Projekt III: Profilaktyka w szkole

Harmonogram pracy nad projektem:

I etap realizacji projektu – zajęcia konwersatoryjno-warsztatowe.

II etap realizacji projektu – praktyka opiekuńczo-wychowawcza.

III etap realizacji projektu – prezentacja projektu na zajęciach po praktyce opiekuńczo – wychowawczej.

Pytania do analizy podczas zajęć konwersatoryjnych z pedagogiki (I faza realizacji projektu):

1. Jakie są elementy Szkolnego programu profilaktyki ?

2. Jak powstaje szkolny program profilaktyki ?

3. Jakie są przykładowe strategie i programy profilaktyki ?

4. Jakie są rodzaje patologii, które mogą wystąpić u dzieci i młodzieży?

5. Jaką rolę w profilaktyce może odegrać grupa rówieśnicza ?

6. O czym należy pamiętać, przygotowując scenariusz zajęć profilaktycznych na danym etapie edukacji?

Propozycja pytań do analizy podczas pobytu studenta na praktyce opiekuńczo – wychowawczej (II faza realizacji projektu):

1. Jak powstał Szkolny program profilaktyki ?

2. Jakie cele zostały założone w Szkolnym programie profilaktyki?

3. Jakie strategie i programy profilaktyki zostały w nim wykorzystane ?

4. Czy/ w jaki sposób w działaniach profilaktycznych wykorzystywana jest grupa rówieśnicza?

5. Czy/w jaki sposób w ramach profilaktyki podejmowana jest współpraca z rodzicami uczniów?

6. Czy/w jaki sposób w ramach profilaktyki podejmowana jest współpraca ze środowiskiem lokalnym?

7. Jak uczniowie oceniają działania profilaktyczne, podejmowane przez szkołę?

Literatura obowiązkowa:

Kozak S., Patologie wśród dzieci i młodzieży. Leczenie i profilaktyka, Difin S.A. Warszawa 2007, s 80 – 109 (wybrane fragmenty)

3.2. Alkoholizm - choroba chroniczna - etiologia i leczenie

Alkoholizm - współcześnie termin ten stosuje się w dwóch znaczeniach:

1. dla określenia spożycia alkoholu, które wykracza poza miarę zwyczajowego picia,

2. dla oznaczenia choroby alkoholowej.

Według Światowej Organizacji Zdrowia jest to ...„wszelki sposób picia, który wykracza poza miarą tradycyjnego i zwyczajowego spożycia albo poza ramy obyczajowego, przyjętego w całej społeczności, picia towarzyskiego bez względu na czynniki, które do tego prowadzą¹".

Jakie są przyczyny alkoholizmu?

Etiologii alkoholizmu jako zjawiska społecznego, psychologicznego i kli­nicznego należy poszukiwać co najmniej w kilku czynnikach: w uwarunkowa­niach socjologicznych, osobowościowych, organicznych, a nawet chemicznych i genetycznych.

Socjologiczne uwarunkowania alkoholizmu to: bardzo silne tradycje zako­rzenione w wielu społeczeństwach, pokoleniach, strefach geograficznych, w niektórych zawodach. Uwarunkowania kulturowe, religijne, obyczaje, ob­rzędy mogą być stymulatorem do używania alkoholu, niestety - często przy­kład rodziców (mało uroczystości odbywa się w rodzinach bez alkoholu).

Alkoholizm w koncepcji psychologicznej należy traktować jako niedosto­sowanie społeczne i jako zaburzenie osobowości. Zaburzenie w rozwoju oso­bowości może dotyczyć cech charakteru, braku systemu wartości, określo­nych celów w życiu, może być związane z procesami motywacyjnymi i decyz­jami, brakiem silnej woli i umiejętności mówienia „nie" tam, gdzie alkohol jest zbyt łatwo dostępny i nadużywany. Alkoholizm łatwo rozwija się u osób chwiejnych emocjonalnie, z obniżoną kontrolą i samokontrolą oraz tendencją do stosowania mechanizmów obronnych, reakcji pozornych, niedojrzałych.

U podstaw alkoholizmu leżą nierozwiązane do końca problemy osobowości ludzi: system wartości, procesy motywacyjne i decyzje.

Jak „widzi" alkoholizm medycyna? Czy to jest choroba?

Alkoholizm w aspekcie klinicznym jest zaburzeniem psychofizycznym⁷. Ja­kie są motywy picia podawane w literaturze przedmiotu?

1. neurasteniczny - alkohol dokonuje redukcji zmęczenia,

2. kontaktowy - piję, aby mieć lepsze kontakty z innymi,

3. dionizyjski - piję w celu uzyskania oszołomienia,

4. heroiczny - piję dla osiągnięcia „mocy",

5. samobójczy.

Alkohol niszczy pięć sfer osobowości: moralną, intelektualną, fizyczną, spo­łeczną i emocjonalną. Jest więc chorobą i grzechem.

Skutki nadużywania alkoholu

Do najczęstszych chorób spowodowanych alkoholizmem należą:

• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,

• uszkodzenie trzustki,

• marskość wątroby.

Alkoholizm jest chorobą nie tylko kliniczną, lecz także zaburzeniem w roz­woju osobowości i anomalią społeczną. Uzależnienie nie przyczynia się do roz­woju osobowości dojrzałej, natomiast alkoholika czyni niewrażliwym na potrze­by innych, oddziela go od ludzi oraz własnego refleksyjnego myślenia i działa­nia. Alkohol wpływa na osłabienie systemu odpornościowego organizmu. Skut­kiem tego jest m.in. zwiększone ryzyko występowania pewnych odmian raka, zwłaszcza przełyku, wątroby, części nosowej gardła, krtani i tchawicy. Alkohol wywołuje też niedobory witamin i innych pierwiastków niezbędnych do prawi­dłowego funkcjonowania organizmu. Następstwem owych niedoborów są zabu­rzenia widzenia, zmiany skórne, zapalenie wielonerwowe, zmiany w błonach śluzowych i szpiku kostnym, zaburzenia procesów rozrodczych, szkorbut i inne.

Alkohol dokonuje niesamowitego spustoszenia somatycznego i psychicznego w organizmie człowieka:

Somatyczne:

Układ nerwowy: zapalenie wielonerwowe tzw. polinoneuropatia, zmiany za­nikowe móżdżku i mózgu, zwyrodnienia w płatach czołowych, ubytek szarej substancji mózgu, encefalopatia Wernickego.

Układ pokarmowy: przewlekłe stany zapalne błon śluzowych jamy ustnej, przełyku, żołądka, dwunastnicy, ostre zapalenie trzustki, przewlekłe zapalenie wątroby (stłuszczenie, zwłóknienie i marskość), cukrzyca alkoholowa.

Układ krążenia: nadciśnienie tętnicze krwi, kardiomiopatia alkoholowa (zmia­ny zwyrodnieniowe włókien mięśnia sercowego, stłuszczenie i powiększenie serca), serce jest powiększone, co powoduje zaburzenia pracy serca i niewydol­ność krążenia.

Układ oddechowy: przewlekłe stany zapalne błon śluzowych tchawicy i os­krzeli, co prowadzi do zniszczenia tzw. rzęsek i gruczołów śluzowych. Konse­kwencją tego jest stopniowa utrata zdolności do usuwania z dróg oddechowych pyłków i bakterii, a tym samym zwiększa się podatność na choroby układu od­dechowego: raki jamy ustnej, tchawicy. Dochodzi do przemiany artykulacji gło­sowej.

Układ moczowy: ostra niewydolność nerek, wzrost stężenia kwasu moczo­wego we krwi i związane z tym objawy dny moczanowej (zapalenie stawów spowodowane gromadzeniem się złogów moczanowych).

Układ hormonalny: nieprawidłowe wydzielanie testosteronu, zmniejszenie ruchliwości plemników i zniszczenie ich struktury. Hypogonadyzm i feminizacja u mężczyzn, u kobiet zanik jajników i maskulinizacja.

Psychiczne:

Psychoza alkoholowa i jej cztery postacie:

1. majaczenie alkoholowe - delirium tremens, osoba popada w „białą" gorącz­kę, wzrasta ciśnienie krwi i często nie może obyć się bez kaftana bezpieczeń­stwa. Towarzyszy agresja, niepokój, wzrost temperatury, omamy wzrokowe. Jeśli się alkoholik nie opamięta, to następuje drugi etap,

2. halucynoza alkoholowa - dołączają się omamy słuchowe, chory może sły­szeć strzelaninę, biegnące konie, często w drugim etapie odbiera sobie życie przez powieszenie się, a kobieta najczęściej połyka dużo tabletek,

3. paranoja alkoholowa - przykry okres dla rodzin alkoholika, pojawia się zespół Otella - czyli chorobliwa zazdrość o współmałżonka („zdradza mnie"),

4. zespól Wernickiego, psychoza Korsakowa - dochodzi do tego po wielu la­tach intensywnego picia. Głębokie otępienie, luki pamięciowe, zdezoriento­wanie co do miejsca, czasu, luki te wypełniane są zmyślonymi treściami, tzw. konfabulacjami⁸.

Społeczne:

Alkoholicy często tracą partnerów i przyjaciół, popadają w długi, schodzą na drogę przestępczą, dopuszczają się przemocy. Trudne do policzenia są ekono­miczne straty spowodowane alkoholizmem - koszty pobytów w szpitalach i za­siłków socjalnych, wypadków przy pracy, wypadków drogowych itp.

Alkohol dotyczy wszystkich sfer osobowości:

1. zaburza sferę emocjonalną (uczucia i emocje),

2. zniekształca system poznawczy (wykrzywiony obraz świata),

3. dezintegruje system ,,ja" („ja" - instynkty człowieka, „super ego" - „ja" ide­alne, sumienie człowieka, „ego" - „ja" realne. Między „ja" a „super ego" jest ciągła walka. „Ja" podpowiada - róbmy coś, idźmy, „super ego" - nie róbmy tego, to nie wypada. „Ego" to negocjator, którego niszczy alkohol. Alkoholik ma poczucie „mocy i bezmocy").

Alkohol zabija ośrodki radości, bólu i smutku. Zniekształca system po­znawczy (alkoholik zaprzecza, że jest uzależniony), nie jest w stanie podjąć leczenia odwykowego (dotyczy to również młodzieży).

Fazy alkoholizmu:

Wszyscy uzależnieni przechodzą w podobny sposób przez cztery fazy:

1. faza - następuje odkrycie, że picie jest sposobem na poprawę samopoczu­cia, na osiągnięcie miłego nastroju lub przyjemnego „zawrotu" głowy. W tej fazie picie jest przyjemne i nie pozostawia większych negatywnych skut­ków. Najczęściej ma charakter okazjonalny, towarzyski (również w szko­łach, uczelniach i akademikach).

2. faza - zaczyna się świadome dążenie do zmiany nastroju; już wiadomo, ile trzeba wypić, żeby osiągnąć pożądany stan: zapomnienie, luz czy brak na­pięcia. Zaczyna się poszukiwanie tego nastroju i jednoczesne wchodzenie w nawyk picia (pije się coraz więcej).

3. faza - wyraźny początek choroby, picie staje się kłopotliwe. Pojawia się wstyd z powodu picia i związanego z nim zachowania, żeby uwolnić się od tych nieprzyjemnych emocji pijący wymyśla wiele powodów upijania się: „wypił na pusty żołądek", „pił za szybko", „mieszał alkohole" itp. Włącza­ją się „obrony" intelektualne, które odcinają pijącego od jego własnych emocji i pozwalają lepiej o sobie myśleć mimo coraz bardziej nieodpo­wiedzialnych zachowań. Po kolejnych ekscesach zaczyna pojawiać się au­tentyczne poczucie winy. Pogarsza się opinia pijącego o sobie, niezadowo­lenie z siebie staje się chroniczne. Mogą wystąpić myśli samobójcze. Pijący wyraźnie zmienia styl życia, coraz częściej układa plan dnia wokół okazji do wypicia. Sami pijący nie mogą dostrzec zachodzących w sobie zmian, gdyż tracą zdolność właściwej oceny swojego postępowania i przestają pa­nować nad swymi uczuciami i zachowaniami.

4. faza - pije się, żeby „dojść do siebie" po przejściach. Punktem wyjścia picia jest cierpienie lub depresja. Picie staje się koniecznością, jest już zupełnie poza kontrolą. Coraz częstsze są „przerwy w życiorysie", nasila się, na sku­tek zniekształceń pamięci, pamięć euforyczna, dzięki której pijący nie wi­dzą ruiny swojego życia. W zachowaniu stają się często agresywni, przerzu­cają nienawiść do siebie na innych, zwykle na osoby najsilniej związane z nimi uczuciowo (członków rodzin, itp.). Pijący mają poczucie, że są oto­czeni nienawistnymi im osobami: „Gdyby oni się zmienili, ze mną byłoby wszystko dobrze". Porażki w powstrzymywaniu pijącego od picia, powodu­ją popadanie rodziny w coraz głębsze poczucie winy. Cały układ rodzinny pijącego wymaga pomocy oraz terapii.

Zdaniem B. Woronowicza (w książce Alkoholizm,Parpa, 2006) ważne sygnały ostrzegawcze DLA ALKOHOLIKÓW:

Gdy ktoś pije pomimo szkód spowodowanych przez picie.

Gdy ktoś jednorazowo wypija większe ilości płynów zawierających powyżej 100 gramów ETOH (5 dużych piw lub jeden litr wina, lub ćwierć litra wódki).

Gdy ktoś regularnie codziennie wypija więcej niż 20 g ETOH (2 piwa lub dwie lampki wina lub kieliszek 50 g wódki) lub gdy zaczyna dzień od picia alkoholu (np. poranne piwo).

Gdy ktoś „klinuje", czyli używa alkoholu do usuwania przykrych skutków poprzedniego picia, a więc sięga po alkohol z samego rana po intensywnym piciu wieczorem.

Gdy ktoś pije alkohol w samotności oraz w sytuacjach, gdy odczuwa zmę­czenie, dolegliwości fizyczne, smutek i cierpienie.

Gdy ktoś zaniedbuje obowiązki i zadania z powodu picia.

Gdy ktoś ma trudności w przypomnieniu sobie, co się działo poprzedniego dnia w sytuacjach związanych z piciem.

Gdy ktoś uśmierza za pomocą alkoholu poczucie winy i wyrzuty sumienia z powodu czynów popełnionych pod wpływem alkoholu.

Gdy ktoś kieruje samochodem, motocyklem pod wpływem alkoholu.

Gdy ktoś reaguje napięciem i rozdrażnieniem w sytuacjach utrudniających kontakt z alkoholem lub wobec postulatów ograniczenia picia zaprzecza, że ma problemy z alkoholem.

Gdy ktoś dostaje od innych ludzi sygnały sugerujące ograniczenie ilości lub powstrzymanie się od picia.

Czy alkoholizm to choroba? (zob. W. Osiatyński, Alkoholizm,Warszawa 2007)

Alkoholik to człowiek chory. Alkoholik ponosi straty na skutek picia, wyrzą­dzając krzywdę sobie i najbliższym, a mimo to pije nadal (jest też grzesznikiem).

Alkoholik chce przestać pić, a nie potrafi. Alkoholik ma chore myślenie, uczu­cia, ciało i duszę (postępuje niemoralnie, np. kradnie).

Alkoholik to osoba, która - jak mówią lekarze i terapeuci - nie potrafi konsekwentnie przez dłuższy czas pić w sposób kontrolowany. Jak to rozu­mieć? Otóż to ktoś taki, kto nie jest w stanie przerwać picia w dowolnym czasie, wypić dowolnej i zaplanowanej ilości alkoholu, nie jest w stanie przewidzieć, ile wypije i kiedy skończy. Wobec tego niepokój powinien budzić ktoś, kto pije dopóty, dopóki np. nie skończy się alkohol lub też dopóki nie straci przytomno­ści. Ignoruje w ten to sposób, że jest już późna pora lub jego kondycja wskazuje na to, że dobrze byłoby przerwać picie, żeby uniknąć przykrych konsekwencji. Dla alkoholika picie stało się najważniejszą sprawą w życiu. Alkoholik w rzeczywistości całą swoją aktywność podporządkowuje planowa­niu, realizowaniu, bądź radzeniu sobie z konsekwencjami picia. Działania te zaprzątają w dużym stopniu uwagę uzależnionego. Dzieje się to najczęściej poza jego świadomością. Z pozoru alkoholik może oddawać się np. czynnościom zwią­zanym z pracą zawodową, jednak przez cały czas w myślach odlicza czas do chwili, gdy skończy pracę; planuje jak i gdzie będzie mógł wreszcie wypić. Cho­ry musi radzić sobie z bezpośrednimi bądź pośrednimi konsekwencjami picia. Począwszy od leczenia „kaca" bądź zmagania się z objawami zespołu odstawie­nia, następnie nadrabia różnego rodzaju „zaległości" powstałych na skutek picia (np. w pracy, w domu, czy w relacjach z bliskimi). Do konsekwencji takich zali­czyć należy również zacieranie śladów, które mogłyby świadczyć o chorobie, oraz angażowanie się w działania mające być dowodem na to, że problem alko­holizmu go nie dotyczy (w ten sposób życie alkoholika zaczyna przypominać monotonne, niewolnicze „krążenie" wokół butelki).

Alkoholizm jest chorobą chroniczną i alkoholik jako chory powinien być le­czony, niezależnie od tego, jakie były powody powstania choroby alkoholowej. Aby leczenie było korzystne, muszą zaistnieć ściśle wymagane warunki zarów­no ze strony terapeuty - przekonanie i wiara, że może pomóc pacjentowi, jak i ze strony chorego - zaangażowanie w procesie leczenia i odpowiednia moty­wacja do podjęcia kuracji. Od siły tej motywacji zależy m.in. rezultat leczenia.(…)

Alkoholizm w rodzinie - współuzależnienie dzieci alkoholików – typy:

• bohater rodzinny - najczęściej najstarsze dziecko - funkcjonujące jak dorosły „rodzic własnych rodziców",

• wyrzutek - częsty odbiorca agresji powodowanej alkoholizmem; dziecko zbun­towane przeciw rzeczywistości,

• maskotka, „błazen" - dziecko przymilne, urocze, uwodzicielskie,

• zagubione dziecko - najmłodsze, wycofujące się z życia rodzinnego, ucieka do świata marzeń, wyobrażeń, lektur,

• ułatwiacz - wspomagający, osoba, która obarcza siebie winą za picie innych, bierze na siebie odpowiedzialność za stan życia.(…)

Leczenie alkoholików

Alkoholik jest trudnym pacjentem, nie wykazuje bowiem dostatecznej mo­tywacji do zaprzestania picia i do podjęcia kuracji. Skierowany niekiedy na przymusowe leczenie jest negatywnie nastawiony do udzielanej mu pomocy, co w dużej mierze przekreśla efekty leczenia. Trudne do leczenia są przypadki, gdy osoba zaczęła pić wcześnie, w okresie rozwojowym, przed 18. rokiem życia, gdy jest samotna, gdy zgłasza się zbyt późno, gdy jej stan fizyczny jest ciężki, ma np. cukrzycę, chorą wątrobę, urazy fizyczne czy zaburzenia psy­chicznc. Opór alkoholika wobec potrzeby leczenia upodabnia go do psy­chicznie chorego.

Podjęcie leczenia wcale nie oznacza, że pacjent ukończy okres detoksykacji. Zdarza się bowiem, że po 2-3 dniach pobytu na odwyku „ucieka" z programu leczenia, a gdy nawet go ukończy, ale i nie ma dalszego oparcia w grupie absty­nenckiej, łatwo powraca do nałogu.

Terapia alkoholika może obejmować leczenie odwykowe krótkotermi­nowe - od jednego do sześciu miesięcy, lub długoterminowe - do dwóch lat. Leczenie może przebiegać przez różne typy terapii, resocjalizacji w grupach, poprzez leczenie ambulatoryjne i kliniczne leczenie odwykowe (w oddziałach lub zakładach odwykowych), rehabilitację w grupach terapeutycznych i w gru­pach AA.

Uwalnianie się od uzależnienia obejmuje trzy etapy: okres zaprzestania picia, usunięcia lub złagodzenia objawów nadużywania alkoholu (leczenie odwykowe) oraz utrzymania chorego w abstynencji. Psychoterapia indywidu­alna ma pomóc alkoholikowi w zrozumieniu przyczyn uzależnienia i motywacji do abstynencji. Psychoterapia grupowa lub spotkania w grupach trzeźwościowych, abstynenckich mają powstrzymać od powrotu do picia i podtrzymać w absty­nencji; postawa pacjenta jest tu społecznie kontrolowana. W niesieniu pomocy alkoholikom, uwalnianiu się od nałogu pomagają w Polsce różne grupy, kluby, bractwa trzeźwościowe, grupy przyparafialne, Ruch Trzeźwości im. św. Mak­symiliana Kolbe oraz inne stowarzyszenia.

Wiele osób nieraz przez całe życie cierpi i pokutuje za czyny popełnione pod wpływem alkoholu. Alkoholik w każdym społeczeństwie jest jednostką dezor­ganizującą życie rodzinne i społeczne oraz wpływa na obniżenie kultury środo­wiska. Najlepsze w leczeniu alkoholików są Grupy Anonimowych Alkoholików.

MEDYCYNA, PSYCHOLOGIA, SOCJOLOGIA WSKAZUJĄ NA CZTERY FAZY ROZWOJU UZALEŻNIENIA:

FAZA I - picie towarzyskie:²

• picie sprawia przyjemność,

• wzrost tolerancji i ochoty na alkohol.

• FAZA II - ostrzegawcza:

• szukanie okazji do picia,

• inicjowanie wypijania kolejek,

• po wypiciu lepsze samopoczucie,

• „dusza towarzystwa",

• alkohol przynosi ulgę, uwalnia od napięć,

• rozpoczęte picie kończy się „urwaniem filmu",

• próby picia ukrytego, w samotności, „na kaca.

FAZA III - krytyczna:

• wyrzuty sumienia - „kac moralny",

• „klin" przynosi ulgę,

• zaniedbywanie rodziny,

• konflikty małżeńskie,

• nieobecności w pracy,

• usprawiedliwianie picia licznymi okazjami,

• wzrost agresywności, konflikty z prawem,

• nieregularne odżywianie się,

• zaniedbywanie wyglądu zewnętrznego,

• zaburzenia popędu seksualnego,

• picie ciągami na przemian z okresami całkowitej abstynencji dla poprawy zdrowia, udowodnienia „silnej woli",

• składanie przysiąg abstynencji (np. Kościele w Zakopanem),

• poczucie pustki bezradności.

• FAZA IV - chroniczna:

• okresy długotrwałego pijaństwa,

• picie poranne - „kac gigant",

• upijanie się w samotności,

• spadek tolerancji na alkohol,

• sięganie po alkohole niekonsumpcyjne - „wynalazki", „fikołki",

• rozpad więzi rodzinnej,

• wynoszenie rzeczy, kradzieże - w celu zdobycia alkoholu,

• degradacja zawodowa i społeczna,

• otępienie alkoholowe - „wtórny analfabetyzm",

• alkohol staje się jedynym celem w życiu,

• psychozy alkoholowe - „delirium",

• padaczka alkoholowa,

• choroby somatyczne - polineuropatia, marskość wątroby,

• skrajne wyczerpanie organizmu.

Dziecko w rodzinie alkoholików

Dzieci w rodzinach alkoholowych³ to szczególnie ważny i trudny pro­blem wychowawczy. Istnieje silna zależność pomiędzy nadużywaniem alko­holu przez rodziców a krzywdzeniem dzieci, w tym (czasami) wykorzysty­waniem seksualnym.Molestowania własnych dzieci po wypiciu alkoholu do­puszczają się nie tylko rodzice, którzy są nałogowymi alkoholikami, ale również ci, którzy piją okazjonalnie. Alkoholizm rodziców jest dla dziecka źródłem wie­lu traumatycznych przeżyć, które działają z tym większą szkodą dla rozwoju, imjest ono młodsze. Dziecko, które nie ukończyło piątego roku życia, jest całkowi­cie zależne od rodziców, dlatego też szczególnie dotkliwie odczuwa ono brak należytej opieki. Ponadto jest zupełnie bezbronne wobec wszelkich nadużyć, jakich dopuszczają się względem niego rodzice. W przeciwieństwie do starszych dzieci nie potrafi się w żaden sposób bronić i nie może choćby na krótki czas samodzielnie opuścić domu. Dzieci, które wychowują się w rodzinach, w których ktoś nadużywa napojów alkoholowych, żyją z poczuciem zagrożenia, cierpią i uczą się szczególnych sposobów postępowania, które im utrudniają życie. Atmosfera domu rodzinnego budzi w nich przerażenie i uniemożliwia pra­widłowy rozwój.

Dziecko, które jest pozbawione poczucia bezpieczeństwa i dojrzałej, od­powiedzialnej miłości rodziców, czuje się niechciane, niekochane, odrzucone.

Często dzieci zaniedbywane przez rodziców przeżywają lęk przed odejściem lub śmiercią pijącego rodzica, są ofiarami ich werbalnej i fizycznej agresji, świad­kami ciągłych konfliktów, które nierzadko wiążą się z użyciem siły, wreszcie muszą przejść przez dramatyczne doświadczenie rozpadu rodziny. Sytuacja ro­dzinna często zmusza je do przejmowania obowiązków i zachowań właściwych osobom dorosłym, obciąża nadmiarem odpowiedzialności i poczuciem winy, a w efekcie bezpowrotnie odbiera im beztroskie dzieciństwo.

Osoby, które w dzieciństwie przeżyły rozwód rodziców, wykazują większą skłonność do spożywania dużych ilości alkoholu lub nadużywania go i częściej stają się alkoholikami. Grupę podwyższonego ryzyka stanowią ludzie młodzi w wieku 23-33 lat, zaś prawdopodobieństwo wystąpienia problemów alko­holowych jest tym większe, im dziecko było młodsze w momencie rozwodu rodziców.

Wiele dzieci stara się utrzymywać w tajemnicy picie rodziców, wstydzą się, mają poczucie, że są gorsze, ale starają się chronić dobre imię rodziny, boją się i mają zaburzenia emocjonalne związane z lękiem.

Ukrywają i tłumią swoje uczucia, czują się osamotnione, próbują za wszelką cenę poradzić sobie ze swoją rozpaczą i bezradnością, częściej zapadają na róż­ne choroby, bo ich odporność jest wyczerpywana przez nieustanny stres.

Wcześnie uczą się, że nie mogą polegać na swoim rodzicu i przestają ufać innym ludziom, otaczający świat wydaje się im wrogi i obcy.

Niektóre dzieci biorą na siebie nadmierną odpowiedzialność za problemy ro­dzinne i przejmują obowiązki dorosłych, bardzo się starają naprawiać swoje błędy i zaniedbania, żeby zadowolić innych. Nie umieją się bawić.

Tragiczne jest to, że dzieci starają się przystosować za wszelką cenę do nienormalnego i zagrażającego środowiska rodzinnego, wchłaniają w siebie destrukcję i chaos.

Inne źle się zachowują i pragną w ten sposób zwrócić uwagę na siebie; mają zle stopnie, piją alkohol i zażywają narkotyki, popełniają drobne wykroczenia.

Niektóre dzieci, mimo swego cierpienia, starają się być opiekuńcze i przyjaz­ne dla innych, są gotowe do poświęcania się, wkładają wiele wysiłku w poma­ganie tym, którzy cierpią i są zagubieni.

Zbyt mało ludzi w Polsce reaguje na krzywdę w rodzinach alkoholowych i staje w ich obronie. Zbyt wielu dorosłych nie zdaje sobie sprawy, jak ich za­chowanie w stanie nietrzeźwości krzywdzi dzieci. Dzieciom z rodzin alkoholo­wych trzeba pomagać nie tylko przez chronienie ich przed bezpośrednimi skut­kami nadużywania alkoholu w rodzinie.

Można im również pomagać, żeby:

• uczyły się rozumieć, że ich rodzic jest osobą chorą, że dziecko nie jest zdolne do wyleczenia go z tej choroby i nie jest za nią odpowiedzialne,

• uczyły się pozytywnego stosunku do samego siebie, dbania o siebie, umiejęt­ności odpoczywania i zabawy,

• zaczęły wyrażać swoje uczucia i potrzeby, umiały prosić o pomoc i przyj­mować ją od innych, dzieliły się z innymi swoimi problemami i uczyły się zaufania.

