRZ\WR
a)

krzew,

b)

UR]JDá ]LRQDUROLQD]LHOQDRZ\VRNRFLGRFPQLHSRVLDGDMFDNZLDWyZ

c)

bylina o kwiatach

QLHSRVLDGDMF\FKáRG\JLZ\VW SXMFDZ miejscach oGX*\PQa-

VáRQHF]QLHQLX

d)

UROLQDSUHIHUXMFDPLHMVFD]DFLHQLRQHL wilgotne.

14.

Wawrzynek

ZLOF]Há\NRLSRNU]\NZLOF]DMDJRGDWRUROLQ\NWyU\FK

a)

RZRFHVMDGDOQH

b)

RZRFHQLHVWUXMFH

c)

ZV]\VWNLHRUJDQ\VWUXMFH

d)

ZV]\VWNLHRUJDQ\QLHVWUXMFH

15

15.

=Z\PLHQLRQ\FKUROLQFKURQLRQ\FKQDMZF]HQLHM]DNZLWD
a)

QLH*\F]NDSU]HELQLHJ

b)

konwalia majowa,

c)

OLOLD]áRWRJáyZ

d)

przytulia wonna.

16.

Barwinek pospolity jest to:
a)

NU]HZ]U]XFDMF\OLFLHQD]LP 

b)

zimozielony

SyáNU]HZOXENU]HZLQND

c)

krzew zimozielony,

d)

SyáNU]HZOXENU]HZLQND]U]XFDMFDOLFLHQD]LP 

17.

3WDNLHPNWyU\QLHRSLHNXMHVL ZáDVQ\PSRWRPVWZHPMHVW
a)

sójka,

b)

NXNXáND

c)

SXVWXáND

d)

SáRP\NyZND

18.

&]DMNDWRSWDNRG*\ZLDMF\VL 
a)

RZRFDPLOHQ\PL

b)

owocami krzewów zbieranymi w

UyGSROQ\FKzadrzewieniach,

c)

GUREQ\PLEH]NU JRZFDPL]ELHUDQ\PLQDáNDFKL polach,

d)

GUREQ\PLEH]NU JRZFDPL]ELHUDQ\PLZ lesie.

19.

8áy*áDFXFKSRNDUPRZ\] podanych organizmów:
a)

SDMNNU]\*DN

b)

SáRP\NyZND

c)

NXQDOHQD

d)

mucha,

e)

P\V]RáyZ

f)

mysz polna.

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . .

16

P

P

i

i

e

e

l

l

g

g

r

r

z

z

y

y

m

m

k

k

a

a

J

J

a

a

n

n

a

a

P

P

a

a

w

w

á

á

a

a

I

I

I

I

n

n

a

a

G

G

ó

ó

r

r





w

w

.

.

A

A

n

n

n

n

y

y

Zagadnienia do omówienia:

1.

3RGVWDZRZHLQIRUPDFMH]*\FLRU\VX-DQD3DZáD,,

2.

-DQ3DZHá,,SLHOJU]\PXMF\QD*yU Z$QQ\

3.

3RPQLN:LHONLHJR3RODND-DQD3DZáD,,

4.

2áWDU]SDSLHVNL

Cele ogólne:

µ

zapoznanie uczniów z podstawowymi informacjami z

*\FLRU\VX-DQD3DZáD,,

µ

LQWHJUDFMDJUXS\SRSU]H]ZVSyOQHUR]ZL]\ZDQLH]DGDLZ\NRQ\ZDQLHüZLF]H

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

µ

NV]WDáWRZDQLHXPLHM WQRFLDNW\ZQHJRVáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

µ

üZLF]HQLHXPLHM WQRFLPDWHPDW\F]Q\FKREOLF]HQLHZ\VRNRFLSRPQLND-DQD3DZáD,,

ª

Miejsce:

SU]\SRPQLNX-DQD3DZáD,,RUD]SU]\RáWDU]XSDSLHVNLP

 

Czas realizacji: ok. 1,5 h

"

Metody i formy pracy:

Z\NáDGSRJDGDQNDSUDFDLQG\ZLGXDOQDLJUXSRZDÄEXU]DPó-

]JyZ´üZLF]HQLDSUDNW\F]QH



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\



3U]HELHJ]DM ü

=DM FLDUR]SRF]\QDP\SU]HGSRPQLNLHP-DQD3DZáD,,QDU\QNX1DXF]\FLHOOXEXF]H]a-

poznaje uczniów z elementami

ELRJUDILL-DQD3DZáD,,1DVW SQLHSU]HFKRG]LP\SRGRáWDU]Sa-

SLHVNL JG]LH PR*QD XVLü LSRUR]PDZLDü ]XF]QLDPL R WHM QLH]Z\NáHM SRVWDFL ZVSáyF]HVQ\FK

F]DVyZ±F]\E\OLQDMDNLPVSRWNDQLX]2MFHPZL W\PDOERNWR] ich rodziny, dlaczego go

PR*QDVWDZLDüLQQ\P]DZ]yUGODF]HJRVWDOHMHVWREHFQ\ZUyGQDV

&] üPHU\WRU\F]QD

Z

*\FLRU\VX-DQD3DZáD,,

:DGRZLFH7RZáDQLHWXPDMDURNX

XURG]Lá VL  .DURO :RMW\áD ± SU]\V]á\ SDSLH* -DQ

3DZHá,,7XWH*VS G]LáODWDVZRMHJRG]LHFLVWZD

ZF]HVQHMPáRGRFL±PáRGRFL QLHXVáDQHM Uy*DPL
Kiedy

.DUROHNPLDáODWXPDUáDMHJRPDWND(Pi-

OLD7U]\ODWDSRMHMPLHUFLZURNX]PDUáEUDW

.DUROD (GPXQG SHáQLF SRVáXJ  OHNDU]D ]DUD]Lá

VL RGSDFMHQWNLFKRUHMQDV]NDUODW\Q SRGF]DVHSi-
demii tej choroby). Od tej pory Karol

:RMW\áD]o-

VWDá VDP ] ojcem. WVLHUSQLX  URNX MX* SR

X]\VNDQLX ZLDGHFWZD GRMU]DáRFL Z wadowickim
gimnazjum, Karol

:RMW\áDZUD]]RMFHPSU]HQLyVá

VL  GR .UDNRZD JG]LH Z SD(G]LHUQLNX UR]SRF]á

studia polonistyczne na Wydziale Filologicznym

8QLZHUV\WHWX -DJLHOORVNLHJR :\EXFK ,, ZRMQ\

ZLDWRZHM L ]DPNQL FLH 8QLZHUV\WHWX -DJLHOOR-

VNLHJRVSRZRGRZDá\SU]HUZ ZHGXNDFML.DUROD

:  URNX SRGMá SUDF  MDNR URERWQLN Z pod-

NUDNRZVNLFKNDPLHQLRáRPDFKOXWHJRUo-

NX ]PDUá MHJR RMFLHF .DURO :RMW\áD VHQLRU =a-

KDUWRZDQ\ SU]H] GRZLDGF]HQLD ZF]HVQHM PáRGo-

FLPáRG\.DUROP *QLH]QLyVáWHQFL *DU: cza-

VLH RNXSDFML ]RUJDQL]RZDá Z Krakowie konspira-
cyjny Teatr Rapsodyczny i

E\á MHGQ\P ] pierw-

szych jego aktorów i

UH*\VHUyZ : 1942 roku

ZVWSLáGRNRQVSLUDF\MQHJR$UF\ELVNXSLHJR6HPi-
narium Duchownego w

.UDNRZLH 5yZQRF]HQLH

17

VWXGLRZDá ILOR]RIL  QD WDMQ\P :\G]LDOH 7HROo-
gicznym Uniwersytetu Ja

JLHOORVNLHJR

1 listopada 1946 roku Karol

:RMW\áD RWU]y-

PDáZL FHQLDNDSáDVNLH.LONDQDFLHGQLSy(QLHM

RSXFLá 3ROVN  2G WHJR PRPHQWX SU]H] GZD ODWD

NRQW\QXRZDá VWXGLD ILOR]RILF]QH Z Rzymie. Prze-

E\ZDáUyZQLH*ZH)UDQFML%HOJLLL Holandii, pro-

ZDG]F SUDF  GXV]SDVWHUVN ZUyG 3RORQLL 3R
powrocie do kraju w

 URNX ]RVWDá ZLNDULu-

szem w parafii

1LHJRZLüDURNSy(QLHM±Z parafii

Z)ORULDQDZ.UDNRZLHJUXGQLDUPLDáD
miejsce obrona doktorska na podstawie pracy
przedstawionej w

5]\PLH6]HüODWSy(QLHMKDEi-

OLWRZDáVL QD:\G]LDOH7HRORJLF]Q\P8QLZHUVy-

WHWX -DJLHOORVNLHJR : 1953 roku Karol :RMW\áD

]RVWDá Z\NáDGRZF WHRORJLL PRUDOQHM L etyki spo-

áHF]QHM Z krakowskim Seminarium Duchownym,
a w

QDVW SQ\PURNXUR]SRF]áSUDF QD:\G]LDOH

Filozoficznym Katolickiego Uniwersytetu Lubel-
skiego jako kierownik Katedry i

=DNáDGX (W\NL

W

ODWDFK  E\á Z\NáDGRZF QD .8/

8 lipca 1958 Karol

:RMW\áD ]RVWDá PLDQRZDQ\

SU]H]yZF]HVQHJRSDSLH*D3LXVD;,,NUDNRZVNLP

ELVNXSHP SRPRFQLF]\P VWDMF VL  QDMPáRGV]\P

F]áRQNLHP (SLVNRSDWX 3ROVNL  ODW 3RPLPR

W\FKZV]\VWNLFKRERZL]NyZ.DURO:RMW\áDQDGDO
rozwija swoje sportowe pasje, czyli: narciarstwo,
ka

MDNDUVWZRSLáN QR*QV]DFK\

2G SD(G]LHUQLND  URNX .DURO :RMW\áD

EUDá DNW\ZQ\ XG]LDá Z pracach II Soboru Waty-

NDVNLHJR : marcu 1976 roku, zaproszony spe-

FMDOQLHSU]H]SDSLH*DSURZDG]LáZ Watykanie do-

URF]QHUHNROHNFMH%\áMHGQ\P]UHGDNWRUyZ±E\ü

PR*H QDMRGZD*QLHMV]HJR Z powojennej historii

(SLVNRSDWX 3ROVNL ± GRNXPHQWX Ä2U G]LD ELVNu-
pów polskich do ich niemieckich braci w Chrystu-

VRZ\PXU] G]LHSDVWHUVNLP´Z 1965 roku. Histo-

U\F]QH VáRZD Przebaczamy i prosimy o przeba-
czenie

 Z\ZRáDá\ EXU]  SROLW\F]Q L]DP W ZJáR

ZDFK ZLHUQ\FK  SD(G]LHUQLND  URNX 

RVRERZH.ROHJLXP.DUG\QDOVNLHZ\EUDáRDUF\Ei-
skupa i

PHWURSROLW  .UDNRZD OHWQLHJR NDUGy-

QDáD .DUROD :RMW\á  QD SDSLH*D ±  ] kolei

]ZLHU]FKQLND .RFLRáD .DWROLFNLHJR 3U]\EUDá RQ

LPL -DQ3DZHá,,:\EyUNUDNRZVNLHJRPHWURSo-

OLW\QDSDSLH*DE\á]DVNRF]HQLHPGODFDáHJRZLa-

WDJG\*SRUD]SLHUZV]\RGODWQDWURQLH6WROi-

F\ $SRVWROVNLHM ]DVLDGá ELVNXS QLH SRFKRG]F\
z

:áRFK

3RQW\ILNDW-DQD3DZáD,,FKDUDNWHU\]RZDáVL

SU]HGHZV]\VWNLP*HOD]QZROSU]\ZUyFHQLDRVo-

ERZRFL .RFLRáRZL .DWROLFNLHPX SR ODWDFK NUy-

]\VXMDNLQDVWSLáSR6RERU]H:DW\NDVNLP,,=D
jedno z

QDMZD*QLHMV]\FK]DGDSDSLH*X]QDZDáWH*

Z\VáXFKDQLH JáRVX ELHGQ\FK L]HSFKQL W\FK QD

PDUJLQHVRFKURQ SUDZF]áRZLHNDZV] G]LHWDP

JG]LH V RQH GHSWDQH DWDN*H ZVSLHUDQLH So-

ZV]HFKQHJR V\VWHPX ZDUWRFL HW\F]Q\FK ZHGáXJ

WUDG\F\MQHM QDXNL .RFLRáD 2MFLHF ZL W\ DE\

PLHüNRQWDNW] wiernymi, spot\NDáVL ] nimi rów-

QLH*ZQLHG]LHO QDPRGOitwie $QLRá3DVNL.

=GHF\GRZDQDSRVWDZD-DQD3DZáD,,Z dzie-

G]LQLHPRUDOQRFL]ZáDV]F]DZ kwestiach rodziny,

REURQ\ *\FLD OXG]NLHJR RG FKZLOL SRF] FLD D* GR

QDWXUDOQHMPLHUFLLSRW SLHQLHHNVSHU\PHQWyZJe-

QHW\F]Q\FK VSRW\NDá\ VL  QLHMHGQRNURWQLH ] nie-

]UR]XPLHQLHP JáyZQLH ZUyG HOLW SROLW\F]Q\FK
W

NUDMDFK NWyUH SDSLH* RGZLHG]Dá E\á ]Z\NOH

HQWX]MDVW\F]QLH ZLWDQ\ SU]H] PáRG]LH* %DUG]R

F] VWRSRGNUHODáRVL *HZ\EyU3RODNDQDSDSLe-

*DDQDVW SQLHG]LDáDOQRü-DQD3DZáD,,ZGX*HM

PLHU]H SU]\F]\QLá\ VL  GR REDOHQLD NRPXQL]PX
w

(XURSLH URGNRZHM RUD] GR SRZURWX ZROQRFL

i demokracji w

WHMF] FLZLDWD

3DSLH* -DQ 3DZHá ,, VSRUR SLHOJU]\PRZDá

W

3ROVFH E\á  UD]\ RVWDWQL UD] Z 2002 roku.

W

 URNX RGZLHG]Lá UyZQLH* *yU  Z $QQ\

SU]\ODWXMFKHOLNRSWHUHP3RGF]DVVSRWND] wier-

Q\PL -DQ 3DZHá ,, SRUXV]Dá VL  VDPRFKRGHP Qa-
zywanym Papa Mobile.

:LHONL 3RODN ± 3DSLH* ZV]\VWNLFK ZLHUQ\FK

.RFLRáD.DWROLFNLHJR]PDUáNZLHWQLDUo-

NX-HJRVáRZDP\OLLF]\Q\VSUDZLá\*HMHVWFL-

JOHREHFQ\ZUyGQDV

=DGDQLHGODXF]QLD]DáF]QLNQU±QDXF]\FLHOF]\WDXF]QLRPTXL]DRQLQDQRV]So-

SUDZQHRGSRZLHG]LQDNDUWNL3R]DNRF]HQLXRGGDMMHQDXF]\FLHORZLGRVSUDwdzenia.

-DQ 3DZHá ,, SLHOJU]\PXMF\ QD *yU  Z

Anny

Po raz pierwszy Karol

:RMW\áDSU]HE\ZDáQD

*yU]HZ$QQ\ZURNX:WHG\MDNRPáRG\

SURIHVRUE\áZ\NáDGRZFQDNXUVLHGXV]SDVWHUVNLP

GODNVL *\'LHFH]ML2SRlskiej.

3R UD] GUXJL SU]\E\á QD WR PLHMVFH MX* MDNR

3DSLH* -DQ 3DZHá ,, ±  F]HUZFD  URNX

3U]HZRGQLF]\á ZWHG\ XURF]\VW\P QLHV]SRURP
w

NWyU\FK Z]L á\ XG]LDá U]HV]H SLHOJU]\PyZ

(ok.

 PLOLRQ ZLHUQ\FK ODGHP SR]RVWDá\P GR

G]LSRWHMZL]\FLHMHVWSDSLHVNLRáWDU]3RQLHV]So-

UDFKPDU\MQ\FK-DQ3DZHá,,XGDáVL GRED]\OLNL

QD VSRWNDQLH ] IUDQFLV]NDQDPL 7DP RWU]\PDá
w darze figu

UN Z)UDQFLV]ND] ptaszkami.

#

18

3RPQLN:LHONLHJR3RODND-DQD3DZáD,,
:URNXRERNVDQNWXDULXPZ$QQ\QD

ZLHORERF]Q\P SODF\NX Z\áR*RQ\P JUDQLWHP

RZLHWORQ\RGSU]RGXGZRPDUHIOHNWRUDPL±]RVWDá

SRVWDZLRQ\ SRPQLN -DQD 3DZáD ,, 1LVNL RPLo-

ERF]Q\FRNyáPXURZDQ\ OLFRZDQ\Sá\WDPL]V]a-

UHJR JUDQLWX ]H FLDQDPL ERF]Q\PL UR]V]HU]DM-

F\PLVL GRGRáX1DQLPVWRLRGODQD]EU]XILJu-

UD -DQD 3DZáD ,, Z szatach pontyfikalnych, z pa-

VWRUDáHP ZOHZHM GáRQL ] SUDZ XQLHVLRQ
w

JHFLHSR]GURZLHQLD1DSLHUVLDFK3DSLH*DUHOLe-

IRZH Z\REUD*HQLH 0LáRVLHUG]LD %R*HJR XáR*HQLH

SUDZHMGáRQL-DQD3DZáDSRZWDU]DMDNE\JHVW-H]u-
sa). Autorem koncepcji pomika jest Gustaw

=HPáD

z Warszawy.

=DGDQLHGODXF]QLyZ±RGE\ZDVL SU]\SRPQLNX,QVWUXNFMHSRGDMHQDXF]\FLHO

=PLHU]FLHZ\VRNRüNROHJLNROH*DQNL] grupy oraz MHJRMHMFLH1DVW SQLH]PLHU]FLHFLH

SRPQLND-DQD3DZáD,,=DSLV]FLHZ\QLNLSRPLDUyZLREOLF]FLHZ\VRNRüSRPQLND-DQD3DZáD,,

NRU]\VWDMF] podanego wzoru.

:\VRNRüNROHJLNROH*DQNL

W1=

'áXJRüFLHQLDNROHJLNROH*DQNL

C1=

'áXJRüFLHQLDSRPQLND-DQD3DZáD,,

C2=

:\VRNRüSRPQLND

W2= W1 x C2 / C1

3R]DNRF]RQ\P]DGDQLXQDVW SXMHSU]HMFLHSU]HGRáWDU]SDSLHVNLJG]LHQDXF]\FLHOzapo-

znaje uczniów z

F] FLPHU\WRU\F]Q.

#

19

=DáF]QLNQU

Quiz o Janie Pawle II

-DNLHLPLRQDSU]\EUDá.DURO:RMW\áDJG\]RVWDáZ\EUDQ\QDSDSLH*D

a) Piotr Jakub II
b) Jan Piotr II

F-DQ3DZHá,,

0LDVWRURG]LQQH2MFDZL WHJRWR

a) Wadowice

E&] VWRFKRZD
c) Kraków

8OXELRQHVSRUW\QDV]HJR3DSLH*D

a) golf, szermierka

EQDUFLDUVWZRNDMDNDUVWZRSLáNDQR*QDV]DFK\
c) boks, karate

4. W

NWyU\PURNX3RODN]RVWDáSDSLH*HP"

a) 1980
b) 1978
c) 1982

3DVWZRZNWyU\PPLHV]ND2MFLHFZL W\

a) Francja

E:áRFK\
c) Watykan

1D]ZDVDPRFKRGXNWyU\PSRUXV]DVL -DQ3DZHá,,SRGF]DVSLHOJU]\PHN

a) alfa romeo
b) Papa Mobile
c) perpetum mobile

7. W

NWyU\PURNXE\áDRVWDWQLDSLHOJU]\PND-DQD3DZáD,,GR3ROVNL

a) 1999
b) 2000
c) 2002

'DWDXURG]LQ-DQD3DZáD,,WR

a) 18 maja 1920 r.
b) 23 czerwca 1918 r.
c) 20 maja 1922 r.

,OHSLHOJU]\PHNRGE\á2MFLHFZL W\GR3ROVNL"

a) 6
b) 7
c) 8

2MFLHFZL W\VSRW\NDáVL ] wiernymi podczas niedzielnej modlitwy na:

DPRGOLWZLHUy*DFRZHM

E0V]\ZL WHM

FPRGOLWZLH$QLRá3DVNL

3DSLH*WRQDMZ\*V]DJáRZD

D.RFLRáD

ESDVWZD
c) Rzymu

-DQ3DZHá,,]PDUá

a) 2 kwietnia 2005 r.
b) 2 kwietnia 2004 r.
c) 18 maja 1920 r.

#

20

G

G

r

r

o

o

t

t

a

a

L

L

u

u

r

r

d

d

z

z

k

k

a

a

Zagadnienia do omówienia:

1.

Historia Groty Lurdzkiej.

2.

+LVWRULDREMDZLHZ Lourdes.

Cele ogólne:

µ

zapoznanie uczniów z histori

EXGRZ\*URW\/XUG]NLHM

µ

XND]DQLHKLVWRULLREMDZLHZ Lourdes,

µ

zapoznanie uczniów z

UR]PLHV]F]HQLHPRELHNWyZQDSODFXSU]HG*URW/XUG]N

µ

NV]WDáWRZDQLHXPLHM WQRFL

−

VáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

−

QDQRV]HQLDRELHNWyZQDPDS 

−

rysowania martwej natury,

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

ª

Miejsce: Grota Lurdzka

 

Czas realizacji: ok. 1,5 h

"

Metody i formy pracy:

]DM FLDWHUHQRZHZ\NáDGSRJDGDQNDSUDFDLQG\ZLGXDOQDLJUu-

powa, praca plastyczna.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHkartki zEORNXNUHGNLGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\



3U]HELHJ]DM ü

=DM FLD RGE\ZDM VL  Z *URFLH /XUG]NLHM 1DXF]\FLHO OXE XF]H ]DSR]QDMH XF]QLyZ

z

KLVWRUL SRZVWDQLD JURW\ 1DVW SQLH SU]HFKRG]LP\ SRG RáWDU] JG]LH VNUyWRZR SU]HGVWDZLD

uczniom infor

PDFMHGRW\F]F\PREMDZLHZ Lourdes.

&] üPHU\WRU\F]QD

Historia Groty Lourdes

W miejscu, w

NWyU\PREHFQLHVL ]QDMGXMHP\

PLHFLáVL NDPLHQLRáRP]DáR*RQ\Z 1849 r. przez
Tomasza Sprucha. Wydobywano w nim przede

ZV]\VWNLP ED]DOW ,QWHQV\ZQD HNVSORDWDFMD ]áy*
w kierunku

Z]JyU]D ZLW\QQHJRRUD]HUR]MD]Le-

PL VSRZRGRZDá\ *H GURJD SRPL G]\ NRFLRáHP
a

REHFQ JURW VWDZDáD VL  FRUD] Z *V]D 'DOV]H

Z\GRE\ZDQLH NDPLHQLD JUR]LáR REVXQL FLHP VL
skarpy i

QDUXV]HQLHPNRQVWUXNFMLNRFLRáDD nawet

jego zawalenie. Wieloletnie spory z

ZáDFLFLHOHP

NDPLHQLRáRPyZGRSURZDG]Lá\RVWDWHF]QLHGRZy-

NXSLHQLD FDáHJR Z\URELVND SU]H] IUDQFLV]NDQyZ
i zaprzestania wydobycia bazaltu. Przy pionowej

FLDQLHNDPLHQLRáRPXJUDQLF]FHM]GURJQDNDl-

ZDUL Z\EXGRZDQRPXUED]DOWRZ\QDPZy-

VRNL  P GáXJL L P V]HURNL SRZVWU]\PXMF\

GDOV]HRVXZDQLHVL VNDUS\1DGQLHQLHX*\ZDQHJR

Z\URELVND]HEUDá\VL ZRG\JUXQWRZHWZRU]FMe-
ziorko o

UHGQLF\ RN  P L± P Já ERNRFL

.DPLHQLRáRP E\á WDN Já ERNL *H WDIOD MH]LRUND

]QDMGRZDáDVL RNPSRQL*HMG]LVLHMV]HJRSo-

]LRPX SODFX .ROHMQ\ HWDS SUDF ]DNáDGDá Z\SHá-

QLHQLHZ\URELVND]LHPL3RF]WNRZRIXUPDQNDPL
(w 1897 r.), a

Sy(QLHM]EXGRZDQZ tym celu ko-

OHMN WUDQVSRUWRZDQR NDPLHQLH L]LHPL  ] poblis-
kich pól (1898-1900). Przy tych pracach pomagali

PLHV]NDF\ RNROLF]Q\FK PLHMVFRZRFL DWDN*H
pielgrzymi. W

UWHUHQZ\UyZQDQR3ODFVWDá

21

VL RGWHJRPRPHQWXPLHMVFHPQDNWyU\PRGEy-

ZDá\VL QDER*HVWZD]XG]LDáHPZL NV]HMU]HV]\
pielgrzymów.

W latach 1912-1914 zbudowano z kamienia

ZDSLHQQHJR GX* JURW  QD Z]yU JURW\ ]QDQHM
z

REMDZLH Z Lourdes. Na szczycie umieszczono

ILJXU  1DMZL WV]HM 0DULL 3DQQ\ ] Lourdes o wy-

VRNRFLP3RF]WNRZRWDUDVQDNWyU\PRd-

E\ZDá\ VL  XURF]\VWRFL ]QDMGRZDá VL  W\ONR SRG

VDPJURW:U]RVWDáUR]EXGRZDQ\L wysu-

QL W\RNLONDPHWUyZ2EHFQ\WDUDV]RVWDáSU]HEu-
dowany w latach 1997-1999.

3ODF SU]HG JURW RWRF]RQR VWDFMDPL GURJL

NU]\*RZHM NWyUH V ]EXGRZDQH ] Z\VW SXMF\FK
w

RNROLF\ ZDSLHQL OXE GX*\FK NDPLHQL SROQ\FK

.D*GD VWDFMD GURJL NU]\*RZHM ]EXGRZDQD MHVW
w

LQQ\P VW\OX :H ZQ NDFK ]QDMGXM VL  SáDVNo-

U]H(E\Z\NRQane w latach 1914-1916.

1DURGNXSODFXVWRLNDSOLFD Z5DIDáDZy-

EXGRZDQDQDSRF]WNX;9,,,Z:Q WU]HNDSOLF\

R]GRELRQR PDORZLGáDPL SU]HGVWDZLDMF\PL DQLo-

áyZ:QLV]\XPLHV]F]RQRILJXU SU]HGVWDZLDMFD

DUFKDQLRáD5DIDáDL Tobiasza (J. Kopp, Monachium

1D]ZLHF]HQLXRPLRERF]QHMZLH*\]QDj-

GXMH VL  NU]\* ] elementami herbu Gaszynów.

.DSOLFD Z 5DIDáD WR SLHUZV]D VWDFMD REFKRGyZ
kalwaryjskich. Z

WHJR PLHMVFD Z\UXV]DM SLHl-

JU]\PNL QD NDOZDUL  SURV]F SDWURQD SLHOJU]y-

PyZ±Z5DIDáDRRSLHN LZVWDZLHnnictwo.

3U]HGJURW±WDNQDSODFXMDNL na urwistym

]ERF]X JyU\ PR*H UyZQRF]HQLH ]JURPDG]Lü VL

NLONDQDFLH W\VL F\ RVyE 6]F]HJyOQLH SL NQH V
w

W\P PLHMVFX ZLHF]RUQH QDER*HVWZD ]H ZLe-

cami, które wprowadzono w 1922 roku. Ze wzgl

-

GX QD QLH]Z\Ná PDORZQLF]Rü L QDVWUyM MDNL
o zmro

NX Z\WZDU]D PRU]H SáRQF\FK ZLHF WU]y-

PDQ\FK SU]H] ZLHORW\VL F]Q U]HV]  SWQLNyZ

NWyU]\ Z\SHáQLDM V]F]HOQLH UR]OHJá\ WHUHQ L stro-

PVNDUS SU]\*URFLH/XUG]NLHMQDER*HVWZDWH

SU]\FLJDMSLHOJU]\PyZ]HZV]\VWNLFKVWURQNUD
ju, a nawet i z zagranicy.

:F]DVDFKJG\QLHE\áRMHV]F]HVSU] WXQa-

JáDQLDMFHJR LVWQLDáD LQVWUXNFMD *H Z *URFLH

/XUG]NLHM SRZLQQL RGSUDZLDü PV]  Z NVL *D

NWyU]\ VZ\P JáRVHP E\OL Z stDQLH RJDUQü ZLHOH

W\VL F\ SLHOJU]\PyZ 'ODWHJR WH* ND]QRG]LHMH

PDMF\ VáDE\ JáRV PXVLHOL PLHü RGSRZLHGQLH
wspar

FLH2ERNSU]HPDZLDMFHJRVWDáLQQ\NDSáDQ

NWyU\SRZWDU]DáGRQRQLHND*GH]GDQLHSR]GDQLX

']L NL WHPX PDV\ SLHOJU]\PyZ PRJá\ FDáNLHP

QLH(OH Vá\V]Hü SU]HPDZLDMF\FK ND]QRG]LHMyZ

1DJáRQLHQLH ]DF] WR QD VWDáH VWRVRZDü GRSLHUR
w XX w.

:*URFLH/XUG]NLHMRGE\ZDMVL XURF]\VWo-

FL NWyUH JURPDG] ZLHOH W\VL F\ SLHOJU]\PyZ
Obok pielgrzymek o wieloletniej tradycji takich,
jak obchody kalwaryjskie, pielgrzymka dzieci,

P *F]\]Q LPáRG]LHFyZ RGE\ZDM VL  WDN*H

SLHOJU]\PNL RUNLHVWU NDOZDU\MVNLFK VWUD*DNyZ

KRGRZFyZJRá ELF]\PRWRFyklistów.

* * *

+LVWRULDREMDZLHZ Lourdes

W 1858 roku we Francji w

/RXUGHV PLDá\

PLHMVFD REMDZLHQLD 0DWNL %R*HM 8ND]\ZDáD VL
Ona ubogiej pasterce Bernadecie Soubirous
w Grocie Masabielskiej.

11 lutego 1858 roku Bernadetta wraz z

VLRVWU

i

SU]\MDFLyáN XGDáD VL  ZSREOL*X VNDá\ Massa-

ELHOOHQDSRV]XNLZDQLHVXFK\FKJDá ]LDE\UR]Sa-

OLü RJLH ZGRPX *G\ ]RVWDáD VDPD XVá\V]DáD

G]LZQ\G(ZL NSRGREQ\GRV]XPXZLDWUXL]REa-

F]\áD ZLDWáRü ] NWyUHM Z\áRQLáD VL  SRVWDü

Ä3L NQHM 3DQL´ ]Uy*DFHP ZU NX .LHG\ Berna-

GHWD RSRZLHG]LDáD R tym wydarzeniu, rodzice

VNDUFLOLM*HUR]SRZLDGDSORWNLL]DND]DOLFKRG]Lü

GRJURW\&RIQ OLMHGQDN]DND]JG\]REDF]\OL *H

LFKG]LHFNRJDQLHLPQDRF]DFK]XGU NL

25 lutego, podczas kolejnego objawienia,

%HUQDGHWWDRWU]\PDáDRG0DWNL%RVNLHMSROHFHQLH
A

WHUD] LG( GR (UyGáD 1D NRODQDFK SRG*\áD NX

wskazanemu w

SREOL*X JURW\ PLHMVFX Gdy za-

F] áDUR]JU]HE\ZDü]LHPL SRND]DáDVL ZRGD1D

RF]DFK WáXPX NWyU\ ZV]\VWNR XZD*QLH OHG]Lá ±

XND]DáRVL (UyGáRNWyUHJRGRWGQLHE\áR:RGD

ELáD ] niego obficie iV]HURNLP VWUXPLHQLHP Sáy-

Q áDGRU]HNL6]\ENRVL RND]DáR*HWDZRGDPD
moc leczni

F]

Kazimierz

%RXULHWWH NWyU\ WUDFLá Z]URN SR

JRUFHMPRGOLWZLH]DF]áSU]HP\ZDüVRELHWZo-

G RF]\ 1DW\FKPLDVW RG]\VNDá Z]URN 7HQ FXG

]DSRF]WNRZDá FDá\ V]HUHJ LQQ\FK WDN GDOHFH *H

/RXUGHV ]DVá\Q áR ]QLFK MDNR SLHUZV]H ZUyG

ZV]\VWNLFKVDQNWXDULyZFKU]HFLMDskich.

Objawienia w

/RXUGHV PLDá\ PLHMVFH RG 

lutego do 16 lipca 1858 roku i

E\áRLFKRVLHPQa-

FLH : URNX SDSLH* /HRQ ;,, XVWDQRZLá

ZL WR2EMDZLHQLD0DWNL%RVNLHMZ Lourdes, któ-
re Pius X w

URNXUR]FLJQáQDFDá\.RFLyá

W roku

QDVWSLáDXURF]\VWDEHDW\ILNDFMDEáo-

JRVáDZLRQHMBernadetty, a w roku 1933 jej kanoni-
zacja.

22

=DáF]QLNQU

Grota Lurdzka

Zadanie 1

1.

'ODF]HJRZ\EXGRZDQR*URW /XUG]N"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.

&R]QDMGRZDáRVL Z tym miejscu przed wybudowaniem Groty Lurdzkiej?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.

-DNLHVNDá\HNVSORDWRZDQRZ tym wyrobisku?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.

.RPXXND]DáDVL 0DWND%RVNDZ 1858 roku w Lourdes?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.

'ODF]HJRQLHNWyUHQDER*HVWZDZLHF]RUQHZ*URFLH/XUG]NLHMPDMQLHSRZWDU]DOQ\Qastrój?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.

