DZIECI – M£ODZIE¯ – PROFILAKTYKA

39

Ä

Ewa Jastrun

Profilaktyka w szkole

Od 1 wrzeœnia 2002 obowi¹zuje Rozporz¹dzenie ministra edukacji

narodowej i sportu w sprawie podstawy programowej wychowania

przedszkolnego oraz kszta³cenia ogólnego w poszczególnych typach szkó³, które

okreœla miejsce profilaktyki w systemie szkolnym. Przybli¿eniu tej problematyki

s³u¿y³a konferencja „Budowanie szkolnego programu profilaktyki problemów

dzieci i m³odzie¿y”, zorganizowana 18-20 wrzeœnia w Warszawie przez fundacjê

ETOH na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu.

Uczestnikami konferencji byli kuratorzy, wizytatorzy, metodycy

oraz pracownicy oœrodków kszta³cenia nauczycieli.

Kilku wyk³adowców zwraca³o uwagê, ¿e za-

jêcia profilaktyczne – mimo ¿e nieobowi¹z-

kowe – odbywa³y siê w szko³ach od dawna.

Osi¹gniêcia w tej dziedzinie prezentowane

by³y na konferencji przez Pañstwow¹ Agen-

cjê Rozwi¹zywania Problemów Alkoholo-

wych, Krajowy Oœrodek Wspierania Eduka-

cji Zdrowotnej, Krajowe Biuro ds. Narkomanii

oraz kuratoria oœwiaty z Olsztyna i Rzeszo-

wa. Jest te¿ wielu przeszkolonych nauczy-

cieli, których umiejêtnoœci i wiedza nie by³y

dotychczas w pe³ni wykorzystane. Powstanie

systemowych programów profilaktyki daje

szansê na uporz¹dkowanie tej sfery dzia³a-

nia szkó³.

To powa¿ne wyzwanie dla nauczycieli, pe-

dagogów, metodyków, ¿e obligatoryjne dla

szko³y dzia³ania profilaktyczne nie bêd¹ obo-

wi¹zkowe dla uczniów. Udzia³ w nich pozo-

stanie dobrowolny, zale¿ny od zainteresowa-

nia i zgody uczniów, a przede wszystkim

rodziców. St¹d ogromne znaczenie rzetelnej

i pe³nej informacji na ich temat. Prof. Zbi-

gniew Gaœ z Instytutu Psychologii UMCS w

Lublinie jest zwolennikiem zawierania kon-

traktu, w którym zosta³yby jasno okreœlo-

ne cele i zadania programu oraz wzajemna

odpowiedzialnoϾ. Uczestnik powinien po-

znaæ ofertê, ¿eby wiedzieæ, czy jest dla nie-

go odpowiednia.

Wa¿nym rezultatem konferencji by³o wpro-

wadzenie pewnego ³adu pojêciowego i ujed-

nolicenie terminologii. Nie dla wszystkich

bowiem jasna jest ró¿nica pomiêdzy szkol-

nym programem profilaktyki a konkretnym

programem profilaktycznym realizowanym

Wprowadzaj¹c reformê systemu edukacji w

Polsce, jej autorzy deklarowali, ¿e celem szko³y

jest: wspieranie wszechstronnego rozwoju

ucznia, integracja wychowania z kszta³ceniem,

akcentowanie podmiotowoœci ucznia, czyli pry-

mat potrzeb rozwojowych nad wymogami przed-

miotów. Najnowsze rozporz¹dzenie obligatoryj-

nie wprowadza do szkó³ wszystkich typów

równie¿ program profilaktyki, który ma wspo-

magaæ wychowanie i nauczanie.