Uzależnienie alkoholowe rodziców zagraża więc całej rodzinie i dzieciom w ich dorosłym życiu

Jeżeli ktoś z członków rodziny pije w sposób chorobliwy, to cała rodzina do­znaje szkody. Często można spotkać opinię, że alkoholizm jest chorobą całej rodziny i wszyscy zostają wciągnięci w bolesny, uszkadzający wir powstający wokół tego, który pije. Życie rodzinne może być poważnie zaburzone przez alko­hol także wtedy, gdy ktoś z członków rodziny jest dopiero na drodze do uzależ­nienia się - upija się okresowo, ale nie występują u niego jeszcze w pełni objawy choroby. Szacuje się, że dziś w Polsce około czterech do pięciu milionów ludzi żyje w rodzinach alkoholowych. Jakie obszary życia rodzinnego podlegają szcze­gólnym zagrożeniom z powodu systematycznego nadużywania alkoholu?

1. Niszczenie życia uczuciowego.

Zamiast poczucia bezpieczeństwa, zaufania i miłości, rodzina przeżywa lęk i zagrożenie, gniew i wstyd, poczucie krzywdy i poczucie winy.

2. Brak źródeł oparcia i wzajemnej pomocy (każdy dba o siebie).

Życie rodzinne zamiast dostarczać oparcia, staje się największym obciąże­niem i źródłem problemów dla jej członków.

3. Utrata kontaktu i wzajemnego zrozumienia.

Zamiast otwartości i prawdy, pojawia się coraz więcej kłamstw, manipulacji i udawania".

4. Izolacja od świata zewnętrznego (członków rodziny - wstyd).

Bardzo często nadmierne picie staje się źródłem trudności finansowych i ogra­niczenia perspektyw bytowych całej rodziny. Członkowie rodziny próbują przy­stosować się do zagrażających sytuacji, tworzonych przez osobę pijącą. Takie przystosowanie pozwala na przetrwanie w trudnych i bolesnych okoliczno­ściach. Staje się jednak pułapką, w której zostają zamknięte pragnienia normal­nego i bezpiecznego życia rodzinnego. Małżonkowie i dzieci osoby uzależnionej albo rozpaczliwie próbują powstrzymać jej picie, albo rezygnują z nadziei na lepsze życie. Oznacza to często głębokie uwikłanie w chorobę alkoholową mał­żonka lub rodzica, które lekarze i psycholodzy nazywają współuzależnieniem (żony piją z mężem by on mniej pil).

Alkoholizm jest chorobą, która niszczy nie tylko życie osoby uzależnio­nej, ale również jej krewnych. Alkoholik nie jest w stanie lub nie chce uczest­niczyć w życiu rodzinnym. Z kolei jego bliscy z obawy przed pijackimi eksce­sami w miejscach publicznych lub w gronie znajomych unikają wszelkich kon­taktów towarzyskich, wspólnych spotkań, wyjazdów, etc. Zachowanie alkoho­lika jest bowiem nieprzewidywalne i z reguły naraża członków rodziny na kłopoty oraz przykrości, a ponadto budzi w nich poczucie wstydu i zażeno­wania. Generalnie rodzina stara się ukryć swój problem przed sąsiadami, zna­jomymi, współpracownikami. W ten sposób dochodzi do zawiązania swoistej zmowy milczenia, zaś ujawnienie rodzinnej tajemnicy jest traktowane jako brak lojalności i zdrada.

Taka sytuacja prowadzi do stałego pogłębiania się społecznej izolacji rodzi­ny. Nie zmieniają tego nawet mniej lub bardziej udane próby angażowania się poszczególnych jej członków w sprawy społeczności lokalnej czy też nawiązy­wanie kontaktów w miejscu pracy lub nauki, gdyż wszelkie tego typu relacje kształtują się w całkowitym oderwaniu od kontekstu życia rodzinnego.

Podtrzymywanie iluzorycznego obrazu rodziny wymaga nie tylko dyskrecji, ale również godzenia się na upowszechnianie oczywistych kłamstw. Typowym przykładem jest zachowanie współuzależnionego małżonka, który załatwia fik­cyjne zwolnienia lekarskie dla usprawiedliwienia kolejnej nieobecności alkoho­lika w pracy. Postępując w ten sposób, nieświadomie przyczynia się do pogor­szenia sytuacji całej rodziny, gdyż chroni alkoholika przed odpowiedzialnością za skutki jego pijaństwa, a tym samym stwarza mu dogodne warunki do dalsze­go picia.

Kolejnym problemem, jakiego doświadcza rodzina alkoholika, jest ciągły brak pieniędzy, co z jednej strony wynika z obciążenia budżetu domowego dużymi wydatkami na alkohol, z drugiej zaś z faktu, że w pewnej fazie choroby alkoholik traci umiejętność efektywnej pracy i jest zagrożony bezrobociem. Zmniejszenie dochodu rodziny lub jego brak w przypadku utraty pracy powoduje deprywację podstawowych potrzeb rodziny i drastyczny spadek poziomu oraz jakości życia wszystkich jej członków.

U osób uzależnionych od alkoholu występują często takie zjawiska, jak:

• uporczywa koncentracja myśli, uczuć i postępowania wokół picia współmałżonka ⁴ ,

• poczucie konieczności kontrolowania jego postępowania i odciągania od alko­holu oraz odpowiedzialności za niewłaściwe jego postępowanie po wypiciu,

• próby ochraniania go przed konsekwencjami picia, rezygnacja z własnych potrzeb i pragnień oraz gotowość do poświęcenia siebie,

• lęk przed porzuceniem i negowanie własnej wartości oraz obsesyjne zamar­twianie się o przyszłe wydarzenia,

• „huśtawka emocjonalna" (rozpacz i utrata nadziei, rozczarowania i złudzenia, naiwna wiara w przyrzeczenia poprawy i poczucie skrzywdzenia),

• próby dominacji i przejmowanie wszystkich obowiązków związanych z do­mem,

• problemy seksualne i niechęć do współżycia,

• złość i kłótnie wybuchające z byle powodu oraz zapadanie w stany letargu, z poczuciem beznadziejności i użalaniem się nad sobą.

Bardzo trudno wyrwać się z takiego stanu. Ale jest to możliwe nawet wtedy, gdy on (lub ona) będą pili dalej. Można ratować siebie i swoje dzieci, budować i chronić własne terytorium życiowe i psychiczne. Nie trzeba rezygnować z wszystkiego (rozrywki, przyjaciół itd.).

Leczenie alkoholików

• detoksykacja, przerwanie ciągu, odtruwanie organizmu,

• leczenie farmakologiczne zaburzeń psychicznych i somatycznych,

• budowanie świadomości problemu uzależnienia od alkoholu,

• otwarcie się na informacje o chorobie alkoholowej i sposobach wychodzenia z nałogu (poznawanie mechanizmów uzależnienia),

• wypracowanie motywacji do zachowania abstynencji,

• korzystanie z „podpórek farmakologicznych": Anticol, Esperal,

• uznanie swojej bezsilności wobec alkoholu, „poddanie się" i dopuszczenie wizji życia trzeźwego (Kluby Anonimowych Alkoholików).

• tworzenie planu zmiany swoich zachowań i próby konsekwentnego realizo­wania go krok po kroku.

Rehabilitacja

• korzystanie z indywidualnych⁵ i grupowych form pomocy psychologicznej w celu zrozumienia siebie, rozwiązywania swoich problemów, nawiązywanie kontaktu z rodziną i zachęcenie najbliższych do psychoterapii małżeńskiej i rodzinnej, troska o swoje zdrowie i kondycję fizyczną, dbanie o higienę psychiczną - umiejętne, konstruktywne rozładowywanie napięć psychicznych w sytuacji stresowej, praca nad rozwojem osobistym w grupach samopomocowych, np. „anoni­mowi alkoholicy", kluby abstynenta, kościelne ruchy trzeźwościowe itp. ,umacnianie się w dążeniu do trzeźwości przez korzystanie z ambulatoryjnych form wsparcia, np. porady indywidualne, maratony i obozy psychoterapeu­tyczne.

Jak rodzina może sobie pomóc z alkoholikiem w rodzinie?

Sprawą decydującą i najtrudniejszą jest zrozumienie i zaakceptowanie swojej bezsilności wobec picia „swojego" alkoholika. Trzeba zrozumieć, że to jest choroba i powiedzieć sobie, że „nie jestem w stanie wyleczyć go z tej choroby oraz że mam prawo ratować siebie i własne życie". Trzeba pozwolić, by alko­holik spotkał się bezpośrednio ze wszystkimi skutkami swego picia i ewentu­alnie wskazać drogę do placówki odwykowej.Trzeba również pozwolić sobie na zwrócenie się z prośbą o pomoc w sprawie swojego cierpienia i zagubienia (współuzależnienie jest trochę podobne do stanu zapalnego stopy ranionej przez gwóźdź tkwiący miesiącami w bucie, a trochę do stanu zahipnotyzowania przez złego czarownika, który zasugero­wał, że tego gwoździa nie można wyciągnąć).Wychodzenie z tego stanu to proces zdrowienia w sferze uczuć, myślenia i zachowania. Taką pomoc można już znaleźć w większości placówek odwy­kowych, które prowadzą nie tylko terapię odwykową dla alkoholików, ale również programy pomocy psychologicznej dla członków rodzin alkoholo­wych. Przy poradniach działają również grupy wzajemnej pomocy członków rodzin tzw. Al-anon (pomagają zmienić choremu postawy życiowe).

Członkowie rodziny alkoholowej mogą również podejmować różne działa­nia, by pomóc sobie w trudnej sytuacji. Mogą także próbować wpływać na alkoholika, by zaczął się leczyć.

Oto krótkie przestrogi i zalecenia.

Nie próbuj samodzielnie wyleczyć alkoholika - spróbuj raczej:

• nie karać, nie grozić,

• nie ukrywać butelek, nie wylewać alkoholu,

• nie brać odpowiedzialności za alkoholika,

• nie osłaniać alkoholika, nie ukrywać szkód i wybryków.

• nie pić alkoholu razem z alkoholikiem,

• nie domagać się i nie akceptować nierealistycznych obietnic dotyczących zaprzestania lub ograniczenia picia,

• nie posługiwać się dziećmi do wywierania wpływu na alkoholika.

Co można zrobić, by pomóc osobie uzależnionej od alkoholu?

Alkoholizm to jest ciężka choroba; wszyscy, nawet dzieci, powinni mieć świadomość, co naprawdę dzieje się w rodzinie. Trzeba zdobywać wiedzę o al­koholizmie. Zwrócić się po więcej informacji do najbliższej poradni odwykowej. Należy zrozumieć swoje uczucia: gniew, poczucie krzywdy i żal, rozpacz i bez­silność, które są bardzo częstymi reakcjami uczuciowymi wśród członków rodzin alkoholowych. Trafne rozpoznawanie swych przeżyć będzie pomocne w uwol­nieniu się z trudnej dla wszystkich sytuacji.

Dobrze traktować siebie. Alkoholicy często próbują obwiniać innych za swoje problemy. To nie jest prawdą. Pamiętaj, że nie ty jesteś przyczyną jego choroby. Nikt nie będzie miał pożytku z tego, że będziesz źle o sobie myśleć.

Należy dbać o bliskie związki. Nawet wtedy, gdy w domu dzieją się okrop­ności, gdy wszystko wydaje się beznadziejne, warto pielęgnować przyjazne sto­sunki z dziećmi, z innymi członkami rodziny i przyjaciółmi, nie izolować się i nie zamykać w kręgu swojego nieszczęścia.

Ważne jest, by korzystać z wszelkiej dostępnej pomocy, zachęcając alkoholi­ka do tego, by się leczył (pamiętaj, ty też masz prawo korzystać z pomocy). Masz szansę ratować siebie - korzystając z pomocy, nie poniżasz się i nie świadczy to źle o Tobie, wręcz przeciwnie, trzeba mieć cierpliwość i nie rezy­gnować, mimo powtarzających się niepowodzeń. Alkoholizm rozwijał się przez wiele lat i nie uda się dokonać tu zmian w pośpiechu. Jednak spróbuj, czy potra­fisz określić, jakie są granice Twojego godzenia się na taki sposób życia, ile jeszcze możesz wytrzymać, nie zmieniając swojej sytuacji.

Kolejne zadania w resocjalizacji alkoholika. Przygotować się do decyzji i działań. Straszenie i kłótnie nie przynoszą pożytku, porozmawiaj z osobami, do których masz zaufanie i podejmij decyzję w sprawie swego przyszłego postępo­wania. Jeżeli alkoholik odrzuci możliwość leczenia, możesz rozważać opusz­czenie go lub zażądać, by on się wyprowadził.

Alkoholizm jest jedną z najprostszych i najbardziej niebezpiecznych chorób, jakie dotykają polskie społeczeństwo. Jest jednocześnie jedną z tych chorób, o których statystyczny Polak niewiele wie. Nie zdając sobie sprawy z faktu, iż alkoholikiem może być np. ktoś. kto rzadko pije alkohol, kto pije jedynie piwo. Według opinii rozpowszechnionych w naszym społeczeństwie, uzależnienie od alkoholu zwane alkoholizmem lub nałogiem alkoholowym odnosi się wyłącznie do stanu bardzo zaawansowanej degradacji fizycznej, psychicznej, duchowej i ma­terialnej, będącej konsekwencją nadużywania alkoholu przez długi okres. Naj­bardziej klasyczny i nadal funkcjonujący obraz człowieka uzależnionego to oso­ba, która utraciła już wszystko: zdrowie, rodzinę, pracę, dom i która codziennie zatacza się na ulicy lub leży na ziemi w stanie upojenia alkoholowego. Nadal niewielu Polaków zdaje sobie sprawę, że opisany schemat odnosi się do końco­wego stadium choroby alkoholowej, która w swych mniej rażących i widocz­nych z zewnątrz fazach obejmuje znacznie szerszy krąg osób. W początkowych stadiach uzależnienia dany człowiek może niemal normalnie funkcjonować w wielu dziedzinach życia i zwykle tylko specjaliści są w stanie rozpoznać, że jest już człowiekiem uzależnionym od alkoholu. Alkohol wprowadzany do orga­nizmu, choćby w małych dawkach, wywołuje stan podniecenia, euforii, zabu­rzeń psychosomatycznych, obniża proces myślenia oraz sprawność, stając się najczęstszą przyczyną wypadków drogowych i wypadków przy pracy.

Według badań uczonych francuskich już małe dawki alkoholu osłabiają reak­cje: wzrokowe o 20%, słuchowe o 50%, oraz powodują wyraźne zmiany stereo-motoryczne. Pod wpływem alkoholu ludzie często robią rzeczy, których nor­malnie nigdy by nie zrobili, gdyż zarówno moralna jak i zdroworozsądkowa ocena rzeczywistości ulega zakłóceniu. Przysłowiowe „procenty" dodają od­wagi i animuszu, skłaniając do brawurowej jazdy samochodem, pokazywania swej siły fizycznej. Stan upojenia może wywołać różne reakcje, od przygnębie­nia i depresji (tzw. picie na smutno) do podniecenia czy agresji.

Mity i prawdy o alkoholu podawane w opracowaniach

W naszym społeczeństwie krąży wiele mitów na temat alkoholu, a wiele osób usiłuje usprawiedliwić swoje picie, dorabiając do niego odpowiednią ideologię. Jaka jest więc prawda? Oto przykłady najczęściej głoszonych mitów i ich kon­frontacja z prawdą:

1. Alkohol poprawia sprawność psychofizyczną

Wykonywane, na niezmiernie czułej aparaturze, badania psychometryczne wykazują, że nawet po niewielkich dawkach alkoholu reakcje kierowców wydłużają się nawet o 0,3-0,5 s. w sytuacji, kiedy czas prawidłowej reakcji u trzeźwego i pełnosprawnego kierowcy mieści się na ogól w granicach 0,5 s.

2. Mężczyzna jest odporny na alkohol

Po wypiciu tej samej ilości alkoholi jego stężenie będzie mniejsze w organi­zmie mężczyzny niż kobiety. Nie oznacza to jednak, że mężczyzna może pić bezkarnie. Zdarza się, że przy bardzo podobnym sposobie picia - zmiany chorobowe pojawiają się wcześniej u mężczyzny niż u kobiety. Sposób re­agowania na alkohol zależy bowiem od indywidualnych cech organizmu, stanu zdrowia, sposobu odżywiania się.

3. Alkohol może być lekarstwem na zdenerwowanie i kłopoty

Chwilowe odprężenie, jakiego doznają niektóre osoby po wypiciu alkoholu, odrywa je na bardzo krótko od problemów życiowych. Problemy pozostają nadal nierozwiązane, nawarstwiają się i często jeszcze bardziej komplikują. Po wytrzeźwieniu powraca się do nich z jeszcze większym napięciem i nie­pokojem. Kolejne sięgnięcie po alkohol w celu zredukowania tego niepokoju grozi wystąpieniem mechanizmu „błędnego koła", prowadzącego często do uzależnienia.

4. Alkohol jest lekarstwem na sen

Zaśnięcie po spożyciu alkoholu jest wynikiem toksycznego działania alkoho­lu na mózg (zatrucia alkoholem). Sen nie jest wówczas naturalny (fizjolo­giczny), a człowiek podczas takiego snu nie wypoczywa w sposób właściwy.

5. Alkohol poprawia odporność organizmu?

Alkohol zmniejsza odporność obronną organizmu osób z podwyższoną cie­płotą ciała i stanami zapalnymi. Odbywa się to poprzez ograniczenie aktyw­ności białych ciałek krwi, których zadaniem jest zwalczanie wszelkich infekcji. Osłabienie systemu odpornościowego (pod wpływem alkoholu) zwiększa po­datność nie tylko na wszelkie infekcje, ale także na choroby nowotworowe.

6. Alkoholik to ktoś, kto musi pić codziennie

Codzienne picie alkoholu nie jest objawem alkoholizmu, aczkolwiek zdarza się, że alkoholik pije przez wiele kolejnych dni (tzw. ciąg alkoholowy). Nie trudno spotkać alkoholików, którzy piją tylko raz czy parę razy w roku przez kilka kolejnych dni, zaś całymi tygodniami czy miesiącami potrafią zacho­wywać abstynencję. Coraz częściej można też spotkać alkoholików, którzy nie piją 5, 10, 20 czy nawet więcej lat.

Testy i kwestionariusze przydatne w diagnozowaniu uzależnienia od alkoholu

Korzystanie z testów zostało zapoczątkowane w latach 40. Testy mają za za­danie wychwycić populację osób pijących problemowo, u których wystąpiły wczesne objawy ryzykownego lub szkodliwego picia alkoholu, oraz ułatwić postawienie diagnozy uzależnienia od alkoholu. Przykładowe testy:

CAGE - diagnoza uzależnienia od alkoholu

Test CAGE jest bardzo wygodny, bowiem jego wypełnienie zajmuje około minuty. Jednak nie wystarczają do postawienia diagnozy uzależnienia. Według Mayfielda odpowiedź „tak" na co najmniej dwa pytania koreluje w najwyższym stopniu (r = 0,89) z kompleksową diagnozą uzależnienia od alkoholu. Natomiast zdaniem Busha i wsp., mimo że wskaźnik trafności testu CAGE wynosi 62%, to jednak powinien być uzupełniany pytaniami dotyczącymi ilości wypijanego alkoholu, problemów z kontrolowaniem ilości czy częstotliwości picia, zjawiska tolerancji oraz ewentualnego występowania objawów abstynencyjnych po od­stawieniu alkoholu.

Pytania testu CAGE - DIAGNOZA ALKOHOLIZMU:

1. Czy zdarzały się w Twoim życiu takie okresy, kiedy odczuwałeś konieczność ograniczenia swojego picia?Czy zdarzało się, że różne osoby z Twojego otoczenia denerwowały Cię uwagami na temat Twojego picia?

2. Czy zdarzało się, że odczuwałeś wyrzuty sumienia lub wstyd z powodu swo­jego picia?

3. Czy zdarzało Ci się, że rano po przebudzeniu pierwszą rzeczą było wypicie alkoholu dla uspokojenia lub „postawienia się na nogi"?

Udzielenie co najmniej dwóch twierdzących odpowiedzi na powyższe pyta­nia wskazuje na znaczne prawdopodobieństwo istnienia uzależnienia od alkoholu.

MAST - test diagnozujący (www.alkoholizm.eu/?sel=testy): Udzielenie co najmniej pięciu twierdzących odpowiedzi na pytania zawarte w teście jest, zdaniem niektórych badaczy, wystarczającym kryterium do rozpo­znania uzależnienia od alkoholu. Pytania te brzmią:

1. Czy uważasz, że pijesz w taki sam sposób jak większość ludzi?

2. Czy Twoi przyjaciele bądź krewni uważają, że Twoje picie nie mieści się w normie?

3. Czy kiedykolwiek brałeś udział w spotkaniu anonimowych alkoholików?

4. Czy straciłeś kiedykolwiek przyjaciela lub dziewczynę z powodu picia?

5. Czy miałeś kiedykolwiek kłopoty w pracy z powodu alkoholu?

6. Czy z powodu picia zaniedbałeś kiedykolwiek swoje obowiązki, sprawy ro­dzinne lub opuściłeś pracę kilka kolejnych dni?

7. Czy miałeś kiedykolwiek delirium tremens(majaczenie alkoholowe), nasi­lone drżenia czy po nadużyciu alkoholu słyszałeś głosy lub widziałeś nieist­niejące rzeczy?

8. Czy z powodu picia zwracałeś się kiedykolwiek do kogokolwiek z prośbą o radę?

9. Czy przebywałeś kiedykolwiek w szpitalu z powodu picia?

10.Czy byłeś kiedykolwiek zatrzymany za prowadzenie pojazdu po użyciu alkoholu lub czy kiedykolwiek prowadziłeś pojazd po wypiciu alkoholu? Prawidłowo prowadzone leczenie powinno przebiegać zgodnie z - przygo­towanym przez terapeutę (opiekuna, przewodnika), uzgodnionym z pacjentem oraz na bieżąco aktualizowanym i monitorowanym - indywidualnym programem (planem) psychoterapii uzależnienia. Niezmiernie cennym uzupełnieniem, za­równo stacjonarnych, jak i ambulatoryjnych form terapii, jest Program Dwuna­stu Kroków Anonimowych Alkoholików. Stąd większość ośrodków terapeu­tycznych zaleca swoim pacjentom uczestniczenie w spotkaniach (mityngach) grup Wspólnoty AA, a ich bliskim udział w spotkaniach grup Al-Anon Ala-teen czy DDA. Ponadto wiele materiałów pomocnych w terapii uzależnień opiera się na doświadczeniach Wspólnoty AA.

Podsumowanie

Należy pamiętać, że alkoholikiem nie jest tylko ten, kto stoi codziennie pod kioskiem z piwem, ale również biznesmen, który musi codziennie wypić kilka kieliszków whisky, aby czuć się dobrze. Alkoholikiem może zostać każdy, kto nie uważa na to ile pije i jak często.

Ponieważ uzależnienie od alkoholu jest chorobą „demokratyczną", może za­paść na nią każdy, bez względu na płeć, wiek, poziom intelektualny, wykształ­cenie i uprawiany zawód. Każdemu też trzeba pomóc w powrocie do zdrowia. Podstawową formą leczenia jest psychoterapia uzależnienia, a sam proces tera­peutyczny to ciężka i żmudna praca zawierająca w sobie wiele różnorodnych działań, których efektem powinny być głębokie i możliwie trwałe zmiany. Zmiany te powinny dotyczyć postaw, przekonań, zachowań, przyzwyczajeń, relacji z in­nymi, a także sposobów przeżywania, odczuwania, myślenia itp.

3.3. Uzależnienie narkotykowe - nałóg przymusowy - negatywne zmiany w osobowości dzieci i młodzieży

Definicja uzależnienia narkotykowego i narkotyku

Uzależnienie narkotykowe jest nałogiem, czyli mocno utrwaloną skłonnością do wykonywania mniej lub bardziej przyjemnych czynności, które są często szkodliwe dla zdrowia, a także potępiane przez otoczenie.

Oto definicja uzależnienia od narkotyków według „Słownika Encyklope­dycznego :

• Uzależnienie narkotykowe - inaczej narkomania (z greckiego narke- odu­rzenie, mania - szaleństwo), patologiczne zjawisko społeczne, uzależnienie spowodowane krótszym lub dłuższym zażywaniem leków (głównie przeciw­bólowych środków narkotycznych) albo innych środków uzależniających (narkotyki, leki uspokajające i psychotropowe).

• Uzależnienie narkotykowe⁶⁷- narkomania (gr. narke- odrętwienie, brak czucia, mania- szał), rodzaj nałogu, psychiczne i fizyczne uzależnienie się od farmakologicznych środków narkotycznych lub narkotyków, przy ciągłym zwiększaniu dawki; prowadzi do negatywnych zmian osobowości, uszkodze­nia układu nerwowego i wyniszczenia całego organizmu.

• Narkotyk (gr. narkotikos - oszałamiający) - 1) środek odurzający pochodze­nia naturalnego (rośliny, grzyby) lub syntetycznego, o depresyjnym działaniu na ośrodkowy układ nerwowy, powodujący głównie stan odurzenia, euforii, uśmierzenia bólu, uspokojenia lub senności; wywołuje po krótkim lub dłuż­szym zażywaniu uzależnienie psychiczne i fizyczne. 2) narkotyki chirurgicz­ne - środki stosowane w medycynie do wywołania stanu anestezji, narkozy lub celowego zniesienia wrażliwości bólowej (…)

Przyczyny uzależnienia narkotykowego u dzieci i młodzieży

Najczęstsze przyczyny sięgania po narkotyki przez dzieci i młodzież:

• ciekawość,

• presja kolegów, koleżanek,

• aspirowanie do dorosłości,

• niezadowolenie z siebie i swojego życia,

• konflikty i napięcia wewnętrzne,

• problemy w szkole i w domu,

• robienie na przekór dorosłym,

• brak atrakcyjnych sposobów spędzania wolnego czasu,

• łatwowierność rodziców wobec dzieci, usprawiedliwianie ich,

• brak miłości i poczucia bezpieczeństwa,

• brak pewności siebie,

• chęć zapomnienia o kłopotach,

• moda,

• mylne przekonanie, że narkotyki są bezpieczne i nieszkodliwe,

• niska cena i łatwy dostęp.

Objawy uzależnienia narkotykowego

Do podstawowych zauważalnych objawów uzależnienia od narkotyków nale­żą zmiany w zachowaniu, a także w wyglądzie.

Zmiany w zachowaniu:

• huśtawka nastrojów, naprzemienne ożywienie i ospałość,

• nadmierny apetyt lub brak apetytu,

• porzucenie dotychczasowych zainteresowań,

• kłopoty w szkole (słabsze oceny, konflikty z nauczycielami, wagary),

• izolowanie się od domowników,

• zamykanie się w pokoju, niechęć do rozmów, akcentowanie prywatności,

• częste wietrzenie pokoju, używanie kadzidełek i odświeżaczy powietrza,

• wypowiedzi zawierające pozytywny stosunek do narkotyków,

• zmiana grona przyjaciół, krótkie rozmowy telefoniczne (półsłówkami),

• późne powroty, nagłe wyjścia z domu,

• bunt, łamanie domowych zasad,

• kłamstwa, kradzieże w domu,

• kłopoty z koncentracją, zmiany w porach spania,

• nadmierne reakcje na krytykę lub niewielkie nawet niepowodzenie.

• Zmiany w wyglądzie zewnętrznym:

• nowy styl ubierania się,

• nagłe wychudzenie lub tycie,

• przewlekły katar, krwawienie z nosa,

• przekrwione oczy, nadmiernie rozszerzone lub zwężone źrenice niereagujące na światło,

• bełkotliwa, niewyraźna mowa,

• brak zainteresowania swoim wyglądem i nieprzestrzeganie zasad higieny.

• słodkawa woń oddechu, włosów, ubrania,

• ślady po ukłuciach, ślady krwi na bieliźnie,

• akcesoria i przedmioty mogące mieć związek z narkotykami (fifki. fajki, bi­bułki papierosowe, małe foliowe torebeczki z proszkiem, tabletkami, krysz­tałkami lub suszem, kawałki opalonej folii aluminiowej, białe lub kolorowe pastylki z wytłoczonymi wzorami, kolorowe papierowe znaczki z różnymi obrazkami, tuby, słoiki, foliowe torby z klejem, igły, strzykawki).