-DNLHJUXS\VSRáHF]QHOXE]DZRGRZHSLHOJU]\PXMQD*yU Z$QQ\"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zadanie 2

:GRJRGQ\PGODVLHELHPLHMVFXXF]QLRZLHPDM]QDOH(üPLHMVFHSUDF\LQDU\VRZDüJURW

OXE MDNLH Z\GDU]HQLH PDMFH PLHMVFH SRGF]DV REMDZLH Z/RXUGHV 3R ]DNRF]RQHM SUDF\

PR*QD]RUJDQL]RZDüZ\VWDZ Z szkole lub w przeznaczonej do tego celu sali podczas pobytu na

*yU]HZ$QQ\&]DVSUDF\XF]QLyZPLQ

#

23

=DáF]QLNQU

8]XSHáQLMEUDNXMFHHOHPHQW\QDSODQLH*URW\lurdzkiej oraz je ponazywaj.

#

24





w

w

.

.

F

F

r

r

a

a

n

n

c

c

i

i

s

s

z

z

e

e

k

k

–

–

z

z

a

a

á

á

o

o

*

*

y

y

c

c

i

i

e

e

l

l

z

z

a

a

k

k

o

o

n

n

ó

ó

w

w

f

f

r

r

a

a

n

n

c

c

i

i

s

s

z

z

k

k

a

a





s

s

k

k

i

i

c

c

h

h

i

i

p

p

a

a

t

t

r

r

o

o

n

n

e

e

k

k

o

o

l

l

o

o

g

g

ó

ó

w

w

Zagadnienia do omówienia:

1.

)\FLRU\VZ)UDQFLV]ND

2.

Z)UDQFLV]HNSDWURQHPHNRORJyZ

3.

Franciszkowy dekalog.

4.

3RVWDüWHJRZL WHJRZ utworach poetyckich.

Cele ogólne:

µ

zapoznanie uczniów z

HOHPHQWDPL*\FLRU\VXZ)UDQFLV]NDL]QDF]HQLHPMHJRG]LDáDOQRFL

w rozwoju postaw proekologicznych,

µ

LQWHJUDFMDJUXS\SRSU]H]ZVSyOQHUR]ZL]\ZDQLH]DGDLZ\NRQ\ZDQLHüZLF]H

µ

UR]ZLMDQLHZUD*OLZRFLQDURGRZLVNR±NV]WDáWRZDQLHSRVWDZHNRORJLF]Q\FK

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

µ

]HEUDQLHSRGVWDZRZ\FKZLDGRPRFL] ekologii,

µ

NV]WDáWRZDQLHZUD*OLZRFLQDSL NQRXWZRUyZSRHW\FNLFK

ª

Miejsce:

SU]\SRPQLNXZ)UDQFLV]NDERF]QHZHMFLHQD5DMVNL3ODF

 

Czas realizacji: ok. 2 h

"

Metody i formy pracy:

Z\NáDGSRJDGDQNDSUDFDLQG\ZLGXDOQDLJUXSRZDÄEXU]DPó-

zgów”, praca plastyczna.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\]HEUDQHSRGF]DVGURJL

OLFLHSDW\F]NLNDPLHQLHJD]HW\NOHMWDPDNOHMFDNDUWNL] bloku technicznego, de-

NDORJZ)UDnFLV]NDSRFL W\QDSXQNWyZGRORVRZDQLDSU]H]JUXS\



3U]HELHJ]DM ü

1DXF]\FLHOOXEXF]H]DSR]QDMHXF]QLyZ]QDMZD*QLHMV]\PLIDNWDPL]*\FLRU\VXZ)UDn-

FLV]ND8F]QLRZLHPRJQRWRZDüSRV]F]HJyOQHLQIRUPDFMHJG\*E GRQHSU]\GDWQHGRZ\SHá-

QLHQLDNU]\*yZNL

&] üPHU\WRU\F]QD

)\FLRU\VZ)UDQFLV]ND]$V\*X

Z

)UDQFLV]HN XURG]Lá VL  RN  U

w

QLHZLHONLPPLDVWHF]NX$V\*REHFQLHQDWHUHQLH

URGNRZ\FK :áRFK Z regionie 8PEULD %\á Vy-
nem bogatego kupca Piotra Bernardone i Joanny

3LNL SRFKRG]FHM

z Francji.

1D FKU]FLH ZL W\P

RWU]\PDáLPL -DQ&KU]FLFLHODOHRMFLHF]GUREQLDOH
i

*DUWREOLZLH ]Z\Ná JR QD]\ZDü Francesco iLPL

WRSU]\OJQ áRGRQLHJRQD]DZV]H

-DNRPáRG]LHQLHFSURZDG]Lá*\FLHEH]WURVNLH

0DU]\áRU\FHUVNLHMVáDZLH.LHG\Z\EXFKáDZRMQD

PL G]\ $V\*HP DVVLHGQL 3HUXJL )UDQFLV]HN

FK WQLH VWDQá Z

obronie rodzinnego miasta

(1202

U 0LDá ZWHG\ RN  ODW 'RVWDá VL  GR

niewoli i

SU]HE\ZDá WDP SU]H] URN :ZL ]LHQLX

QDEDZLáVL FKRURE\:UyFLáGRGRPXVFKRURZDQ\

L SU]H*\á ZLHONL SU]HáRP GXFKRZ\ =HUZDá ] tym

ZV]\VWNLPFRGRW\FKF]DVE\áRWUHFLMHJR*\FLD

RGGDMF VL  FDáNRZLFLH %RJX 3R]E\á VL  ZV]\Vt-

NLHJRFRSRVLDGDáQDZHWXEUDQLDNWyUHRGGDáZáa-

25

VQHPXRMFX)\áRGWHMFKZLOLMDNSXVWHOQLN:áa-

VQ\PLU NDPLUHVWDXURZDáNLOND]QLV]F]RQ\FKNo-

FLRáyZ ZRNROLF\ $V\*X -HGQ\P ] pierwszych

E\á NRFLyáHN 0DWNL %RVNLHM $QLHOVNLHM ]ZDQ\

3RUFMXQNXO

Odziany w zgrzebny habit, przepasany sznu-

UHP ]DF]á JáRVLü 6áRZR %R*H 3U]\ W\P QLH ]a-

QLHGEDá SRVáXJL PLáRVLHUG]LD Z]JO GHP FKRU\FK

QDMEDUG]LHM ZyZF]DV FLHUSLF\FK L opuszczonych,

F]\OLWU GRZatych.

'RW\FKF]DV E\á VDP F] VWR QLH]UR]XPLDá\

i

Z\PLHZDQ\ WHUD] MHGQDN ]DF] OL VL  GR QLHJR

SU]\áF]DüFRUD]OLF]QLHMVLQDODGRZF\DWDN*Hna-

ODGRZF]\QLH : URNX GRáF]\áD GR )UDn-
ciszka i

SU]\M áD WHQ VDP VW\O *\FLD PáRGD .ODUD

z

$V\*X3RFKRG]LáD]HV]ODFKHWQHMURG]LQ\ Fava-

URQH 'DáD W\P VDP\P SRF]WHN ]DNRQRZL XEo-

JLFKSDNWyU\SRWHP]DF] WRQD]\ZDüNODU\VNa-
mi.

W roku 1213 hrabia Orlando da Chiusi ofia-

URZDá)UDQFLV]NRZL*yU $OZHUQL 2GWGE\áRWR

XOXELRQHPLHMVFHPRGáyZLSRVWyZZ)UDQFLV]ND
W tym miejscu w

SRáRZLH ZU]HQLD  URNX

RWU]\PDá VW\JPDW\ F]\OL RGELFLH UDQ 3DQD -H]XVD

QDVZRLPFLHOH±Z\UD(QHODG\SRJZR(G]LDFKQD

GáRQLDFKVWRSDFKRUD]ERNX

Z)UDQFLV]HN]PDUáSD(G]LHUQLNDU

w

3RUFMXQNXOL 3DSLH* *U]HJRU] ,; NDQRQL]RZDá

JR  OLSFD  URNX 'RF]HVQH V]F]WNL Z

)UDQFLV]NDVSRF]\ZDMZED]\OLFH Z)UDQFLV]ND
w

$V\*X

* * *

Z)UDQFLV]HN±SDWURQHPHNRORJyZ
Z )UDQFLV]HN PLáRZDá ZV]\VWNLH VWZRU]e-

QLD.RFKDáQLHW\ONROXG]LDOHUyZQLH*ZV]\VWNLH

]ZLHU] WD LUROLQ\ *áRVLá ND]DQLD GR SWDNyZ
i

QDSRPLQDá ]áHJR ZLOND ] Gubbio, który wkrótce

VWDáVL SU]\MDFLHOHPOXG]L

6ZRM PLáRü GR VWZRU]H Z\UD*Dá QD ZLHOH

VSRVREyZ 8ZDOQLDá EDUDQNL ]ZL]DQH L niesione

QD WDUJ SU]HQRVLá UREDF]NL ] drogi na bezpieczne

PLHMVFH SU]\ZUDFDá ZROQRü SWDNRP L rybom.

%DUG]RNRFKDáRJLHRZLHFDMF\F]áRZLHNDL nie

FKFLDá JR ]JDVLü QDZHW ZWHG\ JG\ SDOLá VL  MHJR

KDELW*G\VL P\áZ\ELHUDáWDNLHPLHMVFHZ któ-

U\P ZRGD VSDGDMF QD ]LHPL  QLH E\áD GHSWDQD

QRJDPL1DF]HüVáRFDÄSL NQLHMV]HJRRGLQQ\FK

VWZRU]H´ XáR*\á W]Z Hymn stworzenia, w któ-

U\PVWZRU]HQLDQD]\ZDVZ\PLEUDüPLL siostrami:

3RFKZDORQ\ EG( 3DQLH PyM ]H ZV]\VWNLPL

Twymi stworzeniami,

szczególnie z

SDQHP EUDWHP VáRFHP SU]H]

NWyUHVWDMHVL G]LHLQDVSU]H]QLHRZLHFDV]2QR

MHVWSL NQHLZLHFFHZLHONLPEODVNLHP

7ZRLP1DMZ\*V]\MHVWZ\REUD*HQLHP

3RFKZDORQ\ EG( 3DQLH PyM SU]H] EUDWD

NVL *\FL gwiazdy,

XNV]WDáWRZDáH MH QD QLHELH MDVQH L FHQQH

i

SL NQH

3RFKZDORQ\ EG( 3DQLH PyM SU]H] EUDWD

wiatr i

SU]H]SRZLHWU]HLFKPXU\LSRJRG LND*G\

czas, przez które Twoim stworzeniom dajesz
utrzymanie.

3RFKZDORQ\ EG( 3DQLH PyM SU]H] VLRVWU

ZRG  NWyUD MHVW EDUG]R SR*\WHF]QD L pokorna,
i cenna, i czysta.

3RFKZDORQ\ EG( 3DQLH PyM SU]H] EUDWD

RJLH NWyU\P UR]ZLHWODV] QRF LMHVW RQ SL NQ\
i radosny, i krzepki i mocny.

3RFKZDORQ\ EG( 3DQLH PyM SU]H] VLRVWU

QDV]PDWN ]LHPL NWyUDQDV*\ZLL kocha, i wy-

GDMH Uy*QH RZRFH ] EDUZQ\PL NZLDWDPL L trawa-
mi…

3LVPDZ)UDQFLV]ND:Drszawa)

OLVWRSDGDURNX-DQ3DZHá,,RJáDV]a-

MF JR SDWURQHP HNRORJyZ ± OXG]L ]DELHJDMF\FK
o

RFKURQ  QDWXUDOQHJR URGRZLVND F]áRZLHND So-

ZLHG]LDá

6áXV]QLHZ)UDQFLV]ND]$V\*XZ\PLHQLDVL

ZUyGZL W\FKLZ\ELWQ\FKP *yZNWyU]\XZD*DOL

SU]\URG  ]D SU]HG]LZQ\ GDU %R*\ RILDURZDQ\ Ou-

G]LRP 2Q V]F]HJyOQLH SU]H*\ZDá ZV]\VWNLH G]LHáD
Stwórcy i jak gdyby z

%R*HJRQDWFKQLHQLDZ\SLe-

ZDá SU]HSL NQ\ +\PQ VWZRU]HQLD Z którym

]ZáDV]F]D SU]H] EUDWD VáRFH NVL *\F L gwiazdy

]áR*\áQDOH*QF]HüL wszelkie uwielbienie najwy*-
szemu, wszechmocnemu i dobremu Panu.

.D*GHJR URNX  NZLHWQLD REFKRG]RQ\ MHVW

']LH =LHPL Z którym w sposób szczególny po-

GHMPXMHVL DNFMHGODUDWRZDQLD URGRZLVNDQDWu-

UDOQHJR$OHQLHWU]HEDF]HNDüQD']LH=LHPLE\

]DGHPRQVWURZDüWURVN RVWDQURGRZLVNDQDWXUDl-

QHJR-X*RGG]LPR*QDRV]F] G]DüSDSLHUSU]H]

MHJR SHáQH L kilkakrotne wykorzystanie (zeszyty

]DSLVDQH GR NRFD RV]F] G]Dü HQHUJL  LZRG 

]ELHUDü VXURZFH ZWyUQH WR QLH W\ONR SDSLHU
i

EXWHONL DOH WH* L szmaty, tworzywa sztuczne,

]áRP L]X*\WH EDWHULH ± V]F]HJyOQLH WH PDáH UW -

FLRZHVJUR(QHGODURGRZLVNDQLHVWRVRZDüDe-
rozoli z

]DZDUWRFLIUHRQXWDN*HW\FKGRSLVDQLD

SR PXUDFK ]DVDG]Lü GU]HZR OXE NLOND QDZHW
owocowych, byle nie przy drodze)…

26

.U]\*yZNDRZ)UDQFLVzku

8

3

2

1

11

16

8

2

21

6

3

4

5

1

26

4

22

7

5

2

23

6

13

10

6

25

7

18

12

24

5

3

7

4

14

8

17

28

1

19

9

9

20

15

27

+DVáRWZRU]JROLWHU\R]QDF]RQHZOHZ\PGROQ\PURJXNUDWNL

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

Poziomo:

  0LDVWR VVLDGXMFH ] $V\*HP  8OXELRQD JyUD Z )UDQFLV]ND  ,PL  QDGDQH

)UDQFLV]NRZLQDFKU]FLH=DZyGRMFD)UDQFLV]ND3DVWZRZNWyU\POH*\$V\*0LHMVFH

ZNWyU\P]PDUáZ)UDQFLV]HN,PL NRELHW\NWyUDSU]\áF]\áDVL GR)UDQFLV]ND&KRU]\

NWyU\PLRSLHNRZDáVL )UDQFLV]HN2GELFLHUDQ3DQD-H]XVDQDFLHOHZ)UDQFLV]ND
Pionowo:

  :LHN Z NWyU\P XURG]Lá VL  Z )UDQFLV]HN  ,PL  SDSLH*D NWyU\ NDQRQL]RZDá

)UDQFLV]ND  %XG\QHN Z NWyU\P PRGO VL  FKU]HFLMDQLH  0LDVWR Z NWyU\P XURG]Lá VL

Z)UDQFLV]HN1D]ZD]DNRQXNWyU\]DáR*\áDZ.ODUD,PL RMFDZ)UDQFLV]ND,PL

PDWNLZ)UDQFLV]ND1D]ZD]DNRQXNWyU\]DáR*\áZ)UDQFLV]HN

#

27

'HNDORJZ)UDQFLV]ND

Nauczyciel zapoznaje uczniów z

GHNDORJLHPDE\áDWZLHMPRJOL]UR]XPLHüGODF]HJRZL W\

)UDQFLV]HN]RVWDáSDWURQHPHNRORJyZ

'HNDORJZ)UDQFLV]ND±SDWURQDHNRORJyZ

1.

%G(F]áRZLHNLHPSRUyGVWZRU]HEUDWHPPL G]\EUDüPL

2.

2GQRVL ]PLáRFLLF]FLGRZV]\VWNLFKLVWRWVWZRU]RQ\FK

3.

=LHPLD]RVWDáD&LSRZLHU]RQDMDNRRJUyG]DU]G]DMQLPGU]H

4.

=PLáRFLGRVLHELHVDPHJRWURV]F]VL RF]áRZLHND]ZLHU] WDUROLQ\ZRG\L powietrze, aby

=LHPLDQLH]RVWDáDLFKSR]EDZLRQD

5.

8*\ZDMU]HF]\RV]F] GQLHSRQLHZD*PDUQRWUDZVWZRQLH]DSHZQLDSU]\V]áRFL

6.

7ZRLP]DGDQLHPMHVWRGVáRQLüWDMHPQLFHSR*\ZLHQLDZWDNLVSRVyED*HE\*\FLHNDUPLáRVL

*\FLHP

7.

5R]ZL*Z ]HáSU]HPRF\DE\UR]XPLDáMDNLHVSUDZD*\FLDL istnienia.

8.

3DPL WDM*HVWZRU]HQLHQLHRG]ZLHUFLHGOD7ZRMHJRW\ONRSRGRELHVWZDOHF]MHVWZ\REUD*e-

QLHP1DMZ\*V]HJR%RJD

9.

FLQDMFGU]HZRSR]RVWDZMHJRS GDE\FDáNLHPQLH]QLV]F]\üMHJR*\FLD

10.

=V]DFXQNLHPVWSDMSRNDPLHQLDFKERND*GDU]HF]PDVZRMZDUWRü

=DM FLDGODXF]QLyZ±F] üSUDNW\F]QD

#

8F]QLRZLH]RVWDMSRG]LHOHQLQDJUXS3U]HZRGQLF]F\JUXS\ORVXMHSRV]F]HJyOQHKDVáD
dekalogu i z przyniesionych rzeczy (l

LFLHNDP\F]NLJD]HW\Z\NRQXMHZUD]]SR]RVWDá\PL

F]áRQNDPL]HVSRáXSODNDW\LOXVWUXMFHWUHüZ\ORVRZDQHJRKDVáD&]DVSUacy 15 min.

#

*UXS\SU]HGVWDZLDMLRPDZLDMZ\NRQDQHSODNDW\&]DVSUDF\PLQ

#

28

Quiz ekologiczny

']LHOLP\XF]QLyZQDGUX*\Q\RVRERZH8F]QLRZLHUR]ZL]XMTXL]LRGGDMJRQDXF]y-

FLHORZL1DZLHF]RUQ\PVSRWNDQLXPR*QDRJáRVLü]Z\FL ]FyZLRPyZLü]DGDQLDNWyUHVSUDZLá\

XF]QLRPQDMZL FHMWUXGQRFL&]DVSUDF\PLQ

1.

5ROLQ\FKURQLRQHZ Polsce to:

a) maki, chabry,

EáDZDW\

b) cis, szarotka, sasanka
c)

Uy*HWXOLSDQ\D]DOLH

2.

=ZLHU] WDFKURQLRQHZ Polsce to:

a)

]DMFHVDUQ\OLV\

b) traszki,

NXPDNL*XEU\

c)

áRVLHQLHG(ZLHG]LHZLVWDNL

3.

(QHUJLLHOHNWU\F]QHMQLHRV]F] G]DP\So-
przez:

a)

Z\áF]DQLH]E GQ\FK(UyGHáHQHrgii

b)

F] VWZ\PLDQ *DUyZHNL kloszy

c)

X*\ZDQLH*DUyZHNHQHUJRRV]F] dnych

4.

=DNUHOW JUXS SU]HGPLRWyZNWyUDQa-

GDMHVL GRUHF\NOLQJX

a)

JD]HW\V]NáRVWDUHXEUDQLD

b)

V]NáRZ\URE\] plastiku, drewno,

c) puszki aluminiowe, szklane butelki i

VáRLNL

5.

=D]QDF]WRG]LDáDQLHF]áRZLHNDNWyUHQLH

ZSá\ZDQD]PQLHMV]HQLHVL OLF]E\JDWXn-
ków zwie

U]W

a) zanieczyszczenie wody
b) polowania
c)

EXGRZD]DNáDGyZSU]HP\VáRZ\FK

d)

]DNáDGDQLHILOWUyZQDNRPLQDFKIDEU\Fz-

nych

6.

3RáF]Z pary przyczyny i skutki zanie-
czysz

F]H

a)

]ZL NV]HQLHLORFLGZXWOHQNXZ JOD

w powietrzu

b)

]ZL NV]HQLHLORFLJD]yZZ\GRE\ZDM-

F\FKVL ] kominów fabrycznych

c)

G]LNLHZ\V\SLVNDPLHFL

1) zanieczyszczenie gleby
2) efekt cieplarniany
3)

NZDQHGHV]F]H

7.

1DMZL NV]\XE\WHNR]RQXSRZRGXM

a) freony i halony
b) spaliny samochodowe
c) rafinerie

8. Strefa chronionego krajobrazu to:

a)

WHUHQ]QLHNV]WDáFRQ\JRVSRGDUNF]áRZLeka

b) teren o o

NUHORQ\FKZDORUDFKSU]\URGQi-

czych, rekreacyjnych i

]GURZRWQ\FKREM W\

RFKURQ

c) obszar zagospodarowany przestrzennie

z

RJUDQLF]HQLHPRGG]LDá\ZDQLDF]áRZLHND

w

]DNUHVLHSU]HP\VáRZ\PDJORPHUacyj-

nym, itp.

9 .

3yáSDVR*\WHPWRSROLMHVW

a) huba
b)

MHPLRáD

c) bluszcz
d) borowik

10.

'U]HZRLJODVWHNWyUHWUDFLLJá\QD]LP WR a) sosna

b)

ZLHUN

c)

MRGáD

d) modrzew

#

29

11.

:VND(QLNDPLF]\VWRFLZyGV

a) pijawki
b) kijanki
c) raki
d)

EáRWQLDUNL

12.

']LH=LHPLREFKRG]LP\

a) 22 kwietnia
b) 5 czerwca
c)

SD(G]LHUQLND

d)

ZU]HQLD

13.

(IHNWFLHSODUQLDQ\Z\ZRáDQ\MHVWQDd-

PLHUQREHFQoFLZ atmosferze:

a) azotu
b)

GZXWOHQNXZ JOD

c) tlenu
d) freonów

14. Co oznacza skrót LOP ?

a) Liga Ochrony Pomników
b) Liga Ochotników Pomocy
c) Las Opiekunem Ptaków
d) Liga Ochrony Przyrody

15.

'U]HZHPQDMEDUG]LHMZUD*OLZ\PQD]DQLe-
czyszczenia powietrza jest:

a) sosna
b) klon
c)

MRGáD

d) buk

16. Nauka o

RFKURQLHURGRZLVNDWR

a) ekologia
b) sozologia
c) biologia
d) fizjologia

17.

1DMEOL*V]\UH]HUZDWJHRORJLF]Q\]QDMGXMH

VL Z

a) Strzelcach Op.
b)

*yU]HZ$QQ\

c) Górach Opawskich
d)

.DPLHQLXOVNLP

18.

&RURF]QDDNFMDSRU]GNRZDRUJDQL]RZDQD

SU]H]0LU 6WDQLVáZVN±Meysztowicz
to:

a) S

SU]WDQLHZLDWD

b) Dni lasu i

]DGU]HZLH

F']LH=LHPL
d) akcja „posesja”

19. Symbolem LOP jest:

a)

U\

b)

RU]Hábielik

c) wilk
d)

*XEU

20.

:F]DVLHIRWRV\QWH]\UROLQ\SRELHUDM
z powietrza:

a) tlen
b)

GZXWOHQHNZ JOD

c)

SDU ZRGQ

d) azot

21.

0HWDOFL *NLEDUG]RQLHEH]SLHF]Q\GOD

]GURZLDF]áRZLHND]DZDUW\Z spalinach
samochodowych to:

a)

RáyZ

b)

]áRWR

c)

PLHG(

d)

UW ü

22.

&KURQLRQ\NU]HZLJODVW\SRVLDGDMF\
czerwone nasionka w osnówkach to:

a)

JáyJ

b) kosodrzewina
c)

MDáRZLHF

d) cis

30

Z)UDQFLV]HNZ utworach poetyckich.

1DXF]\FLHO OXE XF]H ]DSR]QDMH XF]QLyZ ]GZRPD ZLHUV]DPL 3R RGF]\WDQLX ND*GHJR

ZLHUV]DXF]QLRZLHZVSyOQLH]QDXF]\FLHOHPLQWHUSUHWXMJR&]DVSUDF\PLQ

ZL W\)UDQFLV]HN]$V\*X

1LHWHQERJDW\NWRNDSLHRG]áRWD

$QLWHQNWyU\]DJDUQáSyáZLDWD

&]\P*HMHVW]áRWR"0DUQJUXGNEáRWD

6LQQHVNDUE\QLHFKNXQLPGXV]DZ]ODWD

Na jednej z

XOLF$V\*XWáXPOXG]L

2WRF]\áNRáHPQ G]QHJR*HEUDND

8MHGQ\FKOLWRüXLQQ\FKPLHFKEudzi…

&y*WR]DF]áRZLHN"6NG*HQ G]DWaka?

*UXE\ZyUFLDáRMHJRNU\MH
Powróz na jego biodra, bose nogi;

*áRZDRGNU\WDFKRü*DUVáRFDELMH

&]\OL*NWRPR*HE\üEDUG]LHMXERJL"

Ale o

G]LZR7HQ*HEUDNZHVRá\«

2QQLHQDU]HNDDQLVL QLHVPXFL

-HJRUR]NRV]PRGOLWZDNRFLRá\

2QVRELHFLJOHSLHSRER*QQXFL

*G\NWRQDGMHJRQ G]VL OLWXMH

2QQD]XPLHFKHP]ZUDFDRF]\VZRMH

,PyZL*HVL XERJLPQLHF]XMH

:RáDZ zachwycie: „Bóg mój, wszystko
moje”!

,FKRüVDPELHGQ\OHF]ZLHOXZ]Eogaca,

7ZRU]\]DNRQ\]DNáDGDNODV]WRU\

:QLFKNZLWQLHPLáRüPRGOLWZDL praca,
W nich znajdzie pomoc ubogi i chory.

2ZLHONLZL W\2]LHPLR]GRER

7ZHLPL ZG]LHMDFKZLDWDMHVWZyryte;

6SUDZE\P\LGFZ ubóstwie za ToE

=QDOH(OLVNDUE\%R*HSU]HREILWH

M.J.

ZL W\HNRORJ]$V\*X

3RQLHZD*VHUFHJRá ELHPLDáZ piersi

LP\OWDNSURVWMDNPDOHNLHG]LHFL 
a w

GXV]\JUDá\PXSU]HG]LZQHSLHQL

Fy*RQPLDáURELüQDW\PFK\WU\PZLHFLH"

:L FZ\V]HGá] miasta oUy*RZ\PZLFLH

SU]\VWDQáVáXFKDáFRPXVHUFHSowie;

NXMDNLPFHORPPDVNLHURZDü*\FLH

LSRV]HGá]%RJLHPJDGDüQDSXVWNowie.

,%yJJRSU]\MáLFXGVL GRNRQDá

]PLHV]NDFD]LHPLVWDáVL ZVNURQLHELeski;

SWDNLVLHG]LDá\QDMHJRUDPLRQDFK

SáRFKH]DMFHV]á\]DQLPMDNSLHVNL

1DPFK\]LHORQHNáDG]LH]SLHV]F]RWGáonie,

SLáEá NLWQLHEDJG\SDWU]\áGRJyU\

FDáRZDáNZLDWyZUy*QREDUZQHVNURQLH

LSLHZDáSVDOP\] brewiarza natury.

,VWUXQ\VZHMGXV]\SRUR]SLQDá

RGGU]HZGRVáRFDRGVáRFDGRSWaka,

RGVZRMHMJURW\D*N G\GDOVLQD
od gwiazd do w ziemi skrytego robaka.

,VNRPSRQRZDáK\PQ\QDMZ]QLROHjsze

LQDM*DUOLZV]HPRGOLWZ\Z\SLHZDá

DZWyURZDá\PXSWDV] FHU]HV]H

LZLDWUMHQRVLáRGGU]HZDGRGU]HZD

$*XVá\V]HOLJRPLHV]NDF\ZLDWD

FKRüRQVDPRWQLNWHMFK FLQLH*\ZLá
on nie teolog ani dyplomata,

DZLDWHPZVWU]VQá]DFKZ\FLá

L]DG]LZLá

6WDQLVáDZPuGHáNLHZLF]

#

31

D

D

z

z

i

i

e

e

j

j

e

e

f

f

r

r

a

a

n

n

c

c

i

i

s

s

z

z

k

k

a

a

n

n

ó

ó

w

w

n

n

a

a

G

G

ó

ó

r

r

z

z

e

e





w

w

.

.

A

A

n

n

n

n

y

y

Zagadnienia do omówienia:

1.

+LVWRULD]DNRQXIUDQFLV]NDQyZQD*yU]HZ$QQ\

2.

)UDQFLV]NDVNLKDELW

3.

)\FLHIUDQFLV]NDQLQD

Cele ogólne:

µ

zapoznanie uczniów z

KLVWRUL]DNRQXIUDQFLV]NDQyZQD*yU]HZ$QQ\

µ

]DSR]QDQLHXF]QLyZ]EXGRZKDELWXIUDQFLV]NDVNLHJR

µ

zebranie podstawowych informacji o

*\FLXIUDQFLV]NDQyZZ klasztorze,

µ

UR]ZLMDQLHXPLHM WQRFLQDQRV]HQLDGDWKLVWRU\F]Q\FKQDÄRF]DVX´

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

ª

Miejsce:

QD5DMVNLP3ODFXSU]HGED]\OLNZ$QQ\SU]\ILJXU]HZ)UDQFLV]ND

 

Czas realizacji: ok. 1 h

"

Metody i formy pracy:

Z\NáDGSRJDGDQNDSUDFDLQG\ZLGXDOQD



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\



3U]HELHJ]DM ü

Nauczyciel zapoznaje uczniów z

QDMZD*QLHMV]\PLIDNWDPLKLVWRU\F]Q\PL]*yU\ Z$n-

Q\SRF]\PSU]HSURZDG]DüZLF]HQLDZJ]DáF]QLNDQU1DVW SQLHPR*QD]DSURVLüQDVSRWNa-

QLHIUDQFLV]NDQLQDDE\]DSR]QDüXF]QLyZ]HOHPHQWDPLVWURMXIUDQFLV]NDVNLHJRLSRGVWDZRZy-

PLLQIRUPDFMDPLGRW\F]F\PLIUDQFLV]NDQyZLLFKKDUPRQRJUDPHPGQLD1DOH*\]ZUyFLüXZa-

J DE\]DNRQQLNSRGNUHOLáWHHOHPHQW\NWyUHZ\VW SXMZSURSRQRZDQ\FKüZLF]HQLDFK

&] üPHU\WRU\F]QD

+LVWRULDIUDQFLV]NDQyZQD*yU]HZ$QQ\
3U]\E\FLH IUDQFLV]NDQyZ QD *yU  Z $QQ\

PR*QD ZL]Dü ]OHJHQG RSRZLDGDQ Z RNROLFz-

Q\FKPLHMVFRZRFLDFKRUD]] wydarzeniami histo-
rycznymi potopu szwedzkiego.

Legenda z 1682 r. mówi o 94-letniej miesz-

NDQFH /HQLF\ -XVW\QLH /HQNH NWyUD ]H]QDáD SRG

SU]\VL JF]HJRZLDGNLHPE\á\VWUD*HF]XZDMFH

QDPXUDFKPLHMVNLFK/HQLF\ZLG\ZDá\RSyáQRF\

RJURPQ MDVQRü SRQDG V]F]\WHP :WHM MDVQRFL

ZLG\ZDQRUyZQLH*ZVW SXMF\FKGRJyU\IUDQFLVz-

NDQyZ QLRVF\FK ]DSDORQH ZLHFH LILJXU  &KUy-

VWXVD 8NU]\*RZDQHJR Legenda ta jest przedsta-

ZLRQDQDZLWUD*XZ prezbiterium bazyliki oraz na

5DMVNLP3ODFXSU]\]HZQ WU]QHMNDSOLF\Z$QQ\

N%UDP\3DSLHVNLHM-DNE\áRQaSUDZG "

3U]HG SU]\E\FLHP IUDQFLV]NDQyZ NRFLyáHN

]H V]F]\WX FKHáPVNLHJR SRGOHJDá SU]H] ZLHOH ODW
proboszczowi z

/HQLF\ NWyU\ QLH E\á Z stanie

RWRF]\ü JR RGSRZLHGQL RSLHN GXV]SDVWHUVN

FKRü MX* ZyZF]DV SU]\E\ZDáR WX ZLHOX SLHOJU]y-

PyZ ÏZF]HVQ\ ZáDFLFLHO 3RU E\ L )\URZHM GR

NWyUHMQDOH*DáD*yUD&KHáPVND±KUDELD0HOFKLRU
Ferdynand de

*DVFKLQ SRZ]Lá ]DPLDU DE\ GOD

QLHXVWDMFHJRNXOWX Z$QQ\VSURZDG]LüGRNo-

FLRáD QD JyU  IUDQFLV]NDQyZ =ZUDFDá VL  GR

SU]HáR*RQ\FK]DNRQQ\FKZLHORNURWQLHDOH]DZV]H

RWU]\P\ZDá RGSRZLHG( RGPRZQ : 1655 roku
podczas wojny polsko-szwedzkiej, kiedy wojska

V]ZHG]NLH ]DJUR]Lá\ 0DáRSROVFH KHWPDQ Czar-

QHFNL EURQLF .UDNRZD SU]HG 6]ZHGDPL QDND]Dá

VSDOLüNODV]WRUIUDQFLV]NDQyZUHIRUPDWyZSU]\Oe-

32

JDMF\ GR ]HZQ WU]Q\FK PXUyZ PLDVWD ,VWQLDáD

REDZD *H 6]ZHG]L ] áDWZRFL ]GRáDM SRSU]H]

]DEXGRZDQLDNODV]WRUQHSRNRQDüPXU\LGRVWDüVL

GR PLDVWD :\VLHGOHQL IUDQFLV]NDQLH XGDOL VL  GR
swojego klasztoru w

*OLZLFDFK -HGQDN E\áR ]D

PDáR PLHMVFD GOD  ]DNRQQLNyZ Z klasztorze
przeznaczonym dla kilkunastu osób.

W tym czasie hrabia Melchior Ferdynand

de

*DVFKLQ Z\VWRVRZDá WU]HFL MX* SURE  GR

SU]HáR*RQ\FK ]DNRQQ\FK ]DSHZQLDMF *H Z\Eu-
duje klasztor i

E G]LH GEDá R utrzymanie zakonni-

ków. W

REOLF]X WDNLHM V\WXDFML QLF QLH VWDáR QD

SU]HV]NRG]LH *HE\ VSHáQLü SURE  KUDELHJR 'QLD

SD(G]LHUQLNDUZáDG]H]DNRQQH]GHF\Go-

ZDá\VL Z\VáDü]DNRQQLNyZE\RSLHNRZDOLVL

NRFLRáHPZ$QQ\QD*yU]H&KHámskiej.