Z rozporz¹dzenia ministra

edukacji narodowej i sportu z 26 lutego 2002

Dzia³alnoœæ edukacyjna szko³y jest okreœlo-

na przez:

1) szkolny zestaw programów nauczania,

który, uwzglêdniaj¹c wymiar wychowawczy,

obejmuje ca³¹ dzia³alnoœæ szko³y z punktu

widzenia dydaktycznego,

2) program wychowawczy szko³y, który opi-

suje w sposób ca³oœciowy wszystkie treœci i

dzia³ania o charakterze wychowawczym i jest

realizowany przez wszystkich nauczycieli,

3) program profilaktyki dostosowany do po-

trzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb da-

nego œrodowiska, który opisuje w sposób ca-

³oœciowy wszystkie treœci i dzia³ania o charak-

terze profilaktycznym skierowane do uczniów,

nauczycieli i rodziców.

Szkolny zestaw programów nauczania, pro-

gram wychowawczy szko³y oraz program pro-

filaktyki tworz¹ spójn¹ ca³oœæ. Ich przygotowa-

nie i realizacja s¹ zadaniem zarówno ca³ej

szko³y, jak i ka¿dego nauczyciela.

DZIECI – M£ODZIE¯ – PROFILAKTYKA

40

w szkole. Program profilaktyki to pojêcie bar-

dzo szerokie, obejmuj¹ce ró¿norodne dzia³a-

nia, to ca³a strategia, realizacja koncepcji

wychowania i przeciwdzia³ania zagro¿eniom.

Mog¹ znaleŸæ siê tutaj programy psychoedu-

kacyjne, ale równie¿ okreœlone wymogi doty-

cz¹ce zachowania uczniów i nauczycieli lub

dzia³ania prozdrowotne. Szkolny program pro-

filaktyki (SPP) uchwala rada pedagogiczna po

uzyskaniu opinii rady rodziców i samorz¹du

uczniowskiego. Jego realizacja to sta³y, nie-

koñcz¹cy siê proces wspomagania ucznia w

radzeniu sobie z problemami i zagro¿eniami,

proces ograniczaj¹cy i likwiduj¹cy czynniki,

które zaburzaj¹ jego prawid³owy rozwój. W

tym sensie, co podkreœla³ przede wszystkim

prof. Zbigniew Gaœ, profilaktyka tworzy wa-

runki do realizacji programu wychowawcze-

go, zabezpieczaj¹c przed pojawieniem siê dys-

funkcji.

Szkolny program profilaktyki potrzeb-

ny jest zw³aszcza tam, gdzie wychowanie

okaza³o siê nieskuteczne i pojawi³y siê za-

gro¿enia dla prawid³owego procesu wycho-

wawczego, na przyk³ad patologie w œrodo-

wisku zewnêtrznym. A skoro skuteczna

profilaktyka z za³o¿enia dotyczy nie tylko

ucznia, ale równie¿ nauczycieli, rodziny, gru-

py rówieœniczej i spo³ecznoœci lokalnej, kon-

struowanie szkolnego programu profilakty-

ki nale¿y zacz¹æ od szeroko rozumianej

diagnozy problemów stanowi¹cych zagro¿e-

nie dla dzieci i ich rodzin w konkretnym

miejscu i czasie. Kolejne kroki to okreœle-

nie celów i sposobów dzia³ania, a nastêpnie

wdra¿anie programu i sta³a jego ewaluacja.

Jak to robiæ, uczestnicy konferencji uczyli

siê w czasie zajêæ warsztatowych. Czêœæ z

nich by³a zawiedziona, ¿e w ich wyniku nie

powsta³y przynajmniej ramowe wzorcowe

programy, które mo¿na by wykorzystaæ w

praktyce. Ale nie to by³o celem warsztato-

wej czêœci konferencji, poniewa¿ – jak za-

uwa¿y³a El¿bieta Matejka, naczelnik Wy-

dzia³u Profilaktyki w Ministerstwie Edukacji

– nie istnieje jeden program odpowiedni dla

ka¿dej szko³y.