Skutki uzależnienia narkotykowego

Skutki uzależnienia od narkotyków mają bardzo szeroką skalę. Powodują olbrzymie spustoszenie psychiki i organizmu, często podstępnie, początkowo niezauważalnie. Do skutków tych należą:

• osłabienie umysłowe i fizyczne,

• sięganie po środki narkotyczne odruchowo, coraz częściej, coraz mocniejsze,

• niekontrolowane zachowanie,

• brak silnej woli, aby nie sięgać po narkotyk,

• bez leczenia i abstynencji potrzeba brania nasila się, aż wypełnia każdą chwilę dnia,

• uzależnienie od jednego środka prowadzi do uzależnienia od innego,

• degradacja moralna (utrata wartości, przestępczość, prostytucja, wciąganie innych - młodocianych),

• degradacja psychiczna (agresja, drażliwość, nieprawidłowy rozwój osobowości, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia pamięci, trudności w nauce i pracy, re­gres funkcji intelektualnych),

• nieodwracalne zmiany w mózgu, wątrobie, komórkach rozrodczych, proble­my z sercem, brak wapnia, problemy z wagą, niedotlenienie.

Skutki te często prowadzą do:

• przedawkowania,

• chorób (AIDS, wirusowe zapalenie wątroby),

• samobójstw,

• ogólnego, stopniowego wyniszczenia organizmu.

Zapobieganie uzależnieniom narkotykowym

Pierwsza interwencja w dzieciństwie polega na zainteresowaniu rodziców swoim dzieckiem:

• spędzanie czasu z dzieckiem, uprawianie sportu,

• dawanie prawa do popełniania błędów i pomaganie w ich naprawieniu,

• danie szansy dziecku poczucia się odpowiedzialnym za ważną rzecz.

• pomaganie dziecku wierzyć w siebie,

• chwalenie, docenianie wysiłku i starania,

• mówienie, że się je kocha, przytulanie,

• danie prawa do własnego zdania,

• krytykowanie konkretnych zachowań, tłumaczenie, wyjaśnianie,

• rozmawianie na wszystkie tematy,

• uważne słuchanie,

• niewyśmiewanie się z dziecka, niekrytykowanie go,

• nielekceważenie problemów dziecka.

Programy szkolne, które mają za zadanie;

• poszerzyć wiedzę na temat szkodliwego wpływu narkotyków na organizm człowieka,

• uświadomić zagrożenia uzależnieniem wobec siebie i rówieśników (zagroże­nie zdrowia i życia).

Oprócz rodziców i szkoły wpływ na zapobieganie uzależnieniom narko­tykowym mają:

• pozaszkolne programy młodzieżowe,

• kampanie w środkach masowego przekazu,

• telefony zaufania.

Sposoby walki z narkotykami przez państwo

W Polsce obowiązuje prawo, które przewiduje:

• ustawową karalność za produkcję, przetwarzanie i obrót środkami odurzają­cymi, uprawy bez zezwolenia maku i konopi oraz ich przetwarzanie,

• karalność za udostępnianie, bez uprawnień, środka odurzającego innej osobie,

• od paru lat karalne jest też posiadanie niewielkiej ilości narkotyków na tzw. własny użytek.

Pomoc osobom uzależnionym⁸

Osobom uzależnionym pomagają specjaliści, którzy przeprowadzają kuracje odwykowe wiążące się z abstynencją od wszelkich środków odurzających zmie­niających stany psychiczne. Abstynencja zmniejsza się i częstotliwość potrzebyużywania narkotyków, co z czasem prowadzi do całkowitego opanowania uza­leżnienia.

Kuracja odwykowa składa się z trzech etapów.

Etap I: normalizowanie zmian internistycznych, neurologicznych, psychicz­nych spowodowanych używaniem środków odurzających oraz opanowanie ostrych zaburzeń.

Etap II: może rozpocząć się po całkowitym ustąpieniu abstynencji, psycho­terapia musi odbywać się w warunkach całkowitego odstawienia narkotyków.

Etap III: readaptacja społeczna chorego- osoby pracujące z osobami uza­leżnionymi uczestniczą w specjalistycznych szkoleniach w celu przygotowania ich do tego typu pracy.

Osobom uzależnionym pomoc oferują również różne organizacje zajmujące się problemem uzależnień i ich zapobieganiem (np. VERUM, organizująca kon­certy pod hasłem „Bez przemocy i narkotyków").

Jak wygląda sytuacja z narkotykami wśród młodzieży?

W publikacji w tygodniku „Newsweek" nr 43/2004 czytamy: „Narkotyki, takie jak marihuana, a w niektórych środowiskach także haszysz i amfetamina, stały się powszechnie akceptowane, powszechnie dostępne i po­wszechnie stosowane. Moda na branie wzrasta z każdym rokiem.

Narkotyki są obecnie dostępne nie tylko w wielkich miastach, ale także w mia­steczkach i na wsiach. Skala i tempo wzrostu zjawiska są szokujące. Młodzi lu­dzie zaczęli traktować narkotyzowanie się jako normalny sposób spędzania wol­nego czasu, jak kino czy sport. Najchętniej sięgają po marihuanę, która powszechnieje jak alkohol. Za nią jest amfetamina. Narkotyki zaczynają zastępować młodym ludziom alkohol. Poziom akceptacji dla tych dwóch używek zaczyna się wyrównywać.

Przeprowadzone badania wykazują, że w ciągu 8 lat liczba szesnastolatków zażywających narkotyki wzrosła aż o 200%. Wśród studentów 32,17% przyzna­ło, że brało narkotyk (głównie marihuanę) w ostatnim roku, a 50% miało kontakt z narkotykami przynajmniej raz. w życiu.

Młocki ludzie nie mają problemu ze zdobyciem narkotyków. 37.5% gimnazja­listów i 53,4% uczniów szkól ponadgimnazjalnych uznało, że kupienie marihu­any i haszyszu jest łatwe lub bardzo łatwe. Według nich miejsca, w których moż­na je zdobyć, to w kolejności dyskoteki i baty, a zaraz za nimi szkoły. Ponad 21% uczniów gimnazjów i prawie 35% uczniów szkół ponadgimnazjalnych przyz­nało, że w ciągu ostatniego roku ktoś częstował ich marihuaną lub haszyszem.

Aż połowa studentów potrafiła wskazać w miejscowości, w której studiują, co najmniej trzy miejsca, gdzie sprzedaje się narkotyki".

Skuteczna profilaktyka nie może polegać na jednorazowych prelekcjach.

Każdy dyrektor szkoły, który myśli, że jego szkoła propaguje profilaktykę, bo raz w roku przychodzi prelegent, jest w błędzie. Spotkania z młodzieżą, abymogły odnieść skutek, muszą być powtarzane. Każdy wie, że łatwiej, bardziej ekonomicznie jest zapobiegać występowaniu chorób, niż je leczyć. Powstało i ciągle tworzy się mnóstwo programów profilaktycznych mających na celu za­pobieganie narkomanii. Ale jak wygląda ich realizacja w praktyce szkolnej? Jednorazowe spotkania z młodzieżą, nauczycielami czy rodzicami niewiele dają, mogą wręcz odnieść skutek odwrotny w stosunku do zamierzonego - wywołają zainteresowanie, zaciekawienie tematem i chęć przekonania się, jak to jest.

WYNIKI - TEST DIAGNOSTYCZNY

- UZALEŻNIENIA NARKOTYKOWEGO DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

„Im więcej spraw narkotyk pomaga „załatwić", tym większe szanse, że pew­nego dnia załatwi również i Ciebie."

Na poniższe pytania odpowiadaj tylko „TAK" lub „NIE". Ankieta jest ano­nimowa i jeśli chcesz, zachowaj ją tylko dla siebie. Jednak warunkiem, aby do­wiedzieć się prawdy o sobie, jest absolutna szczerość!

1. Czy potrafisz podać definicję uzależnienia? Jeśli tak, spróbuj!

2. Czy uważasz, że tylko dzięki narkotykowi możesz się dobrze bawić i „roz­luźnić"?

3. Czy potrzebujesz narkotyku, by radzić sobie z kłopotami lub na chwilę o nich zapomnieć?

4. Czy uważasz, że tylko dzięki amfetaminie możesz nauczyć się zadanego materiału?

5. Czy jesteś gotów ryzykować własne zdrowie za cenę akceptacji kolegów?

6. Czy uważasz, że można całkowicie zapanować nad sytuacją i że tylko Ty decydujesz, czy wziąć narkotyk, czy nie?

7. Czy zażywanie kojarzy Ci się z przyjemnością?

8. Czy wielu twoich kolegów „bierze"?

9. Czy zdajesz sobie sprawę, że to rujnuje zdrowie i może prowadzić do śmierci?

10. Czy uważasz, że narkotyki są „cool" i że jeśli wszyscy to robią, to widać, że nie jest to takie złe?

11. Czy uważasz, że niektóre narkotyki są mniej szkodliwe? ⁹

12. Czy spróbowałbyś narkotyków: dla rozluźnienia (pozbycia się własnych kompleksów i zahamowań w kontaktach z innymi? dla nowych wrażeń lub innych stanów psychicznych? (dla obrony przed lękiem, negatywnymi emo­cjami, samotnością?

13. Czy twoi koledzy rozprowadzają narkotyki?

14. Czy ty bierzesz?

15. Czy rodzice rozmawiali z tobą o narkotykach (czy cię „uświadamiali")?

16. Czy rozmawiasz z rodzicami o swoich problemach?

17. Czy rodzice pomagają ci w trudnych sytuacjach życiowych?

18. Czy rodzice interesują się twoim otoczeniem, przyjaciółmi?

19. Czy rodzice zorientowaliby się, gdybyś „wziął"?

20. Czy uważasz, że zjawisko narkomanii jest w dzisiejszych czasach tak po­wszechne, że nie ma sensu z nim walczyć?

A oto sposób interpretacji wyników testu:

Jesteś na drodze do uzależnienia, jeżeli:

• uważasz, że tylko dzięki narkotykowi jesteś w stanie dobrze się bawić i „roz­luźnić",

• potrzebujesz pomocy w postaci środka, aby móc poradzić sobie z kłopotami, czytaj: zapomnieć,

• uważasz, że tylko dzięki amfetaminie uda ci się nauczyć określonego mate­riału,

• jesteś gotów ryzykować własne zdrowie za cenę akceptacji grupy kolegów,

• sądzisz, że całkowicie zapanowałeś nad sytuacją i tylko ty decydujesz, czy wziąć narkotyk, czy nie,

• zażywanie narkotyków kojarzysz z przyjemnością,

• nie masz oparcia w rodzicach,

• uważasz, że narkotyki są „cool" i spróbowałbyś narkotyków.

3.4. Nikotynizm - utajona choroba cywilizacyjna - pojęcie, przyczyny, fazy i skutki oraz leczenie

Pojęcie:

Nikotynizm to uzależnienie od nikotyny (związków chemicznych i czynności).

Przyczyny i fazy:

Istnieją dwie zasadnicze grupy przyczyn:

1. Pierwsza grupa obejmuje przyczyny psychosocjologiczne. Palenie tytoniu jest postrzegane jako rodzaj czynności ułatwiającej nawiązywanie kontaktu z in­nymi osobami oraz uznawane za wspólną towarzyską rozrywkę (w szkole, uczelni, wojsku, pracy).

2. Druga grupa to przyczyny farmakologiczne. Tytoń bowiem, w zależności od okoliczności i predyspozycji osobniczych, może oddziaływać na nasz układ nerwowy w sposób stymulujący bądź sedatywny, tzn. uspokajający. Zdaniem wielu osób np. zapalenie papierosa pozwala im bardziej się skoncentrować, inni zaś uważają, że nałóg ten wyzwala u nich uczucie relaksu i odprężenia.

Objawy:

• silna potrzeba palenia,

• trudności z jej kontrolowaniem,

• uporczywe używanie tytoniu wbrew szkodliwym następstwom,

• przedkładanie palenia tytoniu nad inne zajęcia,

• zwiększona tolerancja na dym.

Skutki:

Szkodliwe działanie papierosów polega na:

• podniesieniu poziomu ryzyka choroby wieńcowej,

• niebezpieczeństwie zawału,

• przeroście i rozszerzeniu serca,

• zapaleniu żył i tętnic,

• uszkodzeniu zębów i dziąseł,

• licznych problemach w obszarze układu pokarmowego (biegunki, wrzody jelit i zotądka, nowotwory żołądka),

• wywołaniu rozedmy płuc,

• zwiększeniu podatności na gruźlicę,

• obniżeniu odporności organizmu na przeziębienia,

• problemach ze skupieniem uwagi,

• zwiększonej męczliwości,

• nadpobudliwości nerwowej,

• osłabieniu narządów zmysłów.

Dyskusyjny jest pogląd, że nikotynizm, powszechnie uważany za nałóg, nie wiąże się z pełnym uzależnieniem psychicznym i fizycznym, tolerancją, a przede wszystkim zjawiskiem abstynencji. Obecnie uważa się, że poza uza­leżnieniem organizmu od nikotyny, najsilniejszym czynnikiem warunkującym potrzebę palenia są nabyte, utrwalone odruchy psychomotoryczne. Niemniej skutki indywidualne i społeczne palenia tytoniu są tak olbrzymie, że dorównują, a nawet przewyższają skutki alkoholizmu.

Dym tytoniowy składa się z 4000 związków chemicznych, z czego ponad 40 to substancje rakotwórcze. Oto przykłady niektórych tylko substancji występujących w dymie tytoniowym:

• aceton - rozpuszczalnik, składnik farb i lakierów,

• arsen - stosowany jako trutka na szczury, benzopiren - związek o właściwo­ściach rakotwórczych,

• substancje smołowate - odpowiedzialne za powstawanie nowotworów zło­śliwych u człowieka,

• cyjanowodór - gaz używany w komorach gazowych do masowego ludobój­stwa,

• tlenek węgla - związek trwale blokujący hemoglobinę, upośledzający prawi­dłowy transport tlenu i inne.

Sposoby na zerwanie z nałogiem to m.in:

• zażywanie specjalnych leków, pod nadzorem lekarza,

• poddanie się psychoterapii,

• zapisanie się do grona osób, którym udało się wyjść z nałogu,

• rehabilitacja w ośrodku odwykowym.

Sukces zawsze zależy od silnej woli i motywacji pacjenta.

Kwestionariusz Fagerstroma określa stopień uzależnienia od nikotyny.

Odpowiedz na poszczególne pytania. Oblicz, ile punktów łącznie uzyskałeś, sprawdź, czy jesteś uzależniony od tytoniu i czy uzależnienie to jest psychiczne, czy również fizyczne.

1. Jak szybko po przebudzeniu zapalasz zazwyczaj swojego pierwszego papie­rosa?

• w ciągu pierwszych 5 minut - 3 pkt.,

• w ciągu 6-30 minut - 2 pkt.,

• w ciągu 31-60 minut - 1 pkt,

• po 60 minutach - 0 pkt.

2. Czy masz trudności z powstrzymaniem się od palenia w miejscach, gdzie jest ono zakazane, np. w kinie, bibliotece, autobusie?

tak - 1 pkt, nie - 0 pkt.

3. Z którego papierosa jest ci najtrudniej zrezygnować?

• z pierwszego rano - 1 pkt,

• z każdego innego - 0 pkt.

3. Ile papierosów wypalasz w ciągu dnia?

• do 10 sztuk - 0 pkt.,

• 11-20 sztuk - 1 pkt,

• 21-30 sztuk-2 pkt.,

• 31 i więcej - 3 pkt.

3. Czy częściej palisz papierosy w ciągu pierwszych godzin po przebudzeniu się niż w pozostałej części dnia?

tak - 1 pkt; nie - 0 pkt.

6. Czy palisz papierosy nawet wtedy, kiedy jesteś tak chory, że musisz leżeć w łóżku przez większość dnia?

tak - 1 pkt; nie - 0 pkt.

Wynik

0-3 pkt. Nie jesteś uzależniony od tytoniu, a palenie jest dla ciebie nawy­kiem. Powody, dla których palisz, są w sferze twojej psychiki lub presji otocze­nia, w którym najczęściej przebywasz. Wiele wskazuje na to. że nie jest ci po­trzebne specjalistyczne i długotrwałe leczenie odwykowe. Stosując się do zale­ceń lekarza lub terapeuty uzależnień, powinieneś jak najszybciej podjąć próbę zaprzestania palenia, a jeśli pierwsza się nie powiedzie, musisz podjąć następną.

4-6 pkt. Jesteś na dobrej drodze do uzależnienia się od nikotyny. Nie możesz obejść się bez papierosa w sytuacjach stresowych, wykorzystujesz też każdą moż­liwość, gdy otoczenie daje ci okazję do zapalania papierosa. Trudno rozpoznać, kiedy palenie tytoniu daje ci zadowolenie o charakterze psychicznym („palę, bo jestem w towarzystwie"), a kiedy prowadzi do wzmocnienia fizjologicznych reakcji twojego organizmu („muszę zapalić, bo nie mogę się skoncentrować"). Jeśli chcesz zerwać z nałogiem, skontaktuj się z lekarzem. Być może potrzebne ci będą leki eliminujące chęć zapalenia papierosa(…). Leczenie substytutami nikotyny nie jest prawdopodobnie konieczne.

7-10 pkt. Nie ma wątpliwości, że jesteś w poważnym stopniu fizjologicznie uzależniony od nikotyny. Wydaje ci się, że nie możesz żyć bez papierosów. Praw­dopodobnie to właśnie intensywne i długotrwałe palenie papierosów jest powo­dem wielu schorzeń, na które narzekasz. Jeśli nie chcesz, by złe samopoczucie pogłębiało się. czym prędzej zgłoś się do lekarza. Prawdopodobnie w trakcie rzucania palenia będziesz musiał stosować preparaty zawierające nikotynę lub podjąć innego typu leczenie farmakologiczne, być może w formie skojarzonej. Aby stwierdzić, czy jesteś fizjologicznie uzależniony od nikotyny, możesz rów­nież sprawdzić, czy zdarza ci się palić papierosy w nocy, czy sięgasz po papiero­sa z samego rana i czy palisz przynajmniej paczkę papierosów dziennie. Jeśli tak jest, zaliczasz się do najsilniej uzależnionych w teście Fagerstroma (7-10 pkt.) i powinieneś zastosować się do ww. rad.

Jeśli wrócisz do palenia, zastanów się, dlaczego tak się stało, opracuj ulep­szony plan działania i jak najszybciej podejmij kolejną próbę zerwania z nało­giem. Im więcej prób będziesz podejmował i im dłuższy będzie okres abstynen­cji, tym większa szansa na całkowite zaprzestanie palenia.(…)

Hornby G., Hall E., Hall C., Nauczyciel – wychowawca, GWP, Gdańsk 2005, s.113-128 (wybrane fragmenty);

Doradztwo rówieśnicze

WPROWADZENIE

Pisząc ten rozdział, chciałem pokazać, jak wielki potencjał kryje się w grupach rówieśniczych aktywnie uczestniczących w doradztwie. Uczniom, którzy przeżywają trudności, często łatwiej jest na począt­ku zwrócić się o pomoc do rówieśników, niż do dorosłych. Młodzi ludzi, wyszkoleni w doradzaniu kolegom i wspieraniu ich, znacznie poszerzają zakres oddziaływań doradczych realizowanych przez na­uczycieli i wychowawców. Konstruktywna współpraca pedagogów z uczniami przyniesie korzyści obu stronom. Dodatkowo taka współ­praca pomoże świeżym okiem spojrzeć na rolę grup rówieśniczych.(…)Doradzanie rówieśnikom i wspieranie ich wymaga od młodych ludzi dużej dojrzałości i sporych umiejętności, dlatego grupy ró­wieśnicze działają przede wszystkim w szkołach średnich. Niektó­re elementy takiej współpracy można jednak, przy zachowaniu ostrożności, wykorzystać w pracy z uczniami szkół podstawowych.

PRZYKŁADY SUKCESÓW RÓWIEŚNICZYCH GRUP DORADCZYCH

POMOC KOLEŻEŃSKA

Kolegą nazywamy rówieśnika, który ofiaruje swoją przyjaźń i wsparcie, ale nie korzysta ze skomplikowanych umiejętności te­rapeutycznych. Pomoc koleżeńska ma zerwać poczucie alienacji dokuczające wielu uczniom, szczególnie nowym w szkole lub na­leżącym do mniejszości narodowych. Może ułatwić proces przy­stosowania się do nowej szkoły lub klasy. Okazywanie przyjaźni i wspieranie kolegów nie wymaga opanowania skomplikowanych umiejętności terapeutycznych. O sukcesie pomocy koleżeńskiej przesądza jakość relacji. Wybierając uczestników grupy pomocy koleżeńskiej zwykle bierze się pod uwagę osobistą dojrzałość mło­dych ludzi i ich umiejętności towarzyskie. Wybrane osoby muszą przejść szkolenie i mieć zapewnione wsparcie oraz nadzór ze stro­ny nauczycieli.(…)

WSPARCIE ZE STRONY RÓWIEŚNIKÓW

Wsparciem ze strony rówieśników nazwano program dla szkół ponadpodstawowych, w ramach którego starszych uczniów szkoli się na przywódców grup skupiających młodszych kolegów. Celem takich grup jest osobisty rozwój uczestników. Program wsparcia ze strony rówieśników wymaga pełnej współpracy z władzami szkoły i pozostaje w związku z tematami omawianymi na przed­miotach takich, jak biologia, wychowanie fizyczne i nauki ścisłe. (…) Program szkolenia dla star­szych uczniów, którzy chcą pomagać młodszym, obejmuje między innymi dwadzieścia sesji poświęconych umiejętności porozumie­wania się, rozwijania samoświadomości, budowania zaufania, re­lacji z ludźmi i systemu wartości, a także ustalania celów. Rozwija umiejętności przywódcze i uczy różnych technik (…) Młodzi ludzie, którzy ukończą pod­stawowe szkolenie, mogą dalej korzystać ze wsparcia i nadzoru wychowawcy. Są oni „dającymi oparcie przyjaciółmi dla grupki no­wych uczniów. Nie oczekuje się, że będą rozwiązywali problemy lub doradzali, ale mogą służyć pomocą w porządkowaniu myśli i ustalaniu systemu wartości oraz w podejmowaniu mądrych ży­ciowych decyzji"¹⁰.W razie potrzeby, uczniów z poważniejszymi problemami, odsy­ła się do wychowawcy, terapeuty lub do innego specjalisty. (…)

RÓWIEŚNICY W ROLI KOREPETYTORÓW

Uczniowie mogą udzielać korepetycji z różnych przedmiotów. Taka forma wspierania nauczycieli w ich pracy jest od dawna obecna w wielu krajach¹¹. Niektóre programy korepetycji udzie­lanych przez uczniów nie mają ściśle określonej struktury, ale większość z nich opiera się na zorganizowanym systemie krótkich, codziennych lekcji pozostających w ścisłym związku z programem na­uczania¹². Wiele programów korepetycji udzielanych przez uczniów poświęconych jest nauce czytania. Korepetytorów uczy się, jak wy­dawać jasne polecenia, zachęcać, chwalić, poprawiać błędy tak, by rówieśnik nie czuł się skarcony, i czego nie robić, żeby go zanadto nie ponaglać¹³. Zwykle korepetytorami są uczniowie starszych klas, ale zdarza się, że zostają nimi dzieci z klas równoległych. W niektórych szkołach powstają grupy, w których korepetytorzy i koledzy potrze­bujący ich pomocy współpracują przy realizacji wspólnego celu. Uczestnictwo w takiej grupie przynosi korzyści wszystkim¹⁴. Udo­wodniono, że korepetycje udzielane przez rówieśników są skuteczne, niedrogie i mają dobry wpływ na wyniki nauczania, zachowanie i życie towarzyskie uczniów korzystających z pomocy¹⁵. Korepetyto­rzy czują się potrzebni, są bardziej pewni siebie. W wielu przypad­kach sami czynią większe postępy w nauce¹⁶.

DORADZTWO RÓWIEŚNICZE

Doradztwo rówieśnicze czasem nazywane jest rówieśniczą pomo­cą. W tym programie uczniowie prowadzą prawdziwe doradztwo i to odróżnia go od wcześniej omówionych (wsparcia i korepetycji udzielanych przez kolegów). W trakcie doradztwa rówieśniczego wyszkolony i podlegający nadzorowi uczeń wypełnia takie zadania, jak słuchanie, wspieranie, proponowanie nowych rozwiązań oraz nawiązywanie kontaktu werbalnego i niewerbalnego. Jego rolą jest realizowanie celów doradztwa w kontaktach z rówieśnikami, któ­rzy sami prosili o doradztwo lub zostali na nią skierowani¹⁷.

Doradztwo rówieśnicze ma na celu rozwiązywanie problemów osobistych i międzyludzkich. Problemów jest wiele: wypadki, de­presje, próby samobójcze, kalectwo lub choroba, napięcia wynika­jące z różnic kulturowych, dyskryminacja, zastraszanie lub przemoc fizyczna ze strony rówieśników, uzależnienia i patologie w rodzinie. Znaczna część młodzieży ma poważne problemy. Badania przepro­wadzone w Anglii pokazały między innymi, że zastraszanie słab­szych uczniów wpływa na pogorszenie wyników nauczania i utrud­nia rozwój dzieci¹⁸.

Wiele szkół sformułowało własne zasady, których celem jest ochrona dobrego samopoczucia uczniów i zapobieganie zastrasza­niu, dręczeniu i narkomanii. Niektóre stworzyły specjalne progra­my i struktury, które wprowadzają te zasady w życie. Netta Cartwright opisała program walki z zastraszaniem realizowany w jednej ze szkół w Stafford w Anglii, na który składają się: przemyślane za­sady, normy proceduralne, system kar i nagród, umowa podpisy­wana z każdym uczniem, plan pomocy dzieciom i lekcje poświę­cone tematom związanym z ich bezpieczeństwem¹⁹.

Program należy zacząć od wybrania 8-12 uczniów ze starszych klas, cechujących się dojrzałością osobistą i towarzyską, chętnie po­magających innym, reprezentujących obie płcie i wszystkie grupy etniczne obecne w szkole²⁰. Dobierając uczestników programu warto prosić o pisemne zgłoszenia i przeprowadzić z kandydata­mi rozmowy kwalifikacyjne. Szkolenie takiej grupy wymaga dużej ilości czasu i doświadczo­nego personelu. Na początku należy się skoncentrować na budowaniu w grupie silnych, dających oparcie relacji. Później jej człon­ków szkoli się w zakresie niezbędnych umiejętności, poznają też metody pracy terapeutycznej. Członkowie grupy powinni wspierać się nawzajem, dlatego należy pracować nad rozwijaniem samoświa­domości, empatii, otwartości i szczerości, umiejętności pocieszania innych i stawiania ich przed nowymi wyzwaniami oraz swobody w obcowaniu z przedstawicielami różnych kultur. W wyniku pracy przygotowawczej, grupa staje się bezpiecznym środowiskiem dają­cym wsparcie, charakteryzującym się zaufaniem, oddaniem, spój­nością, szczerą troską i otwartością na wszystkich uczniów²¹.

Pracując nad grupą jako całością, nie można zapominać, że jej członkowie muszą indywidualnie zdobyć konkretne umiejętności słuchania i rozumienia, rozpoznawania i rozwiązywania proble­mów, mediacji i odsyłania do specjalistów²². Grupa musi zdobyć umiejętności organizacyjne: współpracy,niewykraczania poza gra­nice swoich kompetencji, nieangażowania się w życie rówieśników, odsyłania do psychoterapeutów osób, które tego potrzebują i radzenia sobie z wypaleniem²³.

Udowodniono, że jeśli uczestnicy programu doradztwa rówieśniczego przejdą takie szkolenie i będą otrzymywali pomoc ze strony do­rosłych, doradztwo sprawdzi się zarówno w szkołach podstawowych, jak i średnich²⁴. Na przykład Paterson zwrócił uwagę na sukces, jakiodniosła kampania przeciw zastraszaniu, przeprowadzona w szko­łach średnich w Camden w Londynie. Uczniowie, którzy są zastra­szani lub dręczeni, mogą się zgłaszać bezpośrednio do uczestników programu. W kontaktach z rówieśnikami czują się mniej skrępowa­ni. Cenią sobie wsparcie, które znajdują w grupie otwarcie sprzeci­wiającej się dręczeniu. Jeśli sytuacja wymaga reakcji ze strony władz szkoły, młodzi doradcy kierują swoich kolegów do odpowiednich osób i nadal wspierają ich²⁵.