Pierwsi bracia (w tym 13 studentów) przybyli

pod przewodnictwem o. Franciszka

5\FKáRZVNLe-

go w

XURF]\VWRü :V]\VWNLFK ZL W\FK WHJR Va-

PHJRURNX3RQLHZD*QD*yU]HZ$QQ\QLHE\áR
budynku mieszkalnego, pierwszy rok franciszka-

QLH PLHV]NDOL SU]\ NRFLyáNX FPHQWDUQ\P Z /e-

QLF\EXGXMFMHGQRF]HQLHGUHZQLDQ\NODV]WRUQD
górze. Dnia 6 sierpnia 1656 r. franciszkanie

RWU]\PDOLNOXF]HGRNRFLRáDL akt darowizny tere-

QX NWyU\ ]RVWDá URN Sy(QLHM SRWZLHUG]RQ\ SU]H]
króla Polski, Jana Kazimierza.

Franciszkanie byli trzykrotnie z

klasztoru

Z\S G]DQL 3R UD] SLHUZV]\ Z 1810 r. W czasie
sekularyzacji. Powrócili dopiero w 1859 r., ale
tym razem byli to franciszkanie z Westfalii w Nie-

PF]HFK 3R UD] GUXJL PXVLHOL RSXFLü NODV]WRU
w 1875 r. W wyniku dekretów kulturkampfu. Po-

ZUyFLOL SR GZXQDVWX ODWDFK 7U]HFLH Z\S G]HQLH

PLDáR PLHMVFH SRGF]DV ,, ZRMQ\ ZLDWRZHM )UDn-
ciszkanie byli nieobecni w

klasztorze w

latach

1941-1945.

:  U *yU  Z $QQ\ QDZLHG]Lá 2MFLHF

ZL W\ -DQ 3DZHá ,, NWyU\ SR XURF]\VW\FK QLe-
szporach z

PLOLRQRZU]HV]VSRWNDáVL ] franci-

szkanami w

ED]\OLFHZ$QQ\

1DXF]\FLHOUR]GDMHNDUW\SUDF\]RVLF]DVX]DáF]QLNQUQDNWyUHMSRGF]DVF]\Wa-

QLDNDOHQGDULXPXF]QLRZLH]D]QDF]DMZ\EUDQHGDW\3RRGF]\WDQLXZ\NRQXMSR]o-

VWDáH]DGDQLHQDNDrcie pracy. Czas pracy 15 min.

Kalendarium:

1480-1485

3U]\SXV]F]DOQ\ URNEXGRZ\ SLHUZRWQHJR NRFLRáD Z $QQ\ QD *yU]H &KHám-
skiej.

1611-1630

Okres, w

NWyU\P GRNRQDáR VL  SU]HQLHVLHQLH ILJXUNL Z $QQ\ samotrzeciej

z r

HOLNZLDPLGRNRFLRáDQDJyU]HZ$QQ\

1655

3U]\E\FLHPDáRSROVNLFKIUDQFLV]NDQyZUHIRUPDWyZQD*yU Z$QQ\;,

1655-1659

%XGRZDSLHUZV]HJRNODV]WRUXIUDQFLV]NDVNLHJR

1733-1749

Budowa klasztoru murowanego.

1810

Pierwsze wysiedlenie franciszkanów (sukularyzacja).

1859

2VLHGOHQLHQD*yU]HZ$QQ\IUDQFLV]NDQyZ] Westfalii (13 VIII).

1875

Powtórna kasata klasztoru i kolejne wysiedlenie franciszkanów w

]ZL]NX

z kulturkampfem (31 VII).

1887

Powrót franciszkanów z wygnania, prace restaur

DF\MQHNRFLRáDL kaplic.

1905

%XGRZDQRZHJRVNU]\GáDNODV]WRUX

1921

3OHELVF\WQD*yUQ\POVNXLZDONLWU]HFLHJRSRZVWDQLDOVNLHJRZ rejonie Gó-

U\Z$QQ\

1941

Kasata klasztoru i

Z\JQDQLHIUDQFLV]NDQyZSU]H]ZáDG]HKLWOHURZVNLH

1942

8WZRU]HQLHSDUDILLZ$QQ\

1945

Powojenny powrót franciszkanów do sanktuarium.

1983

3RE\W SDSLH*D -DQD 3DZáD ,, QD *yU]H Z $QQ\ L jego spotkanie zPLOLRQRZ

U]HV] SLHOJU]\PyZ ]H OVND 2SROVNLHJR  9, SRE\W QD *yU]H Z $QQ\
kard. Josepha Ratzingera, obec

QHJRSDSLH*D%HQHG\NWD;9,

1998

%XGRZDQRZHJRLQVWUXPHQWXRUJDQRZHJRSRZL FHQLH9,,

2000

Budowa i

SRZL FHQLHSRPQLND2MFDZL WHJR-DQD3DZáD,,9,

#

33

)UDQFLV]NDVNLKDELW
.D*G\]DNRQF]\]JURPDG]HQLH]DNRQQHPD

VZyMZáDVQ\VWUyMW]ZKDELW]DNRQQ\G]L NLNWó-

UHPXPR*QDRGUy*QLüGRMDNLHMURG]LQQ\]DNRQQHM

GDQDRVREDQDOH*\,QQ\VWUyMQRV]NVL *DSUDFu-

MF\ZZLHOXSDUDILDFK±F]DUQDVXWDQQD=QDQHV

SRZV]HFKQLHELDáHKDELW\SDXOLQyZQD-DVQHM*ó-
rze czy dominikanów (Lednica). Stroje zakonne

Uy*QLVL IRUPL kolorem, kapturem czy szkaple-

U]HP -HGQH ]JURPDG]HQLD PDM SDVHN Z kolorze

WXQLNL LQQH ELDá\ V]QXU OXE VNyU]DQ\ SDV :UyG

]JURPDG]H*HVNLFKPR*QDRGUy*QLü]JURPDG]e-

QLD SR PHGDOLNX OXE NU]\*X QRV]RQ\P QD SLHUVL

QDPHGDOLNDFKMHVWF] VWRSRVWDü]DáR*\FLHONLOXE
herb zgromadzenia).

%DUG]R FKDUDNWHU\VW\F]Q\ MHVW UyZQLH* KDELW

IUDQFLV]NDQyZ ]DNRQQLNyZSUDFXMF\FKZ *yU]H

Z$QQ\+LVWRULDVWURMXIUDQFLV]NDVNLHJR]ZL-
zana jest z

]DáR*\FLHOHP]DNRQXIUDQFLV]NDVNLHJR

± Z )UDQFLV]NLHP ]$V\*X 0LPR WHJR L* MHJR
rodzice byli bogatymi kupcami, on sam zrezygno-

ZDá ] bogatych szat iPDMWNX RMFD LSU]\ZG]LDá

VWUyMOXG]LQDMXER*V]\FK%\áDWRWXQLNDZNV]WDá

FLHNU]\*D] kapturem, przepasana sznurem. Mate-

ULDáE\áFLHPQREUXQDWQHJRNRORUX*G\WXQLNDVL

SU]HGDUáD OXE ]QLV]F]\áD UHSHURZDQR M SU]\V]y-

ZDMFGRQLHMáDW\QLH]ZUDFDMF]E\WQLRXZDJLQD

MHGQROLWRüNRORUyZ

.LHG\ Z )UDQFLV]HN ]DNáDGDá VZyM ]DNRQ

w

UHJXOH ]DZDUá QDND] GRW\F]F\ XELRUX Mini-

VWURZLH GDG] LP RG]LH* QD F]DV SUyE\ WR MHVW
dwie tuniki bez kaptura, sznur, spodnie…,
a w

LQQ\P PLHMVFX PyZL Z )UDQFLV]HN A ci,

NWyU]\ SU]\U]HNOL MX* SRVáXV]HVWZR QLHFK PDM

MHGQWXQLN ] kapturem iGUXJ±NWyU]\FKFLHOLE\

PLHü ± EH] NDSWXUD , ZUD]LH NRQLHF]QRFL PRJ

QRVLüREXZLH,QLHFKZV]\VF\EUDFLDQRV]RG]LH*

SRVSROLW LPRJ M ] EáRJRVáDZLHVWZHP %R*\P

áDWDü ]JU]HEQ\P SáyWQHP OXE LQQ\PL NDZDáNDPL

PDWHULDáX5HJXáDUR]G],,

']LNDQG\GDFLGR]DNRQXIUDQFLV]NDVNLHJR

]JáDV]DMVL GRNODV]WRUXLRGE\ZDMURczny okres

SU]\JRWRZDQLD W]Z SRVWXODW NWyU\ PLHFL VL
w

.áRdzku. Po odbyciu rocznego postulatu, kie-

URZDQL V GR QRZLFMDWX Z %RUNDFK :LHONLFK

JG]LHSU]H]MHGHQURNSU]\JRWRZXMVL GR]áR*e-

QLD OXEyZ ]DNRQQ\FK SRVáXV]HVWZD XEyVWZD
i czy

VWRFL.ROHjnym etapem formacji jest juniorat

ZH:URFáDZLX7RF]DVSU]\JRWRZDQLDGRZ\SHá-

QLDQLD NRQNUHWQ\FK ]DGD Z klasztorze dla braci
zakonnych lub czas studiów filozoficznych i teo-

ORJLF]Q\FK GOD W\FK NWyU]\ SU]\JRWRZXM VL  GR

SU]\M FLDZL FHNDSáDVNLFK

+DELW RWU]\PXM ]DNRQQLF\ QD SRF]WNX Qo-

wicjatu, w

REU] G]LH]ZDQ\PREáyF]\QDPL-HVWWR

uroczysta ceremonia, podczas której przy odpo-

ZLHGQLFK PRGOLWZDFK SU]HZRGQLF]F\ FHUHPRQLL

SU]HND]XMH ND*GHPX ] QRZLFMXV]\ SRV]F]HJyOQH
elementy stroju.

7XQLN  QDNáDGD PyZLF 1LHFK FL  3DQ SU]\REOHF]H Z nowego

F]áRZLHNDNWyU\ZHGáXJ%RJD]RVWDáVWZRU]RQ\ZVSUDZLHGOLZRFL
i w

ZL WRFLSUDwdy.

Kaptur

PDUyZQLH*RGSRZLHGQLH]QDF]HQLH1Dáy*3DQLHNDSWXU

]EDZLHQLDQDJáRZ MHJRGOD]ZDOF]DQLD]DVDG]HNV]DWDskich.

Sznur (cingulum) jest symbolem wyrzeczenia:

1LHFK FL  3DQ

SU]HSDV]HSDVHPF]\VWRFLL zgasi wFLHOHWZRLPRJLHSR*GOLZo-

FLDE\Z\WUZDáZFQRFLHZVWU]HPL (OiZRFLLF]\VWRFL.

34

1D V]QXU]H ]DNRQQLND ]DZL]DQH V WU]\ Z ]á\

NWyUH V\PEROL]XM WU]\ OXE\ ]DNRQQH VNáDGDQH
w

F]DVLH SLHUZV]HM SURIHVML SRVáXV]HVWZD XEó-

stwa i

F]\VWRFL &LHNDZRVWN KDELWX IUDQFLV]ND-

VNLHJR MHVW ZLHORü NLHV]HQL NWyUH ]QDMGXM VL
w ró

*Q\FKPLHMVFDch stroju. (Sprawdzenie ile jest

NLHV]HQL MHVW PR*OLZH W\ONR SU]\ VSRWNDQLX
z

]DNRQQLNLHP&] VWRVSRW\NDQHZUyG]DNRQQi-

NyZVERVHQRJLLVDQGDá\QDQRJDFKZ)UDQFi-

V]HN]D]QDF]\á*HZUD]LHNRQLHF]QRFLPRJQo-

VLüREXZLH6DP Z)UDQFLV]HN *\MFZVáRQHFz-
nej i

FLHSáHM ,WDOLL FKRG]Lá ERVR .LHG\ UR]UyVá VL

]DNRQ IUDQFLV]NDVNL FKRG]HQLH ERVR Z sanda-

áDFKF]\ZREXZLX]RVWDáRX]DOH*QLRQHRGNOLPDWX

SDVWZDZNWyU\P*\M]DNRQQicy.

* * *

)\FLHIUDQFLV]NDQLQD

Franciszkanin – nazwa pochodzi od imienia

)UDQFLV]HNMDNLHQRVLá]DáR*\FLHO]DNRQXIUDQFLVz-

NDVNLHJR ± Z )UDQFLV]HN ]$V\*X. Franciszka-
nin to

F]áRQHN NDWROLFNLHJR ]JURPDG]HQLD ]DNRn-

QHJR ]DáR*RQHJR QD SRF]WNX ;,,, Z SU]H] Z
Franciszka z

$V\*X JáRV]FHJR *\FLH Z ubóstwie

i

PLáRü GR EOL(QLHJR ,QQD QD]ZD RNUHODMFD

franciszkanina to brat mniejszy.

1D F]HOH FDáHJR ]DNRQX VWRL 0LQLVWHU *HQe-

ralny i

=DU]G*HQHUDOQ\NWyU\PDVZRMVLHG]LE

w Rzymie, w

SREOL*X:DW\NDQX=DNRQSRG]LHOo-

Q\MHVWQDSURZLQFMH.D*GDSURZLQFMDMHVWNLHUo-

ZDQD SU]H] VZRMHJR SU]HáR*RQHJR QD]\ZDQHJR

3URZLQFMDáHPL=DU]GProwincjalny (tzw. defini-

WRULXP 'R ND*GHM SURZLQFML QDOH*\ NLONDQDFLH
domów zakonnych, na czele których stoi gwar-

GLDQF]\OLSU]HáR*RQ\GRPX

.D*G\]]DNRQQLNyZPDVZRMSUDF ]DNWó-

U MHVW RGSRZLHG]LDOQ\ QD SU]\NáDG ]D ]DNU\VWL
jest odpowiedzialny brat

]DNU\VWLDQLQ ]D IXUW 

JG]LH SU]\MPXMH VL  LQWHUHVDQWyZ ± EUDW IXUWLDQ

%UDFLD V NDWHFKHWDPL rekolekcjonistami, spo-
wiednikami, ogrodnikami, organistami, gospoda-
rzami – w

]DOH*QRFLRGpotrzeb iXPLHM WQRFL

&RG]LHQQH*\FLHZNODV]WRU]HMHVW*\FLHPZH

ZVSyOQRFLHZUyGEUDFL5\WP *\FLDNODV]WRUQHJR

RGE\ZDVL ZHGáXJUHJXODPLQXGQLDNWyU\]DNáDGD

RGSRZLHGQL F]DV QD RERZL]NL EUDFL MDN UyZQLH*

RGSRF]\QHN 3RPL G]\ W\P ZV]\VWNLP MHVW RF]y-

ZLFLH F]DV QD PRGOLWZ  ]DUyZQR ZVSyOQRWRZ

MDN L LQG\ZLGXDOQ NWyUD REHMPXMH SRV]F]HJyOQH
pory dnia.

2WRSU]\NáDGRZ\UHJXODPLQGQLDZNODV]Worze:
5.30 – pobudka
6.00 – modlitwy poranne: jutrznia i

JRG]LQDF]\WD

±0V]DZ

±QLDGDQLH

±]DM FLDZáDVQHSUDFDGXV]SDVWHUVNDSUDFD

fizyczna, np. w ogrodzie). Bracia studenci
i

MXQLR±U\FLXF]HVWQLF]ZZ\NáDGDFK

12.30 – obiad

0RGOLWZ\SRáXGQLRZH=DM FLDZáDVQH
16.45 – modlitwy w

FLJXGQLDQLHV]SRU\

17.00 – czytanie lektury duchowej, a w

SLWNL

'URJD.U]\*RZD

17.30 – kolacja

±QDER*HVWZR
18.30 – czas wolny
20.00 – rekreacja: w

QLHG]LHO ZXURF]\VWRFLRUD]

w

GQLXLPLHQLQZVSyáEUDWD

0RGOLWZDQD]DNRF]HQLHGQLD±Kompleta.
22.00 – spoczynek.

'QLVNXSLHQLDUHNROHNFMHRUD]QLHG]LHOHPDM

QLHFRLQQ\SRU]GHN

35

=DáF]QLNQU

+LVWRULDIUDQFLV]NDQyZQD*yU]HZ$QQ\

1. Przedstaw na osi czasu wybrane daty z historii franciszkanów.

XVII w.

XVIII w.

XIX w.

XX w.

XXI w.

---------------------/ ---------------------/ ---------------------/ ---------------------/ ---------------------/

2. Opisz 3 wydarzenia z historii klasztoru i

SU]\E\FLDIUDQFLV]NDQyZQD*yU Z$QQ\

1) 1655 – …………………………………………………………………………

2) 1810 – …………………………………………………………………………

3) 1875 – …………………………………………………………………………

4) 1887 – …………………………………………………………………………

5) 1905 – …………………………………………………………………………

6) 1921 – …………………………………………………………………………

7) 1941 – …………………………………………………………………………

8) 1942 – …………………………………………………………………………

9) 1945 – …………………………………………………………………………

10) 1983 – ……..…………………………………………………………………

11) 2000 – …...……………………………………………………………………

#

36

=DáF]QLNQU

Strój franciszkanina

1.

:\PLHSRV]F]HJyOQHHOHPHQW\VWURMXIUDQFLV]NDQLQDLRPyZLFK]QDF]HQLH

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

'RNRF]]GDQLH

']LNDQG\GDFLGRIUDQFLV]NDVNLHJR]DNRQXSRRGE\FLXURF]QHJRSU]\JRWRZDQLDRWU]\PXM
habit w

REU] G]LH]ZDQ\P

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3U]\SRU]GNXMRGSRZLHGQLHHOHPHQW\VWURMXIUDQFLV]NDQLQD±WXQiN NDSWXUV]QXU

#

37

=DáF]QLNQU

)\FLHIUDQFLV]NDQLQD

1. W

NWyU\PZLHNX]DáR*RQR]DNRQIUDQFLV]NDQyZ

a)

XIII

b)

VIII

c)

XV

d)

VII

'RNRF]]GDQLH

=DNRQ%UDFL0QLHMV]\FKIUDQFLV]NDQyZ]DáR*\áZ

&RJáRVLáZ)UDQFLV]HN]$V\*X]D]QDF]GZLHSRSUDZQHRGSRZLHG]L

a)

)\FLHZNáDPVWZLH

b)

)\FLHZ ubóstwie.

c)

)\FLHZQLHQDZLFL

d)

)\FLHZPLáRFLGREOL(QLHJR

'RNRF]]GDQLH

&RG]LHQQH*\FLHZNODV]WRU]HSU]HELHJDZHGáXJ

:\PLHOXE\]DNRQQHMDNLHVNáDGDND*G\]DNRQQLN

a)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3RGNUHOJRG]LQ\ZNWyU\FKRGE\ZDMVL PRGOLWZ\

4.00

6.00

6.45

9.30

11.00

16.45

17.10

18.00

22.00

7.

:\PLHFRG]LHQQH]DM FLDIUDQFLV]NDQyZ

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Ile godzi trwa cisza nocna w klasztorze?

a)

8,5

b)

10

c)

8

d)

7,5

#

38

H

H

i

i

s

s

t

t

o

o

r

r

i

i

a

a

b

b

a

a

z

z

y

y

l

l

i

i

k

k

i

i

i

i

k

k

u

u

l

l

t

t





w

w

.

.

A

A

n

n

n

n

y

y

Zagadnienia do omówienia:

1.

Historia bazyliki.

2.

)LJXUNDZ$QQ\Samotrzeciej.

3.

Charakterystyka gotyku.

4.

Charakterystyka baroku.

5.

/HJHQG\]ZL]DQH]*yUZ$QQ\

Cele ogólne:

µ

Zapoznanie uczniów z

PLHMVFHP NXOWX Z $QQ\ ]KLVWRUL ED]\OLNL ]H ]QDF]HQLHP VáRZD

„Samotrzecia”, z podaniami i legendami o

ILJXU]HZ$QQ\RUD]RNRFLHOH

µ

.V]WDáFHQLHXPLHM WQRFLQDQRV]HQLDSU]H]XF]QLyZGDWKLVWRU\F]Q\FKQDÄRF]DVX´

ª

Miejsce:

Z\NáDGSRJDGDQNDREVHUZDFMDSUDFDLQG\ZLGXDOQDL grupowa

 

Czas realizacji: ok. 1 h

"

Metody i formy pracy:

G]LHG]LQLHFSU]\NODV]WRUQ\ED]\OLNDZ$QQ\Samotrzeciej



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\



3U]HELHJ]DM ü

1DXF]\FLHOOXERSURZDG]DMF\IUDQFLV]NDQLQ]DSR]QDMHXF]QLyZ]QDMZD*QLHMV]\PLIDNWa-

PLKLVWRU\F]Q\PL6\PEROLN ILJXUNLZ$QQ\QDOH*\RSRZLHG]LHüXF]QLRPZPX]HXPNODVz-

WRUQ\PJG]LH]QDMGXM VL NRSLD=HZ]JO GXQDGX*LORüLQIRUPDFML]GRE\W\FKZW\PPLHMVFX

üZLF]HQLDXWUZDODMFHRUD]SU]HGVWDZLHQLHOHJHQG\PR*QDSU]HSURZDG]LüZSy(QLHMV]\PF]DVLH
w

VDOLZ\NáDGRZHM

&] üPHU\WRU\F]QD

Historia bazyliki

3U]\SXV]F]D VL  *H SLHUZV]\ NRFLyá ]RVWDá

zbudowany w tym miejsc

XQDSU]HáRPLHODW

 )XQGDWRUDPL NRFLRáD E\OL 0LNRáDM L Krzy-
sztof

6WU]DáRZLH ZáDFLFLHOH JUXQWyZ Z3RU ELH

/HQLF\ L )\URZHM 3LHUZV]D XU] GRZD Z]PLDQND

RLVWQLHQLXNRFLRáDQD*yU]H&KHáPVNLHMSRFKRG]L
z 25 czerwca 1516 r. i

]QDMGXMH VL  Z piPLH Ei-

VNXSDZURFáDZVNLHJR-DQD V Turzo. Dokument ten
mówi o

SU]HND]DQLXSU]H]0LNRáDMD6WU]Dá NDSOi-

F\ QD *yU]H &KHáPVNLHM Z ]DU]G SURERV]F]D
z Le

QLF\:HZQWU]ED]\OLNLQDEDOXVWUDG]LHFKó-

UX]QDMGXMVL GZDKHUE\ELVNXSyZZURFáDZVNLFK
w tym biskupa Jana V

7XU]RNWyU\XVWDQRZLáRb-

FKyGZVSRPQLHQLDZ$QQ\ZFDáHMGLHFH]ML

Po przybyciu franciszkanów w 1656 r. ko-

FLyá ]RVWDá UR]EXGRZDQ\ ] IXQGDFML URG]LQ\

de Gaschin i na nowo konsekrowany przez bisku-

SD ZURFáDZVNLHJR .DUROD Neandra de Petersdorf
w dniu

  U %LVNXS SRZL FLá WH* GZD

G]ZRQ\ ± Z $QQ\ LZ )UDQFLV]ND RUD] V]Hü

QRZ\FKRáWDU]\ERF]Q\FK0DWNL%R*HMZ3LRWUD
z

$ONDQWDU\ Z $QWRQLHJR ] 3DGZ\ Z )UDn-

ciszka z

$V\*XZ-DGZLJLOVNLHMLZ-y]efa.

2EHFQ\Z\VWUyMZQ WU]DNRFLRáDPDORZLGáD

na sklepieniu i

RUQDPHQW\RáWDU]JáyZQ\L wystrój

SUH]ELWHULXP ]RVWDá Z\NRQDQ\ Z latach 1957-

 SU]H] URG]LQ  PDODU]\ NRFLHOQ\FK -y]HID
Mitschke z

*áXFKRáD].RQW\QXDFMDW\FKSUDFE\áD

prowadzona w latach 1992-2007 r. przez jego syna
Georga Mitschke. W

W\PF]DVLHRGQRZLáPDORZi-

GáD VZHJR RMFD RUD] SU]\JRWRZDá L]UHDOL]RZDá
projekt budowy instrumentu organowego i orna-
mentów na balustradzie organowej.

39

)LJXUNDZ$QQ\Samotrzeciej.
)LJXUD Z $QQ\ Samotrzeciej przed-

VWDZLDWU]\SRVWDFLH:VDP\PURGNXZ po-

VWDZLH VWRMFHM MHVW Z $QQD NWyUD WU]\PD

QDOHZ\PUDPLHQLXVZRMFyUN 0DU\M D na

SUDZ\P±VZRMHJRZQXND-H]XVDZ$QQD
jest czczona jako matka Maryi i babcia Jezu-

VD-HMP*PLDáQDLPL -oachim.

:\UD*HQLHSamotrzecia interpretowano

w

UHGQLRZLHF]X Z znaczeniu we troje ra-

]HP 0R*QD MHGQDN ]LQWHUSUHWRZDü Z\UD*e-
nie Samotrzecia w rozumieniu „sama jest

WU]HFLD´ JG\* QD SLHUZV]\P SODQLH MHVW -e-
zus i Maryja.

)LJXUNDZ$QQ\SRFKRG]L]SU]HáRPX

;9;9,Z=RVWDáDZ\U]H(ELRQDQDOVNX

:DUV]WDWZNWyU\PMZ\NRQDQRLU]H(ELDU]

V QLH]QDQL -HVW Z\U]H(ELRQD ] drewna li-
powego i

PD  FP Z\VRNRFL EH] SRGVWa-

Z\:Sy(QLHMV]\PRNUHVLHGRGDQRGRILJu-
ry 12-centymetrowy postument z

drewna

bukowego.

Obecna warstwa polichromii przedsta-

ZLDZ$QQ XEUDQZ]LHORQVXNQL No-
lor nadziei) i

F]HUZRQ\SáDV]F]NRORUPLáo-

FL:GáXJVXNLHQN RG]LDQDMHVWUyZQLH*

SRVWDü 0DU\L QLH PD QDWRPLDVW RNU\FLD -e-

]XV 7H V]F]HJyá\ V QLHZLGRF]QH GOD SLHl-

JU]\PD SU]\E\ZDMFHJR GR annogórskiego

VDQNWXDULXP JG\* ZV]\VWNLH WU]\ SRVWDFLH

RNU\ZD V]DWD ZRW\ZQD 6XNLHQNL Z $QQ\

VZUy*Q\FKNRORUDFKL]PLHQLDQHV]JRd-
nie z

RNUHVHP URNX OLWXUJLF]QHJR .RFLRáD

QDSU]\NáDGZ okresie Adwentu i Wielkiego
Postu – kolor fioletowy, w okresie wielka-

QRFQ\P±ELDá\Z okreVLH]Z\Ná\P±]LHOo-

Q\1DQDMZL NV]HXURF]\VWRFLILJXUDXELe-
rana jest w

VXNLHQN ]H]áRWHJRPDWHULDáXQD

NWyU\PQDV]\WHVGDU\ZRW\ZQHSLHUFLRn-

NLáDFXV]NLNROF]yki…).

)LJXUND Z $QQ\ Samotrzeciej znaj-

GRZDáDVL SU]H]GáXJLF]DVZRáWDU]XERFz-

Q\PRáWDU]Z-y]HID'RSLHURSRGNRQLHF

;,; Z ]RVWDáD SU]HQLHVLRQD GR SUH]ELWe-

ULXP=QDMGXMHVL QDV]F]\FLHRáWDU]DJáyw-
nego w tzw. retabulum. Ostatnia renowacja

ILJXU\PLDáDPLHMVFHZ 1999 roku. Figura na

VWDáH SU]HE\ZD Z RáWDU]X JáyZQ\P L W\ONR
raz w roku jest wyprowadzana w uroczystej

SURFHVML QD ]HZQWU] NRFLRáD -HVW WR uro-
czy

VWRü RGSXVWRZD NX F]FL Z $QQ\

 OLSFD 2G VDPHJR SRF]WNX ILJXUD So-

VLDGDáD NRURQ\ 2EHFQH NRURQ\ ]RVWDá\ Qa-
dane figurze w 1910 r.

40

Podania i legendy

* * *

2ILJXU]HZ$QQ\

3U]HGZLHNDPLJG\RNROLFHSRNU\ZDá\MHVz-

F]H SUDVWDUH ERU\ QLH E\áR ZL NV]\FK V]ODNyZ

ZLRGF\FK SU]H] QDV]H WHUHQ\ 7\ONR JG]LHQLH

JG]LHZLRGáDZVNDGURJDáF]FDRNROLF]QHZLo-
ski i

]DPNL :áDQLH MHGQ ]W\FK GUyJ Z GURZDá

WDERUNVL FLDKLV]SDVNLHJRZUDFDMFHJR] wypra-
wy wojennej.

:R]\Z\SHáQLRQHZV]HONLPLGREUDPL±]Go-

E\F]DPLZRMHQQ\PL ± FLJQL WH E\á\ SU]H] ZRá\

:LDGRPR ]ZLHU] WD WH GR V]\ENLFK QLH QDOH*

D L ZR]\ E\á\ FL *NLH D GURJD WH* QLH QDMOHSV]HM

MDNRFL6]ODNWHMNVL* FHMZ GUyZNLZLyGáSU]H]

Z]QLHVLHQLH QD]\ZDQH G]LVLDM *yU &KHáPVN

*yUZ$QQ\*G\MX*FDáDJUXSDNVL* ]HVáu-
gami, wozy i

SDUREF\RVLJQ OLV]F]\WWHJRZ]QLH

sienia, w

]ZLHU] WDMDNE\JURPVWU]HOLá±QLHFKFLD

á\ VL  UXV]\ü GR SU]RGX DQL R kURN 1LH SRPRJá\

SURE\ JUR(E\ DQL QDZHW EDW 8SDUWH ]ZLHU] WD

VWDá\ MDN ZURQL WH Z]LHPL  .VL*  MDNR *H E\á

F]áRZLHNLHP SUDZ\P LGR WHJR SU]\NáDGQ\P

FKU]HFLMDQLQHPRdF]\WDáWRMDNR]QDNER*\

1DND]Dá UR]VWDZLHQLH RER]RZLVND Z tym

miejscu i

SU]\VWSLáGRG]LHáD±ND]DáQDV]F]\FLH

wzniesienia, w

PLHMVFX JG]LH ]DWU]\PDá\ VL  Zo-

á\ Z\EXGRZDü NRFLyá /HF] Fy* WR ]D NRFLyá
w

NWyU\P ZLHUQL QLH PRJ Z]QRVLü VZRLFK Po-

GáyZ]DSU]\F]\QZL W\FK1LFQLHG]LDáDáRVNX

WHF]QLHM QL* ZL WD U]H(ED D jeszcze lepiej jakby

]DZLHUDáDUHOLNZLH

:LDGRPR *H ZUHGQLRZLHF]X NXOW UHOLNZLL

E\á EDUG]R UR]SRZV]HFKQLRQ\ L to nie tylko tych
prawdziwych, ale i

ÄZ\QDOH]LRQ\FK´ QD SRWU]HE

FKZLOL WDN MDN QS NRS\WR RVLRáND QD NWyU\P

ZL WDURG]LQDXFLHNáDGR(JLSWX

.VL*  ]ZR]yZ Z\SHáQLRQ\PL ZRMHQQ\PL

áXSDPLND]DáZ\FLJQüILJXUN ZL WHM$QQ\NWó-

UDQDU NDFKWU]\PDáD0DU\M L Chrystusa. Figurka

WDVáX*\áDGRSU]HFKRZ\ZDQLDFXGRZQ\FKUHOLNZLL
– kamienia z

GUy*NLZLRGFHMGRGRPXZ$QQ\

I

WDN RWR G]L NL XSDUW\P ZRáRP SRZVWDá NRFLyá

a potem i

VDQNWXDULXP QD *yU]H Z $QQ\ SRU

K. Pieczka,

*yUDZ$QQ\, Piechowice 2000)

* * *

2NRFLHOHZ$QQ\

3HZQHJR GQLD ZáDFLFLHO 3RU E\ L *yU\

&KHáPVNLHM.U]\V]WRI6WU]DáDZ\EUDáVL ] psem na

SRORZDQLHSRVZRLFKZáRFLDFK3RNRQ\ZDOLURz-

OHJáH OHQH RVW S\ : SRáXGQLRZHM SRU]H ]URELá

VRELH GU]HPN  QD PFKX OHQ\P DNLHG\ VL  REu-

G]Lá]DXZD*\á*HRERNQLHPDMHJRZLHUQHJRSVD

3RPLPRSRV]XNLZDLQDZRá\ZDSLHVQLHZUDFDá

ZL F 6WU]DáD ]DF]á JR V]XNDü 3RG*\á ZVN

FLH*\QZLRGFQDV]F]\WJyU\

W

J VWZLQLH XVá\V]Dá ZHVRáH VNRZ\F]HQLH

SVD.LHG\VL ]EOL*\áGRV]F]\WXZ]QLHVLHQLD]o-

EDF]\áSRGQLVNR]ZLVDMFJDá ]LEU]R]\VLHG]-

FNRELHW ]XGXFKRZLRQGHOLNDWQWZDU]L dwoje

EDZLF\FK VL  G]LHFL &KáRSF]\N VLHG]F\ X VWyS

NRELHW\ ]U\ZDá ELDáH NZLDW\ LSRGDZDá MH VWDUV]HM

G]LHZF]\QFH NWyUD ZLáD ] nich wieniec. We-

ZQ WU]Q\JáRVVNáRQLáJRGRXNO NQL FLDL*DUOLZHM

PRGOLWZ\*G\VL PRGOLáQLH]DXZD*\áNLHG\WHQ

SU]HSL NQ\REUD]]QLNQá3RSRZURFLHXGDáVL GR

NVL G]DZ/HQLF\LRSRZLHG]LDá]GDU]HQLH8]Qa-

QR*HMHVWWR]QDNE\WDPJG]LHRGSRF]\ZDáDZ

$QQD ]EXGRZDü NRFLyá NX MHM F]FL .U]\V]WRI

6WU]DáD]RERZL]DQLDGRWU]\PDáL na szczycie Gó-

U\&KHáPVNLHMZ\EXGRZDáNRFLyáSZZ$QQ\
(zob. J.