Dr Hanna Rylke z Fundacji „Bene Vobis”

przedstawi³a dzia³ania profilaktyczne pro-

wadzone w szkole podstawowej w Nowym

Kawkowie na Warmii, które spe³niaj¹

wszystkie kryteria systemowej profilakty-

ki. Nauczyciele planuj¹c swoje dzia³ania

uwzglêdnili specyficzne problemy wystêpu-

j¹ce na tym terenie, takie jak wysokie bez-

robocie, bieda, zacofanie kulturowe, niska

samoocena dzieci i rodziców, alkoholizm w

rodzinach, licznie wystêpuj¹ce u uczniów

zaburzenia analizy i syntezy (problemy lo-

gopedyczne, dysleksja, dysgrafia) oraz spo-

radyczne kontakty z alkoholem i papierosa-

mi. Dlatego wœród celów programu znalaz³y

siê m.in.: wzmocnienie poczucia w³asnej

wartoœci uczniów i ich rodziców, uczenie

kultury ¿ycia codziennego, wyrównywania

braków kulturalnych, a tak¿e wspó³dzia³a-

nie z poradniami psychologiczno-pedagogicz-

nymi, Gminnym Oœrodkiem Pomocy Spo-

³ecznej w Jonkowie, gminn¹ s³u¿b¹ zdrowia

oraz innymi instytucjami i organizacjami.

Wdra¿aj¹c program zaplanowano – obok

zajêæ œciœle profilaktycznych – tak¿e wizyty

w domach rodzinnych uczniów, nawi¹zanie

bli¿szego kontaktu z rodzicami, wspólne

wyjazdy na imprezy kulturalne, obozy, orga-

nizowanie zajêæ kulturalnych i sportowych,

w tym festynów i rozgrywek z udzia³em

uczniów, nauczycieli i rodziców, prowadzenie

œwietlicy socjoterapeutycznej, edukacjê eko-

logiczn¹. Efektem tak pojêtego programu

profilaktyki jest nie tylko zmniejszenie za-

gro¿eñ, wyra¿aj¹ce siê w nik³ym odsetku

dzieci siêgaj¹cych po alkohol i papierosy, ale

równie¿ znacz¹cy wzrost samooceny, lepsze

uczestnictwo rodziców w ¿yciu szko³y, popra-

wa wyników nauczania, zmniejszenie proble-

mów emocjonalnych uczniów.

Realizowane w szko³ach programy profi-

laktyczne powinny odpowiadaæ okreœlonym

standardom. Joanna Szymañska, kierow-

nik Pracowni Profilaktyki Zagro¿eñ Cen-

trum Metodycznego Pomocy Psychologicz-

no-Pedagogicznej MENiS w wyst¹pieniu

„Standardy jakoœci pierwszorzêdowych pro-

gramów profilaktycznych realizowanych w

szko³ach i placówkach oœwiatowych” (opra-

cowa³a je wraz z dr. Krzysztofem Wojciesz-

kiem) przedstawi³a wymogi, stawiane przed

programem profilaktycznym, rozumianym

jako dzia³ania psychoedukacyjne podejmo-

wane wed³ug okreœlonego scenariusza. Za

najwa¿niejszy autorzy uznali bezpieczeñ-

stwo uczestników: aby je zapewniæ, reali-

zatorami programu powinny byæ osoby po-

DZIECI – M£ODZIE¯ – PROFILAKTYKA

41

Ä

siadaj¹ce przygotowanie pedagogiczne. Nie

wyklucza to wprawdzie zapraszania specja-

listów z innych dziedzin, ale musi to byæ

czynione po odpowiednich konsultacjach i

pod nadzorem. Wa¿ne jest równie¿, ¿eby

nie stosowaæ technik, które naruszaj¹ me-

chanizmy obronne ucznia, na przyk³ad te-

rapeutycznych i psychomanipulacyjnych.