Obrona zasad jest jednym z mniej istotnych zadań uczestników programu rówieśniczego doradztwa, mimo to ma wielki wpływ na uczniów szkoły. Tak było w przypadku walki z dręczeniem, piciem al­koholu i zażywaniem narkotyków. Tak jest z obroną praw człowieka (…). Program doradztwa rówieśniczego wymaga od nauczycieli i wychowawców poświęcenia czasu. Pedagodzy muszą pełnić role doradców, animato­rów, trenerowi organizatorów. Ważne, żeby lubili młodzież, byli szczerzy, aktywni w pomaganiu innym i umieli w pozytywnych słowach przekazywać swoje obserwacje²⁶. Niektóre potrzeby grupy (kierowa­nia i doradzania) najlepiej zaspokoją pedagog lub psycholog szkolny, ale nauczyciele również powinni aktywnie uczestniczyć w szkoleniu młodych doradców i realizacji programu. Gillard opisał grupę nauczy­cieli szkoły średniej w pobliżu Oxfordu, która zainteresowała się pro­blemem zastraszania uczniów i przeprowadziła ankietę na ten temat. Potem nauczyciele stworzyli specjalny program, ustawili w szkole puszkę, do której można było wrzucać listy z informacjami dotyczący­mi tego problemu i utworzyli sąd, którego zadaniem było rozwiązywanie konfliktów bez kierowania oskarżeń²⁷.(…)

RÓWIEŚNICY JAKO ŹRÓDŁO WSPARCIA I MEDIATORZY W GRUPACH KULTUROWYCH I ETNICZNYCH

Uczniowie są grupą coraz bardziej różnorodną pod względem kulturowym, etnicznym, narodowościowym i religijnym. (…). To wszystko może albo wzbogacać szkolną społeczność, albo prowadzić do jej podziałów, rodzić stres, nieporozumienia i konflikty. W tych okolicznościach od nauczycieli i uczniów oczekuje się dobrej woli i gotowości do współpracy z różnymi grupami.

Rozwiązywaniu napięć mogą służyć organizacje uczniów i nauczycieli oferujących wsparcie i mediacje, "wspieranie grup ma na celu zwrócenie uwagi na ich obecność i budowanie ich tożsamości. Mediacje pomagają w szukaniu dobrego wyjścia z sytuacji rodzących napięcie. Niektóre elementy tego podejścia przypomi­nają to, o czym pisaliśmy wcześniej, ale składają się na niepowtarzalną całość. Interesujący przykład takiej działalności przedsta­wił Frayling, który zaproponował trzyetapowy projekt rozwoju więzi międzykulturowych. W pierwszej fazie tworzy się grupę młodych ludzi, których uczy się wrażliwości na kwestie kulturo­we i ćwiczy w umiejętności nawiązywania i podtrzymywania relacji. Wyszkolone osoby wspierają różne grupy kulturowe, z któ­rymi się identyfikują. Mogą zajmować się nowymi uczniami, informować ich o zajęciach fakultatywnych i pozalekcyjnych oraz rozmawiać o trudnościach związanych z nauką. Mogą wspierać rówieśników, którzy mają w szkole różne trudności, szczególnie tych, którzy nie mogą liczyć na pomoc rodziców. Umiejętności, które przekazują wychowawcy, pozwalają też dbać 0 bezpieczeństwo zastraszanych kolegów i uczestniczyć w mediacjach, gdy pojawią się napięcia między grupami²⁸.

Grupa przywódców reprezentujących mniejszości kulturowe i inne może zdziałać w szkole wiele dobrego. Tworzą ją młodzi ludzie, którzy są członkami grup mniejszościowych i sami przechodzili przez stres związany ze zmianą miejsca zamieszkania, być może zmianą języka i wywołanymi przez nią napięciami w rodzi­nie²⁹. O tych sprawach uczniowie chętniej rozmawiają z kolegami niż z nauczycielem czy psychologiem, ze strony którego spodzie­wają się raczej braku zrozumienia lub złej oceny³⁰. W dodatku w wielu kulturach korzystanie z pomocy psychologicznej jest od­bierane jako upokorzenie. Grupa dobrze wyszkolonych uczniów mających oparcie w nauczycielach pomoże szkole lepiej wypełnić obowiązki wobec licznej grupy uczniów doświadczających silnego stresu³¹. Przywódcy grup kulturowych mogą pełnić role adwoka­tów, doradców, pomocników, towarzyszy i inicjatorów zmian³².

Zadania przywódców grup kulturowych nie są łatwe, dlatego uczniów uczestniczących w tym programie należy dobierać bar­dzo starannie. Trzeba brać pod uwagę ich tolerancję, oddanie, wolę uczestniczenia w programie i zdolności³³. Grupa powinna być zróżnicowana pod względem wieku, płci i pochodzenia et­nicznego. Wybrani uczniowie przechodzą szkolenie, które będzie dla wielu kulturowo obce³⁴. Szkolenie ma im pomóc określić się, nabrać szacunku dla różnych kultur³⁵ i zdobyć umiejętności tera­peutyczne. Program szkolenia wymaga od uczestników dużej ak­tywności. Uczniowie mówią o swojej kulturze i słuchają innych, porównują, uczą się rozumieć i szanować innych. W takiej grupie obowiązuje kilka zasad, które mają chronić jej wyjątkowy charakter. Uczestników nie zachęca się do głębokiego otwierania się przed in­nymi³⁶ i unika się przedwczesnych konfliktów między członkami grupy³⁷. Po pewnym czasie grupa płynnie przechodzi z etapu for­macji do aktywności. Przywódcy zaczynają wspierać różne grupy kulturowe obecne w szkole.

Przywódcom grup kulturowych niezbędne jest ciągłe wsparcie ze strony dorosłych, nadzór i szkolenie. Ze względu na wielką różno­rodność zadań, które przed nimi stoją, trzeba dla nich znaleźć kom­petentnych trenerów potrafiących stworzyć atmosferę zaufania i bezpieczeństwa, czerpiących z różnych teorii terapeutycznych i pe­dagogicznych³⁸. Pomoc ze strony uczniów działających we współ­pracy z nauczycielami może w istotny sposób poprawić warunki pracy w szkole będącej wielokulturową społecznością.

CZYNNIKI PRZESĄDZAJĄCE O SUKCESIE RÓWIEŚNICZYCH GRUP WSPARCIA

Powyższe przykłady wskazują na istotne różnice między doradz­twem rówieśniczym i rówieśniczymi grupami wsparcia, ale są mię­dzy nimi też istotne podobieństwa Niektóre wspólne elementy mają zasadniczy wpływ na sukces takich programów. Warto je omówić, ponieważ skorzystają na tym wszyscy, którzy będą tworzyli, wspiera­li lub oceniali grupy rówieśnicze. To, co napisaliśmy wcześniej, su­geruje, że na przywódców trzeba wybrać osoby dojrzałe i należy je wyposażyć w niezbędne umiejętności, grupę trzeba prowadzić tak, by jej członkowie czuli się zadowoleni i by skuteczne realizowali swoje zadania. Krótko mówiąc, rówieśnicza grupa doradcza lub grupa wsparcia musi być wytrzymała i silna.

Ostatnio coraz częściej pisze się o odporności jednostek i grup. W Anglii o tym, czym charakteryzują się wytrzymałe dzieci, pisał Rutter³⁹, a w Stanach Zjednoczonych Grotberg⁴⁰. Wytrzymałe grupy to takie, które skutecznie realizują swoje zadania w społe­czeństwie i jednocześnie rozwijają wewnętrzne relacje⁴¹. To samo charakteryzuje silny związek dwojga ludzi. Everts zbadał, co decy­duje o wytrzymałości związku dwojga ludzi, i wyróżnił cztery ele­menty składowe. Są to: osobowości obojga osób, postawa wobec partnera, umiejętność dbania o związek i relacje między parą a śro­dowiskiem zewnętrznym⁴². Wydaje się, że te same elementy decy­dują o wytrzymałości rówieśniczych grup pomocy, dlatego skorzy­stamy z nich, by podsumować wszystko, o czym już napisaliśmy.

OSOBOWOŚĆ UCZESTNIKÓW

Ustalono, że do uczestnictwa w programie należy wybierać osoby optymistyczne, pozytywnie nastawione do innych i do przyszłości, z nadzieją przyjmujące stawiane przed nimi wyzwa­nia. Okazuje się, że osoba wykorzystująca techniki terapeutyczne i wyposażona w takie cechy osobowości potrafi skutecznie pomóc innym zmienić negatywne nastawienie do rzeczywistości na pozy­tywne i twórcze⁴³. Trzeba wybierać osoby cechujące się osobistą wytrzymałością, odpornością na stres, rozumiejące siebie i innych. W literaturze nie mówi się o roli wiary, ale można się domyślać, że ten, kto chce pomagać innym, powinien mieć cel w życiu.

POSTAWA WOBEC PARTNERÓW

Zarówno uczestnicy grupy rówieśniczej, jak i korzystający z jej pomocy, będą potrzebowali empatii i troski. Osoby wybierane do uczestnictwa w programach pomocy koleżeńskiej muszą mieć te cechy. Będą one jeszcze rozwijane podczas szkolenia, gdyż mają kluczowe znaczenie dla spójności i siły grupy. Poza tym, ucznio­wie, którzy chcą pomagać innym, muszą być całkowicie oddani ludziom i swoim zadaniom. Będą brali na siebie długoterminowe zobowiązania i powinni je wytrwale realizować, nawet gdy będzie to emocjonalnie obciążające. Trudno sobie wyobrazić, żeby mło­dym ludziom mógł pomagać ktoś, kto jest nietolerancyjny i nie akceptuje potrzeb oraz cech tych, z którymi pracuje. Ważne, żeby wszystkich członków grupy coś łączyło. Może to być chęć pomo­cy ludziom i tolerancja.

UMIEJĘTNOŚĆ BUDOWANIA RELACJI

Cechy osobowości i stosunek do innych mają ścisły związek z umiejętnościami behawioralnymi i poznawczymi. Gdy w grupie szkoleniowej uda się zbudować atmosferę zaufania i wzajemnej troski, czas poświęca się przede wszystkim na rozwijanie umiejęt­ności interpersonalnych. Szczególny nacisk kładzie się na umiejęt­ność porozumiewania się. Uczy się też efektywnej współpracy i dbałości o wewnętrzną spójność grupy w trakcie wypełniania zadań. Wszyscy powinni jak najwcześniej zacząć zapisywać to, czego się uczą, by później móc z tego korzystać. Grupy szkolenio­we ciężko pracują. Ich członkowie zwracali uwagę na fakt, iż po­trzebują więcej czasu na wspólną zabawę, żeby móc się odprężyć i przywrócić optymizm. Warto wiedzieć, że sytuacje konfliktowe, z którymi młodzi doradcy będą mieli do czynienia, i umiejętności, które zdobywają po to, by te konflikty łagodzić, zostały zbadane i opisane przez Waltera Otta i Ko Rink. Badania pokazały, że większość młodych ludzi zna i wybiera rozwiązania, które ucho­dzą za częściowo satysfakcjonujące, to jest: zaspokajanie potrzeb drugiej osoby, przedkładanie własnego dobra nad potrzeby innych lub unikanie konfliktu. Niewielu zaś wie, jak prowadzić negocjacje w sytuacji konfliktu i jak dochodzić do rozwiązania, które będzie dobre dla obu stron³⁹. Członkowie grup doradczych muszą się tego nauczyć i stosować tę wiedzę w pracy z grupą i osobami, któ­rym będą pomagali

ZWIĄZKI ZE ŚRODOWISKIEM

Badania, o których przed chwilą wspomnieliśmy, dowiodły, że uczniowska grupa doradcza potrzebuje silnego wsparcia z zew­nątrz, ze strony ważnych osób, takich jak grono pedagogiczne, spo­łeczność uczniowska, szkolna administracja i rodzice. Takie wspar­cie i dostępność osób, które mogą być wzorem do naśladowania, pomagają grupie zachować siłę i bronić się przed zewnętrznymi naciskami.

ROLA NAUCZYCIELA - SPROSTAĆ WYZWANIU

Wszystko, co dotąd napisaliśmy, sugerowało, że największy wpływ na sukces rówieśniczej grupy doradczej w szkole mają uczniowie, ale aktywny udział nauczycieli jest równie istotny. Ich zaangażo­wanie może być różne. Na pewno powinni wspierać dzieci w ich staraniach. Jeśli posiadają odpowiednie umiejętności i są w stanie poświęcić grupie uczniowskiej więcej czasu, mogą szkolić jej człon­ków. W niektórych opisanych wcześniej sytuacjach, szkolenie miało na celu wspieranie rozwoju osobistego uczniów. Pedagog realizujący to zadanie musi mieć cechy dobrego doradcy, czyli troszczyć się o in­nych i szanować ich, być szczery, stosować sprawdzone sposoby in­terwencji w celu zachęcania uczniów do otwierania się przed grupą, dobrze rozumieć siebie i w praktyce wykorzystywać tę wiedzę, być otwartym na ludzi, rozumieć innych, szanować ich odmienność i umieć z niej korzystać. Nauczyciel posiadający wymienione cechy, może pełnić również inną rolę - pomagać uczniom ćwiczyć umiejęt­ności porozumiewania się, rozwiązywania problemów, mediacji, współpracy i asertywności. Szkolenie jest wymagające, ale może też przynieść wielką satysfakcję.

Nauka tych umiejętności, zwykle jest elementem szerszego pro­gramu. Niektóre z nich (na przykład te, które mają zmniejszyć stres związany z przyjściem do nowej szkoły) nie wymagają intensywnego szkolenia Inne muszą być realizowane przy udziale grupy specjali­stów i doświadczonych doradców, wymagają nakładu czasu i pienię­dzy. Takie programy mogą zaspokajać bardziej złożone potrzeby, ich uczestnicy otrzymują wszechstronne szkolenie, nadzór i stałe wspar­cie. Jeśli w realizacji programu uczestniczy grupa dobrych specjali­stów, nauczyciele też mogą się od nich wiele nauczyć.

W tym rozdziale pokazaliśmy, jak wielki potencjał wychowaw­czy drzemie w uczniach i przedstawiliśmy skuteczne, nowatorskie sposoby wykorzystania tego w celu zaspokojenia potrzeb szkolnej społeczności. Aktywna współpraca personelu szkoły i uczniów zain­teresowanych taką działalnością może zaowocować skutecznym wprowadzeniem wybranego programu. Programy różnią się między sobą rodzajem działalności i poziomem umiejętności wymaganych od uczestników. Dzięki współpracy nauczycieli i uczniów, szkoła może zaproponować swoim wychowankom znacznie więcej niż kie­dyś. Każdy wychowawca może się przyczynić do sukcesu rówieśni­czego programu doradczego lub samopomocowego. Wielu pedago­gom współpraca z uczniami daje dużo satysfakcji.

Literatura uzupełniająca:

Sakowska M., Sikora J., Żwirblińska A.,(2003), Obyś cudze dzieci… wychowywał. Jak sobie radzić z problemami wychowawczymi w gimnazjum ( i nie tylko), Oficyna Wydawnicza Nauczycieli, Kielce, s. 179-223 (wybrane fragmenty).

Nie można nikogo zmienić przez zalecanie mu zmian ale można ułatwić podjęcie decyzji Carl Rogers

1. Podstawowe założenia dotyczące realizacji programów profilaktyki uzależnień w szkołach

Jednym z zadań wychowawczych, jakie spoczywają obecnie na szkołach, je: realizowanie programów profilaktyki uzależnień. Ich celem jest dostarczeń młodzieży informacji o szkodliwości środków odurzających (alkohol, narkotyk nikotyna) oraz rozwijanie umiejętności pomocnych w powstrzymywaniu się o ich zażywania.

W tym rozdziale przedstawimy nauczycielom najważniejsze zasady dotyczące planowania i realizacji wspomnianych programów profilaktycznych, aby działanie to miało sens i mogło przynieść oczekiwane rezultaty. Jesteśmy przekonane, że niecelowe są jednorazowe akcje: „zaproszenie specjalisty ds. profilaktyki", projekcja filmu wideo (choćby nawet kilku), albo pogadanka i godzinie wychowawczej na temat szkodliwości palenia. Program profilaktyczny to działanie długofalowe, o szerokim zasięgu, które musi być realizował w sposób przemyślany. Podczas zajęć młodzież powinna otrzymać niezbędną wiedzę na temat mechanizmu powstawania uzależnienia, konsekwencji zażywania środków odurzających, a wiedza ta powinna być przekazywana w sposób odpowiedzialny, w zgodzie z podstawową zasadą programów profilaktycznych - przede wszystkim nie szkodzić. Zatem młodzież musi mieć jasność, że ryzyko uzależnienia wiąże się z zażywaniem jakiejkolwiek substancji psychoaktywnej i że nie istnieją czynniki uodparniające przed rozwojem uzależnienia (np. tzw. mocna głowa), i że nie ma czegoś takiego, jak kontrolowane branie narkotyków Każdy narkotyk prędzej czy później uzależnia.

Podstawowa zasada programów profilaktycznych brzmi: Przede wszystkim nie szkodzić!

Wiedza na temat szkód wynikających z zażywania środków odurzających nie wystarczy, aby młodzież powstrzymywała się od ich stosowania. Konieczne jest zatem rozwijanie odpowiednich cech osobowości. Dobre, skuteczne działanie profilaktyczne to proces, który odbywa się stale, w trakcie różnych zajęć i lekcji przedmiotowych. (…). Działaniem profilaktycznym jest wskazywanie dzieciom ich mocnych stron i zasobów, uczenie, jak nawiązywać przyjaźnie oraz jak radzić sobie w trud­nych sytuacjach. Jest nim też opisane przez Marzenę Pasek [2000] tzw. nauczanie profilaktyczne. Składają się na nie m.in.: nauczanie metodami aktywizującymi, zachęcanie do samodzielnego myślenia i wygłaszania własnych poglądów, jawny sposób oceniania, udzielanie wyjaśnień, twórcze podejście do tematu, wymagania dostosowane do możliwości ucznia oraz motywowanie poprzez wskazywanie jego mocnych stron.

Profilaktyka nie jest akcją jednorazową. Nie polega na przeprowadzanych od czasu do czasu lekcjach uświadamiających podczas godzin wychowawczych. Nawet najciekawiej przeprowadzone zajęcia nie na wiele się zdadzą, jeśli w szkole panuje atmosfera ostrej rywalizacji i nastawienie na wyniki, jeśli ignorowane są emocjonalne potrzeby uczniów i ich rozwój osobisty.

Dlaczego piszemy w tej książce na temat profilaktyki uzależnień?

Ponieważ najczęściej właśnie w wieku gimnazjalnym ma miejsce inicjacja alkoholo­wa, narkotykowa i nikotynowa. Zażywanie nałogowe zdarza się jeszcze stosunkowo rzadko (chociaż wiek inicjacji niebezpiecznie się obniża i coraz młodsze dzieci trafiają do ośrodków terapii uzależnień). 14-16 lat to ten szczególny wiek, w którym grupa rówieśnicza liczy się „ponad wszystko". To ona dyktuje mody, normy, styl życia, Poza tym nastolatek jest niezwykle ciekawy nowych doznań, lubi podejmować ryzyko,wszystko czego „nie wolno" ma dla niego szczególną moc przyciągania, a ostrzeżenia traktuje jako „trucie" dorosłych. Potrzeba akceptacji dochodzi do głosu ze szczegól­nie dużą silą. Z tego powodu ryzyko podejmowania prób eksperymentowania z narkotykami i alkoholem jest w tym wieku wysokie, a więc i zasadność prowadzenia programów profilaktycznych w gimnazjach nie podlega dyskusji.

Nie jest naszym celem przygotować nauczycieli do prowadzenia zajęć z młodzieżą - do tego potrzebne są warsztaty, szkolenia oraz wiedza zdobyta drogą samokształcenia. W książce tej nie znajdziecie też informacji na temat mechanizmu uzależnienia i symptomów (tzw. czerwonych sygnałów) oraz charakterystyki poszczególnych substancji psychoaktywnych. Zainteresowa­nych pogłębieniem wiedzy z tego obszaru odsyłamy do literatury.

• Naszym celem i zamierzeniem jest natomiast zapoznać nauczycieli z pod­stawowymi zasadami dotyczącymi organizowania oraz realizacji progra­mów profilaktyki uzależnień.

• Pokażemy przykładowe scenariusze zajęć do wykorzystania w pracy z młodzieżą.

• Powiemy krótko, jak dokonywać oceny skuteczności programu profilaktycz­nego (i czy to jest w ogóle możliwe) oraz co robić, gdy nasz uczeń lub ucznio­wie zażywają narkotyki i chcemy im pomóc.

• Powiemy też, na co kłaść nacisk, a czego unikać w trakcie prowadzenia zajęć.

• Przedstawimy przykładowe ankiety i programy do wykorzystania w prak­tyce szkolnej.

jak realizować program profilaktyki uzależnień ?

Unikać przypadkowości

Jednym z poważniejszych błędów w podejściu do profilaktyki w szkołach jest realizowanie jej w sposób przypadkowy, często brak jest spójnych działań. Każdy niby wie, że „profilaktykę powinno się zrobić", ale nie bardzo wie jak i w efekcie wychowawca działa sobie, pedagog sobie, pielęgniarka sobie, a kla­sa ogląda po raz trzeci film pt. „Epitafium dla narkomana". Aby tego uniknąć, ktoś powinien w szkole pełnić rolę koordynatora. Może to być pedagog szkol­ny, psycholog, może to być nauczyciel, który ma dobry kontakt z młodzieżą i chce to robić. Koordynator powinien zająć się rozpoznaniem stopnia zagroże­nia, opracować program działań profilaktycznych dla szkoły oraz czuwać nad ich realizacją w poszczególnych klasach. Może sam prowadzić zajęcia z ucznia­mi, ale nie musi. Powinien natomiast łączyć w swoim programie różne „ogni­wa", takie jak: młodzież, nauczyciele, rodzice, dyrekcja, środowisko lokalne.

Przeprowadzić rozpoznanie

Punktem wyjścia programu profilaktyki uzależnień powinno być rozpoznanie sytuacji w poszczególnych klasach, tzn. przeprowadzenie ankiet na temat stopnia, w jakim młodzież styka się z alkoholem, narkotykami, nikotyną. Przykładowe wzory ankiet zamieszczamy na następnych stronach. Jeśli wy­nika z nich, że w klasie „nikt nie bierze", nie oznacza to, że nie ma potrzeby prowadzenia zajęć profilaktycznych. Wręcz przeciwnie: profilaktyka polega właśnie na zapobieganiu, więc ma sens wtedy, gdy „choroba jeszcze się nie rozwinęła".

Jeśli w klasie są uczniowie zażywający narkotyki,- należy się raczej zastano­wić nad utworzeniem dla nich grupy wsparcia na terenie szkoły łub skierować na zajęcia grupowe do ośrodka profilaktyki i terapii uzależnień.

Podjąć decyzję, kto poprowadzi zajęcia

Wychowawca klasy nie musi prowadzić zajęć z uczniami, jeśli nie chce lub nie czuje się na siłach. Z większym pożytkiem dla nich będzie, jeśli zrobi to profesjonalista, o ile będzie możliwe zorganizowanie dłuższego cyklu spotkań. Niestety, wiąże się to często z kosztami lub ograniczeniami w dostępności do takich osób, z konieczności więc działania profilaktyczne muszą być prowa­dzone przez któregoś z nauczycieli: wychowawcę, pedagoga, psychologa szkol­nego. Aby nie złamać zasady: „Przede wszystkim nie szkodzić", osoba mająca pracować bezpośrednio z młodzieżą powinna przejść odpowiednie warsztaty umiejętności wychowawczych oraz szkolenia na temat uzależnień. Za prowa­dzeniem zajęć przez np. wychowawcę lub pedagoga, psychologa (a najlepiej wspólnie) przemawia fakt, że tylko oni mają kontakt z klasą, znają swoich uczniów, są w stanie dobrze zdiagnozować problem szkoły i dostosować do jej potrzeb plan działania. Osoby z zewnątrz z kolei są lepiej zorientowane w temacie - są to bowiem na ogół terapeuci pracujący na co dzień z młodzieżą uzależnioną. Kto zatem powinien prowadzić zajęcia? Nie ma tu jednej reguły. Na pewno jednak ktoś, kto ma dobry kontakt z młodzieżą oraz posiada nie­zbędny zasób wiadomości i umiejętności potrzebnych, aby z nią rozmawiać na trudne tematy.

Objąć działaniami rodziców i nauczycieli

Ważną zasadą, która powinna przyświecać realizatorom programu profilakty­ki uzależnień, jest dążenie do tego, by objąć działaniami nie tylko młodzież, ale także (a może przede wszystkim) rodzinę oraz nauczycieli. Dlaczego na­uczycieli? - ponieważ powinni umieć rozpoznać i odpowiednio zareagować, gdy uczeń jest pod wpływem środka uzależniającego, aby mogli rozmawiaćz uczniami na temat narkotyków i rozumieć, o czym oni mówią oraz aby zwy­czajnie mogli uniknąć w ich oczach ośmieszenia z powodu swojej ignorancji. Natomiast realizacja równolegle warsztatów dla rodziców pozwoli ustalić z nimi zasady profilaktyki domowej, dostarczy im niezbędnej wiedzy na temat symptomów zażywania oraz rozwoju uzależnienia, uświadomi im wagę zagro­żenia, co w konsekwencji powinno zapobiec rozwijaniu się współuzależnienia. Obecnie wszyscy terapeuci zajmujący się profilaktyką bardzo silnie akcentują potrzebę pracy właśnie z rodzicami, bowiem to ich mechanizmy zaprzeczania i „chowania głowy w piasek", nastawienie, że „to na pewno nie dotyczy mojego dziecka" - uniemożliwiają podjęcie w odpowiednim momencie skutecznych działań zapobiegawczych. Dobrym rozwiązaniem, praktykowanym przez nas, jest np. prowadzenie warsztatów dla rodziców przez matki dzieci uzależnio­nych (jeśli jest taka możliwość). Potrafią one świetnie nawiązać kontakt z ro­dzicami i przez pryzmat własnych doświadczeń przemówić do ich wyobraźni i emocji. Na następnych stronach przedstawiamy ciekawe wyniki badań, jakie przeprowadziłyśmy w jednym z wrocławskich gimnazjów na temat stopnia świadomości problemu wśród rodziców uczniów.

Stosować różnorodne formy pracy z młodzieżą

Zajęcia z uczniami powinny być różnorodne, ciekawe, prowadzone w atrak­cyjnej dla nich formie. Oprócz zajęć stricte warsztatowych, program można urozmaicać innymi formami pracy z młodzieżą, np.: organizować konkursy (projekt plakatu, ciekawe opowiadanie, scenki do odegrania), wyświetlać filmy, pokazywać ciekawe sztuki teatralne, redagować gazetkę szkolną itp. Ważne jest tylko, aby uniknąć „przedawkowania", ponieważ wtedy efekty naszej pracy pój­dą na marne. Metody powinny mieć charakter aktywizujący, pobudzający do myślenia i umożliwiający samodzielne dochodzenie do rozwiązań. Szczególnie godne polecenia są te zadania, które łatwo odwołują się do wyobraźni uczniów: konkretne sytuacje, listy do redakcji czasopism, scenki i sytuacje z życia wzięte. Dobrze przyjmowane są też różnego rodzaju gry dydaktyczne, quizy, minitesty wiadomości. Jakkolwiek zajęcia powinny być urozmaicone, należy unikać infantylizmów (nastolatki tego bardzo nie lubią) oraz nadmiernego ich udziwniania. Jeśli uczniowie pamiętają z zajęć tylko tyle, że musieli biegać po klasie i odgry­wać cząsteczki tlenu lub dwutlenku węgla, to zapewne poza „kupą śmiechu" i „dobrą zabawą" niewiele z nich wynieśli.

W pracy bezpośredniej z młodzieżą należy akcentować przede wszystkim te wartości, które są dla niej najcenniejsze: wygląd, przyjaźnie, miłość, sto­sunki z rodzicami, szkoła. Nieskuteczne jest natomiast odwoływanie się do dalekich celów, takich jak praca czy rodzicielstwo. Nastolatki po prostu żyją

tym, co jest „tu i teraz", a to, co będzie za lat dziesięć, piętnaście jest dla nich tak samo nierealne, jak późna starość i śmierć.

Wskazywać zachowania alternatywne i promujące zdrowie

Program profilaktyczny w żadnym razie nie powinien opierać się tylko na mówieniu uczniom, że narkotyki, alkohol są złe. To zdecydowanie za mało.

0 wiele ważniejsze jest wskazywanie im zachowań alternatywnych oraz realizowanie treści promujących zdrowy styl życia. Najlepiej, jeśli równolegle z programem profilaktyki uzależnień realizowany jest program promocji zdro­wia, W tym ostatnim nie musi się mówić o narkotykach lub alkoholu, albo można o tym wspomnieć mimochodem. Akcentuje się natomiast znaczenie aktywnego wypoczynku, zdrowego żywienia, sportu, higieny psychicznej. Pokazuje się młodzieży, że można się dobrze bawić bez alkoholu i narkotyków, jak radzić sobie ze stresem, propaguje się modę na niepalenie i aktywny styl życia.