6]RáW\VHNZL WRMDVNLHNOHFKG\]LOXVWUa-

cjami,

)\URZD=G]LHV]RZLFH

* * *

2UHOLNZLDFKZ$QQ\
O wieku i

pochodzeniu cudownej figury,

a

WDN*HRW\PMDNVL ]QDOD]áDQDOVNXD potem

QDJyU]H&KHáPLQIRUPXMHQDVNURQLNDNODV]WRUQD

QD SRGVWDZLH RGSLVX ZLDGRPRFL QDSLVDQHM QD

SHUJDPLQLH 7HQ MHG\Q\ GRNXPHQW GRW\F]F\ Fu-

GRZQHM ILJXU\ RUD] UHOLNZLL Z $QQ\ PyZL *H
w

UNVL* VDNVRVNL-HU]\Z\VáDáQLHMDNLHJR

Staffingera wraz z magistrem Ditrichem Ferberg-
steinem z miasta Annaberg w Saksonii (dzisiejsze
Annaberg-Bucholz k. Chemniz) do klasztoru Ville
nieopodal Lyonu we Francji i

SROHFLáLPSU]\ZLH(ü

UHOLNZLH Z $QQ\ : marcu tego samego roku

]RVWDá\RQHGDURZDQHSDQX=\JPXQWRZLYRQMal-

WL]NWyU\VáX*\áQDGZRU]HNVL FLD3y(QLHMGRVWDá

MH0LNRáDMYRQ.RFKWLW]N\NWyU\Z\SHáQLDMFOu-

ERZDQLHVZHMGURJLHM]PDUáHM*RQ\$QQ\0DULDn-
ny z domu von

0DOWL]ND]Dá]DQLHüUHOLNZLHZ fi-

gurze, w

FDáHMZVSDQLDáRFLZ uroczystej procesji

QD JyU  &KHáP &XGRZQ\ ZL]HUXQHN ]RVWDá SU]e-

QLHVLRQ\QD*yU Z$QQ\]8MD]GXVLHG]LE\Ko-
chtitzkych

 -DN SRGDMH U NRSLV 0LNRáDM YRQ Ko-

chtitzky

 VSHáQLDMF *\F]HQLH VZHM ]PDUáHM PDá-

*RQNL VSURZDG]Lá ILJXU  GR NRFLRáD QD JyU]H

&KHáPZ uroczystej procesji.

5RN PLHUFL 0DULDQQ\ YRQ Maltiz stanowi

]DWHPSDPL WQ\SXQNW]ZURWQ\ZKLVWRULL*yU\Z
Anny. Niestety, mimo wszechstronnych i bardzo

V]F]HJyáRZ\FKEDGDQLHXGDáRVL VWZLHUG]LüGa-

W\=GRáDQRW\ONRXVWDOLü*H0DULDQQDYRQMaltiz

*\áDMHV]F]HZ 1611 roku, pan von .RFKWLW]N\]D

]PDUá PL G]\  D 1630 r., aZL F W\ONR okres

PL G]\  D 1630 r. wchodzi wUDFKXE  MDNR
data przeniesienia cudownej figury. (zob. Ch. Re-
isch,

+LVWRULD*yU\ZL WHM$QQ\:URFáDZ

41

=DáF]QLNQU

+LVWRULDED]\OLNLZ*yU]HZ$QQ\

8SRU]GNXMFKURQRORJLF]QLHQDRVLF]DVXGDW\]ZL]DQH]KLVWRULED]\OLNLQD*yU]H Z

Anny

XV w.

XVI w.

XVII w.

XVIII w.

XIX w.

XX w.

-----------------/ -----------------/ ----------------/

----------------/

----------------/ -----------------/

1.

1973

OHFLHNRQVHNUDFMLNRFLRáDZ$QQ\

2.

1480-1485

3U]\SXV]F]DOQ\URNEXGRZ\SLHUZRWQHJRNRFLRáDZ$QQ\QD*yU]H

&KHámskiej.

3.

1998

%XGRZDQRZHJRLQVWUXPHQWXRUJDQRZHJRSRZL FHQLH9,,

4.

1673

.RQVHNUDFMD NRFLRáD Z $QQ\SU]H]ES .DUROD Neandra, sufragana

ZURFáDwskiego (30 VI).

5.

1910

Obchody 200-lecia istnienia kalwarii i

NRURQDFMD ILJXUNL Z $QQ\

Samotrzeciej.

6.

1960.

Obchody 250-lecia istnienia kalwarii i

OHFLD NRURQDFML ILJXUNL Z

Anny

7.

1611-1630

Okres, w

NWyU\PGRNRQDáRVL SU]HQLHVLHQLHILJXUNL Z$QQ\Samo-

trzeciej z

UHOLNZLDPLGRNRFLRáDQD*yU]HZ$QQ\

8.

1957-1963

*UXQWRZQDUHVWDXUDFMDZQ WU]DNRFLRáDZ$QQ\

9.

1887

Powrót franciszkanów z

Z\JQDQLD SUDFH UHVWDXUDF\MQH NRFLRáD

i kaplic.

10.

1929-1938

Budowa Domu Pielgrzyma

11.

1912-1916

Budowa Groty Lurdzkiej i

F]WHUQDVWXNDSOLF±VWDFML'URJL.U]\*RZHM

na obszernym placu, usytuowanym na terenie dotychczasowego ka-

PLHQLRáRPXXSRGQy*DNRFLRáDZ$QQ\

#

42

=DáF]QLNQU

%D]\OLNDSZZ$QQ\Samotrzeciej

3RGF]DV]ZLHG]DQLDED]\OLNLZ$QQ\6DPRWU]HFLHMRSLV]WRFRZLG]LDáHZJQDVW SXM-

cych punktów:

1.

:\VWUyMZQ WU]D±]ZUyüV]F]HJyOQXZDJ QDNV]WDáWLEXGRZ RáWDU]\

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.

-DNLHNRORU\GRPLQXMZHZQ WU]XED]\OLNL"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.

&R]QDMGXMHVL QDVNOHSLHQLDFK"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.

*G]LH]QDMGXMHVL FXGRZQDILJXUNDZ$QQ\:MDNLHV]DW\MHVWSU]\VWURMRQDL]F]\PMHVW

WR]ZL]DQH"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.

1DSLV]FR]QDF]\Z\UD*HQLHZ$QQDÄSamotrzecia” i opisz w kilku zdaniach co przedsta-
wia figurka.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.

6SUyEXMSU]\WRF]\üMHGQ] legend zwi]DQ]*yUZ$QQ\

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

#

43

P

P

o

o

w

w

s

s

t

t

a

a

n

n

i

i

a

a





l

l





s

s

k

k

i

i

e

e

Zagadnienia do omówienia:

1.

3RZVWDQLHOVNLH±ZSURZDG]HQLHGRWHPDWX

2.

*yUDZ$QQ\±PLHMVFHPZDONSRZVWDF]\FKZSURZDG]HQLHGRWHPDWX

3.

0X]HXP&]\QX3RZVWDF]HJR±]DSURV]HQLHGROHNFMLKLVWRULL]ZLHG]DQLH0X]HXPZUD]
z przewodnikiem).

4.

Historia pomnika

Cele ogólne:

µ

rozbudzanie i

UR]ZLMDQLH]DLQWHUHVRZDKLVWRU\F]Q\FKXF]QLyZ]HV]F]HJyOQ\PXZ]JO GQLe-

QLHPKLVWRULLQDMEOL*V]HJRRWRF]HQLD

µ

UR]ZLMDQLHFLHNDZRFLSR]QDZF]HMDNW\ZQHMSRVWDZ\ZREHFU]HF]\ZLVWRFLRUD]SRGVWDZo-

Z\FKZDUWRFLKXPDQLVW\F]Q\FKL patriotycznych,

µ

NV]WDáWRZDQLHXPLHM WQRFLVáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

µ

NV]WDáWRZDQLHXPLHM WQRFLSU]HVWU]HJDQLDRERZL]XMF\FK]DVDGZ miejscach publicznych.

ª

Miejsce:

]DM FLD ]DSODQRZDQR MDNR Z\FLHF]N  SDWULRW\F]Q SRáF]RQ ] ZL]\W Z Pu-

]HXP&]\QX3RZVWDF]HJR.

 

Czas realizacji:

RNKáF]QLH]H]ZLHG]DQLHPPX]HXP

"

Metody i formy pracy:

Z\NáDGaudiowizualizacja, wycieczka, praca indywidualna, gru-

powa.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QH: GáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\PDWHULDá\GODQDXF]y-
ciela.



3U]HELHJ]DM ü

:\FLHF]N UR]SRF]\QDP\Z0X]HXP&]\QX3RZVWDF]HJRSRZF]HQLHMV]\PX]JRGQLe-

QLXWHUPLQX]ZLHG]DQLD8F]QLRZLHELRUXG]LDáUyZQLH*ZOHNFMLPX]HDOQHMRSDUWHMQDSRJDGDn-

FH L SRND]LH DXGLRZL]XDOQ\P 1DVW SQLH FLH*N NDOZDU\MVN L XO Xawerego Dunikowskiego

XGDMVL SRGSRPQLN:W\PPLHMVFXQDXF]\FLHOOXESUDFRZQLN3DUNXSRZF]HQLHMV]\PX]JR

GQLHQLXSU]\EOL*DXF]QLRPG]LHMH]ZL]DQH]SRPQLNLHPLRPDZLDMHJRV\PEROLN 'RSHáQLe-

QLHPZ\FLHF]NLPR*HE\üZ\NRQDQLHZDPILWHDWU]HNLONXXWZRUyZOXGowych

&] üPHU\WRU\F]QD

3RZVWDQLHOVNLH±ZSURZDG]HQLH
7X*SR]DNRF]HQLX,ZRMQ\ ZLDWRZHMZ li-

stopadzie 1918 r., Po

OVNDRG]\VNDáDQLHSRGOHJáRü

SR  ODWDFK UR]ELRUyZ 1DMZD*QLHMV]\P FHOHP

QRZR RGURG]RQHJR SDVWZD E\áR VFDOHQLH GDw-

Q\FK ]LHP ]DPLHV]NDá\FK SU]H] OXGQRü SROVN
Proces ten, z racji na opór dawnych zaborców nie

SU]HELHJDá áDWZR LVSUDZ  RVWDWHF]QHJR NV]WDáWX

3ROVNL PLDáD SU]HVG]Lü NRQIHUHQFMD PL G]\QDUo-

GRZD NWyUHM RVWDWHF]QH XVWDOHQLD SU]HV]á\ GR Ki-

VWRULLSRGQD]ZWUDNWDWXZHUVDOVNLego.

=LHPLHOVNLHE\á\REV]DUHPQD którym za-

OH*DáR ]DUyZQR 1LHPFRP MDN L3ROVFH /XGQRü

OVND ZW\P F]DVLH VWDQRZLáD ZLHORNXOWXURZ
i

ZLHORQDURGRZVSRáHF]QRü2ERNVLHELHRGZLH

NyZ*\OL&]HVL1LHPF\L3RODF\,QQHM ]\NLL wy-
zna

QLDOXGQRFLOVNLHMáF]\áRG]LHG]LFWZR]LHPL

44

o

SU]\V]áRFL NWyUHM GHF\GRZDQR SR]D JUDQLFDPL

OVNDQDZVSRPQLDQHMNRQIHUHQFMLSRNojowej.

3RZVWDQLD OVNLHWRRNUHOHQLHNWyUHVWRVXMH

VL QDQDVW SXMFHSRVRELHURNSRURNXWU]\]U\Z\

OXGQRFL *yUQHJR OVND 3RZRG\ ND*GHJR ] po-

ZVWD E\á\ RGPLHQQH 3LHUZV]H MX* Z roku 1919

PLDáRPDá\]DVL JLWUZDáRUDSWHPGQLD spro-
wo

NRZDQH ]RVWDáo przez niemieckie represje

w sto

VXQNX OXGQRFL SROVNLHM .ROHMQH SRZVWDQLH

Z\EXFKáRURNSy(QLHMWUZDáRGQL1DF]HOHSo-

ZVWDQLDVWDQá]QDQ\SROLW\NLG]LDáDF]OVNL:Rj-
ciech

.RUIDQW\ 6NXWHN SRZVWDQLD QLH E\á EDUG]R

]QDF]F\ DOH XPRFQLá V\WXDFMH OXGQRFL SROVNLHM
u progu zapowiedzianego plebiscytu, którego ce-

OHP E\áR JáRVRZDQLH OXGQRFL OVND GR MDNLHJR
z

NUDMyZ FKF SU]\QDOH*Hü 1LHPLHF F]\ 3ROVNL"

7U]HFLH SRZVWDQLH Z\EXFKáR NLOND PLHVL F\ Sy(-
niej w

PDMXUQDZLHüRQLHXF]FLZLHSU]e-

prowadzonym plebiscycie i niekorzystnych dla

SROVNLHMOXGQRFLZ\QLNDFK7UZDáRRQRGZDPLe-

VLFH 3RG Z]JO GHP ]DVL JX RUD] OLF]E\ ZDOF]-

F\FKX]QDMHVL MH]DQDMZL NV]HSRZVWDQLHQDO-

VNXNWyUHMFHOHPE\áRSU]\áF]HQLH*yUQHJR O-
ska do Polski.

W ostatecznym rozrachunku dwa pierwsze

SRZVWDQLDQLHSU]\QLRVá\VSRG]LHZDQ\FKHIHNWyZ

WU]HFLH ]D Z\GDWQLH ZSá\Q áR QD GHF\]MH SDVWZ

]DFKRGQLFK Z VSUDZLH JUDQLF\ ']L NL WHPX
II Rzecz

SRVSROLWD ]\VNDáD WHUHQ\ ERJDWH Z ]áR*D

QDWXUDOQH RUD] XSU]HP\VáRZLRQH PLDVWD]DPLHVz-

NDáH SU]H] OXGQRü GHNODUXMF VL  MDNR 3RODF\

3RZVWDQLDOVNLHZHV]á\GRKLVWRULLLZLDGRPRFL

PLHV]NDFyZ W\FK ]LHP VWDQRZLF W\P VDP\P

GRZyG LFK RGGDQLD VSUDZRP WZRU]HQLD SDVWZD
polskiego.

* * *

*yUDZ$QQ\±PLHMVFHPZDONSRZVWD-

czych.

W maju i w czerwcu 1921 roku w rejonie Gó-

U\ZL WHM$QQ\VWRF]RQRQDMFL *V]HZDONL,,,3o-

ZVWDQLD OVNLHJR 8SDPL WQLD MH Z]QLHVLRQ\

w

URNX3RPQLN&]\QX3RZVWDF]HJRDXWRr-

stwa Xawerego Dunikowskiego oraz Muzeum

&]\QX 3RZVWDF]HJR SRáR*RQH X SRGQy*D JyU\
w „Domu Polskim”.

0X]HXP&]\QX3RZVWDF]HJR
1DXF]\FLHOSRZF]HQLHMV]\PXVWDOHQLXWHUPLQX]ZLHG]DQLDELHU]HXG]LDáZUD]] uczniami

w

OHNFMLPX]HDOQHMRSDUWHMQDZ\NáDG]LHRUD] URGNDFKDXGLRZL]XDOQ\FK&]DV]ZLHG]DQLDRN

45 min.

3RSU]HSURZDG]HQLX]DM üPR*QDVSUDZG]LüZLHG] XF]QLyZUR]GDMFLPS\WDQLDNRQWURl-

ne (za

áF]QLNQU

Odpowiedzi na pytania z karty kontrolnej
1. Wojciech Korfanty.

. G]LHU]\Q/HQLFDZalesie, Raszowa, Jasiona, Oleszka, Obrowiec.
3. Tadeusz

3XV]F]\VNLSVHXGRQLPÄ.RQUDGWawelberg”.

4. W nocy 2 na 3 maja 1921.

 .U]\* :DOHF]Q\FK .U]\* 9LUWXWL 0LOLWDUL .U]\* QD OVNLHM :VW G]H :DOHF]QRFL L=DVáXJL

*ZLD]GD*yUQROVND0HGDO3ROVND6ZHPX2EURF\.

0X]HXP&]\QX3RZVWDF]HJR±,,,VDODZ\VWDZDGRW\F]FD,,,3RZVWDQLDOVNLHJR

1DVWRNX*yU\Z$QQ\±MHVWWRREHFQDVLHG]LED0X]HXP&]\QX3RZVWDF]HJR

7RZDU]\VWZR*LPQDVW\F]QH62.ÏàSRZVWDáRZH/ZRZLHZURNXSURSDJRZDáRNXOWXU Ii-

]\F]QLNRQVSLUDF\MQG]LDáDOQRüSDUDPLOLWDUQ

9. 1919, 1920, 1921.
10. Z

JUXS\NDGHWyZXF]QLyZV]NyáZRMVNRZ\FK]H/ZRZDL Modlina oraz rodzimych mieszka-

FyZOVND

1DWHUHQLHZV]\VWNLFKZL NV]\FKPLDVW,,53:DUV]DZD.UDNyZ3R]QD.LHOFH
12. Tak.
13. Pod dowództwem kapitana Oszka w

UHMRQLH. G]LHU]\QD i*yU\Z$QQ\

3ROVND2UJDQL]DFMD:RMVNRZD*yUQHJROVND
15. W

SD(G]LHUQLNXURNXQD]MH(G]LHL']LHOQLF\=ZL]NX3RODNyZZ1LHPF]HFKQD*yU]HZ

Anny.

'RQLHPLHFNLFKRER]yZNRQFHQWUDF\MQ\FK±2ZL FLPDachau, Buchenwald.

45

3RPQLN&]\QX3RZVWDF]HJR

3RPQLN &]\QX 3RZVWDF]HJR MHVW SRáR*RQ\

ZPLHMVFXJG]LHSU]HG,,ZRMQZLDWRZ1LHPF\

Z\EXGRZDOLPDX]ROHXPQD]LVWRZVNLH7ZyUFWe-

JR RELHNWX E\á 5REHUW 7LVFKQHU NWyU\ QDGDá PX
militarny charakter. Z daleka mauzoleum przypo-

PLQDáRZLH* F]RáJX&\OLQGU\F]QDEXGRZOD] po-

W *Q\PLSU]\SRUDPLQLHPDOZFDáRFLE\áD]EXGo-

ZDQD ] PLHMVFRZHJR ZDSLHQLD 'R ZQ WU]D SUo-

ZDG]Lá\ PDV\ZQH GU]ZL XPLHV]F]RQH RG VWURQ\

]DFKRGQLHM:Q WU]HE\áRGRZLHWORQHMHG\QLHZ-

VNLPLSLRQRZ\PLRWZRUDPLLVNáDGDáRVL ]GZyFK

F] FL 'R QL*V]HM F] FL Z\NXWHM Z VNDOH W]Z

+DOL =PDUá\FK SURZDG]Lá\ VFKRG\ : QLHM ]QDj-

GRZDá\VL Z\U]H(ELRQ\QDPLHMVFX]SRUILUXSo-

VJ QLHPLHFNLHJR ZRMRZQLND L QLV]H NU\SW ] Sáy-

WDPL VDUNRIDJyZ +DOD E\áD SRNU\WD ZHZQ WU]Q

NRSXá ] ODWDUQL FLDQ\ R]GRELRQR NRORURZ
z prze

ZDJ ]áRWD NDPLHQQ PR]DLN 0R]DLND

SU]HGVWDZLDáDRUáDLVZDVW\N  2ILFMDOQHJR RWZDr-
cia pomnika dokonano 22 maja 1938 roku. Ze

Z]JO GX QD XU]G]DQH WX SURSDJDQGRZH XURF]y-

VWRFLR charakterze nazistowsko – nacjonalistycz-

Q\PRELHNWWHQQLHFLHV]\áVL MHGQDNV\PSDWLOu-

GXOVNLHJR.DOHQGDU]LPSUH]E\áWDNRSUDFRZa-

Q\ *H ]ELHJDá VL  ] ZD*Q\PL REFKRGDPL UHOLJLj-

Q\PLFREDUG]RLU\WRZDáROVNLFKNDWolików.

3R ]DNRF]HQLX ,, ZRMQ\ ZLDWRZHM Z\VD

dzono pomnik – mauzoleum, a na jego miejscu
wybudowano Pomnik Czy

QX 3RZVWDF]HJR

$XWRUHPREHFQHJRSRPQLNDE\á]QDNRPLW\NUDNR

ZVNL U]H(ELDU] Xawery Dunikowski. W zamyOH
autora jest pomni

NLHPPyZLF\PRKLVWRULLOska

i walce jego lu

GX 3RPQLN VNáDGD VL  ] F]WHrech

granitowych ma

V\ZQ\FK VáXSyZ S\ORQyZ

]ZLHF]RQ\FK JUDQitowymi belami (architrawa-

PL 3U]HGVWDZLD RWZDUW\ GRP OVNL ] symboli-
cznym ogniskiem domowym – zniczem. Na zniczu
Dunikowski wy

NXá SROVNLH RG]QDF]HQLD ERMRZH

2UGHU .U]\*D *UXQZDOGX OVNL .U]\* 3RZVWD
czy. Na grani

WRZ\PSRGHFLHSU]\S\ORQDFKVWRM

SáDVNLH U]H(E\ SU]HGVWDZLDMFH OVNLH VSRáHF]H

VWZR NRELHW  ] dzieckiem, hutnika, górnika i rol-
nika. Na ze

ZQ WU]Q\FK FLDQDFK XPLHFLá SáDVNR

rze

(E\ L Ráowiowe ryty, które przedVWDZLDM

ZDUW\VW\F]Q\PVNUyFLHG]LHMHSROVNLHJROVND

5]H(ELDU] R]GRELá SRPQLN SRG DUFKLWUDZHP

elementami flory i fauny.

Zadania dla uczniów:

:\MDQLMP\OILOR]RILF]QSURIHVRUD7DGHXV]D.RWDUELskiego (1886-1981):

3U]HV]áRü]DFKRZDQDZSDPL FLMHVWF] FLWHUD(QLHMV]RFL

=ZUyüXZDJ QD]QDMGXMFHVL QD]HZQ WU]Q\FKFLDQDFKS\ORQyZZ\NXWHVFHQ\&R

RQHSU]HGVWDZLDM"

:\REUD(VRELH*HMHVWHU]H(ELDU]HP7ZRLP]DGDQLHPMHVW]DSURMHNWRZDQLHSRPQLND

XSDPL WQLDMFHJRSRZVWDQLDOVNLH]DGDQLHGRGRPXOXEQDSRSRáXGQLRZ\SOHQHU

#

46

=DáF]QLNQU

3RZVWDQLDOVNLH

1.

.WR]RVWDáG\NWDWRUHP,,,3RZVWDQLDOVNLHJR"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.

:\PLHFRQDMPQLHMWU]\PLHMVFRZRFL]ZL]DQH] walkami w,,,3RZVWDQLXOVNLP

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.

:\PLHGRZyGF RGG]LDáyZVSHFMDOQ\FK±JUXSGHVWUXNF\MQ\FKZDOF]F\FKZ III Powstaniu

OVNLP

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.

3RGDMGDW Z\EXFKX,,,3RZVWDQLDOVNLHJR

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.

-DNLHRG]QDF]HQLDRWU]\P\ZDOLSRZVWDF\OVF\":\PLHFRQDMPQLHMGZD

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.

*G]LHZLG]LDáHREUD]SW=Z\FL VNDELWZDSRZVWDFyZOVNLFKSRG*yUZ$QQ\Jerzego
Kossaka?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.

*G]LHE\á]ORNDOL]RZDQ\'RP3ROVNL]ZDQ\WDN*HÄ3RG&KHáPVNLP:LHUFKHP´"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.

5R]ZLQD]Z Ä62.Ïà´

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.

3RGDMGDW\WU]HFK3RZVWDOVNLFK

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.

6NGUHNUXWRZDOLVL QDMPáRGVLSRZVWDF\OVF\"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11.

*G]LHSRZVWDZDá\.RPLWHW\3RPRF\GOD*yUQHJROVND"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.

Czy w

,,,3RZVWDQLXOVNLPZDOF]\OLPDU\QDU]H"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.

-HOLWDNWRJG]LHL pod czyim dowództwem?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.

5R]ZLVNUyW32:*O

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15.

*G]LHSRZVWDáRKDVáRÄ%</,0<-(67(0<% '=,(0<´"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16.

*G]LH WUDILDOL QDMDNW\ZQLHMVL F]áRQNRZLH =ZL]NX 3RODNyZ Z Niemczech po wybuchu

,,ZRMQ\ZLDWRZHM"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

#

47

]DáF]QLNQU

/XGRZHSLHQLOVNLH

Karolinka

3RV]áD.DUROLQNDGRGogolina

3RV]áD.DUROLQNDGRGogolina

$.DUOLF]HN]DQLD.DUOLF]HN]DQL

=IODV]HF]NZLQD

6]áDGR*RJROLQDSU]HGVL SDWU]DáD

6]áDGR*RJROLQDSU]HGVL SDWU]DáD

$QLVL QDVZHJRV\QNDV]\NRZQHJR

1LHREHMU]DáD

3URZDG(*HPQLHGUy*NRKHQZV]HURNLZLDW

3URZDG(*HPQLHGUy*NRKHQZV]HURNLZLDW

=QDMG WDPLQV]HJRV\QHF]NDPLáHJR

&RPLE G]LHUDG

1LHJRPQLHKarliczku, czego po mnie
chcesz?

1LHJRPQLHKarliczku, czego po mnie
chcesz?

-RFKFLMX*SHG]LDáDQLHE\GDFL FKFLDáD
Sam to przeca wiysz.

:UyüVL .DUROLQNRERMDGJRFLH

:UyüVL .DUROLQNRERMDGJRFLH

-RVL MX*QLHwróca, MRVL MX*QLHwróca,

%RFKMHVWQDPRFLH

:UyüVL .DUROLQNRF]HPXLG]LHV]SUHF]"

:UyüVL .DUROLQNRF]HPXLG]LHV]SUHF]"
Nie odpowiem tobie, po swojemu zro

EL

To nie twoja rzecz

* * *

*G\E\PWRMDPLDáD
*G\E\PWRMDPLDáDVNU]\GHáNDMDNJVND

3ROHFLDáDE\PMD]D-DVLHPGROVND

/HF SRQDGJDMHPOHF SRQDGZRG

6]XNDüJG]LHWR-DVLDVURJLHORV\ZLRG

Gwiazdy, moje gwiazdy,
Dajcie swych promyków,

:H]P MHGOD-DVLDZH]P GODJyUQLNyZ

'DM*HPLVZ\FKEODVNyZVáRQNRQDEá NLFLH

1LHFKPyM-DVLRJyUQLNPDVáRQHF]QH*\FLH

6]áDG]LHZHF]ND
6]áDG]LHZHF]NDGRODVHF]ND
Do zielonego, ha, ha, ha

1DSRWNDáDP\OLZHF]ND
Bardzo szwarnego, ha, ha, ha (3x)

Refren:
Gdzie jest ta ulica,
Gdzie jest ten dom,
Gdzie jest ta dziewczyna,
Co kocham ja.

=QDOD]áHPXOLFH

=QDOD]áHPGRP

=QDOD]áHPG]LHZF]\Q 

&RNRFKDPM

0\OLZHF]NXkochaneczku,
Bardzom ci rada, ha, ha, ha (3x)

'DáDE\PFLFKOHED]PDVáHP

$OHPJR]MDGáDKDKDKD[

Refren:
Gdzie jest ta ulica…

-DN*H]MDGáDWR*H]MDGáD

7RPLVL QLHFKZDOKDKDKD[

%RMDNE\PFL ZOHVLHVSRWNDá

7RE\PFL ]DEUDáKDKDKD[

* * *

Opolskie dziouchy

Te opolskie dziouchy, wielkie paradnice,

.D]Dá\VHSRV]\üF]HUZRQHVSyGQLFH
Sia, la, la, sza, la, la, sia, la, la, la, la,la

.D]Dá\VHSRV]\üF]HUZRQHVSyGQLFH

&]HUZRQHVSyGQLFHELDáHzapasnice,

=DGQDPX]\NDVWRMMDNPDQLFH
Sza, la, la ...

6WRMMDNPDQLFHJU\IQLHZ\JOGDM

$OHZWDFXFKáRSFRPSREXWDFKGHSWaM
Ssza, la, la ...

#

48

Karlik

Karliku, Karliku, co tam niesiesz w koszyku,
Karliku, Karliku, co w koszyku mosz?

0DPJRáENyZSRSDU]HKHMSRSDU]H

&KRG(FLHWRZDPSRND* KHMKHMSRND* 

Karliku,

.DUOLNXFRWDPFKRZDV]ZNFLNX

Karliku, Karliku, co ty chowasz tam?
Mam tam pyrlik stalowy, hej, stalowy,
Do roboty gotowy, hej, hej, gotowy.

Karliku, Karliku, co ci po tym pyrliku,
Karliku, Karliku, na co tobie on ?
Jak nim klupna o

FLDQDKHMRFLDQD

7RQDZ JODGRVWDQDKHMKHMGRVWDQD

Karliku,

.DUOLNXFRW\URELáZ5\EQLNX

Karliku,

.DUOLNXFRW\URELáWDP"

Jam tam

G]LRáFK\FDáRZDáKHMFDáRZDá

&DáQRFN WDFRZDáKHMKHMWDFRZDá

* * *

-X*]DFKRG]LF]HUZRQHVáRQHF]NR
-X*]DFKRG]LF]HUZRQHVáRQHF]NR
Za zielonym gajem.

8ERG]\SRZVWDF\OVF\ZRMRZQLF\

,GQDEyMNUZDZ\

=áF]\OLVL GRMHGQHMEU\JDG\

3RZLRGáRLFKVHUFH

$E\RVZRERG]LüFDá\*yUQ\O]HN
I jego granice.

1DJUDQLF\*yUQHJROVND

-HVWWDPSU]HSDüZLHOND

7DPQLHMHGQDSL NQDSDQLHQHF]NDOVND

8WUDFLáDFKáRSFD

Jak nam zacznie wojskowa kapela

=2SRODSL NQLHJUDü

7R ZV]\VF\ SRZVWDF\ E G Z SURVW\P U] -
dzie

1DEDF]QRü]EURQLVWDü

7 SLRVHQN VNáDGDOLSRZVWDF\

OVF\V]HUHJRZF\

:G]LHZL WQDVW\PURF]NXZW\PZLHONLP
powstaniu,

3U]\MDVQ\PPLHVLF]NX

*á ERNDVWXG]LHQND
*á ERNDVWXG]LHQND

*á ERNRNRSDQD

$SU]\QLHM.DVLHND
Jakby malowana.

3U]\VWXG]LHQFHVWDáD

:yG QDELHUDáD
O swoim kochanku

-DVLHNXP\ODáD

*G\E\PFL -DVLHNX

:ZRG]LH]REDF]\áD
Tobym do studzienki

=DWREZVNRF]\áD

1DMSLHUZE\PU]XFLáD

7HQELDá\wianeczek,

&RPVRELHXZLáD

=VDP\FKUy*\F]HN

*á ERNDVWXG]LHQNR

&]\PDPGRFL VNRF]\ü"

7 VNQLü]D-DVLHNLHP

)\FLHVRELHVNUyFLü"

1LHVNRF] GR&LHELH

6WXG]LHQNRJá ERND
Za daleko od dna
I zimna woda twa.

8FDáXM OLVWHN

6]HURNLG ERZ\
Razem z pozdrowieniem

5]XF JRGRZRG\

=DQLHJRVWXG]LHQNR
Do

-DVLHNDPHJR

Powiedz mu ode mnie,

)HF]HNDPQDQLHJR

7HNVW\SLHQLSRU$DygaczOVNLHSLHQL
ludowe, Katowice 1995.

49

W

W

s

s

k

k

a

a

l

l

n

n

y

y

m

m

a

a

m

m

f

f

i

i

t

t

e

e

a

a

t

t

r

r

z

z

e

e

Zagadnienia do omówienia:

1.

Historia amfiteatru.

2.

$PILWHDWUVWDUR*\WQ\LZVSyáF]HVQ\±SRUyZQDQLH

3.

Budowa geologiczna.

Cele ogólne:

µ

]DSR]QDQLHXF]QLyZ]EXGRZVNDOQHJRDPILWHDWUX

µ

NV]WDáWRZDQLH]DLQWHUHVRZDEDGDZF]\FK

µ

]GRE\ZDQLHXPLHM WQRFLGRNRQ\ZDQLDREVHUZDFMLLRSLVX

µ

EXG]HQLHIDVF\QDFMLERJDFWZHPLSL NQHPRWDF]DMFHJRZLDWD

µ

NV]WDáWRZDQLHWUZDá\FKSRVWDZZREHFSU]\URG\

µ

Z\UDELDQLHSRF]XFLDRGSRZLHG]LDOQRFL]DURGRZLVNR

ª

Miejsce:

]DM FLDWHUHQRZHZDPILWHDWU]H

 

Czas realizacji: ok. 1 h

"

Metody i formy pracy: pogadanka, praca indywidualna i grupowa.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QH

GáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\PDWHULDá\GODQDXF]y-

FLHOD]DáF]QLNL



3U]HELHJ]DM ü

% GFZDPILWHDWU]H]DSR]QDMHP\XF]QLyZ]MHJRKLVWRUL=ZUDFDP\XZDJ QDUy*QLFH

Z\VW SXMFH PL G]\ DPILWHDWUHP DQW\F]Q\P D VNDOQ\P 2EVHUZXMF FLDQ  DPILWHDWUX WáXPa-

F]\P\VáXFKDF]RPEXGRZ JHRORJLF]Q0R*HP\]DFK FLüXF]QLyZGRSRV]XNDQLDZSREOLVNLP

OHVLH OLF]QLH Z\VW SXMF\FK VNDPLHOLQ  P F]HUZRQ\P V]ODNLHP : VLHG]LELH 3DUNX

.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´]QDMGXMHVL FLHNDZDHNVSR]\FMDJHRORJLF]QDJáyZQLHVNa-
mielin.