G³ównym postulatem Joanny Szymañ-

skiej by³o bardzo uwa¿ne przygl¹danie siê

osobom i programom przed wpuszczeniem

ich do szko³y, na przyk³ad wprowadzenie

procedury akredytacji. Wieloœæ programów

stwarza bowiem mo¿liwoœæ wyboru takie-

go, który najlepiej odpowiada potrzebom

danej spo³ecznoœci, a zarazem niedostatecz-

nie przemyœlana decyzja mo¿e przynieœæ wiê-

cej szkody ni¿ po¿ytku.

Pozosta³e standardy to m.in.:

•

adekwatnoœæ oddzia³ywañ profilaktycz-

nych – decyzja o stosowaniu programu po-

winna byæ zawsze poprzedzona wstêpn¹

diagnoz¹, sam program zaœ powinien mieæ

œciœle okreœlonego adresata;

•

skutecznoϾ Рnajbardziej skuteczne stra-

tegie motywuj¹ do podejmowania konstruk-

tywnych postanowieñ przez uczniów, prze-

kazuj¹ rzeteln¹ i adekwatn¹ wiedzê o kon-

sekwencjach zachowañ problemowych, ko-

ryguj¹ przekonania normatywne akceptu-

j¹ce zachowania

problemowe;

•

g³êbokoœæ i

czas trwania –

dojrza³y pro-

gram powinien

odnosiæ siê tak

do œrodowiska,

jak i do indywi-

dualnych defi-

cytów wystê-

puj¹cych u jego

odbiorców, powinien te¿ posiadaæ za-

plecze specjalistyczne (doradztwo,

terapia) dla osób wymagaj¹cych

g³êbszej pomocy. Wskazane jest, aby

konkretne programy stanowi³y ele-

ment szerszych, d³ugofalowych dzia-

³añ profilaktycznych obejmuj¹cych

ca³y czas nauki szkolnej.

Wiêkszoœæ wyk³adowców k³ad³a

nacisk na fakt, ¿e realizatorzy pro-

gramów profilaktyki powinni sami spe³niaæ

standardy zachowañ, do których nawo³u-

j¹, równie¿ na polach pokrewnych do te-

matyki programu.

Minister Krystyna £ybacka, która znalaz³a

pó³ godziny, aby odwiedziæ konferencjê, za-

powiedzia³a rych³¹ nowelizacjê ustawy o

systemie oœwiaty,

w której znajd¹ siê

kolejne, istotne z

punktu widzenia

profilaktyki, zmia-

ny: ka¿dy nauczyciel

w ramach obowi¹-

zuj¹cego pensum

bêdzie prowadzi³

dwie godziny tygo-

dniowo zajêæ poza-

lekcyjnych, a we

wszystkich szko³ach

bêd¹ obowi¹zkowo

tworzone rady ro-

dziców z prawem

wspó³decydowania o istotnych dla szkolnej spo-

³ecznoœci sprawach. Zdaniem prof. Jerzego

Mellibrudy s¹ to decyzje o kluczowym dla

profilaktyki znaczeniu. Likwidacja wiêk-

szoœci zajêæ pozalekcyjnych w szko³ach na

pocz¹tku lat 90. i pozostawienie dzieci i m³o-

dzie¿y bez ¿adnej oferty spêdzenia wolne-

go czasu po lekcjach istotnie przyczyni³a

siê do wzrostu zagro¿enia wszelkiego ro-

dzaju patologiami. Z kolei otwarcie szko³y

przed rodzicami mo¿e spowodowaæ poja-

wienie siê nowych ludzi, nowych pomys³ów

i inicjatyw, które w³adze szkolne bêd¹

musia³y traktowaæ powa¿nie. Chocia¿ mo¿e

siê to spotkaæ z oporem ze strony nauczy-

cieli, którzy nie s¹ przygotowani do wspó³-

pracy z rodzicami, takie rozwi¹zanie wy-

daje siê ogromnie obiecuj¹ce dla przysz³oœci

szkolnej profilaktyki.

Minister Edukacji Narodowej

i Sportu Krystyna £ybacka

Prof. Zbigniew Gaœ