Opracować szkolne przepisy dotyczące alkoholu i narkotyków

Ważnym elementem działań profilaktycznych jest ustalenie podstawowych zasad i przepisów szkolnych dotyczących alkoholu i narkotyków. Ucznio­wie muszą mieć jasność, co im grozi, gdy zostaną przyłapani na posiadaniu, zażywaniu lub rozprowadzaniu narkotyków na terenie szkoły. Muszą też wiedzieć, że jeśli sami zwrócą się o pomoc do np. psychologa szkolnego i wyrażą zgodę na terapię - nie będą wyciągnięte wobec nich wspomniane w przepisach szkolnych konsekwencje. Zawsze należy umożliwić ucznio­wi zażywającemu narkotyki udział w zajęciach grupy terapeutycznej, zachęcać do podjęcia leczenia i wspierać, aby wytrwał w podjętym po­stanowieniu. Wyrzucenie ze szkoły nie jest dobrym rozwiązaniem, chyba że zmiana środowiska jest konieczna jako działanie wspomagające terapię i nie odbywa się w atmosferze kary i skandalu lecz jako forma oferowanej uczniowi pomocy.

Nawiązać współpracę ze środowiskiem lokalnym

Działaniem wspomagającym program profilaktyczny jest szeroko zakrojona współpraca ze środowiskiem lokalnym oraz instytucjami zajmującymi się do­radztwem, profilaktyką i terapią uzależnień. Może to być działający na terenie miasta ośrodek lub poradnia profilaktyczno-terapeutyczna albo centrum psychoedukacji. Lepiej współpracować stale z tą samą, sprawdzoną porad­nią niż z różnymi instytucjami, na zasadzie „od przypadku do przypadku". Taki zaprzyjaźniony ze szkołą terapeuta może prowadzić zajęcia z uczniami,

może „przeszkolić" rodziców lub nauczycieli, jest też „ciałem doradczym" we wszystkich sprawach dotyczących uczniów zażywających narkotyki. Aby zdobyć środki finansowe na różnego rodzaju cele związane z programem (np, nagrody rzeczowe, opłacenie realizatorów programów, zagospodarowanie czasu wolnego uczniów) można zwrócić się do np. rady osiedlowej, wydziału zdrowia urzędu miejskiego, powiatowego. Nauczyciel chcący realizować pro­gram profilaktyki uzależnień w swojej klasie może opracowany przez siebie program przedstawić do zatwierdzenia w wydziale zdrowia w ramach oferty konkursowej, z którą powinien się wcześniej zapoznać. Jeśli program zostanie zaakceptowany - otrzyma wynagrodzenie za realizowane dodatkowo (poza swoim pensum) godziny zajęć z uczniami oraz środki na zakup niezbędnych materiałów. Warto też nawiązać współpracę z policją, strażą miejską, poradnią zdrowia psychicznego, stacją Sanepidu, różnego rodzaju stowarzyszeniami, lekarzem, psychologiem (w zależności od potrzeb) - każda z tych instytucji i osób może mieć coś do powiedzenia młodzieży, służyć radą, dostarczyć ma­teriały lub środki finansowe realizatorom szkolnych programów profilaktyki uzależnień.

Stawiać realne cele

Przystępując do opracowania-programu profilaktyki uzależnień, nauczyciel powinien też postawić sobie jasne i możliwe do zrealizowania cele. Jeśli założy, że celem programu będzie powstrzymanie wszystkich uczniów od zażywania narkotyków, to ten cel raczej okaże się niemożliwy do zrealizowania. Lepiej założyć, że celem programu jest podważenie mitów i stereotypów na temat alkoholu i narkotyków, albo sprawienie, „żeby nie było gorzej", czyli aby nie zwiększyła się w klasie liczba uczniów zażywających narkotyki, spożywających alkohol, palących papierosy. Można też Uczyć na spadek liczby przypadków odurzania się i udziału służb interwencyjnych.

Czego unikać w działaniach profilaktycznych

* Przede wszystkim straszenia i tzw. kazań umorainiających. Na ogól nie przynoszą one rezultatów, ponieważ młodzież po prostu ich nie słucha i od­rzuca.

Marzena Pasek tak opisuje oparty na groźbach i strachu model profilakty­ki uprawiany w jej mieście:

„ (...) był to zwykle wykład pełen gróźb i strachu. Lubowano się w przed­stawianiu wypadających zębów, ogólnego wyniszczenia oraz straszliwych „głodów" narkotycznych. Uzależnienie fizyczne - według tych „wykładowcówma przychodne*" - groziło już przy pierwszej próbie wzięcia środków odu­rzających. Słuchacz miał się przerazić i unikać narkotyków do końca życia. Tymczasem wystarczyło, że poznał jakiegoś narkomana, który brał, żył, miał wszystkie zęby - i już podawał w wątpliwość wszelkie zasłyszane informacje. Profilaktyka oparta na strachu nie mogła odnieść sukcesu choćby z tego po­wodu, że jeżeli coś mnie przeraża, to staram się o tym zapomnieć, wypieram to z pamięci lub mówię dla uspokojenia: »Ten człowiek był po prostu głupi. Ja wiem więcej i nigdy mi się nic takiego nie przy darzy«. (...)" [M.Pasek 2000],

• Stosowania materiałów i opisów, które mogłyby posłużyć jako instruktaż na temat zażywania narkotyków (np. pokazywania próbek narkotyków, akce­soriów, ilustracji).

• Akcentowania przyjemności wynikającej z odurzania się: opisów „nieziem­skich odlotów", „cudownych podróży", uczuć ekstazy, ogromnej energii, odblokowania hamulców utrudniających nawiązanie kontaktów z innymi itp. W ten sposób podsycamy ciekawość nastolatka, który organicznie wręcz pragnie nowych, ciekawych doznań i spróbowania, „jeden tylko raz, żeby zobaczyć, jak to jest".

• Wypowiedzi typu: „od jednego razu nic się nie stanie", „dorośli potrafią się kontrolować", „marihuana nie uzależnia".

• Ukazywania zbyt dalekich konsekwencji zażywania: utraty pracy, trudności w związkach, wpływu na rodzicielstwo, zamiast odwoływania się do warto­ści bliskich nastolatkowi (wygląd, przyjaźnie, szkoła).

• Nudy, moralizowania, a także przesady w drugą stronę, czyli nadmiaru za­jęć poświęconych tematyce uzależnień. „Lampka kontrolna" powinna się zapalić, jeśli prowadzący usłyszy w klasie komentarze w rodzaju: „O rany, znowu o narkotykach...", „Może byśmy porozmawiali o czymś innym?..." albo „Wciąż tylko alkohol i narkotyki, jakby nie było innych tematów...". Jest to sygnał, żeby się zatrzymać. Może trzeba zmienić metody pracy? Może usu­nąć niektóre treści? Może wreszcie zakończyć program? A może po prostu skoncentrować się na tym, co dzieje się w grupie? Może są konflikty w klasie, obozy, podziały na grupki, uniemożliwiające niektórym uczniom otwarte wyrażanie uczuć i komunikowanie się? Najpierw trzeba rozpoznać przyczynę oporu w klasie, a potem podjąć decyzję, jak i czy w ogóle realizować dalej program.

• Sztywnego trzymania się programu, bez względu na to, co się dzieje w klasie.

• Udawania, że się robi profilaktykę, czyli działań „od przypadku do przy­padku", których jedynym celem jest zapis w dzienniku o odbyciu zajęć.

Co robić, gdy nasz uczeń zażywa narkotyki Przede wszystkim należy odróżnić eksperymentowanie od zażywania nałogo­wego. Nie każdy młody człowiek, który próbuje z narkotykami, jest narko­manem. W wieku gimnazjalnym na ogół młodzież podejmuje pierwsze próby zażywania z czystej ciekawości i chęci zobaczenia „jak to jest", bo przecież po­trzeba nowych doznań jest w tym wieku ogromna. Poza tym młodzi biorą, bo uważają, że tak należy robić, gdy ma się „naście" lat, bo tak dyktuje moda, styl życia, szpan. A presji rówieśników po prostu trudno się oprzeć - nie wypada, wstyd, niehonorowo... Czasem lepiej zaryzykować kłopoty szkolne, domowe, zdrowotne, niż narazić się na śmieszność, podejrzenie o słabość, wysłuchiwać przykrych uwag. Wielu z tych młodych ludzi spróbuje raz, może dwa i na tym poprzestanie. Niektórzy jednak będą brnęli dalej.

Co zatem robić, jeśli znajdziemy „podejrzane tabletki"? Jeśli znajdzie­my u naszego podopiecznego podejrzane tabletki albo przyłapiemy go na pa­leniu marihuany, na pewno nie powinniśmy działać w atmosferze skandalu, ani robić afery na całą szkołę pod hasłem „mamy narkomana". Jeśli szkoła ma opracowane przepisy dotyczące alkoholu i narkotyków (a powinna mieć i uczniowie oraz rodzice powinni być z nimi wcześniej zapoznani), to należy się do nich odwołać. O fakcie powinni być powiadomieni rodzice. Zada­niem pedagoga lub wychowawcy jest porozmawiać z rodzicami, zachęcić do skontaktowania się z ośrodkiem zajmującym się niesieniem profesjonalnej pomocy osobom uzależnionym i ich rodzinom. Tam odpowiednio wyszko­lony terapeuta przeprowadzi rozpoznanie problemu (czy dziecko ekspery­mentuje, czy jest uzależnione, jakiej pomocy potrzebuje), pouczy rodziców, może zaproponuje grupę wsparcia. Trzeba pamiętać, że w przypadku nar­kotyków czas działa zawsze na niekorzyść dziecka, dlatego lepiej podjąć działania pochopne niż spóźnione. Jeśli dziecko jest uzależnione - konieczne będzie poddanie go terapii: najpierw odtrucie na oddziale detoksykacyjnym a następnie pobyt w ośrodku terapeutycznym dla narkomanów. Młody człowiek, który wyrazi zgodę na leczenie, powinien być przez szkołę wspierany w powziętym postanowieniu, a po powrocie do niej mieć zapewnioną po moc i szczególną opiekę wychowawczą.

Jeśli problem ma szerszy zasięg, tzn. jest więcej uczniów eksperymentujących z narkotykami, rozwiązaniem może być utworzenie grupy wsparcia na terenie szkoły. Grupa może być prowadzona przez szkolnego psycholog: (jeśli posiada odpowiednie kwalifikacje) lub terapeutę z zewnątrz. Nie powinno być większego problemu ze zdobyciem środków finansowych na ten cel gdyż rodzice w obliczu zagrożenia ich dzieci uzależnieniem, zechcą zapewne w kosztach takiego przedsięwzięcia partycypować. Oczywiście, koniecznie na-

leży objąć działaniami edukacyjnymi rodziców uczniów oraz zacieśnić z nimi współpracę wokół problemu narkotyków.

Jeśli któryś z uczniów rozprowadza narkotyki...

Co robić, jeśli któryś z naszych uczniów zajmuje się dilerstwem? Jeśli zła­piemy go na rozprowadzaniu narkotyków? Wtedy konieczne są rozwiązania formalnoprawne (policja, sąd). Pamiętajmy jednak, że każda sytuacja wymaga potraktowania indywidualnego. Czym innym jest przecież bycie na usługach mafii narkotykowej i celowe rozprowadzanie narkotyków wśród uczniów szkoły, a czym innym „podzielenie się" z kolegami zawartością zakupionego woreczka marihuany i wspólne zapalenie skręta. Przed podjęciem decyzji dotyczącej uczniów, zawsze należy najpierw dokładnie przyjrzeć się sytuacji, porozmawiać z nimi, uwzględnić wszystkie okoliczności i pamiętać, że zasady wyznaczają pewien kierunek działań, ale nigdy w sposób sztywny. Np. trzeba powiadamiać rodziców dziecka o fakcie zażywania narkotyków, ale niekiedy od tej zasady trzeba odstąpić (gdy np. wiemy, że rodzice podejmą działania, które nasilą niepokojące zachowania ucznia i zaszkodzą mu). Intuicja i czujna myśl jest zawsze tym, co ostatecznie powinno zadecydować o podjętych dzia­łaniach wobec dziecka.

W przypadku narkotyków czas działa zawsze na niekorzyść dziecka?

Lepiej więc podjąć działania pochopne niż spóźnione

• Nigdy nie działaj w atmosferze sensacji i skandalu. !

• Wspieraj swojego ucznia w podjętym postanowieniu o poddaniu się terapii.

2. Dlaczego praca z rodzicami

Aby pokazać zasadność prowadzenia pracy edukacyjnej z rodzicami, przyta­czamy tu w ogólnym zarysie wyniki badań ankietowych przeprowadzonych w roku szkolnym 2001/2002 w jednym z wrocławskich gimnazjów, w ramach realizowanego w nim programu badawczo-profilaktycznego.

Program miał na celu określenie poziomu zagrożenia uzależnieniami młodzieży gimnazjum oraz poziomu świadomości problemu wśród rodzi­ców. Rodzice i uczniowie zostali objęci badaniami ankietowymi; stanowiły one punkt wyjścia do zaplanowania pracy profilaktycznej, wychowawczej,edukacyjnej na następne lata. Uczniowie gimnazjum, które zostało poddane badaniom, wywodzą się na ogół ze środowisk o stosunkowo dużym stopniu zagrożenia patologią (większość rodzin o niskim statusie ekonomiczno-społecznym, wielkomiejskie osiedle), dlatego wyniki badań nie powinny być w sposób mechaniczny przenoszone na młodzież z innych szkół, dzielnic, miejscowości. Dają jednak obraz pewnych prawidłowości, który jest zmien­ną stosunkowo stałą.

Istnieje bardzo duża rozbieżność w sądach rodziców na temat kontaktu ich dzieci z używkami a stanem faktycznym, o jakim one mówią. I tak:

• niecałe 30 proc. rodziców przyznało, że ich dziecko może palić - przy 60 proc. palących dzieci;

• tylko 10,6 proc. rodziców przyznało, że ich dziecko piło lub pije alkohol - przy 66 proc. dzieci przyznających się do picia;

• 95,5 proc. rodziców twierdziło, że ich dzieci nie miały i nie mają kontak­tów z narkotykami, natomiast do eksperymentów z narkotykami przyzna­ło się prawie 19 proc. dzieci;

• ponad 40 proc. uczniów klas I, którzy palą, mówiło „Moi rodzice wiedzą, że palę", a tylko połowa ich rodziców przyznała „Wiem, że moje dziecko pali"; .

• ponad 40 proc. pijących uczniów klasy I twierdziło: „Moi rodzice wiedzą, że piję", a tylko 4,5 proc. rodziców przyznało, że dziecko mogło mieć kontakt z alkoholem;

• żaden z rodziców trzecioklasistów nie przyznał się do istnienia problemu eksperymentowania z narkotykami u swego dziecka, tymczasem 1/3 eks­perymentujących dzieci twierdziła: „Moi rodzice wiedzą o tym";

• prawie 30 proc. pijących uczniów przyznało, że pije na rodzinnych uro­czystościach, a więc w obecności rodziców.

Innymi słowy: odpowiedzi dzieci świadczące o tym, że rodzice wiedzą o ich kontakcie z używkami nie były potwierdzone odpowiedziami rodziców, tzn. twierdzenia dzieci typu: „rodzice wiedzą, że palę, piję narkotyzuję się" przeciwstawione były twierdzeniom rodziców: „moje dziecko nie pali, nie pije, nie narkotyzuje się".

Jakie z tego wnioski?

• Dzieciom wydaje się, że ich problem z eksperymentowaniem z używka­mi jest rodzicom znacznie bardziej znany i ważniejszy, niż ma to miejsce w rzeczywistości.

• Dzieci musiały otrzymywać jakieś sygnały o tym, że rodzice mają wiedzę na temat ich kontaktu z używkami: albo zostały złapane, albo palą, piją w domu, albo same się przyznały.

• Prawdopodobnie jeśli dzieci piją szampana, piwo, wino razem z dorosłymi członkami rodziny, nie jest to traktowane jako coś nagannego. Jest duża tolerancja dla spożywania alkoholu przez nieletnie dzieci.

Badania pokazały, że gimnazjaliści dość powszechnie eksperymentują z używ­kami takimi jak: alkohol, nikotyna, w mniejszym stopniu narkotyki. Używki są wśród młodzieży bardzo popularne, bardziej niż się to powszechnie wydaje, zwłaszcza rodzicom i zapewne nauczycielom (ciekawe, czy ewentualny obraz rozbieżności pomiędzy wizją dzieci prezentowaną przez pedagogów a stanem fak­tycznym byłby podobny, jak w przypadku rodziców?).

Z badań wynika, że:

• odsetek niepalących i niepijących był porównywalny - można więc do­mniemywać, że są to te same osoby, co oznaczałoby, że około 35-40 proc. gimnazjalistów nie sięga i nie sięgnęło po używki typu alkohol, nikotyna, narkotyki;

• 13,5 proc. uczniów badanego gimnazjum przyznało, że pije raz w tygodniu - oznacza to, że są oni na najlepszej drodze do uzależnienia. Najczęściej wskazywanym alkoholem było piwo (70 proc), poza tym wino, wódka w drin­kach, a miejsce picia to: dyskoteki, podwórka i rodzinne uroczystości;

• uczniowie badanego gimnazjum przyznali się do eksperymentowania z narkotykami (19 proc. miało kontakt, w tym jedna osoba przyznała się do zażywania regularnego). Najbardziej popularnym narkotykiem jest marihuana, poza tym amfetamina, klej i inne narkotyki. Około 7 proc. uczniów wyraziło ochotę spróbowania narkotyku, czyli jest prawdopo­dobne, że dołączą do grupy eksperymentujących;

• co czwarty gimnazjalista uważa, że dostęp do narkotyków jest łatwy, wie­dzą do kogo i gdzie zwrócić się w celu ich zakupu.

Reasumując:

• Prawdopodobnie tylko około 35-40 proc. uczniów badanego gimnazjum nie eksperymentowało z używkami;

• 13,5 proc. uczniów spożywa alkohol regularnie (raz w tygodniu lub czę­ściej);

• 19 proc. uczniów miało kontakt z narkotykami (eksperymentowało);

• 7 proc. uczniów wyraziło ochotę spróbowania narkotyku;

• Ponad 20 proc. gimnazjalistów uważa dostęp do narkotyków za łatwy.

Wnioski dla realizatorów programów profilaktycznych

Absolutnie konieczne wydaje się zatem obejmowanie działaniami edukacyj­nymi rodziców uczniów. Jak widać z przytoczonych badań, cechuje ich nie­zwykle mała świadomość problemu oraz brak wiedzy na temat kontaktu ich dzieci z alkoholem, nikotyną, narkotykami. Skąd taka rozbieżność wyników pomiędzy tym, co mówią dzieci a sądami rodziców? Zapewne przyczyną są powszechnie uruchamiane mechanizmy obronne. Myśleć źle o dziecku, to myśleć źle o sobie jako o rodzicu. Takie przekazy słyszy się przecież na okrągło: od własnych rodziców, od kolegów, przyjaciół, sąsiadki, od nauczy­cieli, babć, cioć, z literatury, prasy. Gdy dziecko popełni naganny czyn, bar­dzo często padają wypowiedzi: „A gdzie wtedy byli rodzice?", „Oczywiście rodzice nie nauczyli, nie rozmawiali, dali zły przykład", „Rodzice powinni bardziej motywować, ukazywać skutki nagannych zachowań", „No tak, wiadomo, jaki ojciec, taki syn..." itd. Rodzice boją się kolejnych oskarżeń. Jeśli nawet podejrzewają problem, mają nadzieję, że on się jakoś sam rozwiąże Poza tym przyznając się do wiedzy na temat kontaktu dzieci z narkotykami mają poczucie, że muszą coś z tym zrobić, a na ogół nie wiedzą co. Dlatego wolą udawać, że nic nie wiedzą i nic nie widzą. Stąd biorą się mechanizmy zaprzeczania, które działają na niekorzyść dziecka - bo przecież im później podejmowane środki zaradcze, tym mniejsze efekty. Z tego powodu rozpo­czynając pracę z rodzicami nie wolno rozpatrywać problemu w kategoriach winy.

Pamiętajmy!

• W każdej rodzinie i każdemu rodzicowi, bez względu na poziom wykształcenia, status ekonomiczny i dobrą wolę, może się zdarzyć dziecko z problemem alkoholowym lub narkotykowym.

• Nałogi wśród nastolatków są powszechne, są wynikiem mody, stylu życia, szpanu. Może sięgnąć po używki zarówno dziecko z domu, w którym pije się dużo alkoholu, jak też z domu abstynenckiego (choć w tym ostatnim prawdopodobieństwo jest na pewno mniejsze).

• Z tego powodu rodzice powinni zawsze wyraźnie usłyszeć, że celem podejmowanych działań profilaktycznych i edukacyjnych nie jest oskarżanie ich O popełnianie błędów, lecz niesienie pomocy i chęć zapobieżenia rozwijaniu się niekorzystnych zachowań u ich dzieci.

3. Wzory ankiet i programów

Wzór ankiety na temat narkotyków

Klasa:............................ Płeć:.................................

1. Czy byłeś na terenie szkoły namawiany do zażycia jakiegoś narkotyku?

a} nigdy to się nie zdarzyło

b) 1 raz

c) kilka razy

d) wiele razy

2. Czy byłeś namawiany do zażycia narkotyków poza terenem szkoły (np. na podwórku)?

a) nigdy

b) 1 raz

c) kilka razy

d) wiele razy

3. Czy znasz osobę spośród uczniów szkoły która regularnie zażywa narko­tyki?

a) nie znam nikogo takiego

b) znam 1 osobę

c) kilka osób

d) wiele osób w naszej szkole zażywa narkotyki.

4. Czy zażywałeś narkotyki (choćby jeden raz)?

a) nie, nigdy

b) nie zażywałem, ale byłem namawiany

c) próbowałem (1 - do kilku razy)

d) zażywam narkotyki dość regularnie

5. Jakie to były narkotyki?

a) marihuana (trawka)

b) amfetamina (amfa)

c) kleje lub rozpuszczalniki

d) LSD (kwas)

e) inne narkotyki.

6. Czy twoim zdaniem dostęp do narkotyków jest:

a) łatwy - gdybym chciał, bez trudu zdobyłbym narkotyki

b) nie jest łatwy, ale wiem, do kogo trzeba się zwrócić o pomoc w tej sprawie

c) jest raczej trudny

d) jest bardzo trudny.

27

7. Jak się zachowasz, gdy ktoś ci zaproponuje zażycie narkotyku?

a) nie sądzę, żeby mi ktoś proponował

b) odmówiłbym

c) spróbowałbym tylko raz, żeby zobaczyć jak to jest

d) chętnie zażyję.

Wzór ankiety na temat alkoholu i nikotyny

1. Czy paliłeś lub palisz papierosy?

a) nie

b) próbowałem raz lub dwa razy

c) palę czasami

d) palę codziennie.

2. Czy Twoi rodzice wiedzą o tym, że palisz?

a) tak

b) nie

c) nie wiem.

3. Czy piłeś lub pijesz alkohol?

a) nie piję i nigdy nie piłem

b) raz spróbowałem

c) piję czasami (raz lub dwa w miesiącu)

d) piję raz w tygodniu lub częściej.

4. Jeśli pijesz, to w jakich okolicznościach?

a) w szkole

b) na podwórku

c) na dyskotece

d) na rodzinnych uroczystościach

e) samotnie w domu

f) w innych okolicznościach.

5. Jaki alkohol pijesz najczęściej?

a) piwo

b) wino

c) wódkę (czystą lub drinki)

d) inne alkohole.

6. Czy rodzice wiedzą o tym, że pijesz?

a) tak

b) nie

c) nie wiem.

7. Czy któryś z twoich rodziców często (co najmniej raz w tygodniu) pije - upija się?

a) tak

b) nie.

8. Czy kiedykolwiek w swoim życiu rodzinnym byłeś świadkiem przykrej sytuacji, spowodowanej przez picie alkoholu?

a) tak

b) nie.

9. Czy rodzice pozwalają ci pić alkohol?

a) tak

b) w niewielkich ilościach mogę pić każdy alkohol

c) w niewielkich ilościach tylko piwo lub wino

d) pozwalają tylko wyjątkowo, w czasie np. świąt lub imienin na wypi­cie lampki szampana lub wina

e) nie pozwalają mi na picie alkoholu w żadnej postaci.

Wzór ankiety dla rodziców

1. Czy Pani (Pana) dziecko paliło lub pali papierosy?

Tak Nie Nie wiem

2. Czy Pani (Pana) dziecko kiedykolwiek piło alkohol?

Tak Nie Nie wiem

3. Czy Pani (Pana) dziecko eksperymentowało kiedykolwiek z narkotyka­mi?

Tak Nie Nie wiem

4. Czy koledzy Pani (Pana) dziecka mieli kontakt z narkotykami?

Tak Nie Nie wiem

5. Czy Pani dziecko lubi swoje gimnazjum?

Tak Nie Nie wiem

6. Czy szkoła dziecka spełnia Pani (Pana) oczekiwania?

Tak Nie Nie wiem

7. Czy ma Pani (Pan) propozycje dotyczące funkcjonowania szkoły, co zmie­niłaby Pani (Pan) w gimnazjum swego dziecka?

Wzór programu profilaktyki uzależnień

Program profilaktyki uzależnień pt. „Umiem rozpoznawać sytuacje ryzy­kowne" - do realizacji w klasach I gimnazjum

Realizacja programu

I Realizator i koordynator programu:

Pedagog szkolny mgr...................................................................

(ukończone warsztaty na temat uzależnień organizowane przez......................

oraz warsztaty umiejętności wychowawczych organizowane przez.................

.......................................................................................)

Zajęcia będą prowadzone w wymiarze godzin zatwierdzonym przez WydziałZdrowia.

Osoby współpracujące: wychowawcy klas, nauczyciel biologii (jako główny koordynator programu promującego zdrowie), pielęgniarka szkolna, dyrekcja.

Instytucje wspomagające: stacja Sanepidu (sekcja: oświata zdrowotna)

Poradnia Profilaktyki i Leczenia Uzależnień w..........................

Centrum Profilaktyki i Psychoedukacji w..................................

Wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego w.....................................

Konsultant programu:

mgr.......................................- terapeuta uzależnień, lider ośrodków Monar

.................., trener PTP.......................................

II. Czas realizacji programu Rok szkolny...............................

III. Kogo obejmie program? Klasy I gimnazjum.

IV. Podstawowe założenia programu

1. Współpraca z instytucjami zajmującymi się doradztwem, profilaktyką i terapią uzależnień oraz instytucjami wspierającymi szkolne programy profilaktyczne.

M.in. zamierzam nawiązać współpracę z Centrum Profilaktyki i Psychoeduka­cji przy ul....................................w celu przeszkolenia kadry pedagogicznej.

Zamierzam też współpracować z innymi instytucjami mogącymi udzielić mi pomocy rehabilitacyjnej, prawnej i doradczej, m.in. z Poradnią Profilaktyki

Terapii Uzależnień przy ul............................................, Stowarzyszeniem

„Powrót z „U", Strażą Miejską, Policją. Działania związane z realizacją progra­mu będą wspierane finansowo przez Radę Osiedla......................oraz WydziałZdrowia Urzędu Miejskiego w.........................

2. Zainteresowanie programem środowiska szkolnego.

Zamierzam włączyć do realizacji programu możliwie jak najszersze środo­wisko szkolne: nauczycieli, zwłaszcza wychowawców klas (treści programu profilaktycznego powinny się znaleźć w planach pracy wychowawczej dla klas), dyrekcję, pielęgniarkę szkolną, a także (na ile to będzie możliwe) po­zostałych pracowników szkoły.

3. Opracowanie szkolnych przepisów dotyczących alkoholu i narkoty­ków.

4. Objęcie programem w równej mierze uczniów, jak też rodziców i na­uczycieli.

Zamierzam przeprowadzić warsztaty dla rodziców (z udziałem matek ze sto­warzyszenia „Powrót z „U") oraz przeszkolić kadrę pedagogiczną w zakresie podstawowej wiedzy na temat uzależnień, narkotyków i metod interwencji (z udziałem terapeuty z Centrum Profilaktyki i Psychoedukacji).

5. Wraz z koordynatorem programu promującego zdrowie zamierzam dą­żyć do wzmacniania zachowań alternatywnych i promujących zdrowy styl życia(program profilaktyki uzależnień jest częścią szerszego programu promocji zdrowia).