&] üPHU\WRU\F]QD

Amfiteatr skalny

=DSHZQH QLH]Z\NáRü WHJR WHUHQX EOLVNRü

sanktuarium w

*yU]H Z Anny, a przede wszyst-

NLPSRáR*HQLHQDZVFKRGQLHMgreanicy Rzeszy za-

GHF\GRZDá\ *H ZáDG]H KLWOHURZVNLH ]DF] á\ LQWe-

UHVRZDü VL  W\P PLHMVFHP 3RVWDQRZLRQR Z\Eu-

GRZDüWX SRPQLN NX F]FL ZDOF]F\FK LSROHJá\FK

REURFyZQLHPLHFNRFLOVND

W 1934 r. hrabina Elisabeth von Francken-

6LHUVWRUSII ZáDFLFLHOND QLHF]\QQHJR NDPLHQLo-

áRPX ]PXV]RQD ]RVWDáD RGGDü WHQ WHUHQ ZáDG]RP

QLHPLHFNLP1LHE\áDRQD]ZROHQQLF]NSDUWLL+i-

WOHUD -HM P* JUDI Johann, syn Amerykanki oraz

ZQXN PXOWLPLOLRQHUD DPHU\NDVNLHJR Knowltona
z o

EDZ\ SU]HG SU]HODGRZDQLDPL Z\MHFKDá GR

Ameryki w

U3L üODWSy(QLHMKUDELQD] dzie-

üPLUyZQLH*RSXFLáDNUDM

3UDFHSU]\EXGRZLHDPILWHDWUXUR]SRF] á\VL

MX*ZURNX$UFKLWHNFL]%HUOLQDFranz Böh-
mer i Georg

3HWULFK]DSURMHNWRZDOLFDáRüQDRb-

V]DU]H  KD NDPLHQLRáRPX : SODQDFK SU]HZi-

G]LDQR EXGRZ  SRPQLNDPDX]ROHXP DPILWHDWUX

RUD] VFKURQLVND PáRG]LH*RZHJR &DáRü VWDQRZLü

PLDáD VZRLVW SU]HFLZZDJ  GOD annogórskiego
sanktuarium. Planowano tutaj wielkie zgromadze-

QLDOXGRZH2EOLF]RQR*HDPILWHDWUREHMPXMHWy-

VL F\ PLHMVF VLHG]F\FK RUD]  W\VL F\ PLHMVF

50

VWRMF\FK GOD GUX*\Q SRF]WyZ V]WDQGDURZ\FK
i orkiestry.

22 maja 1938 dokonano oficjalnego otwarcia.

2ELHNWWHQQLHFLHV]\áVL V\PSDWLOXGXOVNLHJR

SRQLHZD* XU]G]RQR WX SURSDJDQGRZH XURF]\VWo-

FLR charakterze nazistowsko- nacjonalistycznym.

3R]DNRF]HQLX,,ZRMQ\ZLDWRZHMpomnik–

mauzoleum wysadzono, a na jego miejscu wybu-

GRZDQR 3RPQLN &]\QX 3RZVWDF]HJR SURMHNWX
prof. Xawerego Dunikowskiego; odrestaurowano

WDN*HDPILWHDWU

:ODWDFK35/PLHMVFHWRE\áRUyZQLH*Z\No-

rzystywanie do organizacji masowych imprez
o chara

NWHU]HSROLW\F]Q\P2EHFQLHUyZQLH*VáX*\

MDNR PLHMVFH REFKRGyZ XURF]\VWRFL SDWULRW\Fz-

Q\FKQDV]F]HEOXORNDOQ\PLSDVWZRZ\P

W okresie swojej prezydentury amfiteatr od-

ZLHG]LOL /HFK :Dá VD L Aleksander .ZDQLHZVNL
a

WDN*H SUHPLHU]\ .U]\V]WRI Bielecki i Jerzy Bu-

zek.

* * *

Amfiteatr to odkryta arena o

NV]WDáFLHHOLSV\

OXE NRáD RWRF]RQD QDMF] FLHM Z]QRV]F\PL VL

VFKRGNRZR áDZNDPL GOD ZLG]yZ L SU]H]QDF]RQD
do publicznych pokazów, m.in. walk gladiatorów,

ZDON]G]LNLPL]ZLHU] WDPL%XGRZDWDZ\NV]WDá-

FLáD VL  ] Z\G]LHORQHJR QD IRUXP G]LHG]LFD QD

NWyU\P ZDOF]\OL JODGLDWRU]\ :RNyá G]LHG]LFD

]DF] WRXPLHV]F]DüáDZ\NWyUH]F]DVHPVWDZLDQR

ZNLONXU]GDFKQDXV\SDQ\PZDOH3y(QLHMFDáRü

]DF] WRRWDF]DüPXUHP2VWDWHF]QLHDPILWHDWUVWDá

VL ZLHONLPNRPSOHNVHPUR]U\ZNRZ\P]ZLGRw-

QL PLHV]F]F F] VWR G]LHVLWNL W\VL F\ ZLG]yZ
z wieloma innymi udogodnieniami.

1DMEDUG]LHM]QDQ\PVWDUR*\WQ\PDPILWHDWUHP

MHVW U]\PVNLH .RORVHXP 0LDáR NV]WDáW HOLSV\
o wymia

UDFK  P [  P 1D ]HZQWU] ]QDj-

GRZDá\ VL  WU]\ U] G\ áXNyZ ]áR*RQ\FK ND*G\

RVREQR ] NROXPQ GRU\FNLFK MRVNLFK L NRU\Qc-

NLFK(OLSVDVNáDGDMFDVL ]áXNyZVWDQRZLáD

ZHZQ WU]Q\ REZyG &]WHU\ áXNL RGSRZLDGDMFH

F]WHUHP SURPLHQLRP SURZDG]Lá\ NX ZLHONLHPX

NRU\WDU]RZL RWDF]DMFHPX FDáRü EXGRZOL 3o-

URGNXMHGQHJR]HVNU]\GHáSRGLXP]QDMGRZDáVL
tron dla imperatora, miejsca dla senatorów i rodzi-

Q\LPSHUDWRUD.RORVHXPQLHPLDáRGDFKX:F]a-

VLH GHV]F]X E\áR SU]\NU\ZDQH SU]H] PDU\QDU]\

ROEU]\PLPSáyWQHP

* * *

Geologia amfiteatru

$PILWHDWUWRWDN*HPLHMVFHFLHNDZ\FKREVHr-

wacji geologicznych. W miejscu dawnego kamie-

QLRáRPXZNWyU\PREHFQLHSRáR*RQ\MHVWDPILWe-

DWU Z\GRE\ZDQR ZDSLH -HVW WR VNDáD R barwie

NUHPRZHM ]EXGRZDQD ] Z JODQX ZDSQLD L Rb-

XPDUá\FK V]F]WNyZ RUJDQLF]Q\FK -HM SRZVWDQLH

GDWXMHVL QDRNUHV URGNRZHJRWULDVX3DWU]FQD

FLDQ ZDSLHQQSU]\VFHQLHDPILWHDWUXPR*QDZy-

Uy*QLü NLOND MHGQRVWHN JHRORJLF]Q\FK 1D VDP\P

GROHZLGRF]QHVZDUVWZ\JyUD*G*DVNLH1D]Za-

QRMHWDNRGPLHMVFRZRFL*yUD*G*HOH*FHMZSo-

EOL*X*RJROLQD1DGQLPLQDZ\VRNRFLRN

PRGSRGáR*D]QDMGXMVL ZDUVWZ\terebratulowe.
Nazwa pochodzi od morskich ramienionogów –

WHUHEUDWXO 6SRWNDü Z QLFK PR*QD WDN*H V]NLHOHW\

OLOLRZFyZ 1DMZ\*V] F] ü REHFQLH ]DVáRQL W

UROLQQRFL NU]DF]DVW WZRU] ZDUVWZ\ karcho-

ZLFNLH 1D]ZD SRFKRG]L RG PLHMVFRZRFL Kar-

FKRZLFH7ZRU]MHPDV\ZQHEORNLZDSLHQQHSo-

GDWQHQDHUR]M 'X*DLORüZ\VW SXMF\FKZQLFK
pustek sprzyja rozwojowi procesów krasowych.

-HGQDNJáyZQHMFLDQ\DPILWHDWUXQLHSRZLn-

QR VL  EDGDü ]H Z]JO GyZ EH]SLHF]HVWZD $E\

SU]HOHG]Lü SURILO QDOH*\ NLHURZDü VL  QD V]ODN

F]HUZRQ\3RSU]HMFLXP]DGUHZQLDQ\PL]a-

E\WNRZ\PLWRDOHWDPLZLGDüZDSLHQLH.RURQ Dm-

ILWHDWUX VWDQRZL SU]HSL NQ\ GU]HZRVWDQ EXNRZ\

7XWDMVSRW\NDP\UROLQ\FKURQLRQHEXáDZQLNmie-
czolistny, bluszcz pospolity, kopytnik pospolity

Pytania kontrolne dla uczniów:

.LHG\SRZVWDáDPILWHDWU"-DNLHE\áRMHJRSU]H]QDF]HQLH"-DNIXQNFM SHáQLREHcnie?
Ile miejsc liczy amfiteatr?

-DNDMHVWUy*QLFDPLHG]\DPILWHDWUHPDQW\F]Q\PDVNDOQ\PQD*yU]HZ$QQ\"

#

51

G

G

o

o





c

c

i

i

u

u

–

–

s

s

i

i





d

d

(

(

p

p

o

o

d

d

m

m

y

y

m

m

l

l

i

i





c

c

i

i

e

e

m

m

…

…

Zagadnienia do omówienia:

1.

Drzewo i jego rola w przyrodzie.

2.

'U]HZRMDNRZLDGHNZLHOXZ\GDU]HKLVWRU\F]Q\FK

Cele ogólne:

µ

UR]Uy*QLHQLHSRGVWDZRZ\FKJDWXQNyZGU]HZ

µ

zapoznanie uczniów z

SRM FLHPSLHUQLFD

µ

UR]ZLMDQLHXPLHM WQRFL

−

rozpoznawania drzew,

−

ZVSyáSUDF\Z grupie,

−

obserwacji przyrody,

−

VáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

ª

Miejsce:

]DM FLD]DSODQRZDQRMDNRWHUHQRZH0R*QDMHUHDOL]RZDüQDWHUHQLHNDOZDULL

w

SDUNXRWDF]DMF\PDPILWHDWUEG(ZOHVLH,VWRWQHMHVWDE\Z\EUDüPLHMVFHJG]LH]QDj-

GXMVL VWDUHZLHNRZHGU]HZD

 

Czas realizacji: ok. 3 h

"

Metody i formy pracy: pogadanka, wycieczka, praca indywidualna, grupowa.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHOLFLHGU]HZSU]HZRGQLNLGRR]QDF]DQLDUROLQL]ZLHU]WDWOa-

V\WDP\PLHUQLF]HPWDP\VDPRSU]\OHSQHOXS\ZRVNRZDQ\SDSLHUGX*HNUHGNL

ZLHFRZHIDUE\Z sprayu, ILNVDW\ZDXWUZDODF]GáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\

PDWHULDá\GODQDXF]yFLHOD]DáF]QLNL

&] üPHU\WRU\F]QD

Drzewo

'U]HZDQDOH*GRQDMZL NV]\FKQD]LHPLRr-

ganizmów.

=DGU]HZRX]QDMHVL ND*GUROLQ NWyUDZ

ZLHNX GRMU]Dá\P Z\WZDU]D QD Z\VRNRFL FR QDj-

PQLHM  PHWUyZ QDG SRZLHU]FKQL ]LHPL S G\

]RZRFDPLLQDVLRQDPLOXESNDPLSLF\PL2r-

JDQL]P GU]HZD VNáDGD VL  ] F] FL QDG]LHPQHM

NWyU VWDQRZL SLH L NRURQD NRQDU\ JDá ]LH Oi-

FLH NZLDW\ RZRFH RUD] F] FL SRG]LHPQHM

WMV\VWHPXNRU]HQLRZHJR/LFLHEXGXMW]ZDSa-
rat asymilacyjny, którego zadaniem jest zamiana

REF\FK GOD RUJDQL]PX VNáDGQLNyZ QD VNáDGQLNL
swoiste dla danego organizmu. Proces, który za-

FKRG]L Z OLFLDFK SRGF]DV GQLD QD]\ZD VL  IRWo-

V\QWH] /LFLH GU]HZ Z SURFHVLH IRWRV\QWH]\ So-

FKáDQLDMGZXWOHQHNZ JODLGRVWDUF]DMWOHQXW\P

VDP\PRF]\V]F]DMSRZLHWU]H

'U]HZR MHVW GRPHP GOD ZL NV]RFL OHQ\FK

]ZLHU]W-HJRNV]WDáWLZLHONRü GHF\GXMH R W\P

MDNLH]ZLHU] WD*\MSRGMHJRRVáRQOXEZJ VWZi-

QLHMHJRNRURQ\'ODEDUG]RGX*HMJUXS\]ZLHU]W
jest nie tylko domem, ale spichlerzem.

'U]HZDUHJXOXMELODQVZRGQ\ZSU]\URG]LH

=DUyZQRNRURQ\MDNLNRU]HQLHGU]HZ]DWU]\PXMF

ZRG  GHV]F]RZ FKURQL JOHE  SU]HG Z\SáXNa-

QLHPDW\PVDP\PHUR]M'U]HZDPDM]QDF]F\

ZSá\ZQDNOLPDW6WZLHUG]RQR *HODV\SRZRGXM

]ZL NV]HQLHRSDGyZDWPRVIHU\F]Q\FKQDWHUHQDFK

] QLPL VVLDGXMF\FK 'U]HZD XSL NV]DM NUDMo-
braz.

52



3U]HELHJ]DM ü

1.

*UXS G]LHOLP\QD]HVSRá\1DXF]\FLHOSU]\JRWRZXMHNDUW\]DM üWHUHQRZ\FKGRSUDF\ZWe-

UHQLHOLFLHGU]HZ]GM FLDGU]HZRUD]Z\ELHUDPLHMVFHGRJRGQHGRSU]HSURZDG]HQLD]DM ü
w

]DOH*QRFLRGZ\EUDQHJRWematu.

2.

8F]QLRZLHZ\ELHUDMVSRUyGVLHELHV]HIyZ]HVSRáyZNWyU]\VRGSRZLHG]LDOQL]DVSUDZQ\

SU]HELHJ ]DM ü =HVSRá\ Z\ELHUDM GOD VLHELH QD]Z  NWyUD SRZLQQD QDZL]\ZDü GR QD]Z
miejscowych, np. annogórscy szperacze, itp.

3.

*UXSDXGDMHVL ZWHUHQ1DVW SQLHSURVLP\G]LHFLE\XVLDGá\ZNROH5R]SRF]\QDP\]DM FLD
od pogadanki o drzewach. Nauczyciel prosi poszczególne grupy o odnalezienie w terenie
drzewa, z którego poch

RG]LZU F]RQ\LPOLü1DXF]\FLHOZ\]QDF]DF]DVSRWU]HEQ\QDZy-

NRQDQLH ]DGDQLD ']LHFL SR RGV]XNDQLX Z\SHáQLDM NDUW\ ]H V]F]HJyáRZ FKDUDNWHU\VW\N
drzewa.

4.

1DVW SXMH SUH]HQWDFMD ]DGD 1DVW SQLH ZV]\VF\ XF] VL  UR]SR]QDZDü JDWXQNL GU]HZ
W celu uatrakcyj

QLHQLDQDXNLPR*HP\ZSURZDG]Lü]DEDZ\L gry:

$&DáRüJUXS\G]LHOLP\QDGZD]HVSRá\'OD]HVSRáyZZRGOHJáRFLQLHZL NV]HMQL*Pe-

WU\U\VXMHP\EG(]D]QDF]DP\GZLHPHW\PHW SUDZG\LPHW IDáV]X1DXF]\FLHOE G]LHF]\WDá

]GDQLDNWyUHE GSUDZG]LZHEG(IDáV]\ZH']LHFLSRZ\VáXFKDQLXZ\SRZLHG]LDQHJR]GDQLD
parami z

GZyFK SU]HFLZVWDZQ\FK ]HVSRáyZ ELHJLHP GRFLHUDM GR PHW\ ]SUDZG OXE IDáV]HP

=DZV]HRFHQLDQHMHVW]GDQLH=Z\FL *D]HVSyáNWyU\RGSRZLHG]LDáSRSUDZQLHQDZL NV]OLF]E

S\WD

3U]\NáDGRZHS\WDQLD

1.

%U]R]DQDVWDORZRV]DUNRU

2.

7RMHVWOLüNORQXQDXF]\FLHOSRND]XMHOLüG EX

3.

0RGU]HZ]U]XFDLJá\QD]LP 

B. W

F]DVLHVSDFHUXSRZURWQHJRPR*HP\ZSURVW\VSRVyEVSUDZG]LüZLHG] XF]QLyZ1a-

XF]\FLHO]DWU]\PXMHVL NRáRGDQHJRGU]HZD/Lü]HUZDQ\]GU]HZDZU F]DXF]QLRZLL upewnia

VL  ZG\VNUHWQ\ VSRVyE F]\ ]QD QD]Z  GU]HZD 1DVW SQLH G]LHFNR XVWDZLD VL  SU]\ GU]HZLH
i prze

FKRG]F\NRáRQLHJRJ VLHJRXF]QLRZLHV]HSF]QD]Z ZVND]DQHJRGU]HZD8F]HJHVWHP

potwierdza lub zaprzecza.

3RSU]HMFLXZV]\VWNLFKXF]QLRZLHJáRQRSRGDMQD]Z ZVND]DQHJRGU]HZD=DEDZ W

PR*QDSRZWDU]DüD*GRNRFDVSDFHUXZ\ELHUDMF]DND*G\PUD]HPLQQDRVRE 

C. Zabawa „w zimno i

FLHSáR´

1D NDUWNDFK SDSLHUX XF]QLRZLH ]D]QDF]DM NRQWXU\ VZRMHJR OLFLD 1DVW SQLH QDXF]\FLHO

zbiera kartki z

NRQWXUDPLOLFLLXNáDGDMHQD]LHPL-HGQR] dzieci odchodzi, by pozostali mogli

Z\EUDüZVSyOQ\OLü1DVW SQLHG]LHFNRZUDFDLSUyEXMHRGJDGQüQD]Z OLFLDQS&]\WRMHVW

OLü OLS\" ']LHFL RGSRZLDGDM Z]DOH*QRFLRG SRáR*HQLD NRQWXUXOLFLD zimno SR]D U] GHP

FLHSáR (wU] G]LHJRUFR (obok), wrzeZáDFLZ\OLü

53

=DáF]QLNQU

Pomiary drzewa

'RNRQDMFLHSRPLDUX:DV]HJRGU]HZD8]\VNDQHZ\QLNL]DPLHFLHZ tabeli.

:\VRNRüGU]HZDREOLF]RQDÄPHWRGGUZDOD´

$E\]PLHU]\üZ\VRNRüGU]HZDSU]\JRWXMGZDSURVWHSDW\NLRWDNLHMVDPHMGáXJRFL-e-

den z

SDW\NyZ XVWDZ SRPL G]\ RF]DPL L skieruj go wVWURQ  SQLD QD WZRMHM Z\VRNRFL 'UXJL

SDW\NXVWDZZ]JO GHPSLHUZV]HJRSRGNWHPSURVW\P&RIDMFVL OXE]EOL*DMFGRGU]HZDPu-

VLV]]URELüWDN*HE\ZLHU]FKRáHNWZRMHJRGU]HZDLMHJRSRGVWDZDSRNU\á\VL ]NRFDPLSLRQo-

ZHJRSDW\ND*G\WRRVLJQLHV]]PLHU]RGOHJáRüNWyUDG]LHOLFL RGGU]HZD2GOHJáRüWDWR
wyso

NRüGU]HZD

:\VRNRüGU]HZDREOLF]RQDPHWRGÄNURNyZ´üZLF]HQLHZ\NRQXMRVRE\
Od pnia odmierz 27 kroków. W tym miejscu kolega trzyma ustawiony pionowo patyk. Na-

VW SQLHRGPLHU]MHV]F]HWU]\NURNLSRáy*VL QD]LHPLLSRSURNROHJ E\]D]QDF]\áQDW\F]FH

PLHMVFHNWyUHSRNU\ZDVL ] widocznym w oddDOLZLHU]FKRáNLHPGU]HZD2GFLQHNRGPLHU]RQ\

QDW\F]FHSRPQy*SU]H]:WHQVSRVyEX]\VNDFLHSRPLDUZ\VRNRFL3RGRNRQDQLXRE\GZX
pomiarów porównajcie wyniki,

Mierzenie obwodu i

RNUHOHQLHZLHNXGU]HZD

2EZyG SQLD PLHU]\ VL  WDP PLHUQLF] QD Z\VRNRFL  cm. Wiek drzewa wGX*\P

przybli

*HQLXUyZQ\MHVWOLF]ELHFHQW\PHWUyZREZRGXSRG]LHORQ\FKSU]H]

-DNZ\NRQDüU\VXQHNNRU\"

$E\Z\NRQDüU\VXQHNNRU\SU]\OHSLDP\SDSLHUQDMOHSLHMZRVNRZDQ\WDPVDPRSU]y-

OHSQLERF]FLDQGX*HMNUHGNLZLHFRZHMSRZROLSRFLJDP\ZGyá5XFK\SRZWDU]DP\]Dw-
sze w

W\PVDP\PNLHUXQNX1DMOHSV]HHIHNW\PR*QDX]\VNDüVWRVXMFNRQWUDVW\PL G]\SDSLe-

rem a

NUHGN

Powierzchnia rzutu korony.

=D]QDF]SXQNW\QD]LHPLQDMGDOHMZ\VXQL W\FKJDá ]LRGSQLD

3RZ\NRQDQLXZV]\VWNLFKSRPLDUyZX]XSHáQLMWDEHO 

Nazwa gatunkowa drzewa

:\VRNRüGU]HZD
Obwód drzewa

Wiek drzewa

Powierzchnia korony

Odszukaj w

GRVW SQHMOLWHUDWXU]HR*yU]HZ$QQ\ZD*QH]GDU]HQLDNWyUHPLDá\WXPLHj-

sce i

NWyU\FKZLDGNLHPE\áRWZRMHGU]HZR.

 :\NRQDM RGELWN  OLFLD : W\P FHOX OLü VPDUXMHP\ OXE VSU\VNXMHP\ IDUE SR]RVWa-

ZLDMFFLHQLXWNUyZQZDUVWZ 8PLHV]F]DP\OLüPRNUVWURQGRGRáXQDNDZDáNXF]\VWHJR

SDSLHUXSU]\NU\ZDP\ELEXáDQDVW SQLHSU]\FLVNDP\LRGELMDP\MHJRNV]WDáW3RZ\VFKQL FLX
obrazka utrwalamy go

ILNVDW\ZPR*QDM]DNXSLüZ sklepie zDUW\NXáDPLPDODUVNimi).

:\NRQDMNRSL OLFL6SRVyEMHVWEDUG]RSURVW\:\VWDUF]\SRáR*\üOLüQDNDUWFHSDSLe-

ru i

VSU\VNDüJRIDUEZVSUD\XOXESRPDORZDüIDUE3RFLJQL FLDS dzla wykonujemy zawsze

RGURGNDOLFLDQD]HZQWU]

#

54

=DáF]QLNQU

0LHV]NDF\ODVX

=QDMG(WURS\OHQ\FKVVDNyZL wykonaj ich gipsowe odlewy.

1DMOHSLHMRGFLQL WHODG\]QDMGXMVL ZSREOL*XZRG\QDJOLQLDVW\FKEU]HJDFKGRáyZ'R

SU]\JRWRZDQLDRGOHZXJLSVRZHJRQDOH*\SU]\JRWRZDüJLSVNDUWRQRZHRSDVNLL spinacze biu-

URZHODGRWDF]DP\XIRUPRZDQ]NDUWRQXRSDVNZFLVNDMFMPRFQRZJUXQW1DVW SQLHJLSV
mieszamy z

ZRGGRNRQV\VWHQFMLJ VWHMPLHWDQ\LGHOLNDWQLHZ\SHáQLDP\ODG3RSyáJRG]LQLe

RVWUR*QLH Z\MPLMFLH JLSV UD]HP ] kartonem iSU]\NOHMRQ JOHE : miejscu zamieszkania deli-

NDWQLH F]\FLP\ RGOHZ ]JOHE\ QDMOHSLHM V]F]RWHF]N GR ] EyZ 1DVW SQLH V]XNDP\ Z litera-
turze lub w

LQWHUQHFLHLQIRUPDFMLQDWHPDWQDV]HJR ODGX1DRGZURFLHXPLHV]F]DP\HW\NLHWN

z na

]ZQDV]HJR]ZLHU] FLDRUD]PLHMVFHPLGDWRWU]\PDQHJRRGFisku.

#

55

R

R

e

e

z

z

e

e

r

r

w

w

a

a

t

t

g

g

e

e

o

o

l

l

o

o

g

g

i

i

c

c

z

z

n

n

y

y

„

„

G

G

ó

ó

r

r

a

a





w

w

.

.

A

A

n

n

n

n

y

y

”

”

Zagadnienia do omówienia:

1.

+LVWRULDNDPLHQLRáRPX

2.

:XONDQL]PJDUEXFKHáPVNLHJR

3.

5RG]DMHVNDáZUH]HUZDFLH

4.

6áXS\ED]DOWRZH

5.

Erozja, transport, sedymentacja.

6.

Fauna kredowa.

7.

Etapy rozwoju kaldery wulkanicznej.

8.

Zjawiska krasowe.

9.

Zjawiska i formy hydrotermalne.

10.

3RSLRá\ZXONDQLF]QH

Cele ogólne:

µ

]DSR]QDQLHXF]QLyZ]KLVWRULGDZQHJRNDPLHQLRáRPXED]DOWX

µ

zapoznanie uczniów z zasobami rezerwatu geologicznego,

µ

NV]WDáWRZDQLHXPLHM WQRFL

−

DNW\ZQHJRVáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

−

QDQRV]HQLDRELHNWyZQDPDS 

−

rysowania profili geologicznych,

−

SRSUDZQHJR]DFKRZDQLDVL QDWHUHQDFKFKURQLRQ\FK

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

ª

Miejsce:

VLHG]LED3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´UH]HUZDWJHRORJLF]Q\Ä*yUD

Z$QQ\´

 

Czas realizacji: ok. 2 h

"

Metody i formy pracy:

Z\NáDGSRJDGDQNDZ\FLHF]NDG\GDNW\F]QDSUDFDLQG\ZLGXDl-

na i grupowa, praca plastyczna.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QH

NDUWNL]EORNXNUHGNLGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\

PDWHULDá\GODQDXF]\FLHOD]DáF]QLNL



3U]HELHJ]DM ü

:\FLHF]N UR]SRF]\QDP\ZVLHG]LELH3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUD Z$QQ\´:VDOL

G\GDNW\F]QHM ]RVWDM SRUXV]DQH ]DJDGQLHQLD ]ZL]DQH ] SRGVWDZRZ\PL SRM FLDPL RUD] JHROo-

JLF]QKLVWRULWHUHQX1DVW SQLHSRZ\NáDG]LHXGDMHP\VL GRUH]HUZDWXJHRORJLF]QHJRJG]LH

SRUXV]DMFVL FLH*NG\GDNW\F]QDSR]QDMHP\JHologiczne tajemnice rezerwatu.

&] üPHU\WRU\F]QD

+LVWRULDNDPLHQLRáRPX
-X*ZUHGQLRZLHF]XPLHMVFRZDOXGQRüZy-

NRU]\VW\ZDáD NDPLH ZDSLHQQ\ L ED]DOW Z FHODFK

EXGRZODQ\FK 1DVW SQLH ]DF] WR JR Z\SDODü
w

VWRVDFKSy(QLHMZSU\PLW\ZQ\FKSLHFDFKSROo-

wych, tzw.

PDOHU]DFK2GSRáRZ\;,,ZZ\SDOa-

QLH NDPLHQLD ZDSLHQQHJR áF]RQR ] Z\SDODQLHP

56

FHJá\ZSLHFDFKHNVSORDWRZDQ\FKRNUHVRZRNLOND

UD]\ Z URNX 8*\ZDQ\ SRZV]HFKQLH Z WHFKQLFH

WHUPLQ Z\SDODQLH ZDSQD RNUHOD SURFHV NWyUHJR

FHOHP MHVW GRNRQDQLH UR]NáDGX Z JODQX ZDSQLD

SRG ZSá\ZHP Z\VRNLHM WHPSHUDWXU\ QD WOHQHN

ZDSQLDLGZXWOHQHNZ JOD1DSRF]WNX;9,,,Z
uruchamiano pierwsze palarnie wapna.

1DMVWDUV]\ NDPLHQLRáRP ZDSLHQLD L ED]DOWX

QD *yU]H Z $QQ\ SRFKRG]L ]  U : RNROi-

FDFK G]LVLHMV]HM NDSOLF\ Z 5DIDáD Z *URFLH
Lurdzkiej Tomasz

6SUXFKRWZRU]\áZUNa-

PLHQLRáRP ED]DOWX 1LHGDOHNR ED]DOW HNVSORDWo-
wali bracia

*RHGHFNH ZáDFLFLHOH )\URZHM RG

U1DVW SQHNDPLHQLRáRP\ED]DOWXLZDSLHQLD

]DáR*\OL *OLVNL Z  U L URG]LQD Mulków
w

U)UDQFLV]NDQLHSURZDG]LOLVSyU]ZáDFi-

FLHODPLNDPLHQLRáRPyZSRQLHZD*LFKGDOV]DHNs-

SORDWDFMD]DJUD*DáDNODV]WRURZL3RSU]\PXVRZ\P
opuszczeniu klasztoru przez franciszkanów
w

U]DU]GFZ*yU]HZ$QQ\]RVWDáUDd-

ca regencyjny von

6FKXFNPDQQ NWyU\ QLH SRGMá

*DGQ\FK G]LDáD RJUDQLF]DMF\FK HNVSORDWDFM 
a

ZU F] RGZURWQLH ]H]ZROLá QD ]DáR*HQLH NDPLe-

QLRáRPX Z RJURGDFK NODV]WRUQ\FK 3R SRZURFLH

zakonników w 1887 r. dopiero po 12 latach (1899)

XGDáR VL  LP RGNXSLü WH NDPLHQLRáRP\ NWyUH

G]LDáDá\ Z QDMEOL*V]\P VVLHG]WZLH 3URGXNFMD

ZDSLHQQLF]D QD VNDO  SU]HP\VáRZ UR]ZLQ áD VL

QDSU]HáRPLH;9,,,L;,;ZLHNX=WHJRRNUHVXGR

G]L ]DFKRZDá VL  SLHF V]\ERZ\ Z Krowioku,
w

VVLHG]WZLH DPILWHDWUX Z *yU]H Z $QQ\ .a-

PLHNWyU\WXZ\GRE\ZDQRF] FLRZRZ\SDODQR
na miejscu i sprzedawano w postaci wapna,
a

UHV]W  NDPLHQLD GRZR*RQR NROHMN GR SRUWX

rzecznego w Zdzieszowicach.

W wyniku eksploatacji wapieni i bazaltów

*yUD Z $QQ\ VWDáD VL  RELHNWHP ZLHORNURWQ\FK

EDGD JHRORJLF]Q\FK :\QLNL W\FK EDGD SU]y-

F]\QLá\ VL  GR REM FLD VWR*ND WXIX ZXONDQLF]QHJR

RFKURQSUDZQZODWDFKW\FKXELHJáHJRZLHNX

:UXNáDGVNDá]HVWR*NLHPWXIXZXONDQLFz-

QHJR SRQRZQLH REM WR RFKURQ SUDZQ SRPQLN
przyrody).

:  U Z F] FL GDZQHJR NDPLHQLRáRPX

ED]DOWX L ZDSLHQLD ]RVWDá XWZRU]RQ\ UH]HUZDW

JHRORJLF]Q\ SRG QD]Z Ä*yUD Z $QQ\´ 2G

UWUZDMSUDFH]PLHU]DMFHGRREM FLDRFKUo-

QUH]HUZDWRZFDáHJRNDPLHQLRáomu.

* * *

:XONDQL]P*U]ELHWX&KHáPD
2NRáR  POQ ODW WHPX QD 'ROQ\P OVNX

i

OVNX 2SROVNLP PLDáD PLHMVFH Z]PR*RQD Dk-

W\ZQRüWHNWRQLF]QDZHIHNFLHF]HJRSRZVWDZDá\

OLF]QHXVNRNLVL JDMFHSRQDGNPZJáE]LHPL

8VNRNLWDNLHLVWQLDá\WH*ZUHMRQLH*yU\Z$QQ\

5XFK\ WHNWRQLF]QH WRZDU]\V]FH W\P ZLHONLP

SU]HPLHV]F]HQLRPGRSURZDG]Lá\GRZ\SL WU]HQLD

VNDáUyZQLH*QDSRZLHU]FKQLLXWZRU]HQLDVL Uyw-

QROH*QLNRZHJR]U EX]ZDQHJR*DUEHP&KHáPD.

-HGQRF]HQLH Já ERNLH S NQL FLH VNRUXS\

XPR*OLZLáR SRGQRV]HQLH VL  PDJP\ ] Já ERNRFL

NPZ\ODQLHVL MHMQDSRZLHU]FKQL LXNV]WDá-
towanie szeregu wulkanów, w tym wulkanu na

*yU]HZ$QQ\OLF]FHJRmln lat. Stosunko-

ZRVSRNRMQHLREILWHZ\OHZ\SRWRNyZODZ\ E\á\
przerywane sporadycznie eksplozjami, które wy-

U]XFDá\ ] NUDWHUX FKPXU\ S\áX ZXONDQLF]QHJR
a

WDN*HZL NV]HVWU] S\ODZ\NU]HSQFHZSRZLe-

trzu w postaci bomb i

ODSLOOL0DWHULDáWHQRSDGDá

QDVWURPH]ERF]DVWR*NDWZRU]FZDUVWZ\Z\PLe-

V]DQHJRS\áXLokruchów lawy zwane EUHNFMSi-

URNODVW\F]Q ']L NL WHPX SRZVWDá\ VWR*HN PLDá

EXGRZ  ZDUVWZRZ DGRPLQXMFH SRZáRNL ODZo-

ZHE\á\SU]HG]LHORQHU]DGNLPLZDUVWZDPLSLURNOa-
stycznymi. Taki typ wulkanu, zwany mieszanym

DOER VWUDWRZXONDQHP Z\VW SXMH ZVSyáF]HQLH ZH

:áRV]HFKDMHJRQDMOHSV]\PSU]\NáDGHPMHVW:e-

]XZLXV] /DZD SU]HELMDMF VL  SU]H] ERJDWH

w krze

PLRQN  ZDSLHQLH WULDVX GRSURZDG]DáD GR

LFKSU]HREUD*HQLDUR]SXV]F]DQDNU]HPLRQNDZWy

UQLHNU\VWDOL]RZDáDVL WZRU]Fsoczewy jaspisu.