V. Cele programu

Cel ogólny:

Uczeń będzie wyposażony w argumenty i umiejętności pozwalające mu po­dejmować odpowiedzialne decyzje w sytuacjach związanych z alkoholem, narkotykami, nikotyną.

Cele szczegółowe:

■ Uczeń zna swoje zalety, mocne strony, posiadane możliwości i umiejętno­ści.

• Uczeń zna sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych (gdy jest nama­wiany do czegoś, co nie jest dobre dla jego zdrowia). " Uczeń umie rozpoznawać i wyrażać uczucia.

• Uczeń zna prawdy i mity o alkoholu, narkotykach, nikotynie.

• Uczeń rozumie mechanizm uzależnienia oraz szkodliwy wpływ używek na organizm człowieka.

• Uczeń zna i stosuje alternatywne w stosunku do alkoholu, narkotyków sposoby spędzania wolnego czasu.

• Uczeń zna społeczne konsekwencje uzależnień.

VI. Formy realizacji programu

1. Przeprowadzenie ankiet badających:

a) stopień zagrożenia uczniów zjawiskiem narkomanii

b) postawy i wiedzę młodzieży na temat alkoholu

Osoby odpowiedzialne: pedagog szkolny, wychowawcy klas. Termin realizacji: wrzesień/październik.

2. Zajęcia warsztatowe (w grupach 10-15-osobowych, klasy dzielone na pół) Temat: Poczujmy się bezpiecznie. Gry i zabawy integracyjne nastawione na podniesienie poziomu zaufania w grupie

Temat: Jaki jestem? - jakim się daję poznać innym? Temat: Moje mocne strony

Temat: Poznajemy siebie - asertywność, uległość, agresja w zachowaniu Temat: Rozpoznawanie, nazywanie i wyrażanie uczuć Temat: Co to znaczy być uzależnionym? Etapy uzależnienia Temat: Mity i stereotypy na temat narkotyków i alkoholu Temat: Od kogo i od czego jestem zależny - presja rówieśników, sposoby od­mawiania

Temat: Podsumowanie cyklu zajęć na temat uzależnień

Osoba odpowiedzialna: pedagog szkolny.

Czas realizacji: kl. Ia, Ib Ic -1 semestr; kl. Id, Ie - II semestr.

3. Projekcja filmów wideo na temat uzależnień

Osoba odpowiedzialna: pedagog szkolny, pielęgniarka. Czas realizacji: w zależności od potrzeb.

4. Warsztaty dla rodziców na temat: Jak rozpoznać, że dziecko sięga po narkotyki? Co to jest wspóluzależnienie?

Osoba odpowiedzialna: pedagog, wychowawcy klas, matki ze stowarzyszenia„Powrót z U".

Czas realizacji: listopad.

5. Warsztaty dla nauczycieli na temat: Rozpoznawanie narkotyków i sta­nów odurzenia. Sposoby interwencji

Osoba odpowiedzialna: pedagog, terapeuta z Centrum Profilaktyki i Psycho­edukacji.

Czas realizacji: grudzień.

6. Konkurs na ciekawą pracę plastyczną, plakat na temat uzależnień

Osoba odpowiedzialna: wychowawcy klas, pedagog szkolny. Termin realizacji: marzec/kwiecień.

7. Prace pisemne na tematy (do wyboru):

List do koleżanki palącej marihuanę

Alkohol - przyczyna dramatu jednostki, rodziny, społeczeństwa... Osoba odpowiedzialna: nauczyciele języka polskiego, pedagog. Czas realizacji: do uzgodnienia (po zakończeniu cyklu zajęć warsztatowych).

8. Wskazanie młodzieży zachowań alternatywnych i promujących zdrowie - w ramach ogólnego programu promującego zdrowie

Osoba odpowiedzialna: koordynator programu promocji zdrowia (nauczyciel biologii), wychowawcy klas.

9. Ankiety ewaluacyjne, wnioski i podsumowanie realizacji programu

Osoba odpowiedzialna: pedagog szkolny.

Wzór programu profilaktyki uzależnień dla klasy szkolnej

Program profilaktyki uzależnień pt. „Alkohol, narkotyki - to nie dla mnie"

do realizacji w klasie Ila gimnazjum nr.........

w roku szkolnym......................

I. Realizacja programu: wychowawca klasy Ia mgr........................................

Konsultacja programu:

mgr................................- pedagog szkolny, koordynator szkolnego programupromocji zdrowia

mgr ...............................- psycholog, terapeuta uzależnień Centrum Profilak­tyki i Psychoedukacji w....................................... »

II. Skąd przeświadczenie o konieczności przeprowadzenia programu profi­laktycznego w mojej klasie?

W wyniku badań ankietowych przeprowadzonych pod koniec ubiegłego roku szkolnego oraz licznych rozmów z młodzieżą, zorientowałam się, że większość moich uczniów miała kontakt z alkoholem. Około 20 proc. z nich spożywa go dość regularnie. Dzieci przyznają się do picia wszelkich trunków - od piwa i szampana do drinków „krwawa Mary", przy czym podają dokładną recep­turę przyrządzania. Ich deklaracje o piciu są wysoce prawdopodobne. Moi uczniowie piją na dyskotekach, na imprezach, w domach, w bramach i na podwórkach. Wielu z nich przyznaje, że rodzice częstują ich winem, piwem. Jeśli chodzi o narkotyki, trzy osoby przyznały się do eksperymentowania z nimi, około 10 uczniów wyraziło chęć spróbowania, „żeby zobaczyć, jak to jest", a ponad połowa uważa, że „wie do kogo się zwrócić w celu zdobycia narkotyku". Z tego powodu uznałam realizację zajęć o treści profilaktycznej za priorytet w moich działaniach wychowawczych w klasie.

III. Podstawowe założenia programu

1. Do realizacji programu postanowiłam zaangażować kilka podmiotów, niosą­cych pomoc terapeutyczną, rehabilitacyjną, prawną oraz niektórych nauczy­cieli.

Osoby i instytucje, z którymi będę współpracować:

- Centrum Psychoedukacji i Profilaktyki Uzależnień..................................

Osoba odpowiedzialna - mgr...........................(psycholog, terapeuta uzależ­nień), poprowadzi zajęcia warsztatowe z uczniami, udzieli wskazówek doty­czących realizacji programu.

- pedagog szkolny, mgr......................................., która jest koordynatorem

szkolnego programu promocji zdrowia. Współpraca będzie dotyczyć meryto­rycznych wskazówek organizacji warsztatów dla rodziców oraz mojego udziału w organizowanych przez nią szkoleniach na temat uzależnień.

- Wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego - sfinansuje koszty materiałów, po­trzebnych do realizacji programu.

- nauczyciel języka polskiego - przeprowadzi prace pisemne o tematyce profilaktycznej.

- Stowarzyszenie „Powrót z „U" - w osobie matki dziecka uzależnionego, udział w warsztatach dla rodziców.

- Świetlica Profilaktyczno-Wychowawcza ............................... - zapewni

pomoc w nauce oraz udział w zajęciach socjoterapeutycznych trzem uczniom z grupy podwyższonego ryzyka.

2. Program adresowany jest w równej mierze do uczniów jak i do ich rodzi­ców, stąd moje przeświadczenie o konieczności przeprowadzenia co najmniej dwóch spotkań z rodzicami poświęconych uzależnieniom (lub więcej, jeśli zajdzie taka potrzeba).

3. Jako nauczyciel wychowawca wezmę udział w szkoleniach i warsztatach na temat uzależnień:

- szkolenie, proponowane przez pedagoga szkolnego, w ramach WDN na te­mat: Rozpoznawanie narkotyków i stanów odurzenia;

- warsztaty, organizowane przez Centrum Doskonalenia Nauczycieli, we współpracy z Wydziałem Zdrowia na temat: Rozpoznawanie substancji odu­rzających, możliwości pomocy dziecku i rodzinie.

IV Cele programu

Cele główne:

• Stwarzanie sytuacji psychokorekcyjnych, w których uczniowie zdobędą odpowiednią wiedzę oraz umiejętności do wykorzystania w różnych mo­mentach życia bez wspomagania się alkoholem i narkotykami;

• Uświadomienie rodzicom wagi problemu - łatwości wchodzenia w uzależ­nienie, stopnia zagrożenia, mechanizmów i zachowań po stronie rodziców, ułatwiających zażywanie ich dzieciom.

Cele szczegółowe:

• Uczeń potrafi lepiej funkcjonować w klasie, jest bardziej otwarty, ufa kole­gom;

• Uczeń zna sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych i konfliktowych;

• Uczeń zna swoje mocne strony, zalety;

• Uczeń posiada niezbędną wiedzę na temat mechanizmu uzależnienia, prawd i mitów o alkoholu i narkotykach;

• Uczeń zna sposoby asertywnego zachowania się wobec presji rówieśników;

• Uczeń wie, co jest dobre dla jego zdrowia, zna zachowania alternatywne dla alkoholu i narkotyków.

V. Realizacja programu

1. Przeprowadzenie dwóch spotkań z rodzicami:

• zebranie poświęcone omówieniu wyników ankiety: „Ja i używki" oraz moż­liwości szukania specjalistycznej pomocy dla dzieci zagrożonych uzależnie­niem.

Osoba odpowiedzialna: wychowawca, pedagog szkolny. Termin realizacji: wrzesień/październik.

• warsztaty na temat: Czy to na pewno nie moje dziecko? Mechanizm współ-

uzależnienia i ułatwiania. Osoba odpowiedzialna: wychowawca, pedagog, matka ze stowarzyszenia „Po­wrót z U".

Termin realizacji: styczeń.

2. Cykl zajęć warsztatowych (6 bloków dwugodzinnych) Tematyka:

1. Zajęcia integrujące: jacy jesteśmy my - uczniowie klasy Ila?

2. Nasze mocne i słabe strony

3. Mechanizm uzależnienia - droga od zażywania okazjonalnego do nało­gowego

4. Mity i stereotypy na temat alkoholu i narkotyków

5. Asertywne odmawianie. Od kogo i od czego jestem zależny?

6. Podsumowanie cyklu zajęć na temat uzależnień

Osoba odpowiedzialna: terapeuta z Centrum Psychoedukacji i Profilaktyki Uzależnień.

Czas realizacji: do uzgodnienia, I semestr.

3. Udział w przedstawieniu o treści profilaktycznej proponowanym przez Teatr Kalambur

Osoba odpowiedzialna: pedagog szkolny, wychowawca. Termin realizacji: grudzień.

4. Cykl zajęć na temat promocji zdrowia oraz alternatywnych form spędza­nia czasu wolnego (w ramach godzin wychowawczych)

Tematyka:

Moda na niepalenie - czy przyjęła się w Polsce? Wypoczynek bierny czy aktywny - co wybieram? Hierarchia wartości - jakie miejsce zajmuje w niej zdrowie? Jak radzić sobie ze stresem? - dobre i złe rozwiązania Osoba odpowiedzialna: wychowawca. Termin realizacji: październik, grudzień, luty, kwiecień.

5. Projekcja filmów wideo na temat: Asertywność - sztuka mówienia nie; „Narkotyki - droga donikąd"

Osoba odpowiedzialna: wychowawca, pedagog. Termin realizacji: do uzgodnienia.

6. Opracowanie gazetki szkolnej na temat: (do wyboru) Młodzież i czas wolny lub Uzależnieniom - NIE!

Osoba odpowiedzialna: wychowawca. Termin realizacji: II semestr.

7. Nawiązanie współpracy ze Świetlicą Profilaktyczno-Terapeutyczną

Udział trzech uczniów w zajęciach proponowanych przez tę placówkę (zajęcia socjoterapeutyczne).

Osoba odpowiedzialna: wychowawca, pedagog. Termin realizacji: cały rok.

8. Zakończenie programu

Przeprowadzenie ankiet sprawdzających stan wiedzy (po zakończeniu progra­mu) na temat postaw młodzieży wobec używek po przeprowadzonym progra­mie (na początku przyszłego roku szkolnego). Osoba odpowiedzialna: wychowawca. Termin realizacji: maj, wrzesień, październik...........r.

4. Kilka słów na temat ewaluacji

• Cotojestewaluacja

Ewaluacja to słowo, które zadomowiło się w szkolnej terminologii na dobre. Oznacza: „sprawdzanie efektów", „określanie przydatności", niekiedy pojęcie to zastępowane jest polskim terminem „ocena", którego zakres znaczeniowy jest jednak węższy. Realizując jakiś program, w tym przypadku program pro­filaktyki uzależnień, nie możemy robić go w oderwaniu od realiów, musimy szacować jego skuteczność. Choćby po to, żeby móc wprowadzać lepsze, do­skonalsze metody, odpowiednio go modyfikować, dostosowywać do potrzeb młodzieży, z którą chcemy pracować.

Ewaluacja jest działaniem nastawionym na porównanie tego, co zostało osiągnięte, z tym, co zawarte było w celach sformułowanych na początku pla­nowania programu. Jeśli program zaplanowany jest na dłuższy czas, np. trzy lata, wówczas można dokonywać tzw. ewaluacji cząstkowej (np. po każdym roku).

Monitorowanie odwołuje się natomiast do tego, co dzieje się w trakcie programu i obejmuje zbieranie informacji mogących mieć wpływ na później­sze określanie efektywności programu.

Ewaluacji programu profilaktyki uzależnień dokonują najczęściej sami re­alizatorzy lub realizator programu. W związku z tym jej słabością jest subiek­tywność. Jednak tylko realizator ma wgląd w przebieg procesu.

W procesie ewaluaq'i ocenie nie są poddawane osoby, lecz sam program i jego efektywność. Jeśli program z jakiegoś powodu nie przyniósł oczekiwanych rezultatów, oznacza to, że trzeba go zmodyfikować, a nie kierować krytyczne uwa­gi pod adresem realizatorów. Warto pamiętać o zasadzie, że „błędów nie popełnia tylko ten, kto nic nie robi".

• Jakie informacje zbieramy

Dokonując ewaluacji programów profilaktyki uzależnień, możemy zadać sobie następujące pytania:

1. Czy uczniowie poznali fakty dotyczące używania tytoniu, alkoholu i in­nych środków uzależniających?

2. Czy potrafią powstrzymać się przed użyciem tych substancji? Jeśli zaś wcześniej robili to systematycznie, czy obecnie przestali to robić?

3. Czy uczniowie wykształcili zdrowe postawy wobec środków odurzają­cych? [za: Kulmatycki, 2002].

Hunt wyróżnia 5 list informacji wskazujących na skuteczność programu:

• Informacje o stanie wiedzy, zachowaniu, postawach. Wymienia m.in. pozytywne zmiany w samoocenie, nabycie umiejętności przeciwstawiania się presji z zewnątrz, nawiązywanie przyjaźni z rówieśnikami, czy dbanie o własne zdrowie.

• Grupa informacji o takich działaniach jak: angażowanie się w działania interwencyjne, wspierające grupy rówieśnicze, podejmowanie działań o charakterze woluntarystycznym.

• Grupa informacji o pozytywnych zmianach w funkcjonowaniu szkol­nym, np. wzrost osiągnięć szkolnych, udział w zajęciach pozaszkolnych czy samodzielne inicjatywy w zakresie edukacji.

• Informowanie o symptomach patologicznych w środowisku, które objęte było programem, spadek przypadków odurzania się, czy spadek inter­wencji służb specjalistycznych.

• Informacje o przestrzeganiu zasad pracy w szkole, np. mniej zanotowa­nych przypadków wagarów, kar dyscyplinarnych, wydaleń czy samowol­nych porzuceń szkoły.

Najtrudniejsze jest oszacowanie, na ile program wpływa na zmianę postaw młodzieży. Nawet najbardziej rzetelna ewaluacja nie da nigdy jednoznacznej od­powiedzi na to pytanie. Na zachowanie uczniów względem używek wpływ możemieć bowiem mnóstwo różnych czynników, z których nie wszystkie uda nam się zapewne wyłapać w badaniach. Tak naprawdę należałoby prowadzić badania po­równawcze w dwóch grupach: poddanej działaniom profilaktycznym oraz w gru­pie nie objętej programem. I nawet wówczas wyniki nie byłyby zapewne jedno­znaczne. Pewne jest jednak, że uczniowie objęci programem byliby w większym stopniu wyposażeni w wiedzę i umiejętności pozwalające podejmować odpowier dzialne decyzje w sytuacjach związanych z ryzykiem uzależnień. Przygotowanie ankiet sprawdzających stopień opanowania wiedzy nie powinno nastręczać reali­zatorom problemów, dlatego nie będziemy się nimi zajmować. Gorzej oczywiście ze sprawdzeniem efektywności programu w odniesieniu do postaw młodzieży.

Poniżej przytaczamy przykładowe pytania ankietowe dotyczące zachowa­nia młodzieży w sytuacjach związanych z alkoholem, nikotyną, narkotykami, presją otoczenia, ustosunkowaniem do siebie samego i pozycją w grupie. Pyta­nia te pozwalają zebrać informacje głównie z pierwszego obszaru wskazanego przez Hunta.

Źródłem informacji z czterech pozostałych obszarów mogą być:

- obserwacja, tego, co się dzieje w szkole,

- różne sprawozdania,

- zapisy, protokoły,

- plany działań,

- biuletyny wewnętrzne,

- informacje zwrotne od uczestników,

- wywiady, rozmowy itp. Ewaluacja nie powinna być przeprowadzana zaraz po zakończeniu

programu - musi upłynąć trochę czasu, zanim młodzież zasymiluje nowe wiadomości oraz umiejętności i zdobędzie się na refleksję dotyczącą hierarchii własnych wartości.

Ewaluacja programów profilaktyki uzależnień powinna mieć z założenia charakter długofalowy i systematyczny, powinna ją też cechować prostota: „(...) Większości programów realizowanych w szkołach nie można w ciągu tygodni czy miesięcy po prostu zmierzyć, zbadać, ująć w statystykę, procenty i liczby. To jest proces, który ulega zmianom w dłuższej perspektywie czasu. Toteż umiejętne i uważne obserwowanie całego procesu oraz dostrzeganie szer­szego kontekstu tego, co chcemy szacować, może mieć istotny wpływ na ewaluację(...)" [Kulmatycki, 2002]

Reasumując:

• Ewaluacja badająca odczucia uczestników oraz stan ich wiedzy powinna być przeprowadzona zaraz po skończeniu programu.

• Szacowanie, na ile program wpłynął na postawy młodzieży, może mieć miejsce po upływie pewnego czasu.

. • W procesie ewaluacji ocenie nie są poddawane osoby, lecz sam program i jego efektywność!!!

• Celem ewaluacji jest szacowanie efektów programu, aby móc odpowied­nio go ulepszać i modyfikować.

Przykłady pytań do ankiety ewaluacyjnej badającej postawy uczniów klas III gimnazjum (po przeprowadzonym programie profilaktycznym)

1. Czy palisz papierosy? (możesz podkreślić więcej niż jedną odpowiedź)

a) Paliłem, ale przestałem

b) Palę, ale mniej niż kiedyś

c) Palę tyle samo papierosów, co przed rokiem

d) Palę trochę więcej niż przed rokiem

e) Palę o wiele więcej (nałogowo)

f) Palę, ale chcę się ograniczyć

g) Nie paliłem i nie palę

2. Jakie masz doświadczenia związane z alkoholem? (możesz zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedz)

a) Nie piję i nigdy nie piłem (ewentualnie raz spróbowałem)

b) Zdarza mi się wypić, ale rzadziej niż kiedyś

c) Piję tak samo często jak przed rokiem

d) Piję częściej

e) Piję alkohol, ale chcę się ograniczyć

3. Jakie są twoje doświadczenia z narkotykami? (możesz zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź)

a) Nigdy nie próbowałem i nie mam zamiaru próbować

b) Nigdy nie próbowałem, ale chętnie spróbowałbym, żeby „zobaczyć jak to jest"

c) Eksperymentowałem, ale nie interesuje mnie to już

d) Zażywam narkotyki od czasu do czasu

e) Zażywam coraz częściej, ale chcę z tym skończyć

f) Zażywam dość regularnie

g) Zażywam i nie chcę się ograniczyć (mam nad tym kontrolę)

4. Czy wiedza, jaką zdobyłeś w szkole, ma wpływ na twoje decyzje doty­czące zdrowia?

a) tak

b) nie

c) niewielki

d) nie wiem

5. Jaka jest twoja hierarchia wartości? (wpisz numer 1 przy tej wartości, którą stawiasz na pierwszym miejscu, numer 2 dla wartości na drugim miejscu itd.). Jeśli któreś wartości są dla ciebie tak samo ważne - wpisz przy obu ten sam numer.

a) miłość

b) przyjaźń, koleżeństwo

c) ładny wygląd

d) pieniądze

e) zdrowie

f) rodzina

g) religia

h) przyjemne życie

i) zabawa j) władza

k) wykształcenie

1) pomaganie innym

m) praca, nauka

n) wolność i niezależność

6. Czy byłeś w ostatnim roku w sytuacji, gdy namawiano cię do zażycia narkotyku lub wypicia alkoholu? Jak się zachowałeś?

a) Zażyłem pod wpływem presji

b) Zażyłem, bo miałem na to ochotę

c) Zażyłem pod wpływem presji, ale teraz umiałbym odmówić

d) Odmówiłem

e) Nie byłem w takiej sytuacji

7. Odmawianie w sytuacjach, gdy cię do czegoś namawiają, jest dla ciebie:

a) trudne

b) dość trudne

c) zależy od tego, kto mnie namawia

d) nie sprawia mi problemu, sam podejmuję decyzje odnośnie swojej osoby

8. Uważasz, że jesteś osobą:

a) interesującą

b) zupełnie przeciętną

c) nieciekawą, ale czasem mogę się komuś podobać

d) nieciekawą

9. W swojej klasie (możesz zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź):

a) masz jednego kolegę (koleżankę), któremu ufasz

b) masz kilku dobrych kolegów

c) masz wielu kolegów

d) czujesz się niezbyt lubiany

e) czujesz się lubiany i akceptowany

f) jesteś samotnikiem

g) nikomu nie ufasz

Ankieta ewaluacyjna zaraz po zakończeniu programu

1. Co sądzisz na temat zajęć, w których brałeś udział?

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 były były bardzo nudne bardzo ciekawe

2. Co ci się w tych zajęciach podobało najbardziej?

3. Co byś wyeliminował, co było niepotrzebne?

4. Jakie znasz mity, czyli fałszywe twierdzenia na temat nikotyny, alkoholu

1 narkotyków?

5. Jakie wnioski dla siebie wyciągnąłeś z zajęć?

6. Jesteś pracownikiem „telefonu zaufania". Dzwoni do ciebie młody chło­pak lub dziewczyna. Mówi, że życie jest bez sensu i chce popełnić samo­bójstwo, bo ma wszystkiego dość. Ze jedynie jak sobie „da w żyłę" życie nabiera barw, ale na krótko. Co możesz powiedzieć młodemu człowieko­wi, jak przekonać go do tego, że się myli? Dlaczego życie ma sens? Jałcie życie ma sens? Czy warto zawalczyć o jego jakość?

5. Scenariusze zajęć

Proponowane scenariusze dotyczą bezpośrednio tematyki uzależnień. Pamię­tajmy jednak, że program profilaktyczny powinien także rozwijać mocne stro­ny ucznia, uczyć radzenia sobie z sytuacjami trudnymi oraz lansować modę na „zdrowy styl życia" i wskazywać zachowania alternatywne dla alkoholu, nikotyny, narkotyków. Realizując tematy dotyczące uzależnień, nauczyciel powinien uwzględnić fakt, że dorośli, niestety, nie są dobrymi modelami w tej dziedzinie. Dzieciaki przecież widzą, że alkohol jest napojem spożywanym prawie powszechnie przez dorosłych, podobnie jest z nikotyną, a wielu mu­zycznych idoli oficjalnie przyznaje się do zażywania narkotyków. Lepiej otwar­cie przyznać to w rozmowne z młodzieżą niż pomijać ten fakt milczeniem.

Scenariusz I

Temat: CO TO ZNACZY BYĆ UZALEŻNIONYM? DROGA DO UZALEŻNIENIA

Cele operacyjne: uczeń

• rozumie i umie wyjaśnić mechanizm uzależnienia, ■ umie wskazać negatywne następstwa uzależnień,

• odróżnia poszczególne fazy uzależnienia.

Pomoce: hasła opisujące etapy uzależnienia, karteczki do przyklejania, kredki, ołówek, gumka, szpulka nici.

1. Wprowadzenie (5-10 minut). Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat tego, co już wiedzą na temat uzależnień. Przykładowe pytania, które może zadać:

• Od czego można się uzależnić?

• Kro to jest człowiek uzależniony?

• Jak taki człowiek wygląda, co się z nim dzieje?

• Czy trudno jest się uzależnić się od substancji chemicznych, jak szybko ten proces postępuje?

2. „Skojarzenia". Nauczyciel prosi uczniów, aby wypowiadali głośno skojarzenia ze słowem „uzależnienie". Mają mówić wszystko, co im przyjdzie do głowy, bez anali­zowania i dbałości o poprawność wypowiedzi. Nauczyciel lub wybrany uczeń zapisuje skojarzenia na tablicy. Następnie umownym kolorem (np. zielonym) podkreśla te skojarzenia, które mają zabarwienie pozytywne oraz innym kolorem (np. czerwonym) skojarzenia o zabarwieniu negatywnym. Wspólnie z klasą porównuje liczbę i jakość skojarzeń z każdej kategorii.

3. „Droga do uzależnienia"[wg Drugiego elementarza, 1994]. Przeprowadze­nie tego ćwiczenia wymaga dość dużo miejsca, więc najlepiej rozsunąć ławki na boki. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że celem tego ćwiczenia jest pokazanie poprzez doświadczenie tego, co jest najważniejsze w uzależnieniu, czyli zjawiska osaczenia człowieka, tego, że w każdej kolejnej fazie procesu uzależniania pułapka staje się coraz ciaśniejsza, Może też podkreślić, że uczniowie będą mieli wyjątkową okazję poznać z bliska mechanizm choroby, która dotyka w Polsce ponad milion osób oraz że każdy może być ofiarą tej choroby, jeśli nie rozumie lub nie wierzy w mechanizm jej powstawania.

Przebieg ćwiczenia

A. Trzy osoby w klasie wybierane są do odegrania w kolejnych scenkach roli głównej, tj. osoby uzależnionej (nie powinny być to osoby o niskiej pozycji w klasie, które łatwo mogłyby się stać tzw. kozłami ofiarnymi). Pozostali uczniowie losują karteczki (hasła - Załącznik nr 1) - każda z jednym zdaniem, i po cichu zapoznają się z ich treścią. Każdemu ze zdań przyporządkowany jest jeden z trzech symboli (X, Y, Z).

X - dotyczy pierwszej fazy zażywania (stopniowe przywiązywanie się do substan­cji chemicznej)

Y - dotyczy środkowej fazy zażywania (substancja staje się coraz bardziej nie­zbędna)

Z - dotyczy późnej fazy zażywania (człowiek jest uzależniony fizycznie i psy­chicznie)

B. Odgrywanie scen

Scena pierwsza: Uczestniczy w niej pierwszy główny aktor oraz osoby, które wyloso­wały karteczki z symbolem „X". Tworzą one krąg wokół głównego aktora w odległości około 2 m. Będzie to scena pokazująca, co się dzieje w pierwszej fazie uzależnienia. Każdy po kolei odczytuje swój tekst, a główny aktor stara się po każdym tekście po­wtórzyć to, co usłyszał.

Scena druga: Prezentuje ją drugi aktor główny oraz uczniowie, którzy wylosowali karteczki z symbolem „Y". Tworzą wokół aktora głównego krąg w odległości około 1,5 metra (ważne, aby wyraźnie ciaśniej otaczali aktora). Będzie to scena pokazująca, co się dzieje w środkowej fazie uzależnienia. Każdy odczytuje swój tekst, a główny aktor stara się powtórzyć po każdym tekście to, co usłyszał.

Scena trzecia: Uczestniczy w niej trzeci główny aktor oraz uczniowie, którzy wylo­sowali karteczki z symbolem „Z". Tworzą krąg wokół aktora w odległości około 1 m (wyraźnie ciaśniej niż poprzednio, trzymają się mocno za ręce). Jak w poprzednich scenach, uczniowie odczytują głośno swój tekst, a główny aktor powtarza, co usłyszał. Na koniec nauczyciel proponuje, aby osaczony główny aktor próbował się wydostać z kręgu; uczniowie mają do tego nie dopuścić. Jest to ilustracja pokazująca osacze­nie człowieka uzależnionego, który chce się wydostać z „zaklętego kręgu", ale tkwi w szponach nałogu, który za nic nie chce go puścić.

Aby zamknąć ćwiczenie nauczyciel prosi uczniów, by podzielili się swoimi odczu­ciami na temat odgrywanych scenek. Czy poczuli, na czym polega osaczenie człowieka uzależnionego?

4. „Doświadczenie - mechanizm uzależnienia" [wg Wczesnej profilaktyki, 2001 w: Scenariusze (...), 2002]. Wychowawca pokazuje klasie szpulkę nici i prosi jedną oso­bę, by spróbowała rozerwać nitkę (łatwo rozerwać jedną nitkę). Następnie inny uczeń owija nitką oba nadgarstki kolegi. Nauczyciel ponownie prosi ucznia o rozerwanie niteki oswobodzenie rąk. Kiedy okazuje się, że to jest niemożliwe, wychowawca wyjaśnia klasie, w jaki sposób ludzie uzależniają się od rozmaitych substancji: Człowiek stopnio­wo, niedostrzegalnie uzależnia się. Nadchodzi jednak moment, w którym uświadamia sobie, że nie może wykonywać swoich obowiązków, nie może żyć, jeżeli nie zażyje danej substancji. Jest osobą uzależnioną.

5. Miniwykład. Nauczyciel podsumowuje zajęcia. Wyjaśnia, czym jest uzależnie­nie psychiczne i fizyczne. Zwraca uwagę, że w początkowej fazie zażywania najczęściej występuje motywacja „chcę", potem - „muszę". Uczniowie powinni sobie po tym ćwiczeniu uświadomić, że istotą uzależnienia jest właśnie występowanie przymusu zażywania i że dlatego tak trudno zerwać z nałogiem.

6. „List do redakcji". Nauczyciel odczytuje list do redakcji i prosi, aby uczniowie odpowiedzieli:

Czy Anka, dziewczyna z listu, jest uzależniona? Jeśli tak, to z czego można wysnuć taki wniosek?

Piszę do was, bo sama nie wiem, co mam o tym wszystkim myśleć. Ostatnio w szkole były prowadzone lekcje na temat uzależnień. Wychowawczyni zrobiła z nami ćwiczenie pokazujące, jak człowiek niedostrzegalnie uzależnia się od narkotyków. Pokazała nam też film o narkomanach. Trochę mnie ten film śmieszył. Nie wierzę w to, że człowiek tak szybko się uzależnia. Wielu moich kolegów pali marihuanę od lat i zupełnie nic im nie jest. Ja też palę marihuanę już od dwóch lat i nic się ze mną nie dzieje. Chodzę normal­nie do szkoły. Oceny mam słabsze niż przed rokiem, ale to normalne, bo przerabiamy coraz trudniejsze tematy na lekcjach. Nie jestem w szponach nałogu, bo mogę przestać w każdej chwili, tylko na razie nie chcę. Ostatnio palę też heroinę i trochę mnie do tego ciągnie... ale też bez przesady, nie robię tego zbyt często. Sama nie wiem. A może ja jestem uzależniona, tylko tego nie widzę? Napiszcie, co o tym sądzicie, bo zupełnie się w tym gubię.Beata

Wspólnie z klasą opracuj odpowiedź dla dziewczyny.

6. Zakończenie. Uczniowie piszą na karteczkach dokończenie zdania: „Najważ­niejsze, co zapamiętałem z dzisiejszych zajęć, to..." Następnie karteczki umieszczają w widocznym miejscu, np. na tablicy korkowej.

Scenariusz II

Temat: MlTY I STEREOTYPY NA TEMAT ALKOHOLU, NARKOTYKÓW, NIKOTYNY

Cele operacyjne: uczeń:

• zna fałszywe przekonania na temat alkoholu, narkotyków, nikotyny,

• umie wskazać negatywne konsekwencje uzależnień.

Pomoce: scenariusze sytuacji, hasła do ćwiczenia „Prawda czy fałsz?", magnes, karteczki do przyklejania.

1. Wprowadzenie. Nawiązując do ostatnich zajęć, nauczyciel pyta, czy uczniowie pamiętają, czym jest uzależnienie i jaki jest mechanizm jego powstawania. Następnie mówi, że być może ludzie sięgaliby rzadziej po szkodliwe substancje, gdyby posiadali odpowiednią wiedzę na ich temat oraz na temat mechanizmu powstawania uzależ­nienia. Informuje, że celem dzisiejszych zajęć jest przyjrzenie się posiadanej przez uczniów wiedzy na temat uzależnień.

2. Scenariusze sytuacji. Nauczyciel przedstawia uczniom kilka sytuacji doty­czących narkotyków i alkoholu. Prosi, aby ustosunkowali się do zachowania i decyzji podejmowanych przez ich rówieśników oraz żeby wskazali zawarte w nich mity, czyli fałszywe przekonania dotyczące alkoholu i narkotyków. Zapisuje te mity na tablicy, np.: „palenie trawki jest bezpieczne", „po wypiciu piwa można spokojnie siąść za kie­rownicą".

Sytuacja 1.

Kasia początkowo paliła tylko marihuanę. Od jakiegoś czasu czuje, że musi zażyć coś mocniejszego, aby poczuć się lepiej. Straciła swoich dawnych przyjaciół. Utrzymuje kontakty tylko z takimi, którzy też ćpają. Coraz więcej energii wkłada w to, żeby zdo­być narkotyki. Nie wyobraża sobie bez nich dnia. „Nie jestem uzależnioria, bo w każ­dej chwili mogę przestać. Na razie po prostu jeszcze nie chcę" - uważa. Innym razem jednak zastanawia się: „A może jestem uzależniona?" Czy Kasia rzeczywiście nie jest uzależniona?

Jaki mit narkotykowy zawiera ta sytuacja? („Można zażywać narkotyki, sprawu­jąc nad tym kontrolę", „Jeśli się chce, w każdej chwili można przestać".)

Sytuacja 2.

Małgosia ma kłopoty z nauką. Jej rodzice nie rozumieją, że nie daje rady w szkole, wymagają od niej dobrych stopni, uważają, że jest leniwa. Przyjaciółka Monika zapro­ponowała Małgosi zażycie narkotyku: Monika: - Mam coś fajnego, co ci na pewno pomoże. Małgosia: - Co takiego?

Monika: - Taką tabletkę, która ci da „pauera" i lepszą pamięć. Zobaczysz, jak szybko się nauczysz... Małgosia: - Bo ja wiem?

Monika: - Nie bój się, to nie jest groźne. Od jednego razu się przecież nie uzależnisz... Małgosia: - A daj, spróbuję....

Jaki mit narkotykowy zawiera ta sytuacja? („Narkotyk pomaga rozwiązać proble­my", „Jednorazowe zażycie nie powoduje ryzyka".)

Sytuacja 3.

Zbyszek kupił woreczek marihuany w sąsiedniej szkole. Namawia Grzesia, żeby zapa­lił skręta. Grześ nie chce się zgodzić. Zbyszek go przekonuje: Zbyszek: - Nie bój się, po jednej trawce nic ci nie będzie. Grześ': - Wiem, ale ćpanie tak się zwykle zaczyna.

Zbyszek: - O rany! Jakie ćpanie? „Trawka" to włas'ciwie nie narkotyk. Nie bądź dziecko.

Grześ: - Mimo wszystko nie chcę. Według mnie lepiej nie zaczynać, jeśli się nie chce w przyszłości uzależnić.

Który z chłopców miał rację?

Jaki „mit" narkotykowy zawiera ta sytuacja? („Marihuana jest bezpiecznym nar­kotykiem".)

Sytuacja 4.

Marek wypił dwa piwa z kolegami. Od dwóch miesięcy ma prawo jazdy, chciałby się pochwalić, jak jeździ samochodem. Proponuje Kubie, że go odwiezie do domu. Wywią­zała się rozmowa:

Kuba: - Coś ty, przecież wypiłeś piwo, nie powinieneś siadać za kierownicą. Marek: - Nie przesadzaj, wypiłem tylko dwa piwa. Czuję się zupełnie dobrze. Kuba: - Bo ja wiem? Myślę, że nawet po wypiciu jednego piwa człowiek reaguje ina­czej. Możesz spowodować wypadek. Nie chcę ryzykować. Marek: - O rany! Jaki frajer. Jak nie chcesz, to nie jedź. Kto jedzie ze mną? Który z chłopców miał rację?

Jaki mit alkoholowy zawiera ta sytuacja? („Po wypiciu jednego, dwóch piw można prowadzić samochód".)

212

3. „Prawda czy fałsz?". Celem tego ćwiczenia jest przyjrzenie się pozostałym mitom na temat uzależnień. Nauczyciel przygotowuje hasła zawierające fałszywe lub prawdziwe twierdzenia na ten temat, (patrz Załącznik 5). Prosi, aby uczniowie przy­klejali odpowiednio hasła pod słowami:

PRAWDA FAŁSZ Przy każdym twierdzeniu, zwłaszcza przedstawiającym mity, nauczyciel powi­nien się zatrzymać na chwilę i wyjaśnić uczniom, jaka jest prawda na ten temat.

4. Szkody wywołane przez picie alkoholu oraz zażywanie narkotyków - praca w grupach. Nauczyciel dzieli klasę na grupy i prosi, aby opracowały szkody wynikają­ce z nadużywania substancji psychoaktywnych:

a) dla osoby, która je zażywa

b) dla jej rodziny

c) dla otoczenia

Następnie Uderzy grup odczytują prace, klasa zastanawia się, czy można jeszcze coś dopowiedzieć do każdej wypowiedzi.

5. Plakat na temat „Alkohol - przyczyna wypadków". Nauczyciel prosi, aby kilku uczniów ochotników przygotowało na następne zajęcia plakat na temat „Alkohol - przyczyna wypadków". Dobrze, aby płakat zawierał jak najwięcej wycinków z gazet opisujących wypadki i przestępstwa popełnione pod wpływem alkoholu. Będzie to okazja, by uświadomić sobie, jak często ludzie bagatelizują fakt, że alkohol zaburza sprawność myślenia i koncentracji uwagi człowieka i jak tragiczne żniwo zbiera ta ludzka niefrasobliwość.

6. Zakończenie zajęć. Uczniowie uzupełniają karteczki z początkiem zdania: „Z dzisiejszych zajęć najbardziej zapamiętałem, że..." Przypinają kartki na tablicy korkowej w klasie.

Scenariusz III

Temat: JAK MÓWIĆ „NIE"? - TRUDNA SZTUKA ODMAWIANIA

Cele operacyjne: uczeń:

• zna podstawowe techniki odmawiania,

• umie wykorzystać w praktyce różne odpowiedzi odmowne, pozwalają­ce oprzeć się presji z zewnątrz.

Pomoce: film wideo „Asertywność - sztuka bycia sobą", przykłady wypowiedzi osób namawiających, szary papier, markery, tekst opowiadania „Korzystaj­my z życia póki czas".

1. Wprowadzenie. Nauczyciel wyjaśnia, że celem zajęć jest wypracowanie metod i sposobów odmawiania w sytuacjach, gdy jesteśmy namawiani do czegoś, czego nie chcemy zrobić, np,: wypicia alkoholu, zażycia narkotyku, pójścia na wagary, seksu. Pod­kreśla, że odmawianie, gdy jest się poddanym presji kolegów, bywa bardzo trudne, ale wieki młodych ludzi radzi sobie z tym nieźle. Zaznacza, że odmawianie jest łatwiejsze dla osób, które mają tzw. charakter, wiedzą czego chcą w życiu, mają zasady i nie pozwa­lają sobą manipulować.

2. „Sposoby odmawiania". Aby zapoznać uczniów z podstawowymi technika­mi odmawiania, nauczyciel pokazuje wybrane sceny filmu wideo pt. „Asertywność - sztuka bycia sobą" (film rozpowszechniany jest przez stacje Sanepidu, sekcję: oświa­ta zdrowotna) Omawia kolejne metody;

• Metoda „zdartej płyty" (uparte powtarzanie tej samej kwestii, np. „Nie mam na to ochoty", „Nie, dziękuję, nie piję"),

• Metoda „zasłony dymnej" (pozorne aprobowanie krytyki, np. „Tak, jestem dziec­kiem", „Zgadzam się z tym, przejmuję się tym, co mówią w szkole").

• Wypytywanie o strony ujemne lub dodatnie („Co dobrego jest w zażywaniu nar­kotyków...?", „Co złego jest w tym, że nie chcę tego zrobić?...")

Po obejrzeniu wybranych scenek nauczyciel pyta uczniów, w jakich sytuacjach bohaterowie wzbudzali większy respekt: wtedy, gdy ulegali, czy wtedy, gdy bronili swojego zdania w wybranej kwestii? Uczniowie powinni uświadomić sobie, że to ten bohater, który ulegał, okazywał się słaby, natomiast silny i wygrany był ten, który umiał stanowczo powiedzieć „nie".

3. „Odpowiedzi odmowne". Nauczyciel dzieli klasę na grupy, rozdaje każdej kartki z przykładowymi wypowiedziami osób namawiających (przykłady argumentów - Załącz­nik 2). Prosi, aby uczniowie napisali odpowiedzi odmowne, odpierające podane argumen­ty. Każda grupa prezentuje swoje pomysły.

4. „Odgrywanie scenek". W tym ćwiczeniu nauczyciel proponuje, aby uczniowie (ochotnicy) odegrali scenki. Jeden będzie osobą namawiającą i aby nakłonić kolegę do wypicia alkoholu będzie wykorzystywał argumenty z poprzedniego ćwiczenia. Drugi, namawiany uczeń ma starać się odeprzeć te argumenty Klasa przygląda się odgrywa­nym scenkom. Dzieli się swoimi odczuciami na temat ich przebiegu.

5. „Komiks". Uczniowie rysują na kartkach kontury ludzkich sylwetek oraz „dym­ki" do wypełnienia słowami wypowiadanymi przez te osoby. Jeden uczeń z ławki jest osobą namawiającą i wpisuje argumenty z ćwiczenia 3 przy swojej postaci, drugi uczeń wpisuje odpowiedź odmowną przy swojej. Następnie uczniowie wycinają ludzkie syl­wetki wraz z „dymkami". Na arkuszu szarego papieru przyklejają je tak, żeby powstał komiks. Wieszają go w widocznym miejscu w klasie.

6. Opowiadanie „Korzystajmy z życia póki czas". Nauczyciel odczytuje uczniom opowiadanie pt. „Korzystajmy z życia póki czas" (patrz Załącznik 3). Następnie prosi, aby zastanowili się nad następującymi pytaniami:

W jaki sposób Jacek nakłonił Grzesia do wypicia wódki?

Jakich użył argumentów, które ostatecznie przekonały Grzesia?

W jaki sposób Grześ mógł poradzić sobie z presją wywieraną przez kolegę?

Spróbujcie odegrać tę sytuację w taki sposób, żeby Jackowi nie udało się nakłonić Grzesia do wypicia alkoholu.

Podzielcie się na czteroosobowe zespoły. Ułóżcie taki scenariusz tej sytuacji, w którym Jackowi nie udaje się przekonać Grzesia do wypicia wódki...

7. „List do redakcji" [M. Pasek, 2000] Droga redakcjo¹.

Mam pewien problem. Niedawno przeprowadziłam się do domku jednorodzinnego. Wiele osób z klasy zazdrości mi tego, szczególnie jedna koleżanka. Nigdy specjalnie mnie nie lubiła, nagle jednak zaczęła się do mnie podlizywać i cały czas pyta, kiedy rodzice gdzieś na dłużej wyjdą, boprzecież trzeba zrobić imprezę. Mówi o tym tak często, że już wszyscy dokoła pytają mnie o to. Nie chcę robić imprezy, gdy rodziców nie ma w domu, bo wiem, co z tego może wyniknąć. Boję się, że ludzie przestaną mnie zapraszać do siebie i stracę przyjaciół

Ewa

Nauczyciel odczytuje list. Proponuje, aby uczniowie na zasadzie „burzy mózgów" podpowiedzieli Ewie, jak może sobie poradzić z tą sytuacją. Czy rzeczywiście straci przyjaciół, jeśli nie zrobi imprezy pod nieobecność rodziców?

8. Zakończenie zajęć. Uczniowie wypełniają karteczki: „Najważniejsza rzecz, którą wyniosłem z zajęć, to...". Przyklejają karteczki w widocznym miejscu. Będą wi­siały do następnego spotkania.

Scenariusz IV

Temat: DOROŚLI TEŻ CZASEM PALĄ PIJĄ, NARKOTYZUJĄ SIĘ...

Cele zajęć: uczeń:

• zna różnicę między używaniem a nadużywaniem,

• rozumie powody, dla których dorośli sięgają po używki,

• wie, że nadużywanie dorosłych jest często skutkiem „błędów młodości". Pomoce: plansza do miniwykladu: „Co to znaczy nadużywanie, czyli zle używa­nie?", szary papier, markery, tekst listu matki pt. „List prosto z serca", tekst opowiadania „Korzystajmy z życia póki czas".

1. Wprowadzenie. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, że na zajęciach będzie mowa o powodach, dla których dorośli też czasem mają problemy z nikotyną, alkoholem, narkotykami... Wyjaśnia, że np. alkohol jest używką spożywaną niemal powszechnie, że wielu dorosłych pali papierosy, niektórzy zażywają narkotyki lub lekarstwa z róż­nych powodów. Wstępnie zadaje"uczniom pytania:

Jaka jest, waszym zdaniem, różnica między używaniem a nadużywaniem? Co to znaczy: „używanie w nieodpowiednich okolicznościach"?

2. Miniwykład „Co to znaczy nadużywanie, czyli złe używanie". Nauczyciel wie­sza na tablicy przygotowaną wcześniej planszę, według której przeprowadza wykład.

Co to jest nadużywanie, czyli zle używanie

a) zażywanie narkotyków w każdej postaci

b) palenie papierosów (jest zawsze szkodliwe)

c) zażywanie lekarstw bez zgody lekarza

d) wdychanie klejów i rozpuszczalników - każde wdychanie jest nadużywaniem

e) picie alkoholu przez kobiety w ciąży

f) spożywanie alkoholu przez osoby poniżej 18. roku życia

g) picie w pracy

h) prowadzenie samochodu po wypiciu alkoholu lub zażyciu tabletek obniżających zdolność koncentracji

i) łączenie alkoholu z lekarstwami

j) picie w zbyt dużej ilości (upijanie się) lub zbyt często.

Nauczyciel wyjaśnia, że różne napoje alkoholowe mają tę samą substancję che­miczną, która nazywa się alkoholem etylowym i która działa tak samo, bez względu na to, w jakiej postaci zostanie zażyta. Poszczególne napoje (piwo, wino, wódka, koktajl, koniak) różnią się jedynie zawartością alkoholu. W związku z tym każdy z nich wypijany w nadmiarze jest nadużywaniem. Warto też zatrzymać się przez chwilę przy punkcie f) i wyjaśnić, dlaczego picie alkoholu przed 18. rokiem jest szczególnie szkodliwe.

3. Używanie a nadużywanie

a) Na arkuszu szarego papieru uczniowie wypisują hasła wokół słowa „używanie" (np. zażywanie lekarstwa w czasie choroby; picie lampki wina do obiadu; zażycie tabletki uspokajającej przepisanej przez lekarza; wypicie piwa bezalkoholowego w czasie prowadzenia samochodu; wypicie mocnej kawy przed podróżą samocho­dem w nocy; wypicie kieliszka wódki przez tatę w czasie imieninowego przyjęcia; zażywanie morfiny przez chorego na raka).

Nauczyciel nawiązuje do lekcji na temat „Mitów alkoholowo-narkotykowych". Przypomina, że nie jest prawdą, aby osoby, które mają tzw. mocną głowę mogły pić więcej alkoholu niż inni. Wręcz przeciwnie: ponieważ się nie upijają, łatwiej wpadają w pułapkę uzależnienia.

b) Na drugim arkuszu papieru uczniowie wypisują hasła wokół słowa „naduży­wanie" (np. mama zażywa tabletkę od bólu głowy każdego popołudnia; jazda samo­chodem po wypiciu piwa; zażywanie lekarstw bez zgody lekarza; upijanie się; Marek wdycha butapren, żeby się dobrze poczuć; 15-latki piją alkohol na dyskotece; Kasia lubi smak syropu na kaszel, więc pije go, kiedy ma na to ochotę).

4. Powody, dla których młodzież i dorośli czasem palą, piją, narkotyzują się (nauczyciel może odwołać się do opowiadania „Korzystajmy z życia póki czas"). Uczniowie na zasadzie „burzy mózgów" wskazują powody, dla których dorośli i mło­dzież sięgają po używki.

DOROŚLI:

- dorośli nadużywają, ponieważ zaczęli to robić w młodości i obecnie nie potrafią zerwać z nałogiem;

- nadużywają, bo nie nauczy li się radzić sobie z problemami i życiowymi trud­nościami (może nie otrzymali dość wsparcia ze strony najbliższych, może byli zbyt ochraniani przed trudnościami i nie wypracowali sobie sposobów radzenia z nimi);

- nadużywają, ponieważ w niektórych kręgach jest zbyt duża tolerancja dla alkoho­lu, nikotyny, narkotyków.

MŁODZIEŻ:

- z ciekawości;

- bo taka jest moda w niektórych kręgach;

- bo naśladuje dorosłych i uważa, że papierosy i alkohol dodają młodym powagi;

- ponieważ nie potrafi oprzeć się presji rówieśników.

Ważne jest w tym ćwiczeniu, aby nauczyciel podkreślił, że nadużywanie doro­słych jest często skutkiem „błędów młodości".

5. „List prosto z serca". Nauczyciel odczytuje list matki do swojej córki, za­mieszczony w jednym z młodzieżowych czasopism, (patrz Załącznik 4). Następnie wyjaśnia, że młodzież często zarzuca dorosłym, że przestrzegają przed spożywaniem alkoholu, paleniem papierosów lub innymi szkodliwymi rzeczami, mimo że sami nie zawsze dają w tym względzie dobry przykład. Prosi, aby uczniowie odpowiedzieli na pytania:

Czy osoba, która sama popełniła błąd, ma prawo udzielać rad i przestróg innym?

Czy matka z przytoczonego listu miała powody bać się o swoją córkę, czy miała prawo udzielać jej rad?

Czy jest coś złego w tym, że chcemy ochronić osoby, które kochamy przed tym, co jest dla nich zle?

Czy wy pozwolilibyście swojej dziewczynie lub chłopcu zażywać narkotyki?

6. Zakończenie zajęć. Uczniowie piszą na kartkach: „Z dzisiejszych zajęć najważ­niejsze było dla mnie...". Przypinają je na tablicy korkowej w klasie.

Uwaga!

Jeśli w trakcie zajęć poświęconych tematyce uzależnień ujawni się dziecko - ofiara alkoholizmu rodziców, wychowawca powinien udzielić mu wsparcia, zapewnić pomoc psychologa lub pedagoga szkolnego oraz zasugerować udział w zajęciach socjotera­peutycznych (najlepiej w grupie dla dzieci ze środowisk alkoholowych). W trakcie zajęć poświęconych piciu dorosłych powinno być wyraźnie powiedziane, że dzieci nigdy nie ponoszą za to odpowiedzialności. Dzieci z rodzin'alkoholowych często słyszą słowa: „To wszystko przez ciebie", „No tak, ojciec się na ciebie wkurzył", „Matka pije z twojego powodu" i mają skłonność do obarczania się winą za to, co dzieje się w rodzinie.

Załączniki do scenariuszy zajęć

K. Załączniki

Hasła do ćwiczenia „Droga do uzależnienia" - scenariusz: Co to znaczy być uza­leżnionym? Droga do uzależnienia Pierwsza faza zażywania (X)

• Raz spróbuję, żeby zobaczyć jak to jest,

• Piję na zabawie, żeby się lepiej bawić, " Jak sobie wypiję - mam lepszy humor,

■ Piję tylko w towarzystwie,

■ Palę „trawkę" od czasu do czasu,

• Biorę narkotyki dla zabawy,

• Biorę tylko od czasu do czasu,

• Kiedy wypiję alkohol - jestem rozmowny.

Środkowa faza zażywania (Y)

• Gdy mam jakiś problem, muszę coś zażyć,

■ Czasem „nawalam" w szkole lub w pracy,

• Nie umiem odmówić, gdy mnie namawiają do wypicia lub zapalenia,

• Potrzebuję coraz więcej alkoholu (narkotyku], żeby się wprawić w dobry na­strój,

■ Czasem piję w samotności,

• Nie poszedłem na spotkanie, bo za dużo wypiłem,

• Piję, gdy jest mi smutno,

■ Jak zażyję narkotyk - lepiej funkcjonuję i myślę.

Końcowa faza zażywania (Z)

■ Muszę wypić „setkę", żeby zacząć dzień,

• Zrobię wszystko, żeby zdobyć alkohol lub narkotyk,

• Gdy nie mam narkotyku czuję się strasznie, " Rodzina się ode mnie całkowicie odwróciła,

■ Gdy widzę alkohol na stole, nie mogę się powstrzymać, żeby nie wypić,

• Nie dbam o swój wygląd,

• Interesuje mnie tylko alkohol lub narkotyk,

• Moi dotychczasowi przyjaciele odwrócili się ode mnie,

• Miewam myśli samobójcze,

• Muszę mieć zawsze przy sobie alkohol łub narkotyk,

• Wyrzucili mnie ze szkoły (pracy), " Kradnę, żeby zdobyć pieniądze,

• Czuję, że jestem w „bagnie" i nie mogę z niego wyjść,

• Kiedy przerywam picie, odczuwam lęki i jest mi strasznie.

Załącznik 2

Argumenty stosowane przez osoby namawiające

J. Spróbuj, po tym poczujesz się wspaniale ...............................................

2. To naprawdę fantastyczne przeżycie, nie jesteś' ciekawy?.......................

3. Korzystajmy z życia póki jesteśmy młodzi! ...........................................

4. Boisz się, że coś ci się stanie? ..............................................................

5. Daj spokój, wszyscy tutaj piją.............................................................

6. Nie bądź staroświecka........................................................................

7. Czemu się tak opierasz?......................................................................

8. Przecież to tylko jeden raz...................................................................

9. Nic wiesz, co tracisz ...........................................................................

10. Druga taka okazja może się nie zdarzyć...............................................

11. Będziesz miał fajny „odlot" ..................................................................

12. Chyba nie przejmujesz się tym, co mówią w. szkole na tych idiotycznych

lekcjach? ............................................................................................

13. Każdy w naszym wieku próbuje ...........................................................

14. Czemu robisz taki problem?.................................................................

15. „Trawka" jest całkowicie bezpieczna.....................................................

16. Jak sobie wypijesz, to się będziesz lepiej bawić......................................

17. Zanim wrócisz do domu, to wytrzeźwiejesz!..........................................

18. Zapomnisz o problemach......................................................................

19. Wierzysz w te bzdury o szkodliwości palenia?......................................

20. To są dobre, drogie papierosy, one nie szkodzą .................................

Załącznik 38

Korzystajmy z życia póki czas

Jacka od pewnego czasu bardzo korciło, żeby spróbować, jak to właściwie jest z tym alkoholem. Ostatnio były imieniny ojca. Jacek widział, jak każdy kolejny kie-Uszek wypitej wódki zmieniał zachowanie gości. Jak robili się coraz weselsi, bardziej rozmowni, śmielsi. Co chwilę wybuchały salwy śmiechu... Co prawda ciocia Krysia pod koniec imienin wyglądała dość żałośnie, a jej głupi chichot był po prostu irytujący, podobnie wujek Mietek... Z drugiej jednak strony ciekawe, co się takiego z człowiekiem dzieje, gdy sobie wypije, co się z nim robi tam w środku? Chyba coś fajnego, skoro tylu ludzi to pije, mimo paskudnego smaku. (Jacek próbował kiedyś piwa, nie smakowało mu, ale może z wódką jest inaczej?)

Po imieninach zostały w domu dwie butelki wódki. Dzisiaj rodzice pracują po po­łudniu, ma przyjść Grzesiek, mieli popracować nad chemią... Może da się namówić?

(Po godzinie)

- Wiesz, olewamy dziś tę chemię... „Kredzia" ma tydzień zwolnienia. Pouczymy się w piątek - zagaił Jacek.

- To pewne?

- Jak amen w pacierzu... Nasza mówiła...

- Hurra! To może pogramy w „Baldur's Gate"?

- Zaraz. Mam dla ciebie propozycję. Moich rodziców dzisiaj nie ma i nie wrócą do dziesiątej. Wypijemy trochę tego? (pokazuje butelkę „Smirnoffa").