: Z\QLNX F] FLRZHJR RSUy*QLHQLD SRd-

]LHPQHM NRPRU\ PDJPRZHM QDMZ\*V]D F] ü

VWR*ND ]DSDGáD VL  WZRU]F ZLHONLH ]DJá ELHQLH

V]F]\WRZHM SDUWLL ZXONDQX ]ZDQH NDOGHU ]DJá -

ELHQLHZ]LHPLSRZVWDáHZZ\QLNX]DSDGQL FLDVL

VWR*ND ZXONDQLF]QHJR 2SUyF] VNDá ZXONDQLFz-

Q\FK Z JáE UXQ á\ WDN*H VNDá\ QD NWyU\FK VWDá
wulkan – wysokie, nawet na 100 metrów, bloki
kredowych margli i piaskowców oraz mniejsze
bloki wapieni triasowych. Wiele z nich, dostawszy

VL ZREU EUR]WRSLRQHMODZ\SRGZSá\ZHPZy-

VRNLHM WHPSHUDWXU\ XOHJáR SU]HREUD*HQLRP ]PLe-

QLDMFEDUZ WZDUGRüLF] FLRZRVZyMVNáDGPi-

QHUDOQ\=DSHZQHSU]H]MDNLF]DVQDGQLHNDOGHU\

WZRU]\á\VL MHV]F]HGUREQHZWyUQHVWR*NLGRFKo-

G]LáRGRZ\OHZyZODZ\DOHVWRSQLRZRwulkanizm

]DF]á ]DQLNDü -HV]F]H SU]H] GáXJLH W\VLFOHFLD
w

V]F]HOLQDFKSRG*yUZ$QQ\NU*\á\JRUFH

roztwory

K\GURWHUPDOQH R WHPSHUDWXU]H SRQL*HM

VWRSQL&HOVMXV]DZ\SHáQLDMFGUREQHSXVWNL

Z VNDáDFK V]HUHJLHP PLQHUDáyZ PLQ trydymi-
tem, kalcytem i

ROLZLQHP :VSyáF]HVQ NDOGHU

PR*HP\ REVHUZRZDü QD ZVSRPQLDQ\P MX* :e-
zuwiuszu.

3R ]DNRF]HQLX DNW\ZQRFL ZXONDQLF]QHM

Z\QLRVá\VWR*HNXOHJDáV]\ENLHMHUR]ML1LV]F]HQLX

SRGOHJDá\ WH* VNDá\ RVDGRZH QDG NWyU\PL VL

57

Z]QRVLá 'ODWHJR SRZROL DOH NRQVHNZHQWQLH ]Qi-

NDá\ NROHMQH ZDUVWZ\ VNDOQH ] *U]ELHWX &KHáPD

1DMSLHUZHUR]MLXOHJáDVDPDNDOGHUDD potem rów-

QLH*LVNDá\NUHGRZHQDNWyU\FKVWR*HNE\áUR]Zi-

QL W\/LF]FHRNRáRPOQODWSLDVNLL*ZLU\]DOe-

JDMFH SRG =G]LHV]RZLFDPL ]DZLHUDM RWRF]DNL

NUHG\DZL FMHV]F]HZWHG\LVWQLDáDQD*yU]H Z

$QQ\ V]F]WNRZD SRNU\ZD VNDá NUHGRZ\FK
W

NRFRZ\PHIHNFLHHUR]MDRGVáRQLáDPDV\VNDl-

QHNWyUHSLHUZRWQLHOH*Dá\PLQLPXPPSRQL*HM

yZF]HVQHJR JUXQWX ZDSLHQLH WULDVX QDMJá EV]

VWUHI ]DSDGQL WHMNDOGHU\RUD]NDQDáZXONDQLF]Q\

áF]F\NUDWHU]NRPRUPDJPRZ6NDá\WHVRd-

VáRQL WH Z NLONX QLHF]\QQ\FK NDPLHQLRáRPDFK
w oko

OLF\*yU\Z$QQ\3UDZGRSRGREQLHZW\P

WH*F]DVLHWUZDá\QD*U]ELHFLH&KHáPDLQWHQV\ZQH

SURFHV\ UR]SXV]F]DQLD ZDSLHQL SU]H] NU*FH
w szczelinach wody atmosferyczne, które prowa-

G]GRSRZVWDZDQLDOLF]Q\FKFKRüGUREQ\FKIRUP

NUDVRZ\FKZW\PMDVNL

* * *

5RG]DMHVNDáZUH]HUZDFLH
1D WHUHQLH UH]HUZDWX Z\Uy*QLD VL  SL ü Rd-

mian litologicznych, tj.: bazalty (

QHIHOLQLWEUHNFM

WXIRZRODZRZ ZDSLHQLH PDUJOH SLDVNRZFH
Ska

á\WHUy*QLVL PL G]\VREVSRVREHPSRZVWa-

QLDMDNLVNáDGHPPLQHUDOQ\P=HZ]JO GXQDSo-

FKRG]HQLH PR*QD MH SRG]LHOLü QD RVDGRZH Za-
pienie, margle i piaskowce) oraz wulkaniczne (ba-
zalty, brekcja tufowo-lawowa).

Bazalty

 ± FKDUDNWHU\]XM VL  GX* WZDUGo-

FL PDV\ZQ WHNVWXU VWUXNWXU SRUILURZ
W cie

PQHMPDVLHVNDOQHMZ\VW SXMNU\V]WDá\oli-

winu i piroksenu. Wiek: oligocen.

Brekcja tufowo-lawowa

 ± ]áR*RQD MHVW

z ostro

NUDZ G]LVW\FK bloków nefelinitu (do 20 cm)

oraz ze znacznie rzadszych wrzecionowatych
bomb i

ODSLOOL ] ZLGRF]Q\PL S FKHU]\NDPL SRJa-

]RZ\PL %ORNL L ERPE\ WNZL Z GUREQLHMV]\P

PDWHULDOH SLURNODVW\F]Q\P VNáDGDMF\P VL  ] SLa-

VNyZLS\áyZZXONDQLF]Q\FK:EUHNFMLZ\VW SXM

WH* QLHOLF]QH RNUXFK\ VNDá RVDGRZ\FK ]ZáDV]F]D
kredowych. Wiek: oligocen – miocen.

Wapienie

 ± VNDáD EDUZ\ NUHPRZHM ]EXGo-

ZDQH ] Z JODQX ZDSQLD L REXPDUá\FK V]F]WNyZ
orga

QLF]Q\FK:LHNURGNRZ\WULDV

Margle

 ± VNDá\ WH SRGREQLH MDN ZDSLHQLH

]EXGRZDQHV]Z JODQXZDSQLDRUD]REXPDUá\FK

V]F]WNyZ RUJDQLF]Q\FK (OHPHQWHP RGUy*QLDM-

F\PMHVWLFKEDUZDELDáDL]DZDUWRüZQLHMPLQe-

UDáyZLODVW\FKNWyUHSRZRGXMLFKGREURGG]LHl-

QRü:LHNSy(QDNUHGD

Piaskowce

 ± ]EXGRZDQH V ] UHGQLR]LDUQi-

stego piasku kwarcowego o

VSRLZLHLODVW\P'Rü

OLF]QLH Z\VW SXMH glaukonit i muskowit, rzadziej

VNDOH:LHNSy(QDNUHGD

* * *

6áXS\ED]DOWRZH
&LRV VáXSRZ\ WR VHU\MQH VS NDQLD VNDOQH

o

SHZQHMUHJXODUQRFLSRZVWDáHZ]ZL]NX]HVWy-

JQL FLHP ODZ\ 6S NDQLD WH Z\RGU EQLDM PQLHM

OXEEDUG]LHMUHJXODUQHVáXS\QDMF] FLHMF]ZRUR

V]HFLRERF]QH ]ZDQH WDN*H NROXPQDPL :L NV]H

RGVáRQL FLD UHJXODUQ\FK VáXSyZ ]ZDQH V F] VWR

RUJDQDPL OXE KDUIDPL = XZDJL QD VWRSLH Zy-

NV]WDáFHQLDVáXSyZZ\G]LHODVL LFKWU]\URG]DMH±
regularne, nieregularne i

SVHXGRVáXS\1DSRGVWa-

ZLHREVHUZDFML]PLHQQRFLLFKUHJXODUQRFLZ\Vu-

QL WR WHRUL  ZHGáXJ NWyUHM LP ZL NV]D MHVW RGOe-

JáRü ODZ\ RG SRZLHU]FKQL NRQWDNWX ] LQQ\PL

VNDáDPL OXE DWPRVIHU W\P ZL NV]D MHVW UHJXODr-

QRüVáXSyZ5yZQLH*]DXZD*RQR]DVDG L*VS -

NDQLD XNáDGDM VL  SLRQRZR GR SRZLHU]FKQL VWy-

JQL FLD 3RZ\*V]H SUDZLGáRZRFL SRZRGXM *H
w

SRNU\ZDFK ZXONDQLF]Q\FK NROXPQ\ XáR*RQH

VSLRQRZRLRVLJDMUHGQLF GRPD nawet do
2

P:SRNU\ZDFKODZRZ\FKZ\VW SXMHWDN*H]a-

VDGDL*EOL*HMPLHMVFDHUXSFMLODZZ\VW SXMVáXS\
regularne i nieregularne – im dalej od erupcji, tym

ZL FHM MHVW SVHXGRVáXSyZ 3UDZLGáRZRü WD So-

]ZDODQDXVWDOHQLHNLHUXQNX]NWyUHJRSá\QáSo-
tok lawowy. Natomiast w czopach wulkanicznych

NROXPQ\VGUREQLHMV]HU] GXGRFPUHGQLF\

F] VWRSRZ\JLQDQH wachlarzowo w formy, zwane

Uy*

:\VW SXMFH QD WHUHQLH UH]HUZDWX ED]DOW\

(

QHIHOLQLW\Z\ND]XMFLRVWHUPLF]Q\7UyMERF]QH

OXEV]HFLRERF]QHVáXS\VZ\UD(QLH]Uy*QLFRZDQH
na trzy typy:

 VáXS\ RPDáHM UHGQLF\  FP ]DQu-

U]DMFHVL SRGNWHP±VWRSQLZUy*Q\FKNLe-
runkach – typ ten dominuje w nefelinitach,

VáXS\]ZL]DQH]EORNDPLVNDáRVDGRZ\FK

zatopionymi w

QHIHOLQLFLH XNáDGDMFH VL  SURVWo-

padle do granic tych bloków – stosunkowo nie-

ZLHONLH]QLHUHJXODUQLHZ\NV]WDáFRQ\PLSáDV]F]y-

]QDPLFLDQ

VáXS\RJUXERFLFP]DQXU]DMFHVL

SRGNWHPVWRSQLSU]HFLZVWDZQ\FKD]\PXWDFK

QD1L6]PLDQ D]\PXWXREVHUZXMHVL QDRd-

FLQNX RNRáR  P 7HJR URG]DMX FLRV Z\VW SXMH

ZQDMZ\*V]HMV]F]\WRZHMSDUWLL*yU\Z$nny.

58

Erozja, transport, sedymentacja

2EVHUZXMF UH]HUZDW VSRVWU]HJDP\ Z QLP

Uy*QHVNDá\SRFKRG]HQLDZXONDQLF]QHJRLRVDGo-

ZHJR'RSDWUXMHP\VL ZQLFKZLHOXVWUXNWXUQLo-

VF\FK ]H VRE FLHNDZH LQIRUPDFMH JHRORJLF]QH

*áyZQHSURFHV\NWyUHWRZDU]\V]\á\SRZVWDZDQLX

VNDáRVDGRZ\FKWR

erozja – naturalne zjawisko mechanicznego

niszczenia powierzchni skorupy ziemskiej, zarów-

QR VNDá MDN L JOHE\ SRSU]H] Uy*QH F]\QQLNL ]e-

ZQ WU]QH

transport

±SU]HPLHV]F]DQLHVL PDWHULDáX]D

SRPRFVLá\JUDZLWDFMLQS]HVWRNXPDWHULDáWHQ

PR*HE\üWUDQVSRUWRZDQ\U]HNJG]LHSRGGDZDQ\
jest obróbce mechanicznej;

sedymentacja

±MHVWSURFHVHPRVDG]DQLDVL

PDWHULDáX Z URGRZLVNX =H ]MDZLVNLHP W\P QDj-

F] FLHMPDP\GRF]\QLHQLDZWHG\NLHG\VLáDQo-

QD URGRZLVNDWUDQVSRUWXMFHJRVSDGD'RFKRG]L

ZyZF]DV GR ]U]XFDQLD PDWHULDáX ']L NL VHGy-

PHQWDFML PR*QD G]LVLDM RJOGDü SRW *QH SRNáDG\

VNDáRVDGowych;

Na ilustracji przedstawiono trzy etapy two-

U]HQLD VL  RVDGX : SLHUZV]\P HWDSLH VNDáD Ea-
zaltowa wietrzeje, a

Z Z\QLNX SRFK\áRFL ]ERF]D

PDWHULDá MHVW WUDQVSRUWRZDQ\ GR SRGVWDZ\ FLDQ\

.ROHMQR SRMDZLDMFD VL  RNUHVRZR ZRGD ] RSa-

GyZDWPRVIHU\F]Q\FKWUDQVSRUWXMHPDWHULDáZGyá

MHGQRF]HQLH REUDELDMF JR PHFKDQLF]QLH 6WUu-

PLH NRF]\ VL  PDá QLHFN JG]LH PDWHULDá QD

ZVNXWHN ]ZL NV]HQLD Já ERNRFL WUDFL HQHUJL
i swobodnie

VHG\PHQWXMH1DRGFLQNXSU]HV]áR

PPDWHULDáGUREQLHMHD widoczny osad ma bar-

G]R PDá UHGQLF  ]LDUQD = SURFHVDPL HUR]ML
transportu oraz sedymentacji mamy do czynienia

ZND*G\PURGRZisku.

* * *

Fauna kredowa

Niezbitym dowodem istnienia górnokredo-

wego morza na obszarze województwa opolskiego

MHVW Z\VW SRZDQLH RVDGyZ RUD] IDXQ\ PRUVNLHM

/LF]QLH Z\VW SXMFH EORNL NUHGRZH ]DWRSLRQH
w in

WUX]ML ZGDUFLH VL  Z SRVWDFL ]DVWU]\NX PDWe-

ULDáX PDJPRZHJR Z PDV\ VNDOQH nefelitowej,

PDMUR]PLDU\GRFKRG]FHGRPVoltz (1901)
i

5RGH  SRGDM *H Z WUDNFLH HNVSORDWDFML

napotykano bloki o

GáXJRFL GR  P -HGQDN RG

czasów

9ROW]DQLNWQLHEDGDáSU]\QDOH*QRFLW\FK

VNDáD podane przez niego, jako WXURVNLHJDWXQNL

PDM G]L LQQ QD]Z  L SU]HGH ZV]\VWNLP ]DVL J

stratygraficzny. Dlatego przeprowadzono poszu-

NLZDQLD IDXQ\ NUHGRZHM : RGVáRQL FLX RGNU\WR

Uy*QRURGQ\ ZLDW ]ZLHU]W :\Uy*QLRQR QDVW Su-
jace taksony: Inoceramus cuvieri

 ± PDá* turon

URGNRZ\ L JyUQ\ Subprionocyclus neptuni –

JEND turon górny), Leiostracosia angustata –

JENDWXURQURGNRZ\LJyUQ\Micraster leskei –

MH*RZLHF WXURQ URGNRZ\ L JyUQ\ Orbirhynchia
sp – ramienionóg (turon), Gibbithyris sp – ramie-
nionóg (

WXURQURGNRZ\LNRQLDNGROQ\1DSRd-

stawie odnalezionej fauny margle te uznano za
górnoturo

skie.

* * *

Etapy rozwoju kaldery wulkanicznej

.DOGHUDMHVWWR]DJá ELHQLHSRZVWDáHZZ\Qi-

NX]DSDGQL FLDVL FHQWUDOQHMF] FLVWR*NDZXONa-

QLF]QHJRZPLHMVFHRSUy*QLRQHMNRPRU\PDJPo-

ZHM.DOGHUDQD*yU]HZ$QQ\SRZVWDáDmln

ODW WHPX :WHG\ WR GR ZQ WU]D ZXONDQX ]DZDOLá\

VL  IUDJPHQW\ FLDQ VWR*ND ]áR*RQH ] ED]DOWyZ
i brekcji

WXIRZRODZRZ\FK RUD] GX*H EORNL Za-

SLHQQHJRSRGáR*DQDNWyU\FKUR]ZLQáVL ZXONDQ

3R ]DNRF]HQLX SURFHVyZ ZXONDQLF]Q\FK GáXJo-

WUZDáDHUR]MDGRSURZDG]LáDGRFDáNRZLWHJR]QLVz-

F]HQLDVWR*ND%DUG]LHMRGSRUQHQDHUR]M ED]DOW\
dawnego podziemnego, pionowego komina wul-

NDQLF]QHJR]RVWDá\RGVáRQL WH]PL NNLFKZDSLHQL
i

XIRUPRZDá\ÄSVHXGRVWR*HN´ED]DOWRZ\WZRU]F

tzw. twardzielec

QDNWyU\PREHFQLHVWRMED]\OLND

LNODV]WRU:UH]HUZDFLHJHRORJLF]Q\PZLGDüQDj-

Já EV] F] ü NDOGHU\ SLHUZRWQLH OH*FHM  P

SRQL*HMSRGVWDZ\ZXONDQX

* * *

Zjawiska krasowe

=MDZLVND NUDVRZH WR ]HVSyá SURFHVyZ FKe-

micznych i fizycznych powodowanych przez wo-

G\DWPRVIHU\F]QHSURZDG]F\GRSRZVWDQLDW]Z
form krasowych

 :RGD GHV]F]RZD ZQLNDMFD

ZJáE]LHPLQLHMHVWF]\VWDFKHPLF]QLH6ZQLHM

S\á\ L JD]\ ZFKáRQL WH ] DWPRVIHU\ RUD] ]ZL]NL
chemiczne absorbowane podczas przenikania

SU]H] ZDUVWZ\ SRGáR*D JOHE  ZUyG NWyU\FK

QDMZD*QLHMV]\MHVWGZXWOHQHNZ JOD

: Z\QLNX UR]SXV]F]HQLD GZXWOHQNX Z JOD

w

ZRG]LH WZRU]\ VL  UR]WZyU NZDVX Z JORZHJR

(H

2

CO

3

):

59

5R]WZyUWHQSHQHWUXMFVNDá\ZDSLHQQHURz-

SXV]F]D MH L SRZVWDMH NZDQ\ Z JODQ ZDSQLD
Ca(HCO

3

)

2

5R]WZyU NZDQHJR Z JODQX ZDSQLD Sá\QLH

po powierzchni masywów wapiennych i wnika
w

JáE VNDá ZV]HONLPL QDSRWNDQ\PL QD VZHM GUo-

G]HV]F]HOLQNDPLLVS NDQLDPL:VNXWHNGDOV]HJR

UR]SXV]F]DQLD ZDSLHQLD GUREQD VLHü V]F]HOLQ
i

VS NDVWRSQLRZRSRV]HU]DVL D*ZNRFXGo-

FKRG]LGRLFKSRáF]HQLDLXWZRU]HQLDV\VWHPXNa-

QDáyZ Z\SHáQLRQ\FK SU]HSá\ZDMF SRG FLQLe-
niem hydrostatycz

Q\PZRG

3URFHVFKHPLF]QHJRZ\SáXNLZDQLDJáyZQHJR

EXGXOFD VNDá ZDSLHQQ\FK Z JODQX ZDSQLD QD]y-
wamy – kero

]M.

: PLDU  SRZL NV]DQLD L SRJá ELDQLD VL

V]F]HOLQ Z]UDVWD V]\ENRü SU]HSá\ZX ZRG\
i w

NV]WDáWRZDQLX V]F]HOLQ SRG]LHPQ\FK FRUD]

ZL NV]URO ]DF]\QDRGJU\ZDüPHFKDQLF]QHZy-

P\ZDQLH PDWHULDáX VNDOQHJR 7R ]MDZLVNR QD]y-
wamy

HUR]M

UWAGA!

3URFHV\ UR]SXV]F]DQLD VNDá SU]H] ZRG\ Dt-

mosferyczne to zjawiska krasowe.

6NDá\ XOHJDMFH UR]SXV]F]DQLX SU]H] ZRG\

DWPRVIHU\F]QHWRVNDá\NUDVRZLeMFH

* * *

Zjawiska i formy hydrotermalne

3U]HMDZHP Z\VW SRZDQLD wulkanizmu jest

REHFQRüjaspisu porcelanowego. Jest to osadowa

VNDáD NU]HPLRQNRZD R barwie brunatnej, czerwo-

QHMOXE]LHORQHM%DUZ VZ]DZG]L F]DZLHOXGo-

PLHV]NRP PLQHUDOQ\P &KDUDNWHU\]XMH VL  GX*

WZDUGRFL Z\QRV]F  Z G]LHVL FLRVWRSQLRZHM
skali

0RKVD ,QQH ZáDFLZRFL FKDUDNWHU\]XMFH

VNDá  WR chemizm (SiO

2

 U\VD ELDáD SU]HáDP

PXV]ORZ\áXSOiZRüEUDN

7ZRU]\RQDIRUP VRF]HZNRZDW]EXGRZa-

Q ] MDVQREU]RZHJR MDVSLVX SRUFHODQRZHJR :i-

GRF]QDMHVWZ\UD(QDIOXLGDOQDWHNVWXUDZVND]XMFD

QD SU]HPLHV]F]DQLH VL  XSá\QQLRQHM PDV\ RUD]

OLF]QH OLQLRZR XáR*RQH S FKHU]\NL WZRU]FH Ze-

ZQWU]VNDá\OHNNRSRURZDWHZDUVWHZNL2GJáyw-

nej

VRF]HZ\RGFKRG]FLHQNLH*\áNLMDVSLVXintru-

GXMFH Z JáE ZDSLHQL Z]GáX* SRZLHU]FKQL Xáa-
wicenia

 -DVSLV\ SRUFHODQRZH SRZVWDM ]Z\NOH

w

Z\QLNX VSLHNDQLD VNDá LODVW\FK Z NRQWDNFLH

z

ODZ : RPDZLDQHM soczewie nie stwierdzono

]ZL]NXSU]HVWU]HQQHJRMDSLVX]ODZ:\GDMHVL

]DWHP*HVNDáDWDSRZVWDáDZQDVW SVWZLHUHDNFML

JRUF\FK UR]WZRUyZ hydrotermalnych, zawieraj-
cych SiO

2

 ] PDUJOLVW SDUWL ZDSLHQL WULDVRZ\FK

'RSURZDG]LáRWRGRRGZDSQLHQLDLXSODVW\F]QLHQLD

PDUJOLRUD]Z]ERJDFHQLDLFKZNU]HPLRQN 

:VS NDQLDFKnefelinitu i w brekcji tufowo–

ODZRZHMZ\VW SXMtrydymit, krzemionka i kalcyt.

,FK REHFQRü ZLDGF]\ RSRZXONDQLF]QHM G]LDáDl-

QRFLJRUcych roztworów hydrotermalnych.

* * *

3RSLRá\ZXONDQLF]QH
:Z\QLNXEDUG]RGX*HJRFLQLHQLDZXONDQ\

HNVSOR]\ZQH HNVPLWXM SRSLRá\ Z\VRNR Z JyU 

0DWHULDá Z\U]XFDQ\ Z SRZLHWU]H SU]H] NRPLQ

ZXONDQLF]Q\MHVWSU]HSHáQLRQ\S FKHU]\NDPLJD]X

:PRPHQFLH]PQLHMV]HQLDFLQLHQLDEDUG]RV]\b-

NRVL UR]SU *DLSRZRGXMHUR]S\OHQLHPDJP\QD

PLOLDUG\ PDá\FK F]VWHN : WHQ VSRVyE SRZVWDá\

SRSLyáZXONDQLF]Q\SU]HPLHV]F]DVL ZSRZLHWU]X

Z GUXMHQDRGOHJáRü]DOH*QRGMHJRFL *DUXZáa-

FLZHJRRUD]SU GNRFLZLDWUX&]DVDPLE\ZDWDN

*H]QDMGXMHP\SRSLRá\ZXONDQLF]QHVHWNLNLORPe-
trów poza obszarem erupcji wulkanicznej. Po

XSá\ZLH F]DVX PDWHULDá SLURNODVW\F]Q\ RSDGD
i

WZRU]\ QDSU]HPLDQOHJáHZDUVWZ\SRSLRáyZ ] Oa-

Z 3RSLRá\ ZUD] ] JRUF\PL JD]DPL PRJ WZo-

U]\ü FKPXU\ SLURNODVW\F]QH NWyUH VSá\ZDMF SR

]ERF]DFKZXONDQXQLV]F]ZV]\VWNRFRQDSRWNDM
na drodze.

=ERF]D UH]HUZDWX Z ZLHOX PLHMVFDFK V So-

kryte tufem wulkanicznym, który tworzy miej-

VFDPL NLONXPHWURZ SRNU\Z  0DWHULDá WHQ MHVW

GRü PRFQR Z\PLHV]DQ\ ] RVWURNUDZ G]LVW\PL
fragmentami skalnymi (bomby wulkaniczne, ba-
zalty,

ODSLOOH ± GUREQH IUDJPHQW\ ODZ\ 3RNU\Z

W QD]\ZDP\ EUHNFM WXIRZR±ODZRZ zlepione

RVWURNUDZ G]LVWH IUDJPHQW\ VNDá ZXONDQLF]Q\FK).

%ORNLLERPE\WNZLZGUREQLHMV]\PPDWHULDOHSi-

URNODVW\F]Q\PVNáDGDMF\PVL ]SLDVNyZLS\áyZ

ZXONDQLF]Q\FK : REU ELH VNDá ZXONDQLF]Q\FK

Z\VW SXM UyZQLH* OLF]QH IUDJPHQW\ VNDá RVDGo-

Z\FK]ZáDV]F]DNUHGRZ\FK

60

=DáF]QLNQU

Rezerwat geologiczny „

*yUDZ$QQ\”

1.

&RWRVSURFHV\ZXONDQLF]QH"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.

-DNSRZVWDMVáXS\ZXONDQLF]QH"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.

:\PLHSR]QDQHZUH]HUZDFLHVNDá\RUD]SRG]LHOMHZHGáXJNODV\ILNDFML

osadowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

wulkaniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

metamorficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.

-DNLH]QDV]VNDPLHQLDáRFLZLDGF]FHRZ\VW SRZDQLXPRU]DNUHGRZHJR"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.

.LHG\QD*yU]HZ$QQ\PLHOLP\GRF]\QLHQLD]HUXSFMZXONDQLF]Q"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.

:\PLHSU]\NáDG\HUR]MLWUDQVSRUWXLVHG\PHQWDFML

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.

&RWRMHVWMDVSLVLZMDNLFKZDUXQNDFKSRZVWDá"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.

:\PLH]QDQH&LSURFHV\HUR]MLLRGSRZLHG]QDS\WDQLH&]\WH]MDZLVNDVSRZV]HFKQHQD
naszym obsza

U]H"8]DVDGQLMVZRMRGSRZLHG(

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9.

*G]LHZUH]HUZDFLHPR*QD]DREVHUZRZDüNRQWDNWZDSLHQL]ED]DOWHP"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10.

Naszkicuj profil tego kontaktu.

11.

-DNSRZVWDMSLDVNRZFH"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.

1DU\VXMXSURV]F]RQ\SURILOSRG]LDáXHU\PH]R]RLF]QHM

#

61

I

I

t

t

y

y

m

m

o

o

*

*

e

e

s

s

z

z

z

z

o

o

s

s

t

t

a

a

ü

ü

L

L

i

i

n

n

n

n

e

e

u

u

s

s

z

z

e

e

m

m

Zagadnienia do omówienia:

1.

/LQQHXV]±WZyUFDZVSyáF]HVQHMERWDQLNL

2.

Zbieranie i konserwowanie okazów zielnikowych.

3.

5ROLQ\3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´

Cele ogólne:

µ

SR]QDQLHSRVSROLW\FKJDWXQNyZUROLQ

µ

XWUZDOHQLHSRM üURG]DMJDWXQHNWDNVRQRPLD

µ

UR]ZLMDQLHXPLHM WQRFL

−

UR]SR]QDZDQLDUROLQ

−

VSRU]G]DQLD]LHOQLND

−

obserwacji przyrody,

−

pracy twórczej,

−

DNW\ZQHJRVáXFKDQLD]H]UR]XPLHP

ª

Miejsce: zaj

FLD]DSODQRZDQRMDNRWHUHQRZH0R*QDMHUHDOL]RZDüQDWHUHQDFK]LHORQ\FK

ZRNyá*yU\Z$QQ\,VWRWQHMHVWDE\Z\EUDüPLHMVFHJG]LH]QDMGXMHVL GX*DLORüUo-

OLQNZLDWRZ\FK1DXF]\FLHOPR*HVNRU]\VWDü] pomocy pracowników Parku Krajobra-

]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´SRXSU]HGQLP]JáRV]HQLX

 

Czas realizacji: ok. 3 h

"

Metody i formy pracy: wycieczka dydaktyczna, praca indywidualna.



0DWHULDá\ G\GDNW\F]QH SU]HZRGQLNL ] NOXF]DPL GR R]QDF]DQLD UROLQ HQF\NORSHGLH

NLHV]RQNRZHDSDUDW\IRWRJUDILF]QHOXS\EORNU\VXQNRZ\GX*\JD]HW\SDSLHUNUHGNL

GáXJRSLV\SRdNáDGNLSRGNDUW\SUDF\PDWHULDá\GODQDXF]\FLHOD]DáF]QLNL



3U]HELHJ]DM ü

1DXF]\FLHOZ\ELHUDPLHMVFHGRJRGQHGRSU]HSURZDG]HQLD]DM üZ terenie. Po zapoznaniu

z

FHODPL]DM üQDXF]\FLHOSU]\EOL*DXF]QLRPV\OZHWN Linneusza. Nauczyciel rozdaje karty pra-

cy i

XVWDODF]DV]DM ü

&] üPHU\WRU\F]QD

Karol Linneusz (23.05.1707- 10.01.1778)

1LH]Z\NOH ZD*QD SRVWDü V]HURNR ]QDQD

przyrodnikom, jednak dla innych ludzi zapomnia-

QD%\áQLHW\ONR]QDNRPLW\PERWDQLNLHPL]QDZF

QD]Z DOH SU]HGH ZV]\VWNLP F]áRZLHNLHP NWyU\

ZSURZDG]Lá QD]HZQLFWZR X*\ZDQH SR G]LH G]i-
siejszy.

/LQQHXV] VNDWDORJRZDá RN  UROLQ

i

 ]ZLHU]W 3U]HG Linneuszem nazewnictwo

Z\SURZDG]DQR Z Uy*Q\ VSRVyE QLHMHGQRNURWQLH

E\á\WRQD]Z\Z\MWNRZRGáXJLH'RGDWNRZRSo-

WU]HE  Z\SUDFRZDQLD GREU]H IXQNFMRQXMFHJR

V\VWHPX WDNVRQRPLF]QHJR SRJá ELDá IDNW OLF]QHJR

RGNU\FLD QLH]QDQ\FK ZF]HQLHM UROLQ L ]ZLHU]W

%RWDQLN ZSURZDG]Lá V\VWHP RSDUW\ QD SRG]LDOH

SRG Z]JO GHP EXGRZ\ RUJDQyZ SáFLRZ\FK L LFK

UR]PLHV]F]HQLX ZHZQWU] NZLDWyZ .D*GHPX Ja-

WXQNRZL SU]\SLVDá GZXF]áRQRZD QD]Z  ]áR*RQ
z

QD]Z\ URG]DMRZHM SLVDQHM GX* OLWHU L HSLWHWX

JDWXQNRZHJR 3RJUXSRZDá JDWXQNL Z NDWHJRULH

]ZDQHURG]DMDPLNWyUHáF]\áZZ\*V]HNDWHJRULH

62

RSDUWH QD SRGRELHVWZLH U] G\ JURPDG\ NUyOe-
stwa.

Opracowany przez tego naukowca system

NODV\ILNDFML RUJDQL]PyZ GRF]HNDá VL  OLF]Q\FK

]PLDQMHGQDNMHJR]U E\VWDQRZLRGSU]HV]áR

ODWSRGVWDZ GRUR]ZRMXQDXNELologicznych.

* * *

- ]\NERWDQLNLNV]WDáWRZDáVL ZFLJXZLe-

NyZ1D]Z\SLHUZRWQHUROLQQDZL]\ZDá\GRLFK

ZáDFLZRFL PHG\F]Q\FK F]\ UROQLF]\FK :VSyá-

F]HVQHQD]Z\UROLQPDMEDUG]RUy*QHSRFKRG]e-

QLH1DMVWDUV]HQD]Z\Z\ZRG]VL ] klasycznych

G]LHá JUHFNLFK LáDFLVNLFK 8VWDOHQLH ]QDF]HQLD

QD]Z\ QLH MHVW MHGQDN SURVWH ]H Z]JO GX QD ]E\W
ogólne opisy rodzaju. W

UHGQLRZLHF]XQDGDZDQR

UROLQRP QD]Z\ QDZL]XMF JáyZQLH GR LFK Eu-

GRZ\ PRUIRORJLF]QHM PLHMVFD Z\VW SRZDQLD OXE

ZáDFLZRFLOHF]QLF]\FK&] VWRQDGDZDQRQD]Z\

RGZRáXMFH VL  GR SRVWDFL ELEOLMQ\FK L mitologi–
cznych. Natomiast w XVII

Z]DF] WRVWRVRZDüQa-

]Z\ ]DF]HUSQL WH ]M ]\NyZ QDURGRZ\FK : XIX
i XX wieku nazwy wyprowadzano od nazwisk od-
krywców lub ich mecenasów i ich bliskich, a ta

N*H

nazw geograficznych i

URGRZLVND UROLQ\ 7DN

ZL F PyZLF RQD]ZLH áDFLVNLHM PXVLP\ VRELH

]GDZDüVSUDZ *HX*\ZDP\RNUHOHQLDSRWRF]Qe-

JR 3UDZLGáRZ\P RNUHOHQLHP SRZLQQD E\ü ÄQa-

]ZD ]ODW\QL]RZDQD´ 3U]\NáDGHP QDMVWDUV]HM Qa-
zwy jest Tragopogon, (

NR]LEUyGUROLQ\RSLVDQHM

przez Teofrasta i Pliniusza Starszego. Jest to na-

]ZD ]áR*RQD ]GZyFK F]áRQyZ 7UDJRV  NR]LRá
i pogon = broda

5ROLQDZ\WZDU]DZ\GDWQ\SXFK

NLHOLFKRZ\NWyU\VWDUR*\WQ\PNRMDU]\áVL ]NR]L

EURG .R]LEUyG áNRZ\ Z\VW SXMH F] VWR
w naszym parku, preferuje gleby wapienne,

*\]QH

5ROLQDWDVSHáQLDURO ]HJDUDELRORJLF]QHJR0La-

QRZLFLH Z VáRQHF]Q SRJRG  NZLDW\ RWZDUWH V
tylko do godziny 14.00.

5ROLQDNWyUDURQLHZ parku na murach wa-

piennych Cymbalaria muralis

]RVWDáDWDNQD]ZDQD

ZáDQLHSU]H]Linneusza. Nazwa rodzajowa tej ro-

OLQ\SRFKRG]LRGFKDUDNWHU\VW\F]QHJRNV]WDáWXOi-

FLSU]\SRPLQDMFHJRF\PEDá\DOERWDOHU]HSHUNu-

V\MQH=RVWDáDXWZRU]RQDRGJUHFNLHJRVáRZDkym-
balon,

 R]QDF]DMFHJR F\PEDá\ 1DWRPLDVW QD]ZD

JDWXQNRZDQDZL]XMHGRVLHGOLVNDàDFLVNLH Váo-
wo muralis

R]QDF]DPXURZ\F]\OLURVQF\QDOXE

SU]\ PXUDFK 5ROLQD WD URQLH QD PXUDFK
w szczelinach skalnych.

Natomiast

*URQRYLXVQDF]HüLinneusza je-

JRXOXELRQUROLQziPR]LyáQD]ZDá Linnaea.

&\NRULD SRGUy*QLN ± QD]ZD ]ODW\QL]RZDQD

Cichorium intybus. Nazwa rodzajowa pochodzi od

VáRZDJUHFNLHJRNLR LG L choros = pole. Nazwa

UROLQ\ QDZL]XMH UyZQLH* GR PLHMVF Z\VW SRZa-

QLD F\NRULL NWyUD PDVRZR URQLH SU]\ GURJDFK
Polska nazwa

SRGUy*QLN jeszcze lepiej pokazuje

]GROQRFLPDVRZHJRSU]HPLHV]F]DQLDVL JDWXQNX

Z]GáX* GUyJ LZV]HONLFK QLHX*\WNyZ 6WRUF]\N
(Listera)

 VZRM QD]Z  ]DZG]L F]D DQJLHOVNLHPX

pierwszemu paleozoologowi Martinowi Listowi,

]DMPXMFHPX VL  VNDPLHOLQDPL 1LHNWyUH QD]Z\

XOHJDá\ ]PLDQRP 3U]\NáDGHP PR*H E\ü ]QDQD
wszystkim konwalia majowa. Obecna nazwa zla-
tynizowana to Convallaria majalis. Jednak
w

UHGQLRZLHF]X UROLQ  W QD]\ZDQR Lilium

convallium

FR R]QDF]DáR OLOL  ]GROLQ\ L QDZL]y-

ZDáRGRPLHMVFDMHMZ\VW SRZDQLD

* * *

Taksonomia

WRQDXND]DMPXMFDVL NODV\Ii-

kowaniem (grupowaniem) gatunków, ich opisy-
waniem i tworzeniem jednostek systematycznych.

Gatunek – podstawowa jednostka w syste-

ma

W\FH *\Z\FK RUJDQL]PyZ 2EHMPXMH RVREQLNL

o cechach zgodnych z wzorem opisanym przez
odkrywców po raz pierwszy. Osobniki te blisko ze

VRE VSRNUHZQLRQH V SRGREQH GR VLHELH L PRJ

VL  ]H VRE NU]\*RZDü 1D]ZD ND*GHJR JDWXQNX

VNáDGD VL  ] QD]Z\ URG]DMRZHM L JDWXQNRwej, np.

JR(G]LN NDUWX]HN JR(G]LN NURSNRZDQ\ JR(G]LN
pyszny.

Rodzaj – jednostka systematyczna, obejmu-

MFD EOLVNR VSRNUHZQLRQH ]H VRE JDWXQNL QS

JR(G]LN

Rodzina – jednostka systematyczna obej-

PXMFDVSRNUHZQLRQH]HVREURG]DMHQSGRJR(-

G]LNRZDW\FK]DOLF]P\JR(G]LNLmydlnice, firletki,
rogownice, gwiazdnice…

63

=DáF]QLNQU

Poznajemy gatunki roslin

 =QDMG(  UROLQ\ NWyU\FK QD]Z QLH ]QDV] =UyE LP ]GM FLH 3RGREQLH MDN F]\QLá WR

/LQQHXV]QDGDMLPZáDVQHGZXZ\UD]RZHQD]Z\=DSLV]MHSRQL*HM

a)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2GV]XNDMQD]ZDQHSU]H]&LHELHUROLQ\ZSU]HZRGQLNXGRR]QDF]DQLDUROLQL zweryfikuj

VZRMHQD]Z\6SUyEXM]QDOH(üFHFK UROLQ\OXEQD]ZLVNRRGNU\ZF\NWyUHGDá\SRF]WHNQD]ZLH
np.

farbownik lekarski

± , F]áRQ QD]Z\ IDUERZQLN ER UROLQD ]DZLHUD FLHPQRSXUSXURZ\

EDUZQLNNWyU\GDZQLHMVáX*\áGREDUZLHQLDWNDQLQ,,F]áRQQD]Z\OHNDUVNLERPDZáDFLZRFL
lecznicze.

]LDUQRSáRQ ZLRVHQQ\ ± , F]áRQ QD]Z\ ]LDUQRSáRQ ± ER Z\WZDU]D SRG]LHPQH EXOZNL

w

NV]WDáFLH]LDrQD,,F]áRQQD]Z\ZLRVHQQ\±ERNZLWQLHZLRVQ

:VND]yZHNV]XNDMWH*ZQD]ZLHáDFLVNLHM

:\ELHU]VSRUyGW\FKUROLQMHGQNWyUDQDMEDUG]LHMFL ]DIDVF\QRZDáD3U]\MU]\MVL MHM

bardzo wnikliwie i

Z\NRQDMU\VXQNLSRNURMXRUD]VDPHJRNZLDWX2SLV]MZHGáXJ]DáF]RQHJR

schematu:

Nazwa polska: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1D]ZDáDFLVND

3RNUyMUROLQD]LHOQDUR]HVáDQDOXESRGQRV]FDVL N SNRZDSQFD

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

:\VRNRü

Kolor kwiatów: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

:LHONRüNZLDWX

.RORUOLFL

/Lü SRMHG\QF]\ LJLHáNRZ\ UyZQRZVNL ODQFHWRZDW\ MDMRZDW\ QHUNRZDW\ áRSDWNRZDW\

VWU]DáNRZDW\

/Lü]áR*RQ\WUyMOLVWQ\GáRQLDVWR]áR*RQ\parzysto SLHU]DVWR]áR*RQ\L nieparzysto SLHU]DVWR]áo-

*RQ\

#

64

'áXJRüLV]HURNRüOLFLD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8QHUZLHQLHOLFLDGáRQLDVWHUyZQROHJáHáXNRZDWHSLHU]DVWH

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8áR*HQLHOLFLQDáRG\G]HVNU WROHJáHQDSU]HFLZOHJáHQDNU]\*RNyáNRZH

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

 1D NRQLHF ZDV]HM Z\FLHF]NL ]ELHU]  SRVSROLW\FK UROLQ ZFHOX Z\NRQDQLD PDáHJR

zielnika. Skorzystaj z

SRQL*V]\ch wskazówek:

-

SR]\VNDMFDáHUROLQ\

-

SU]HGZáR*HQLHPGRSUDV\MHOLQLHSRVLDGDV]SUDV\VNRU]\VWDMQS]NVL*HNFHJLHáOXE

LQQ\FKFL *NLFKSU]HGPLRWyZUROLQ SáXF]HP\ZFHOXXVXQL FLD]DQLHF]\V]F]HRUD]
owadów i

LQQ\FKRUJDQL]PyZ]DPLHV]NXMF\FKUROLQ 

-

UROLQ  XNáDGDP\ QD GZyFK ZDUVWZDFK ELEXá\ OXE JD]HW QLH QDGDM VL  NRORURZH
na niej kolejne warstwy papieru i

QDVW SQUROLQ D*GRG]LHVL FLX

-

MHOLUROLQDMHVW]E\WGX*DPR*QDMSU]HFLüQDF] FL

-

UROLQ\ SRSU]HNáDGDQH SDSLHUDPL SU]\FLVNDP\ L co 3 dni wymieniamy arkusze.
Po 2-3 tygo

GQLDFKUROLQ\E GVXFKH

-

Z\VXV]RQHUROLQ\SU]\PRFRZXMHP\GRNDUWNLSDSLHUXRUD]Z\NRQXMHP\LGRáF]DP\
opis z

QD]ZSROVNLáDFLVNPLHMVFHPLGDW]ELRUX

65

N

N

a

a

s

s

z

z

l

l

a

a

k

k

u

u

k

k

a

a

l

l

w

w

a

a

r

r

y

y

j

j

s

s

k

k

i

i

m

m

Zagadnienia do omówienia:

1.

Kalwaria – miejscem pielgrzymowania.

2.

Historia kalwarii annogórskiej.

3.

Legendy o fundatorach kalwarii – rodzinie de Gaschin.

4.

6]ODNNDOZDU\MVNL±SOHQHURZH]DM FLDSODVW\F]QH

Cele ogólne:

µ

zapoznanie uczniów z

KLVWRULEXGRZ\NDlwarii przez wiernych,

µ

ukazanie historii kalwarii annogórskiej,

µ

zapoznanie uczniów z rozmieszczeniem obiektów na kalwarii,

µ

UR]ZLMDQLHZ\REUD(QLLXPLHM WQRFLSUDF\]ZáDVQ\PFLDáHPdrama),

µ

NV]WDáWRZDQLHXPLHM WQRFL

−

QDQRV]HQLDRELHNWyZQDPDS 

−

ZVSyáSUDF\Z grupie,

−

rysowania martwej natury,

−

VáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

ª

Miejsce:

NDOZDULD±UR]SRF] FLHSU]\NRFLHOHZL WHJR.U]\*D

 

Czas realizacji: ok. 2 h

"

Metody i formy pracy:

Z\NáDG]DM FLDWHUHQRZHSRJDGDQNDSUDFDLQG\ZLGXDOQDLJUu-

powa, praca plastyczna, drama.



0DWHULDá\G\GDNW\F]QHkartki zEORNXNUHGNLGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\

PDWHULDá\GODQDXF]\FLHOD]DáF]QLNL



3U]HELHJ]DM ü

Nauczyciel zapoznaje uczniów z

SRM FLHPNDOZDULLRUD]]HVNUyWHPLQIRUPDFMLGRW\F]F\P

annogórskiej kalwarii. Przedstawia

XF]QLRPPDSN NDOZDULLWDEOLFDSU]HG'RPHP3LHOJU]\PD

OXEZURGNXSXEOLNDFMLLZVSyOQLH]QLPLRGQDMGXMHQDMSRSXODUQLHMV]HNDSOLFH:\ELHUDMNLOND

GRNWyU\FKVL XGDG]0R*QD]DEUDü]NODV]WRUXOXE]'RPX3LHOJU]\PDNOXF]HGRNDSOLF3U]HG

MHGQ ]NDSOLF QDVW SXMH NROHMQD F] ü ZNWyUHM XF]QLRZLH SU]HGVWDZL OHJHQG\ ]ZL]DQH
z

NDOZDUL:WHUHQLHPR*QDUyZQLH*]RUJDQL]RZDüSOHQHUPDODUVNL

&] üPHU\WRU\F]QD

Kalwaria

MHVWWR]HVSyáNRFLRáyZ lub kaplic

V\PEROL]XMF\FKVWDFMH0 NL3DVNLHM%XGXMHVL

M ]D]Z\F]DM QD wzgórzach WDN E\ SU]\SRPLQDáD

VZ\PSRáR*HQLHP-HUR]ROLP .

:F]DVLHJG\GRVW SGRÄZL WHJRPLDVWD-e-

UX]DOHP´ E\á XWUXGQLRQ\ SLHOJU]\PXMF do takiej

NDOZDULLPR*QDE\áRX]\VNDüWDNLHVDPH odpusty,
jak w czasie pielgrzymki do Jerozolimy.

Najstarsza w

(XURSLH NDOZDULD SRZVWDáD

w latach 1405-1420 w

+LV]SDQLL NRáR .RUGRE\

z inicjatywy dominikanina Alwarusa. Nieco pó

(-

QLHM ]DF] á\ RQH SRZVWDZDü QD WHUHQLH 1LHPLHF
i

:áRFK3RRNUHVLHreformacji]QyZZUyFLá]DSDá

66

GR LFK EXGRZDQLD %\áR WR WH* ]ZL]DQH ] roz-

ZRMHP SRER*QRFL SDV\MQHM GR F]HJR SU]\F]\QLá

VL  VZ\PL SXEOLNDFMDPL ]NRFD ;9, Z $GULDQ

&\UXV -HJR G]LHáD ZNWyU\FK RSLV\ZDá =LHPL

ZL W w czasach ChrystusaVWDá\VL ERG(FHPGR
tworzenia tego typu miejsc pielgrzymkowych.

3LHUZV]NDOZDULZ3ROVFHMHVWKalwaria Zebrzy-

dowska

 ]DáR*RQD ] inicjatywy 0LNRáDMD =HEU]y-

dowskiego w 1602 roku.

.DOZDULH ]DZLHUDá\ Uy*QH OLF]E\ VWDFML RG

NLONX GR NLONXG]LHVL FLX :UD] ] rozwojem nabo-

*HVWZD GURJL NU]\*RZHM VWDFMH 0 NL 3DVNLHM ±
w

OLF]ELH±]DF] á\E\üXPLHV]F]DQHWDN*HZH

ZQ WU]DFKNoFLRáyZ

* * *

Annogórska kalwaria

.DOZDUL WZRU]\]HVSyáRNNDSOLFSRáR*o-

nych na

VWRNDFK *yU\ Z $QQ\ .DSOLFH Z\]Qa-

F]DM 'URJ  0 NL 3DVNLHM W]Q UR]EXGRZDQ

'URJ  .U]\*RZ L 'Uy*NL 0DWNL %RVNLHM 3LHr-

ZRWQLHNDOZDULDREHMPRZDáDEDURNRZHNDSOLFH
wzniesione w latach 1700-

 G]L NL VWDUDQLRP

Jerzego Adama de

*DVFKLQ=RVWDáDRQDSRVWDZLo-

na na wzór Kalwarii Zebrzydowskiej w

0DáR

polsce.

3U]H]SLHUZV]HODWNDSOLFHVWDá\RSXV]F]o-

ne i nie odprawiano w nich

QDER*HZ)UDQFLVz-

NDQLH]DM FLEXGRZQRZHJRNODV]WRUXQLHSU]y-

M OL SRG ]DU]G NDOZDULL 6\WXDFMD ]PLHQLáD VL  ]D
czasów gwardiana o. Franciszka Sahakowskiego

.LHG\EUDFLDSU]HFKRG]FPL G]\RSXVz-

F]RQ\PL NDSOLFDPL GRVWU]HJOL ]DURQL WH ZHMFLD

]DSDGQL WHGDFK\]QLV]F]RQHZQ WU]DLRáWDU]HNa-
plic, a

ZUyGJ VW\FK]DUROLQLHPRJOLQDZHWRd-

QDOH(ü NDSOLF\ ,,, 8SDGNX SRVWDQRZLOL ]DWURVz-

F]\üVL R przywrócenie im naOH*\WHJRZ\JOGX

: ODWDFK  NDSOLFH ]RVWDá\ RGQo-

ZLRQH]HURGNyZIXQGDFML$QWRQLHJRGHGaschin,
zwanego „Mocnym”. W 1781 r. Antoni de Ga-

VFKLQ Z\EXGRZDá PLQ *UDGXV\ F]\OL NDSOLF

ZL W\FK6FKRGyZZNWyUHM]QDMGXMHVL VWRSQL

QDZ]yU ZL W\FK 6FKRGyZ SR NWyU\FK SU]HFKo-

G]Lá-H]XVZ czasie ostatnich godzin przed ukrzy-

*RZDQLHP 3LHOJU]\PL SU]HFKRG] SU]H] NDSOLF

ZL W\FK 6FKRGyZ QD NRODQDFK 1D FLDQLH ]e-

ZQ WU]QHM RPLRERF]QHM NDSOLF\ ZLHF]FHM Gra-

GXV\ ]QDMGXMH VL  NDUWXV] KHUERZ\ URGX Gaschi–
nów z napisem fundacyjnym.

/LF]QL SLHOJU]\PL URNURF]QLH SU]\E\ZDM QD

*yU  Z $QQ\ E\ XF]HVWQLF]\ü Z obchodach
kalwaryjskich i pielgrzymkach stanowych. Liczba

SLHOJU]\PyZNV]WDáWRZDáDVL Uy*QLHQDSU]HVWU]HQL
wieków. W 1764 r., w

GQLX UR]SRF] FLD REFKo-

GyZ XF]HVWQLF]\áR SRQDG  W\V RVyE : roku
1766 r. naliczono ok. 24 tys. pielgrzymów,
w 1780 r. – 65 tys., a w

UQDRGSXFLH3Rd-

Z\*V]HQLD.U]\*DZL WHJRE\áRRNW\VSLHl-

grzymów. Jedne z

OLF]QLHMV]\FKVSRWNDRGE\áRVL

w

 U SRGF]DV SLHOJU]\PNL P *F]\]Q LPáR-

G]LHFyZQD*yU SU]\E\áRZyZF]DVRNW\V

XF]HVWQLNyZ3UDZLHW\VSLHOJU]\PyZZ]L áR

XG]LDá ZXURF]\VWRFLDFK MXELOHXV]RZ\FK ] okazji
500-lecia sanktuarium w

U1DMZL NV]DOLFz-

EDSLHOJU]\PyZSU]\E\áDGRWHMSRU\QD*yU Z
Anny 21 czerwca 1983 r., na uroczyste nieszpory
z

2MFHPZL W\P-DQHP3DZáHP,,: spotkaniu

W\PXF]HVWQLF]\áRRNmln wiernych.

Obecnie na obchody kalwaryjskie pielgrzy-

muje rocznie ok. 200 zorganizowanych pieszych

JUXS SLHOJU]\PNRZ\FK .D*GHJR URNX NVL JL

NODV]WRUQHQRWXMRNJUXSL wycieczek, które

SR]DREFKRGDPLSU]\MH*G*DME\SRPRGOLüVL OXE

]ZLHG]Lü VDQNWXDULXP /LF]E  SLHOJU]\PyZ NWó-

U]\ RGZLHG]DM VDQNWXDULXP ZFLJX ND*GHJR Uo-

NXV]DFXMHVL QDRNW\VL F\

Jednym z

SL NQLHMV]\FK ]DE\WNyZ V]WXNL sa-

NUDOQHM QD NDOZDULL MHVW NRFLyá ZL WHJR .U]\*D
usytuowany przy drodze do Domu Pielgrzyma.

=QDMGXMVL ZQLPWU]\RáWDU]H] obrazami, przed-

VWDZLDMF\PL ;, ;,, L;,,, VWDFM  'URJL .U]\*o-

ZHM1DERF]Q\FKFLDQDFKZLGQLHMSRUWUHW\IXn-
datorów Kalwarii i klasztoru – Adama i Jerzego de
Gaschin. W

SRG]LHPLDFK NRFLRáD PLHV]F] VL

dwie krypty grobowe rodziny de Gaschin.

Bogato zdobiona w

SROLFKURPL  MHVW NDSOLFD

:LHF]HUQLND 1D MHM ERF]Q\FK FLDQDFK SU]HGVWa-

ZLRQR VFHQ\ ]ZL]DQH ]2VWDWQL :LHF]HU] 1a-

WRPLDVWQDVXILFLH]QDMGXMVL PDORZLGáDREUD]u-

MFH(XFKDU\VWL ,.RPXQL ZL WDSURFHVM %o-

*HJR &LDáD :LDW\N 3ROLFKURPL  Z Wieczerniku
i w

NRFLHOH7U]HFK.U]\*\Z\NRQDáPDODU]Klink

z Babic.

Inne ciekawe architektonicznie kaplice to:

NDSOLFD 3U]\M FLD .U]\*D ]EXGRZDQD ZNV]WDáFLH

NU]\*D áDFLVNLHJR NDSOLFD 6SRWNDQLD ]0DWN

SU]\SRPLQDMFD VZ\P Z\JOGHP VHUFH RUD] 'o-
mek Maryi, zbudowany na symbolicznym planie

Uy*\

67

=DáF]QLNQU

Kalwaria

1.

Czym jest kalwaria?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.

Co symbolizuje kalwaria?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.

&RPR*QDX]\VNDüSLHOJU]\PXMFSRNDOZDULL"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.

*G]LH]RVWDáDZ\EXGRZDQDSLHUZV]DNDOZDULDZ Polsce?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5.

,OHMHVWNDSOLFQDNDOZDULLQD*yU]HZ$QQ\"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.

:\PLHQD]Z\NLONXNDSOLFLNRFLRáyZZFKRG]F\FKZVNáDGNDOZDULL

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.

-DNVL QD]\ZDáIXQGDWRUNDOZDULLQD*yU]HZ$QQ\"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8.

&RP\OLV]R takich miejscach pielgrzymkowych jak to"&]\VRQHSRWU]HEQHOXG]LRP"

8]DVDGQLMVZRMRGSRZLHG(

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

#

68

=DáF]QLNQU

Legendy

O Gaschinie mocarzu

:VSRPQLDQ\MX*$QWRQL*DVFKLQ]D*\FLDE\áF]áRZLHNLHPQLHSU]HFL WQLHVLOQ\P$VLáD

MHJRZ]L áDVL VWG*HJG\E\áUDF]NXMF\PG]LHFNLHPL]PDUáDPXPDWNDWRSRVVDáF]DVDPL
mleko lwicy razem z

OZLWNDPL SRQLHZD* ZSDáDFX WU]\PDQR RVZRMRQ OZLF  NWyUD DNXUDW

PLDáDPáRGH3RF]DVLH]RULHQWRZDQRVL *HFKáRSLHFSRVLDGDRJURPQVLá $JG\XUyVáXPLDá

EH]WUXGXáDPDüSRGNRZ\LXáR*RQHZVWRVF\QRZHWDOHU]H8PLDáWDN*H]áDWZRFL]DWU]\PDü

FL *NL]DáDGRZDQ\SREU]HJLLUR]S G]RQ\Zy]*QLZQ\FKZ\WDMFMHGQU N]DMHJRNRáR3o-

WUDILáWDN*HGZRPDSDOFDPLáDPDüSLHQLG]H2SRZLDGDQRWH**HJG\NLHG\VL ]GHQHUZRZDáQD
jednego z

JUDMNyZ SDáDFRZHM RUNLHVWU\ ]áDSDá JR ]D *DNLHW LMHGQ U N WU]\PDá ]D RNQHP QD

]QDF]QHMZ\VRNRFL

.LHG\]DXP\OLáVRELH*HNRZDO]DNáDGDMF\*HOD]QREU F]GRNRáDNDUHW\Gaschinów

SU]\ZáDV]F]\áVRELH]QLHMMDNLGURELD]J+UDELDZH]ZDáGRVLHELHNRZDODZ tej sprawie, lecz on

NDWHJRU\F]QLH]DSU]HF]\áSRVG]HQLX1LHZLHG]LDáQDZHWRMDNU]HF]FKRG]L1DWRW\ONRF]e-

NDáKUDELD=áDSDá*HOD]QREU F]LRZLQáMQLHV]F] QLNRZLZRNyáV]\L3RWHPND]DáPX]W

REUR*SU]HVSDFHURZDüVL SRSDáDFXE\GZRU]DQLHPRJOLVL ]QLHJRSRPLDü:OHF]RQ\SU]H]
dwór i

]DEXGRZDQLDGODVáX*E\VáDQLDMF\VL ]Z\F]HUSDQLDGRGRPXSXV]F]RQ\]RVWDáGRSLHUR

Sy(Q\PZLHF]RUHP7XWDMQDMEOL*VL] ogromnym trudem uwolnili go zREU F]\UDWXMFPX*\FLH

O nazwisku Gaschin

']LDáRVL WRZF]DVDFKJG\PL G]\3RODNDPLD&]HFKDPLWRF]\á\VL ZDONL3rzez lasy

SRJUDQLF]QH OVND SU]HMH*G*DOL ZRMH ± UD] SROVF\ UD] F]HVF\ WURSLF VL  Z]DMHPQLH
i

QLHSRNRMF SUDFXMF\FK WX Z JODU]\ .WyUHJR GQLD ]MDZLá VL  WDP PáRG\ P *F]\]QD NWyU\

WZLHUG]Lá *H MHVW SDQHP W\FK ]LHP LSURVLá VSRWNDQHJR Z JODU]D E\ XG]LHOLá PX VFKURQLHQLD

SU]HG FLJDMF\PL JR RGG]LDáDPL ZURJD : JODU] QLH ]DVWDQDZLDMF VL  XNU\á JR Z jednym
z

GRáyZSU]\JRWRZDQ\FKGRRWU]\P\ZDQLDZ JODGU]HZQHJR=DEH]SLHF]\áRGSRZLHGQLRPáo-

G]LHFDDSRWHPGyáREáR*\áGUHZQHP

%\áWRF]DVQDMZ\*V]\ERSRFKZLOLZSDGáDJUXSDMH(G(FyZSRV]XNXMF\FK]ELHJD: -

JODU] QDMVSRNRMQLHM XNáDGDá GUZD ZQDVW SQ\FK GRáDFK DQD S\WDQLD FLJDMF\FK RGSRZLDGDá
z

UR]ZDJ*HQLNWW G\QLHSU]HMH*G*DáDQLQLHSU]HFKRG]Lá:RMHMHGQDNPRFQRZLHWU]\OLSRd-

VW S=DF] OLSU]HF]HV\ZDüSREOLVNLH]DUROD]DF] OLWDN*H]DJOGDüGRND*GHJRGRáXSU]HU]u-

FDMFXáR*RQHMX*VWRV\GUHZQD*G\]EOL*\OLVL GRVWRVXXNU\ZDMFHJR]ELHJDZ JODU]]DSDOLá

JR1DWU FLX]QDOLWR]DZ\VWDUF]DMF\GRZyGQDWR*HZVWRVLHQLNWQLHPyJáVL XNU\ü.OQF

]áRU]HF]FQDZV]\VWNRRGMHFKDOL$ZWHG\Z JODU]]DF]áZRáDüGRE GF\FKZSREOL*XWRZa-
rzyszy:

JDVLüJDVLüJDVLü7\PVSRVREHPXUDWRZDQRPáRGHJRSDQDD ten zZG]L F]QRFLREGa-

URZDáZ JODU]DVSHFMDOQ\PLSU]\ZLOHMDPLRUD]GDáPXQD]ZLVNR *DVLVNL] czego potem zro-
biono

*DV]\VNLDMHV]F]HSy(QLHMVNUyFono je na Gaszyn lub Gaschin.

Annogórskie kaplice

3UDZLH ND*G\ ]&]\WHOQLNyZ PLDá SU]\MHPQRü RGZLHG]Lü NLHG\ NDOZDUL  QD *yU]H

Z$QQ\3L NQLH]GRELRQHL utrzymane wQDOH*\W\PSRU]GNXNDSOLFHVMHG\Q\PSU]\NáDGHP
takiej architektury w naszej okolicy. I

NWR E\ SU]\SXV]F]Dá *H QLHZLHOH EUDNRZDáR DG]L QLH

VWDáE\WXNDPLHQDNDPLHQLX.DOZDULD]ELHJLHPF]DVXQLV]F]DáDE\FRUD]EDUG]LHMJG\E\QLH

SHZLHQSLHV$G]LDáRVL WRNLONDáDGQ\FKODWSRPLHUFLIXQGDWRUDNDOZDULL±KUDELHJRGaschiny.

6]ODFKFLFWHQSRGNRQLHFVZRMHJR±]UHV]WGRüERJDWHJRZ skandale iKXODQNL± *\FLD

SRVWDQRZLá ]DGEDü RVZyM ORV SR WHM GUXJLHM VWURQLH PLHUFL 8IXQGRZDá NDSOLFH NDOZDU\MVNLH

3LHUZRWQ\Z\JOGGURJLNU]\*RZHMRGELHJDáWURFK RGWHJRNWyU\G]LMHVWQDP]QDQ\3RPLHr-

FLIXQGDWRUDMHJRQDVW SF\RND]DOLVL QLHE\üMX*WDNSRER*Q\PLORVNDOZDULLQLHOH*DáLP]E\t-

#

69

QLRQDVHUFX3RZROLF]DVG]LDáDáQDQLHNRU]\üW\FKEXGRZOLGUy*NL]DUDVWDá\FKDV]F]DPL]LHl-
skiem. W

W\PF]DVLHyZF]HVQ\JZDUGLDQNODV]WRUXIUDQFLV]NDQyZSRVWDQRZLáXGDüVL QDVSDFHU

w okolice szczytu. Razem z

QLPVSDFHURZDáMHJREUDWUyZQLH*IUDQFLV]NDQLQ%UDFLDZ]L OL]H

VRE SVD JZDUGLDQD 6SDFHUXMF SR ]DURQL W\FK FLH*NDFK Z pewnym momencie stracili psa
z

RF]X=DF] OLV]XNDüZRáDüSU]HF]HV\ZDOLRNROLF]QH]DUROD: pewnym momencie poczuli

EDUG]RLQWHQV\ZQ\]DSDFKILRáNyZ3RVWDQRZLOLNLHURZDüVL W\P]DSDFKHP3U]HGDUOLVL SU]H]
ostatnie krzaki i zobaczyli psa przy zwa

ORQ\PNU]\*X1LHE\áRE\Z tym nic dziwnego, gdyby

QLHWR*HSLHVWHQNO F]DáLVL PRGOLáDZRNyáUR]WDF]DáVL ]DSDFKILRáNyZ2EDM]DNRQQLF\Sa-
dli na kolana i

SRF] OLVL PRGOLü=GDU]HQLHWRZ\ZDUáRQDQLFKWDNGX*HZUD*HQLH*HJZDUGLDQ

SRVWDQRZLá ]D ZV]HON FHQ  RGUHPRQWRZDü DQQRJyUVN NDOZDUL  : miejscu tego cudownego

]GDU]HQLDG]LVWRLNDSOLFD7U]HFLHJR8SDGNX=WKLVWRULZL*HVL MHV]F]HLQQDWUDG\FMD±RG

WHJRGQLDND*G\JZDUGLDQNODV]WRUXQD*yU]HZ$QQ\SRVLDGDSVD

O diable – legenda I

Ród

*DVFKLQyZVá\Qá]WHJR*HFRUXV]NWyU\]MHJRSU]HGVWDZLFLHOLZSDGDáQDZDULDFNL

SRP\VáRNWyU\PSU]H]GáXJLF]DVMHV]F]HPyZLRQRZFDáHMRNROLF\7DNWH*E\áR] piwnicami,
w których Gaschinowie trzymali wino i

SLZR 7H SLZQLFH VWDá\ VL  SRVWUDFKHP FDáHM RNROLF\

'ODF]HJR"2Wy**HE\WUXQNLVL QLH]HSVXá\GRSRPLHV]F]HZNWyU\POH*DNRZDá\PXVLE\ü

VWDá\ GRVW S ZLH*HJR SRZLHWU]D $ MDNL PD E\ü GRVW S SRZLHWU]D GR SLZQLF\ MHOL QLH SU]H]

RWZyUáF]F\M]SRZLHU]FKQL"*G\VL W\ONRRNROLF]QLFKáRSL]ZLHG]LHOL*HWDNRZ\RWZyUGR

SLZQLFE\üPXVLQX*H]DF] OLJRV]XNDü,GX*RF]DVXQLHPLQ áRMDNJR]QDOH(OL3RF]\PGa-

VFKLQD SR]QDá *H FKáRS\ VL  ]ZLHG]LHOL JG]LH MHVW ZHMFLH GR SLZQLF" $QR SR W\P *H SLZD
i

ZLQDFRXE\ZDü]DF]\QDL wiHOXGRURERW\VL QLHQDGDMHERSRNRWHPSLMDQLSRPLHG]DFKOe-

*HOL+UDELD]DVWDQDZLDáVL MDNXNUyFLüWHQ]áRG]LHMVNLSURFHGHUJG\]REDF]\áSU]HFKRG]FHJR

DNXUDW GURJ ZURFáDZVNLHJR *DND 3U]\ZRáDá JR GR VLHELH RGE\á FLFK UR]PRZ  L]OHFLá Páo-

G]LHFRZLG]LZQH]DGDQLH$*HMDNZLDGRPRGRG]LGQLDVWXGHQFLPDM WQ\POXGHPQLHVWR

VL FKáRSF]\QDRFKRF]RGODRELHFDQHM]DSáDW\QDWDNRZUoERW ]JRG]Lá

+UDELD]ZRáDáRNROLF]Q\FKFKáRSyZZ]Lá*DND]HVREL weszli wszyscy do piwnic. Jako

*HR elektryczQRFLMHV]F]HZWHG\QDZHWPDU]\üQLHPRJOLVWXGHQFLQDNWyUHJRQDSU]yGJURPa-

G\Z\SFKDOLQLyVá]HVREZLHFLH/HF]QDJOHZLHF]NL]JDVá\LGDáVL Vá\V]HüSDQLF]Q\ZU]DVN

FKáRSDND3HZQLNLHPMDNLGLDEHáPXVLVL ZW\FKSLZQLFDFKF]DLü±]DZ\URNRZDáKUabia. Lecz

QLH]QDOD]áVL *DGHQPLDáHNNWyU\E\ZV]HGáGRSLZQLF]Q\FKORFKyZVSUDZG]LüFRWDNLHJRVL
w

QLFK NU\MH :SDGOL QD SRP\Vá LSU]\SURZDG]LOL ]H VWDMQL MDN VWDU FKDEHW  NWyU VLá Ze-

SFKQ OLGRSLZQLF]QHJRZHMFLD5DSWHPSRZLHWU]HSU]HV]\áG]LZQ\NZLNL pod nogi zebranych

SU]\ZHMFLXSRWRF]\áVL REFL W\NRVNLáHE7HUD]MX*ZV]\VF\PL OLSHZQRü*HZSDVNLFK

SLZQLFDFKGLDEHáJUDVXMH=DV\SDOLZHMFLHLQLNWMX*VL QLH]DNUDGDáDQLSRZLQRDQLSRSLZRGR
piwnic

*DVFKLQyZ)DNEH]SLHF]QLHZ\V]HGá]SLZQLFGRZQ WU]D]DPNXL sowicie wynagrodzo-

Q\]DREFL FLHNRVNLHMJáRZ\SRZ GURZDáGDOHMVZRMGURJ

O diable – legenda II

7DNLFKGLDEHOVNLFKSRP\VáyZ*DVFKLQRZLHPL OLRZLHOHZL FHM±MHGHQ] potomków Mel-

FKLRUD)HUG\QDQGD$QWRQL]ZDQ\0RFQ\PMDGFNLHG\QDSU]HFKDG]N SU]H]:\VRNVSRWNDá
po drodze kominiarza. Jak powszechnie wiadomo, przedstawiciel tego szacownego zawodu na

RJyáFKRG]LFDá\VDG]XPRUXVDQ\-HGQ\PVáRZHP±Z\JOGDMDNGLDEHá$MDNR*HKUDELDMe-

FKDáZ towarzystwie swRMHJRVáXJLPLDáGZDNRQLHGRG\VSR]\FML:L FQDF]DUQHJRND]DáSo-

VDG]Lü NRPLQLDU]D VDP ]D GRVLDGá GUXJLHJR 7DNL WR G]LZQ\ RUV]DN SU]HOHFLDá S GHP SU]H]

ZLH

1D SU]HG]LH S G]Lá KUDELD $QWRQL GUF VL  Z QLHERJáRV\ *H JR GLDEHá JRQLá ]D QLP ]D

FRWFKXNRVNLHJRVWDUF]\áRJRQLáNRPLQLDU]Z]QRV]FG]LNLHRNU]\NL1DZLHSDGáDWUZRJD±

GLDEHáJRQLKUDELHJR.RELHW\ZSáDF]ZV]\VF\SDGOLQDNRODQDLSRF] OLVL PRGOLü*HE\GLDEHá

RGKUDELHJRRGVWSLá-DNVL PR*HP\VSRG]LHZDüLFKSURE\]RVWDá\EDUG]RV]\ENRZ\VáXFKane.

70

W

W

y

y

p

p

r

r

a

a

w

w

a

a

p

p

r

r

z

z

y

y

r

r

o

o

d

d

n

n

i

i

c

c

z

z

a

a

d

d

o

o

r

r

e

e

z

z

e

e

r

r

w

w

a

a

t

t

u

u

„

„

L

L

e

e

s

s

i

i

s

s

k

k

o

o

”

”

Zagadnienia do omówienia:

1.

Rezerwat jako forma ochrony przyrody.

2.

2GEXNZLGREXNDF]\OLF\NO*\FLRZ\EXND

3.

Poznajemy rodzaje buczyn.

4.

/HQHVDFUXP±SOHQHURZH]DM FLDSODVW\F]QH

Cele ogólne:

µ

poznanie bogactwa przyrodniczo – krajobrazowego rezerwatu,

µ

zapoznanie uczniów z

SRM FLDPLUH]HUZDW]ELRURZLVNRUROLQQHJDWXQHNFKURQLRQ\

µ

poznanie cyklu rozwojowego buka,

µ

UR]ZLMDQLHXPLHM WQRFL

−

UR]SR]QDZDQLDUROLQ

−

obserwacji przyrody,

−

ZVSyáSUDF\ZJUXSLH

−

DNW\ZQHJRVáXFKDQLD]H]UR]XPLHQLHP

µ

SREXG]HQLHXF]QLyZGRWZyUF]HMDNW\ZQRFL

ª

Miejsce: r

H]HUZDWOHQ\ÄLesisko”.

 

Czas realizacji: ok. 3 h

"

Metody i formy pracy: wycieczka, pogadanka, praca indywidualna i grupowa, praca
plastyczna.



0DWHULDá\ G\GDNW\F]QH SU]HZRGQLNL GR R]QDF]DQLD UROLQ L]ZLHU]W DWODV\ DSDUDW\

IRWRJUDILF]QHPDSDSDUNXGáXJRSLV\SRGNáDGNLSRGNDUW\SUDF\NDUWNL] bloku, kredki.



3U]HELHJ]DM ü

&DáRüZ\FLHF]NLOXEMHMF] üPHU\WRU\F]QDPR*HSRSURZDG]LüSUDFRZQLN3DUNX.UDMo-

EUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´SRXSU]HGQLP]JáRV]HQLX=DSR]QDMHXF]QLyZ]GHILQLFMUH]Hr-

ZDWX2PDZLDUy*QHW\S\UH]HUZDWXV]F]HJyOQXZDJ ]ZUDFDQDUH]HUZDWLesisko. Przedstawia

V]F]HJyáRZFKDUDNWHU\VW\N UH]HUZDWX2PDZLD]DND]\RERZL]XMFHQDWHUHQLHUH]HUZDWX

1DVW SQLH]DSR]QDMHXF]QLyZ]Uy*Q\PLW\SDPLODVX-DNRV]F]HJyOQLHFHQQSU]HGVWDZLD

EXF]\Q  1DMSL NQLHM EXF]\Q\ Z\JOGDM ZSRáRZLH PDMD LMHVLHQL 6]F]HJyOQLH Z tych okre-

VDFKSROHFDP\]RUJDQL]RZDQLHSOHQHUXPDODUVNLHJREG(]DM üSOastycznych.

&] üPHU\WRU\F]QD

Rezerwat – to obszar zachowany w stanie

QDWXUDOQ\P OXE PDáR ]PLHQLRQ\P Z\Uy*QLDMF\

VL  V]F]HJyOQ\PL ZDUWRFLDPL SU]\URGQLF]\PL
naukowymi, kulturowymi i krajobrazowymi.

=ELRURZLVNR UROLQQH

– to zgrupowanie ro-

OLQ R charakterze naturalnym lub SyáQDWXUDOQ\P

]DMPXMFH RNUHORQ\ W\S VLHGOLVND ODV OLFLDVW\

EyU VRVQRZ\ áN =ELRURZLVNR WZRU] UROLQ\
o podobnych wymaganiach glebowych, klimaty-
cznych.

Siedlisko

 ± FDáRNV]WDáW ZDUXQNyZ JOHEo-

Z\FK NOLPDW\F]Q\FK RGSRZLDGDMF\FK Z\PDJa-

QLRPHNRORJLF]Q\PRNUHORQHMIRUPDFMLUROLQQHM
da

QHJRJDWXQNXUROLQ\F]\]ZLHU] FLD

71

Gatunek – podstawowa jednostka w syste-

PDW\FH *\Z\FK RUJDQL]PyZ 2EHMPXMH RVREQLNL
o cechach zgodnych z wzorem opisanym przez

RGNU\ZFyZ SR UD] SLHUZV]\ 6 RQH EOLVNR VSo-

krewnione, podobne do siebie i

PRJ VL  ]H VRE

NU]\*RZDü 1D]ZD ND*GHJR JDWXQNX VNáDGD VL
z nazwy rodzajowej i gatunkowej (zobacz przysta-
nek I

W\PR*HV]]RVWDüLinneuszem)

* * *

Rezerwat Lesisko

Nazwa rezerwatu Lesisko pochodzi od nazwy

ciemnego lasu bukowego, który miejscowi na-
zwali

/HVLVNLHP 5H]HUZDW ]RVWDá XWZRU]RQ\ QD

mocy

=DU]G]HQD 0LQLVWUD 2FKURQ\ URGRZLVND

Zasobów Naturalnych i

/HQLFWZD] dnia 25 lipca

1997 r. Jego powierzchnia ok. 47,51 ha. Celem te-
go rezerwatu jest zachowanie i ochrona starodrze-

ZLD EXNRZHJR *\]QHM EXF]\Q\ VXGHFNLHM *\]QHM

EXF]\Q\QL*RZHMLNZDQHMEXF]\Q\QL*RZHMwi -
cej informacji o

EXF]\QDFKSRQL*HM

=QDF]QH ]Uy*QLFRZDQLH Z\VRNRFL WHUHQX

VSUDZLD *H MHVW RQ SRSU]HFLQDQ\ ZZR]DPL 1D

WHUHQLHFDáHJRUH]HUZDWXURQLHSRQDGEXNyZR
wymiarach obwodu ponad 320 cm. W

ZL NV]RFL

GU]HZRVWDQ\VMHGQRSL WURZHPLHMVFDPLSU]HU]e-

G]RQH :\VW SXM WX WDN*H UROLQ\ FKURQLRQH MDN
bluszcz pospolity,

EXáDZQLN ZLHONRNZLDWRZ\

barwinek pospolity, wawrzynek

ZLOF]Há\NR Sa-

U]\GáR OHQH NDOLQD NRUDORZD NRQZDOLD PDMRZD
marzanka wonna, miodownik melisowaty, kopyt-

QLN SRVSROLW\ 3U]HERJDWD MHVW IORUD UXQD OHQHJR

'RQDMSRSXODUQLHMV]\FKJDWXQNyZQDOH*czerniec
gronkowy,

V]F]\U WUZDá\ JURV]HN ZLRVHQQ\ nie-

cierpek pospolity, czartawa pospolita, oman
szlachtawa, starzec Fuchsa,

*DQNLHO ]Z\F]DMQ\

podagrycznik pospolity,

JDMRZLHF*yáW\bodziszek

FXFKQF\ wietlica samcza, NáRVRZQLFD OHQD

SU]\WXOLD RNUJáROLVWQD kostrzewa olbrzymia, sa-

áDWQLNOHQ\PLRGXQNDüPDLV]F]DZLN]DM F]\

* * *

Od bukwi do buka

*DWXQNLHP SDQXMF\P QD]\ZDP\ JDWXQHN

GRPLQXMF\ ZVNáDG]LH GDQHM ZDUVWZ\ ODVX SRG

Z]JO GHP ]DMPRZDQHM SRZLHU]FKQL OXE OLF]HEQo-

FL

W buczynach jest nim buk zwyczajny.
Buk jest jednym z

QDMáDGQLHMV]\FK QDV]\FK

GU]HZ OHQ\FK 0D GX*H Z\PDJDQLD VLHGOLVNRZH

:\PDJD JOHE *\]Q\FK JOLQLastych lub gliniasto-

SLDV]F]\VW\FK %DUG]R GREU]H URQLH QD JOHEDFK

]DZLHUDMF\FK ZDS -HVW FLHQLR]QRQ\ 3y(Q

ZLRVQ UR]ZLMD OLFLH :SRF]WNRZHM ID]LH URz-
woju cha

UDNWHU\]XMHVL SRZROQ\PZ]URVWHP

2SDGá\ QD ZLOJRWQ ]LHPL  RU]HV]HN EXND

EXNLHZ S F]QLHMH :NUyWFH Z\UDVWD ] niego ko-
rzonek, który wnika w

JUXE ZDUVWZ  FLyáNL 3R

NLONX GQLDFK UR]ZLMDM VL  GZD PáRGH OLFLHQLH

z del

LNDWQ\PS GHPSRPL G]\QLPLVLHZND5o-

QLHRQSU]H]FDá\RNUHVZHJHWDF\MQ\Z\WZDU]DMF

SLHUZV]H OLFLH ZáDFLZH 3RF]WNRZR URQLH EDr-
dzo powoli. Dopiero 25-letni buk wytwarza nasio-
na. Owoce buka to orzechy osadzone zwykle po 2
w

S NDMF\FK RNU\ZDFK RZRFowych. Potocznie

RU]HFK\QD]\ZDQHVEXNZLDPL'U]HZRFKDUDNWe-

U\]XMHVL J VWLV]HURNQLVNRRVDG]RQNRURQ
W

RNUHVLH GRMU]HZDQLD SRQDG SRáRZD EXNyZ Go-

]QDMH XV]NRG]H 7H NWyUH GR]QDá\ XV]NRG]H

PDM SU]HMU]\VWNRURQ  *URPDG\ EXNyZ WZRU]

ZáDVQH]HVSRá\QD]\ZDQHEXF]ynami.

'RURVá\EXNSURGXNXMHG]LHQQLHRNOi-

WUyZWOHQX±LORüZ\VWDUF]DMFGRRGG\FKDQLDGOD
50 ludzi. W

EXF]\QDFK *\MH RN  JDWXQNyZ

]ZLHU]W]F]HJRVWDQRZLRZady.

* * *

Buczyna

1DWHUHQLH3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ

$QQ\´ Z\VW SXM  ]HVSRá\ EXF]\Q Uy*QLFH VL

VNáDGHP IORU\VW\F]Q\P UXQD L warunkami siedli-

VNRZ\PL*OHE\ERJDWV]HSRGZ]JO GHP]DZDUWo-

FLSUyFKQLF\ZLOJRWQHLZLH*H]DMPXMSáDW\Eu-

F]\Q FKURQLRQ\FK *\]QHM EXF]\Q\ VXGHFNLHM
i

NZDQHM EXF]\Q\ QL*RZHM :FDá\P UH]HUZDFLH

Z\VW SXMH*\]QDEXF]\QDQL*RZD

&KURQLRQD*\]QDEXF]\QDVXGHFNDZ\VW SXMH

QD QLHZLHONLFK SáDWDFK ZSyáQRFQR]DFKRGQLHM

F] FL UH]HUZDWX RGG]LDáX  QDMF] FLHM QD

Z]JyU]DFKZDSLHQQ\FK-HMZ\VW SRZDQLHX]DOH*-

QLRQH MHVW RG MDNRFL JOHE\ =Z\NOH MHVW WR JOHED

EUXQDWQD ELRORJLF]QLH DNW\ZQD ]DZLHUDMFD ru-
mosz wapienny. Drzewostan w tej buczynie to
wysokopienny zwarty las bukowy z jednostkowym

XG]LDáHPPRGU]HZLDG EXLJUDEX5XQRQDMSL k-

QLHMZ\JOGDZLRVQPDM: tym okresie do dna

ODVXGRFLHUDQDMZL FHMZLDWáD

1DWRPLDVWFKURQLRQHNZDQHEXF]\Q\QL*RZH

SRUDVWDM XERJLH ]QDWXU\ ]DNZDV]RQH SRGáR*D

:\VW SXM JáyZQLH QD L]RORZDQ\FK ]ERF]DFK

Z]QLHVLH Z\VWDZLRQ\FK QD G]LDáDQLH ZLDWUX

5R]ZLMDM VL  JáyZQLH QD JOHEDFK SáRZ\FK EUu-

72

natnych wytworzonych z glin lekkich i piasków
gliniastych o

RGF]\QLH NZDQ\P : drzewostanie

GRPLQXMH EXN QLHZLHONL MHVW XG]LDá G EX L grabu.

8ERJLH UXQR FKDUDNWHU\]XMH VL  VWUXNWXU skupi-

VNRZ NWyU WZRU] SHUáyZND ]ZLVáD L borówka
czarna. Gatunkiem charakterystycznym dla tego

]HVSRáXMHVWNRVPDtNDRZáRVLRQD

)\]QD EXF]\QD QL*RZD FKDUDNWHU\]XMH VL

jednorodnym drzewostanem bukowym. Gatunka-

PL Z\VW SXMF\PL REILFLH ZUXQLH V QDUHF]QLFD
samcza, wietlica samicza, przytulia wonna i ga-

MRZLHF *yáW\ *DWXQNDPL FKDUDNWHU\VW\F]Q\PL GOD

WHJR ]HVSRáX MHVW *\ZLHF FHEXONRZ\ NWyUHJR WX
jednak nie stwierdzono.

73

=DáF]QLN

Od bukwi do buka

5R]ZL*NU]\*yZN 

1.

3RF]WNRZHVWDGLXPUR]ZRMRZHEXND

2.

Potocznie nazywane orzechy buka.

3.

'RURVá\EXNSURGXNXMHG]LHQQLHOLWUyZ

4.

:PDWHPDW\FHWOLWHUR]QDF]DP\REM WRü

5.

,QDF]HMSLHZM ]\NXOHQLNyZ

6.

Nauka o owadach.

7.

5H]HUZDWOHQ\ZNWyU\PMHVWHQD]\ZDVL «««««

8.

=HVSyáGU]HZZNWyU\PGRPLQXMcym gatunkiem jest buk.

9.

W

NRURQDFKGX*\FKEXNyZSWDNLGUDSLH*QHEXGXMVZRMH«««

1

2

3

4

5

6

7

8

9

)DJXV±WRáDFLVNDQD]ZDEXND]Z\F]DMQHJR

#

74

=DáF]QLNQU

2NUHODQLHVLHGOLVNRZHJRW\SXODVX

Zadanie nr 1

Siedliska o

QDMQL*V]HM*\]QRFLQDNWyU\FKPRJZ\VW SRZDüW\ONRGU]HZRVWDQ\LJODVWHQD]y-

wamy. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6LHGOLVNDJG]LHZ\VW SXMGU]HZRVWDQ\PLHV]DQH]áR*RQH]JDWXQNyZOLFLDVW\FKL iglastych, na-
zywamy borami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lub lasami . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

/DV\PLHV]DQHZ\Uy*QLDMVL ZL NV]GRPLHV]NDQDZHWGRPLQDFMJDWXQNyZ. . . . . . . . . . . . . .

:3DUNX.UDMREUD]RZ\PÄ*yUDZ$QQ\´GRPLQXMVLHGOLVND. . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Z\*\n-
ne/nizinne).

Zadanie nr 2

:FHOXXVWDOHQLDVLHGOLVNRZHJRW\SXODVXQDOH*\RNUHOLü

a)

VNáDGLZ\VRNRüGU]HZRVWDQX

b)

rodzaj pokrywy i charakterystyczne gatunki runa i podszytu,

c)

URG]DMSRGáR*D

d)

ZDUXQNLZRGQHRNUHVRZHSRGWRSLHQLDVWRSLHZLOJRWQRFLJOHE\

1DSRGVWDZLHSRVLDGDQ\FKXPLHM WQRFLRUD]GRVW SQ\FKSU]HZRGQLNyZQD]ZLMSRGNUHO

UROiQ\Z\VW SXMFHZ wyznaczonym fragmencie lasu.

3RPR*H&LZ tym równiH*XPLHV]F]RQDSRQL*HMWDEHOND

/HQHJDWXQNLUROLQURVQFHQDJOHELH

VáDERNZDQHM

pH: 4,5 – 6

VáDERNZDQHM
do zasadowej
pH: 6 – 7

zasadowej

GRRERM tnej
pH: 7 – 10

RERM WQHMZ stosunku
do odczynu gleby

NRVPDWNDRZáosiona,
szczawik zaj

czy,

gwiazdnica wielko-
kwiatowa,
zawilec gajowy,
narecznica samcza,
czosnaczek pospolity

przylaszczka pospo-
lita,

MDVNLHUUy*QROLVWQ\
pierwiosnek wynio-

Vá\

]LDUQRSáRQZLRVHQQ\

*DQNLHO]Z\F]DMQ\
kopytnik pospolity,

V]F]\UWUZDá\
groszek wiosenny,
kokorycz pusta,

QDZáRüSRVSROLWDMe-

*\QDSR]LRPND

6IRUPXáXMZQLRVNL

-DNLRGF]\QJOHE\Z\VW SXMHQDEDGDQ\PSU]H]&LHELHWHUHQLHF]\ S+JOHE\ZSá\ZDQD

VNáDGJDWXQNRZ\UXQD"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

#

75

Zadanie nr 3 :

']LVLDMSR]QDáHNLONDUROLQZVSyOQLH]DPLHV]NXMF\FKODV
Wpisz w

RGSRZLHGQLHUXEU\NLQD]Z\W\FKUROLQ

/$60,(6=$1<QS%8&=<1$)<=1$

drzew

podszytu

UXQDOHQego

FLyáNL

/$60,(6=$1<QS%8&=<1$.:$1$

drzew

podszytu

UXQDOHQego

FLyáNL

Która warstwa Twojego lasu jest najbogatsza w

JDWXQNLUROLQ"

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

76

]DáF]QLNQU

QUIZ o rezerwacie „Lesisko”

*yUDZ$QQ\MHVWQDMZ\*V]\PZ]QLHVLHQLHP

a) Równiny Opolskiej,
b) Garbu Pyskowickiego,

F:\*\Q\OVNLHM

2. Natura 2000, europejski system ochrony przyrody, obejmuje w

]QDF]QHM F] FL WHUHQ 3DUNX

Krajobrazowego. Utworzono tu:

DRVWRM SWDVL

ERVWRM VLHGOLVNRZ

FRVWRM SWDVLLRVWRM VLHGOLVNRZ

:3DUNX.UDMREUD]RZ\PÄ*yUDZ$QQ\´]QDMGXMVL 

DUH]HUZDW\OHQHRUD]UH]HUZDWJHRORJLF]Q\L florystyczny,
b) 2 rezerwaty florystyczne i

OHQH

FUH]HUZDW\OHQHRUD]UH]HUZDWIORU\VW\F]Q\

*UDQLFHUH]HUZDWXOHQHJRZ\]QDF]DVL SRSU]H]

a) umieszczenie tablic rezerwatowych,
b) oznakowanie wszystkich granicznych drzew zielonymi plamami,

FQDPDORZDQLHQDZ\VRNRFLSLHUQLF\JUDQLF]Q\FKGU]HZ]LHORQHMMDVNUDZHMOLQLL

5. Nazwa rezerwatu Lesisko pochodzi od:

DQD]Z\IROZDUNX]QDMGXMFHJRVL ZMHJRVVLHG]WZLH
b) miejscowej nazwy zwyczajowej,

FPLHMVFRZHMQD]Z\RNUHODMFHMFLHPQ\EXNRZ\ODV

6. Z

SU]HGVWDZLRQ\FKUROLQURVQF\FKZ rezerwacie Lesisko,Z\ELHU]WHNWyUHVSRGFDáNRZLW

RFKURQI – przytulia wonna; II – miodownik melisowaty; III – wawrzynek ZLOF]Há\NR,9±
pa

U]\GáROHQH9±NRQZDOLDPDMRZD9,±kopytnik pospolity

a) II, III, IV;
b) II, IV, V;
c) I, III, VI.

7. Jako schronienia i

PLHMVFDUR]URGXERUVXNX*\ZD

DRSXV]F]RQ\FKQRUOLVDOXENUyOLNDNWyUHSU]HG]DVLHGOHQLHPSRJá ELD

E]DJá ELHZ]LHPLSRZVWDá\FKSRZ\ZUyFHQLXVL GU]HZD

FGX*\FKZ\SUyFKQLDá\FKZURGNXGU]HZ

8. Marzanka wonna jest:

DUROLQMHGQRURF]QD

EUROLQZLHOROHWQLW]ZE\OLQ

FUROLQGZXOHWQL

.RQZDOLDPDMRZDSRPLPRVZ\FKZáDFLZRFLWUXMF\FKXSUDZLDQDLX*\ZDQDMHVWGRFHOyZ

leczniczych. W ty

PFHOXSR]\VNXMHVL 

DNáF]DSRG]LHORQHQDNUyWNLHPL G]\Z (OD
b) kwiatostany z

RWDF]DMF\PLMHOLüPL

FFDáHUROLQ\SRSU]HNZLWQL FLX

10. Rezerwat „

/HVLVNR´XWZRU]\áZ drodze

DZRMHZRGDZ\GDMFVWRVRZQHUR]SRU]G]HQLH

EPLQLVWHURFKURQ\URGRZLVNDL]DVREyZOHQ\FK
c) konserwator przyrody.

#

77

B

B

i

i

b

b

l

l

i

i

o

o

g

g

r

r

a

a

f

f

i

i

a

a

%RG]LRFK$8ZDJLRSRFKRG]HQLX*yU\ZL WHM$QQ\:DUV]DZD
Bonczyk N.

*yUD&KHáPVND2SROH

&DEDáD6=Uy*QLFRZDQLHLUR]PLHV]F]HQLH]ELRURZLVNOHQ\FKQD:\*\QLHOVNLHM

&KPDO+NLHURZQLNWHPDWX3DUN.UDMREUD]RZ\Ä*yUD Z$QQ\´8QLZHUV\WHW:URFáDZVNL

PDV]\QRSLV:URFáDZ

'\JDF]$OVNLHSLHQLOXGRZH.DWRZLFH

'XEHO.UHGQDXN0RQRJUDILD3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´2SROH

'XEHO.UHGQDXN3DUN.UDMREUD]RZ\Ä*yUDZ$QQ\´ZDORU\SU]\URGQLF]RNUDMREUD]RZH
i kulturowe, Opole 1998.

*RKO\-5*yUDXIQHMPRGOLWZ\:URFáDZ

*RKO\-5UHG3RGSáDV]F]HPZL WHM$QQ\:URFáDZ

*yUHFNL-3LHOJU]\PLV]ODNQD*yU Z$QQ\.DWRZLFH

+DQLFK $ *yUD ZL WHM $QQ\ ± FHQWUXP SLHOJU]\PNRZH OVND 2SROVNLHJR 
Opole 1999.

+HEGD*1LHWRSHU]H3DUNX.UDMREUD]RZHJRÄ*yUDZ$QQ\´ZSRVLDGDQLX=23.

.R]LHá/XERV-Gorzelik J., Filipczyk J., /LSQLFNL$*yUDZL WHM$QQ\LLQQHPLHMVFDSLHl-

JU]\PNRZHQDOVNX:URFáDZ

.XURZVNL%%)UDQFLV]NDQLH3URZLQFMLZ-DGZLJLQDOVNX:URFáDZ

.X(QLHZVNL(2FKURQDSU]\URG\QDOVNX2SROVNLP2SROH
Lipnicki A. (red): Osiem wieków ziemi

OHQLFNLHM:URFáDZ

0LWNRZVND$.DOZDULDQD*yU]HZL WHM$QQ\:URFáDZ

1LHG(ZLHG]NL 5 1RZH GDQH R EXGRZLH JHRORJLF]QHM *yU\ Z $QQ\ OVN 2SROVNL $QQ
Soc. Geol. Pol., 63:1994.

1LHG(ZLHG]NL5*G\]DOHZDáRQDVWURSLNDOQHPRU]H*D]HWD:\ERUF]DRSROVND;,,
Musialik W.

 UHG QDXNRZD ']LHG]LFWZR GXFKRZH L KLVWRU\F]QH *yU\ ZL WHM $QQ\ 2SROH

:URFáDZ

3LHF]ND.*yUDZ$QQ\3LHFKRZLFH
Reisch

&K3DPLWND]*yU\Z$QQ\UHSULQW:URFáDZ

6]RWNRZVNL3)ORUD*yU\Z$QQ\QDOVNXRSROVNLPLMHMSU]HPLDQ\Z;,;L;;ZLHNX
(maszynopis w posiadaniu ZOPK).

6SDáHN.:DSLHQQLNyZFRUD]PQLHMGazeta Wyborcza, opolska; 5 IV 2007.
Wielgosik B.,

3LJXOVND(±3DUN.UDMREUD]RZ\Ä*yUDZ$QQ\´SU]HZRGQLNSU]\URdniczo-

turystyczny, Opole 2001.

6]RáW\VHN-ZL WRMDVNLHNOHFKG\]LOXVWUDFMDPL)\URZD=G]LHV]RZLFH

78

O

O

d

d

p

p

o

o

w

w

i

i

e

e

d

d

z

z

i

i

n

n

a

a

p

p

y

y

t

t

a

a

n

n

i

i

a

a

Str.10

SRSLHOLFDáDVLFDNUHWV]DUDNJU]\ZDF]NUyOLN NUHWRJáyZOLPDN]a-

VNURQLHFSOLV]NDSDGDOHFKDVáR 3LHUZLRQLH

Str.12

GEGGFEDP\V]ZLONZURQDSOLV]NDVRZDVRNyá

OLVPUyZNDSDZQLHG(ZLHG(MDVNyáNDGXGHNSWDVLKDVáR
miniolimpiada), 9.b, 10. a-dzik, b-sarna, c-wiewiórka, d-lis,

HED*DQWDGFFD

16.b, 17.b, 18.c, 19.

PXFKDSDMNP\V]SROQDSáRP\NyZNDNXQDOHQDP\V]RáyZ

Str. 19
1.c, 2.a, 3.b, 4.b, 5.c, 6.b, 7.c, 8.a, 9.c, 10.c, 11.a, 12.a.

Str. 23

Str. 26
Poziomo: 1.

3HUXJLD  $OZHUQLD  -DQ  NXSLHF  :áRFK\  Porcjunkula, 7. Klara,

WU GRZDFLVW\JPDW\

3LRQRZR  GZXQDVW\  *U]HJRU]  NRFLyá  $V\*  NODU\VNL  3LRWU  -RDQQD
8. franciszkanie.

Str. 28
1.b, 2.b, 3.b, 4. c, 5.d, 6. a2, b3, c1, 7.a, 8.b, 9.b, 10.d, 11.c, 12.a, 13.b, 14.d, 15.c, 16.a, 17.b,
18.a, 19.d, 20.b, 21.a, 22.d.

Str. 73.

 VLHZND  EXNLHZ  WOHQX  9  6WU]DáD  (QWRPRORJLD  Lesisko, 8. buczyna,

JQLD]GRKDVáRsilvatica.

Str. 76
1.c, 2.b, 3.a, 4.c, 5.c, 6.a, 7.a, 8.b, 9.a, 10.a.

79

I

I

n

n

f

f

o

o

r

r

m

m

a

a

c

c

j

j

e

e

p

p

r

r

a

a

k

k

t

t

y

y

c

c

z

z

n

n

e

e

3URSRQRZDQH ]DM FLD PDM QD FHOX SU]HGH ZV]\VWNLP UR]EXG]HQLH Z XF]QLDFK FK FL So-

znawania miejsc uznanych za dziedzictwo narodowe, poprzez ciekawe lekcje prowadzone w te-
renie.

6SRVyESU]HSURZDG]HQLD]DM üSRGF]DVÄ]LHORQHMV]NRá\´Z\FLHF]HNOXESLHOJU]\PHNMHVW

GRZROQ\:V]\VWNLHNRQVSHNW\]DZLHUDMSU]\EOL*RQ\F]DVLFKUHDOL]DFMLFRSR]ZDODGRVWRVRZDü

SU]HELHJOHNFMLGRSURJUDPXZ\FLHF]NL=DáF]QLNLLNDUW\SUDF\GODXF]QLyZVWDNRSUDFRZDQH

DE\XáDWZLüVSUDZG]HQLHSU]\VZRMRQ\FKSU]H]XF]QLyZZLDGRPRFLLXPLHM WQRFL'ODQDXF]y-

FLHOL SU]\JRWRZDOLP\ GR ND*GHJR SU]\VWDQNX WUHFL PHU\WRU\F]QH L ZVND]yZNL PHWRG\F]QH

XáDWZLDMFHSU]HND]DQLHRdpowiedniej wiedzy uczniom.

1LHNWyUH]DM FLDSU]HSURZDG]DVL VDPRG]LHOQLHDSR]RVWDáHSU]\XG]LDOHZ\NZDOLILNRZa-

nych osób odpowiedzialnych za poszczególne miejsca.

'OD]RUJDQL]RZDQLDÄ]LHORQHMV]NRá\´OXENLONXGQLRZHMZ\FLHF]NLV]NROQHMZ*yU]H Z

$QQ\RUD]NRU]\VWDQLD]XGRVW SQLRQ\FKPDWHULDáyZSRGDMHP\NLONDSUDNW\F]Q\FKLQIRUPDFML

%D]DQRFOHJRZDGRVWRVRZDQDGRSRWU]HEV]Nyá

Dom Pielgrzyma

$O-DQD3DZáD,,

tel. [phone]

*yUDZ$QQ\

www

.dompielgrzyma.pl

Telefoniczne rezerwacje terminu za

M üHGXNDF\MQ\FKGODV]Nyá

3DUN.UDMREUD]RZ\*yUDZ$QQ\´
ul

/HQLFND

tel. [phone],

*yUDZ$QQ\

www

.zopk.pl

EH]SáDWQHSU]HSURZDG]HQLH]DM üZUH]HUZDFLHJHRORJLF]Q\PLSRFLH*FHSU]\URGQLF]HM

.ODV]WRU)UDQFLV]NDQyZ±EH]SáDWQHRSURZDG]DQLHJUXSSRVDQNWXDULXP
Ul. Klasztorna 6,

tel. [phone],

*yUDZ$QQ\

www

.swanna.pl,

0X]HXP&]\QX3RZVWDF]HJR±RSáDWD]áRGRVRE\
ul.

/HQLFND

Tel. [phone]

*yUDZ$QQ\

www

.mso.opole.pl

2SUyF] SURSRQRZDQ\FK ]DM ü PR*QD UyZQLH* RGE\ü Z\FLHF]NL SLHV]H Z\]QDF]RQ\PL

Z3DUNX.UDMREUD]RZ\PÄ*yUDZ$QQ\´FLH*NDPLG\GDNW\F]Q\PL

µ

]*yU\Z$QQ\GR=DOHVLDSU]H]UH]HUZDW\ Grafik i %R*H2NR´

µ

]*yU\Z$QQ\GRLigoty Dolnej przez rezerwat florystyczny Ligota Dolna”,

µ

z

)\URZHMQD*yU Z$QQ\SU]H]UH]HUZDWLesisko.

,QIRUPDFMHRQLFK]QDMGXMVL QDVWURQLHLQWHUQHWRZHM=HVSRáX2SROVNLFK3DUNyZ.UDMo-

brazowych: www

.zopk.pl.