- Bo ja wiem? - Grześ jest nieco zaskoczony.

- Trzeba korzystać z życia, póki jesteśmy młodzi, no nie?

-A co powiesz rodzicom? Przecież zobaczą, że brakuje wódki.

- Zobacz, co zrobię...

Jacek rozlał wódkę do szklanek. Resztę butelki uzupełnił wodą. Śmiejąc się, mówi do Grzesia:

- Widzisz, nic nie poznają... No to pijmy „za chemię!"

- Wiesz, ja nigdy nie piłem, może to za dużo tak od razu prawie całą szklankę?

- Przestań, chodzi o to, żeby coś poczuć... jak to jest, jak się jest pijanym.

- No, nie wiem...

- O Boże! Jaki ty jesteś! Chyba nie przejmujesz się tym, co mówią na tych idio­tycznych lekcjach w szkole...

- Nie o to chodzi, ale jak się moja stara pozna, to będę miał gadania na tydzień i jeszcze szlaban na jutrzejszy koncert... To mam jak w banku.

- Nie pozna się. Weźmiesz miętusa, to nic nie poczuje. No, spoko! Do dna ! Za chemię! I żeby ci się ułożyło z Aśką...

Chłopcy wypili po pierwszym łyku. Wódka zaczęła okropnie „palić" w przełyku, zakrztusili się. Jacek wpadł na pomysł, że rozcieńczą ją wodą. Teraz było już łatwiej pić. W gruncie rzeczy obaj zastanawiali się, co ludzie w tym widzą. Okropne świństwo. I nic przyjemnego się nie dzieje...

Po paru chwilach jednak zaczęło się dziać. Grześ poczuł, jak cały świat mu zawi­rował w głowie. Kręciło się tak okropnie, jakby miało mu tę głowę urwać. Zrobiło mu się niedobrze. Zaczął wymiotować... na dywan, bo do łazienki już nie zdążył. Reszt­kami umysłu zarejestrował, że z Jackiem też coś się dzieje... Zaczął się dusić. Czuł się przerażony. „Czy ja umieram?" - przeleciało mu przez głowę. Jak przez mgłę przypo­mniał sobie lekcję, na której była mowa o czyjejś śmierci z przedawkowania alkoholu. O rany!!!

(Następnego dnia, sobotnie popołudnie)

Nie ma wymarzonego koncertu. Matka się nie odzywa. Mówi, że mogli się „prze­kręcić" z powodu własnej głupoty. Zakaz spotykania się z Jackiem do odwołania. Za­brane kieszonkowe. Samopoczucie: „jak zbity pies". Od rana potworny ból głowy...

Załącznik 39

List prosto z serca Kochana Aniu¹.

Sprawy, o których chcę Ci opowiedzieć, są dla mnie bolesne. Jednak boję się, że mogłabyś powtórzyć moje błędy.

Miałam wtedy 16 lat. Zaczęłam wagarować. Pewnego dnia w kawiarni przysiadł się do mnie Marcin. Był hipisem. Nosił długie włosy, rzemyki i mnóstwo koralików. Zaczęliśmy rozmawiać i razem wyszliśmy. Zaprowadził mnie do domu, w którym było więcej ludzi podobnych do niego.

- Czy chcesz spróbować czegoś wspaniałego? - zapytał Marcin, gdy kiwaliśmy się w rytm dziwnej muzyki. Byłam nim tak oczarowana, że nie zastanawiałam się długo:

- No pewnie!

Tego dnia pierwszy raz spróbowałam marihuany. Sama nie wiem, kiedy wpadłam w nałóg. Udało mi się zaliczyć klasę, ale dyrektor postawił mi warunek: musiałam się przenieść do innej szkoły. Wakacje spędziłam z Marcinem i jego paczką Jeżdżąc po Polsce ciągle ćpaliśmy, a kiedy nie mieliśmy pieniędzy na towar, robiliśmy skoki na pola mako­we i samodzielnie produkowaliśmy kompot.

Po wakacjach wróciłam do domu i nowej szkoły. Wciąż brałam. Wtedy nie mówiło się i nie pisało oficjalnie o narkotykach. Moi rodzice nie wiedzieli więc, jak mi pomoc.

W końcu doigrałam się - wyrzucono mnie ze szkoły. Wyglądałam strasznie i czułam się źle. Nic nie jadłam, ciągle się kłułam. Całymi dniami przesiadywałam w domu, do którego zaprowadził mnie kiedyś Marcin. Codziennie zjawiali się tam nowi ludzie. Kiedyś przyszła Agata. Miała 14 lat i bardzo chciała ćpać. Zrobiłam jej jeden zastrzyk. Następnego dnia dowiedziałam się, że Agata zmarła w nocy. Zrozumiałam, że to ja ją zabiłam. Coś we mnie drgnęło. Powiedziałam o wszystkim Marcinowi. Usłyszałam wtedy:

- Dziewczyno, masz jeszcze szansę, uciekaj z tego bagna!

O wszystkim opowiedziałam rodzicom. Płakali razem ze mną. Znaleźli ośrodek dla takich jak ja i załatwili mi w nim leczenie. Jednak uciekłam stamtąd. Wtedy usłyszałam o śmierci Marcina. Przedawkował. Płakałam całą noc i też chciałam umrzeć. Wstrzyk­nęłam sobie potężną dawkę i poczułam, że spadam. Ale przeżyłam, chociaż odratowano mnie z trudem...

Wróciłam do ośrodka. Dostałam ostatnią szansę: pozwolono mi się uczyć. Chociaż nikt we mnie nie wierzył, skończyłam szkołę, zdałam maturę. Z trudem znalazłam pracę, bo nikt nie chciał zatrudnić byłej narkomanki.

Później jeszcze długo plotkowano, że za narkotyki wyrzucono mnie z pracy. A mnie om nie były już potrzebne. Poznałam twojego ojca, urodziłam ciebie.

Byłaś bardzo słabym dzieckiem, ale Twoje wątłe ciałko sprawiło, że odżyłam. Chcę, żebyś o tym wiedziała.

Niepokoję się o Ciebie. Ostatnio znikasz na całe dnie, nie chcesz rozmawiać z tatą i ze mną o swoich sprawach, nie interesujesz się sprawami domu. Pamiętaj, narkotyki to straszna pułapka! Nie wierz, że one uczynią Cię wolną. Bo co to za wolność, kiedy jest się uzależnionym od głupiej strzykawki...

Twoja Mama

Załącznik 39

„Prawda czy fałsz?"

1. Marihuana jest bezpiecznym narkotykiem [fałsz)

2. Można brać narkotyki i przestać, kiedy się zechce {fałsz)

3. Człowiek pijany jest agresywny i skłonny do bójki (prawda)

4. Jeśli ktoś ma tzw. mocną głowę, może pić dużo i się nie uzależni (fałsz)

5. Narkotyki pomagają człowiekowi, który ma problemy (fałsz)

6. Pod wpływem alkoholu i narkotyków człowiek robi rzeczy,

których normalnie nigdy by nie zrobił (prawda)

7. Uzależniają się tylko ci, którzy wstrzykują sobie „heroinę" (fałsz)

8. Każdy, kto eksperymentuje z narkotykami, może się uzależnić (prawda)

9. Po wypiciu alkoholu niebezpiecznie jest prowadzić samochód (prawda)

10. Uzależnienie to choroba, którą trzeba leczyć (prawda)

11. Drogie papierosy znanych firm nie szkodzą (fałsz)

12. Osoba uzależniona może sama zerwać z nałogiem (fałsz)

13. Narkotyki wyniszczają organizm (prawda)

14. Wąchanie kleju jest bezpieczne (fałsz)

15. Rak płuc występuje tak samo często u osób, które palą, jak i u tych,

które nie palą (fałsz)

16. Narkotyki, alkohol, nikotyna szkodzą właściwie wszystkim

organom człowieka (prawda)

17. Narkotyki dostarczają więcej przyjemności niż szkody (fałsz)

18. Są osoby, które mogą zażywać narkotyki i nigdy się nie uzależnią (fałsz)

19. Wąchanie kleju lub rozpuszczalników powoduje uszkodzenie mózgu (prawda)

20. Nawet jednorazowe zażycie narkotyku może spowodować utratę przytomności lub śmierć (prawda)

21. Kobieta w ciąży może wypić niewielką ilość alkoholu (fałsz)

Klus-Stańska D., Nowicka Bezpieczeństwo dzieci. Scenariusze zajęć dla rodziców i nauczycieli, Impuls, Kraków 1999, str. 86 – 116 ( wybrane fragmenty)

DZIĘKUJĘ, NIE PALĘ

Co jest zdrowe, co mi szkodzi?

Grupa wiekowa: 7-10 lat Forma: praca w małych grupach, dyskusja. Pomoce: koszyk piknikowy, konserwy, owoce i inne produkty spożywcze, papie­rosy, piwo, leki, karty pracy.

Przebieg:

Każda grupa otrzymuje wiklinowy kosz oraz zdrowe i szkodliwe produkty spożywcze. Ich zadaniem jest przygotowanie koszyka na majówkę.

Po zapakowaniu koszyków konieczne jest przeprowadzenie krótkiej dyskusji na temat wyboru tych produktów, które dopiero użyte w nadmiarze lub bez konieczności stają się szkodliwe (leki).

Podsumowaniem jest wypełnienie przez grupy kart pracy z wyrysowanymi na nich dwoma okręgami z częścią wspólną. W okręgach tych uczniowie porządkują nazwy produktów zdrowych, szkodliwych oraz tych (część wspólna), które w pewnych sytuacjach są wskazane, a w pewnych szkodzą.

Nie pal

Grupa wiekowa: 8-10 lat

forma: praca w czterech grupach, wspólna dyskusja.

Pomoce: tekst dla każdej z grup, arkusze papieru, mazaki, duża sylwetka czło­wieka.

Przebieg:

Każda z grup otrzymuje tekst i polecenia z nim związane.

1. „Mama Ani ma przyjaciółkę, panią Zosię. Obie, przynajmniej raz w tygodniu, spotykają się w domu Ani, by trochę poplotkować przy herbatce. Dziewczynka bardzo lubi panią Zosię, chociaż zawsze po jej wizycie długo wietrzy duży po­kój, bo zostaje tyle dymu - koleżanka mamy pali mnóstwo papierosów.

Kiedyś Ania słyszała, jak mama i pani Zosia rozmawiały o maseczkach upiększających, dobrych szamponach i wybielających pastach do zębów. Mama po wyjściu przyjaciółki stwierdziła: «Niestety, Zosi i tak nic nie pomoże. Już za­wsze będzie miała szarą cerę, matowe włosy i kamień na zębach» ".

Zastanówcie się, dlaczego mama tak powiedziała. Narysujcie twarz mamy i pani Zosi.

2. „Rodzina Arka miała bardzo małe, ale przytulnie urządzone mieszkanie. Tata i mama chłopca palili papierosy. Już kilka razy próbowali rzucić palenie, ale im się to nie udawało. Arek zazwyczaj odrabiał lekcje w kłębach papierosowego dymu. Nawet wietrzenie nie pomagało. Od pewnego czasu chłopiec czuł się źle, nie mógł długo zasnąć, trudno mu było skoncentrować się na tym, co czyta. W do­datku łapał każde przeziębienie, a gdy ktoś przy nim kichnął, od razu było wia­domo, że Arek za kilka dni będzie chory. "

Jak myślicie, co było powodem złego samopoczucia Arka? Narysuj pokój Arka i pokój innego chłopca, którego rodzice nie palą.

3. „Jacek zawsze chciał chodzić do liceum sportowego. Był dopiero w siódmej klasie, ale już marzył o karierze sportowca. Osiągał przecież niezłe wyniki w biegu na 100 metrów, w skoku w dal i wzwyż. Na razie trenował lekkoatletykę w szkolnym klubie sportowym. Wieczorem po zajęciach wspólnie z kolegami wra­cał wolno do domu. Zawsze znalazł się ktoś, kto miał papierosy i częstował nimi wszystkich. Jacek też palił, chociaż dużo mniej niż jego przyjaciele. W ósmej kla­sie chłopiec nie osiągał już tak dobrych wyników sportowych i ze zdumieniem odkrył, że koledzy przewyższają go wzrostem. "

Dlaczego zmniejszyły się szanse Jacka na dostanie się do liceum sportowego? Narysuj Jacka i jego niepalącego kolegę z tej samej klasy.

4. „ W Polsce jest bardzo wielu ludzi uzależnionych od nikotyny. Powszechnie nic uważa się tego nałogu za bardzo szkodliwy. Tymczasem powoduje on raka płuc, krtani i ust. Nikotyna i inne związki zawarte w dymie papierosowym powodują choroby serca, obniżają odporność organizmu, są w wielu przypadkach przyczy­ną niskiego wzrostu. Palące matki rodzą mniejsze dzieci, a palący mężczyźni często nie mogą zostać ojcami. Osoba niepaląca, ale żyjąca w atmosferze dymu tytoniowego (np. przy palących rodzicach) wchłania szkodliwe związki w ilości odpowiadającej wypaleniu 5 mocnych papierosów w ciągu dnia. "

Wymyśl znak rozpoznawczy dla człowieka, który nie pali, np. zielona koni­czynka.

Podsumowaniem pracy grup jest prezentacja swoich wyników pozostałym osobom oraz dyskusja zmierzająca do zaznaczenia na sylwetce ciała człowieka miejsc zagrożonych chorobami przez nałogowe palenie papierosów.

Bądź piękna i nie pal

Grupa wiekowa: 11 -14 lat

Forma: indywidualna praca plastyczno-satyryczna inspirowana tekstem. Pomoce: tekst „Uroda i papierosy"' (patrz: Aneks), wycięte z czasopism fotografie modelek, kredki.

Przebieg:

Uczniowie zapoznają się z powielonym tekstem. Ich zadaniem jest „ucharakte-ryzowanie" widniejących na fotografiach modelek na kobiety nałogowo palące. Ukończone prace wieszane są na ścianach pracowni.

Dorośli, nie trujcie mnie

Grupa wiekowa: 9-13 lat

Forma: indywidualne prace plastyczne.

Pomoce: arkusze papieru, ołówki, farby.

Przebieg:

Zadaniem uczniów jest namalowanie plakatów pt. „Dorośli, nie trujcie mnie".

Tytoniowy smog

Grupa wiekowa: 11 -14 lat

Forma" grupowe prace plastyczne inspirowane wycinkiem prasowym. Pomoce: pozorowana notatka prasowa (patrz: Aneks), arkusze papieru, kredki.

Przebieg:

Po zapoznaniu się z treścią pozorowanej notatki prasowej uczniowie w małych grupach wykonują prace pt. „Moje miasto w różnych odcieniach dymu".

Tu nie palimy

Grupa wiekowa: 13-14 lat Forma: zbiorowa socjodrama. Pomoce: arkusze papieru, pisaki.

Przebieg:

Uczniowie odgrywają posiedzenie samorządu lokalnego. Tematem obrad jest ustalenie regulacji prawnych dotyczących palenia w miejscach publicznych. Ko­nieczne jest przydzielenie roli przewodniczącego. Dyskutanci są zobowiązani uzasadniać swoje propozycje. Ustalenia zostają zapisane na planszach.

DZIĘKUJĘ, NIE PIJĘ

Alkoholizm — co to takiego?

Grupa wiekowa: 8-11 lat

Forma: dyskusja (możliwie nieskrępowana).

Przebieg:

Celem dyskusji jest uczulenie dzieci na istnienie problemu alkoholizmu, stwo­rzenie możliwości swobodnego wypowiadania się na ten temat i pomoc dzieciom mającym taki problem w rodzinie w zrozumieniu swoich własnych emocji, roz­ładowaniu napięć i uświadomieniu sobie, że nie są jedynymi, którzy mają podobne trudności. Podajemy niżej zestaw pytań ukierunkowujących dyskusję, jednakw tym wypadku szczególne znaczenie będzie miała elastyczność i wrażliwość na­uczyciela na wątki pojawiające się w wypowiedziach dzieci. Proponowane pytania:

• Kto to jest alkoholik?

• Skąd wiadomo, że ktoś jest alkoholikiem?

• Jak on wygląda i jak się zachowuje?

• Czy każda pijana osoba to alkoholik?

• Jak alkoholik traktuje swoją rodzinę?

• Dlaczego dzieci alkoholików nic powinny czuć się gorsze od innych?

• Co złego i co dobrego mogą dla dzieci alkoholików zrobić inne dzieci?

• Jak alkoholik zachowuje się. kiedy jest trzeźwy?

• Co to znaczy, że ktoś po alkoholu ..nie jest sobą"?

• Czy alkoholik i pijak to to samo?

• Dlaczego mówimy, że alkoholizm to choroba?

Kiedy ludzie mają ochotę wypić?

Grupa wiekowa: 13-14 lat Forma: praca w kręgu, dyskusja. Pomoce: duże arkusze papieru, flamastry.

Przebieg:

Poprzez przyjęcie formy kręgu, w którym zasiada również nauczyciel, sprzy­jamy wytworzeniu się odpowiedniej atmosfery i skłaniamy grupę do bardziej intensywnej współpracy. Pytaniem otwierającym dyskusję jest: „Kiedy ludzie mają ochotę wypić?". Wszystkie odpowiedzi notowane są na dużym arkuszu papieru. Żadna z odpowiedzi nic jest poddawana ocenie bez względu na to, jak naganne wydają się nauczycielowi podawane motywy. Niedopuszczalne jest również późniejsze wykorzystywanie ujawnianych przez młodzież przekonań do formuło­wania ocen. Takie zachowanie dyskwalifikuje nauczyciela jako profesjonalistę, wyklucza jakąkolwiek możliwość późniejszej wychowawczej kooperacji z mło­dzieżą.

W sytuacji wyczerpania wypowiedzi lub wtedy, gdy uczniowie mają opory z ujawnianiem osobistych przekonań, pytaniami podtrzymującymi dyskusję mogą być: „Dlaczego ludzie piją alkohol?", „Dlaczego niektórzy ludzie piją sami?", „Dlaczego czasami jest trudno przestać pić?"

Nauczyciel może wspierać dyskusję swoimi własnymi propozycjami.

Oto przykłady wypowiedzi formułowanych przez młodzież w czasie tego typu zajęć:

Piją kiedy chcą się zabawić.

Jak chcą być na luzie.

Piją z innymi.

Kiedy chcą zapomnieć.

Jak chcą „odfrunąć", bo czują się na dnie.

Żeby nie myśleć.

Żeby sobie poradzić ze wszystkim.

Żeby przeżyć.

Kiedy nic mogą spać. etc.

Po wyczerpaniu się propozycji próbujemy je powiązać z następującymi hasłami: „Zabawa", „Samotność", „Poczucie przegranej", „Lęk", „Napięcie", „Rozpacz". Zachęcamy do uzasadniania swoich wyborów.

Zasadniczym pytaniem jest teraz kwestia, czy istnieje rzeczywisty związek między wypiciem alkoholu a problemami, które do tego skłoniły Innymi słowy, nauczyciel powinien pomóc w wytworzeniu świadomości, że w żadnym niemal przypadku (może oprócz zabawy, ale i to również w zakresie dość ograniczonym i zagrożonym pojawieniem się nieprzyjemnych konsekwencji) wypity alkohol nie pomógł w rozwiązaniu nękającej nas trudności, co więcej, stworzył zastępcze poczucie działania, które powstrzymuje nas od działań rzeczywiście skutecznych.

Kolory picia

Grupa wiekowa: 13-14 lat

Forma: indywidualna praca plastyczna.

Pomoce: papier, farby, pędzle.

Przebieg:

Uczniowie próbują wyrazić kolorem nastrój i uczucia związane z podawanymi przez nauczyciela hasłami:

• Tata wraca pijany do domu

• Po imprezie

• Samotnie nad kieliszkiem

• Klin

Wystawa prac. Interpretacja przeprowadzana przez autorów.

Tunel alkoholika

Grupa wiekowa: 12-14 lat

Forma: praca w małych grupach.

Pomoce: kartoniki z napisami i kilka czystych.

Przebieg:

Nauczyciel formułuje polecenie:

„Człowiek, który zaczyna pić, rozpoczyna często długą drogę w kierunku tunelu. Uporządkujcie podane na kartonikach określenia tak, by ukazać tę wę­drówkę. Może macie swoje własne propozycje stacji na tej drodze? Dopiszcie je w odpowiednich miejscach."

Przykłady:

czuje się chory, trzęsą mu się ręce, jest spięty, po wypiciu czuje się pewny siebie, traci pracę, ma dużo przyjaciół, opuszcza go żona, dobrze zarabia, dzieci się go wstydzą, dobrze się bawi, pije sam, nie kontroluje wypróżniania, nieprzyjemnie pachnie, jest dobrym kompanem na biesiadach, ludzie odsuwają się od niego w autobusie, jest dumny ze swojej „mocnej głowy", bawi się do białego rana, za­bierają mu prawo jazdy, jest dobrze sytuowany, śpi na dworcu, ma sinawy nos.

Moja niedziela

Grupa wiekowa: 13-14 lat

Forma: dyskusja inspirowana tekstem.

Pomoce: teksty.

Przebieg:

Nauczyciel odczytuje treść dwóch opowiadań.

„ Wczoraj miałem wspaniały dzień. Wsiałem wcześnie, wyjrzałem przez okno — była piękna pogoda. «W sam raz na rowerową wycieczkę)) — ucieszyłem się. Po śniadaniu zadzwoniłem do Wojtka.

• Słuchaj stary, może wybralibyśmy się na rowerach do Ewy na wieś. Ona tyle razy nas zapraszała, a jakoś nie było okazji pojechać! Dziś jest taka świetna pogoda, co?

• Wspaniały pomysł. Zadzwonię do Beaty, na pewno z nami pojedzie. Ostat­nio żaliła się, że bardzo rzadko wykorzystuje kartę rowerową. Dziś będzie miała okazję.

U Ewki było świetnie. Pokazała nam, jak się doi krowy i co to znaczy jeździć konno na oklep. Piliśmy świeże kozie mleko. Jej mama podała nam obiad na stole w ogrodzie. Po południu graliśmy w kometkę. Po powrocie do domu czułem przy­jemne zmęczenie. Zasnąłem szybko. "

„Jeszcze wczoraj w południe wydawało mi się, że mam trochę szczęścia. Dopiero o 11 zwlokłem się z łóżka. Bolała mnie głowa po wczorajszej imprezie. Wypiłem morze herbaty. Było słonecznie, ale nie miałem pomysłu na spędzenie dnia, więc zadzwoniłem do kumpla.

• Cześć stary, co dziś robisz?

• Właśnie nie wiem. Na razie mnie suszy po wczorajszym.

• A może pojedziemy motorem za miasto? Weźmiemy piwo, kupi się jakieś chipsy. Będzie fajnie.

• No, dobra.

Pojechaliśmy do lasku za miastem. Nad rzeką wypiliśmy piwo. Ponarzeka­liśmy na ciężkie życie, złośliwych nauczycieli i wrednych rodziców. Nie było co robić.

W drodze powrotnej ja chciałem prowadzić motor, bo wypiłem o dwa piwa mniej i mam mocniejszą głowę. Ale kolega się uparł, a to był jego motor. W po­lowie drogi wpadliśmy w poślizg i wylądowaliśmy na drzewie. Dalszego ciągu dnia nie uwzględniłem wcześniej w swoich planach. "

Po przeczytaniu tekstów następuje dyskusja na temat możliwych różnych spo­sobów kierowania swoim życiem.

Czy pić? Możesz, ale po co?

Grupa wiekowa: 13-14 lat

Forma: praca w małych grupach, dyskusja.

Pomoce: karty pracy (patrz: Aneks), pisaki.

Przebieg:

Celem ćwiczenia jest ustalenie, dlaczego ludzie sięgają po alkohol i próba zna­lezienia innych sposobów zaspokajania swoich potrzeb lub rozładowywania napięć.

Uczniowie wypełniają w grupach karty pracy z centralnym napisem „Alko­hol". Następnie cała klasa dyskutuje nad powodami, dla których ludzie sięgają po alkohol.

Drugi etap ćwiczenia obejmuje pracę z kolejną kartą. „Świetnie się czuję, gdy" i na forum klasy ustalają alternatywne sposoby poprawiania sobie nastroju.

Nie licz na mnie

Grupa wiekowa: 13-14 lat

Forma: ćwiczenia dramowc w małych grupach.

Pomoce: teksty wprowadzające.

Przebieg:

Nauczyciel odczytuje kolejno teksty Uczniowie odgrywają w grupach ciąg dalszy zgodnie z w łasnymi odczuciami. Członkowie małych zespołów mogą zmie­niać się rolami. Po zakończeniu odbywa się dyskusja na temat odczuwanych w czasie dramy emocji i dokonanych wyborów.

„ Tego roku rodzice Ani spędzają Sylwestra w lokalu. Ania zaprosiła znajo­mych do siebie do domu na powitanie Nowego Roku. Wspólnie z koleżanką ustala, co przygotować do jedzenia i picia. Renata namawia ją do postawienia alkoholu. Anka obawia się reakcji rodziców, lecz chce zaimponować koleżankom. Zastanawia się, co zrobić. "

„Adam wybrał się z kolegami na koncert rockowy. Było odlotowo i głośno. Jeden z kumpli wyciągnął z reklamówki piwo i częstował nim wszystkich mówiąc: «Trzebaprzepłukać sobie gardło, bo zachrypnie od śpiewu ". Adam chce odmó­wić, ale boi się reakcji kolegów. "

„Iwona wybrała się na imprezę do koleżanki. Starannie przygotowała się do wyjścia, bo wiedziała, że zaproszony jest też Darek. Darek podobał się jej od dawna, ale nigdy nie miała okazji dłużej z nim porozmawiać.

Tym razem się udało. Nawet zatańczyli ze sobą kilka razy. Kiedy na stole pojawił się alkohol, Darek zaczął namawiać Iwonę na wypicie kieliszka. Iwona zupełnie nie miała ochoty, ale jednocześnie bardzo chciała zaimponować przy­stojnemu koledze. "

Mity o alkoholu

Grupa wiekowa: 13-14 lat Forma: dyskusja. Pomoce: tekst.

Przebieg:

Nauczyciel odczytuje treść poszczególnych mitów. Uczniowie dyskutują nad ich prawidłowością. Po dyskusji nauczyciel odczytuje komentarz z tekstu.

„Alkohol jest środkiem pobudzającym. Nieprawda. Podwyższona wesołość i utrata zahamowań jest spowodowana blokującym wpływem alkoholu na komórki mózgowe."

„Piwo jest słabsze niż inne alkohole. Nieprawda. Jednostka alkoholu jest za­wsze taka sama bez względu na trunek. Składniki piwa zwalniają wchłanianie alkoholu, ale istotna jest całkowita ilość wchłoniętych jednostek."

„Alkohol przeciwdziała bezsenności. Nieprawda. Ludzie często miewają insomnię (kłopoty ze snem) po spożyciu alkoholu. Męczą ich koszmary senne, w ielokrotnie budzą się w ciągu nocy. Objawy te nasilają się w przypadku częst­szego picia."

„Alkohol rozgrzewa. Nieprawda. Alkohol powoduje utratę ciepła przez ko­mórki ludzkiego ciała."

„Alkohol wyzwala męskość. Nieprawda. Alkohol zmniejsza wydzielanie te­stosteronu i powoduje problemy z potencją."

„Picie czarnej kawy, zimny prysznic, spacer na świeżym powietrzu pomagają wytrzeźwieć. Nieprawda. Tylko czas pomaga wytrzeźwieć."

Pijak czy nie pijak? — oto jest pytanie

Grupa wiekowa: 13-14 lat

Forma: dyskusja, praca w małych grapach.

Przebieg:

Celem dyskusji jest ustalenie definicji pojęcia „Choroba alkoholowa" oraz wy­czulenie młodzieży na fakt, że pozornie „niewinne" picie staje się szybko formą uzależnienia. W dyskusji uczniowie próbują odpowiedzieć na pytania:

• Kiedy człowiek staje się alkoholikiem?

• Czy alkoholik wic. że już się stal uzależniony?

• Co alkoholik myśli o wpływie alkoholu na jego organizm?

• Czy alkoholik to tylko ten, który upija się do nieprzytomności?

• Jakie mogą być konsekwencje „niewinnego" drinka wypijanego codziennie?

• Czy kobiety też bywają alkoholiczkami?

• Kogo alkoholik wini za swoje problemy?

• Dlaczego alkoholizm zaliczamy do chorób? (…)

List do „Przyjaciółki"

Grupa wiekowa: 12-14 lat' Forma: praca w małych grupach.

Pomoce: tekst do przeczytania przez nauczyciela, papier, przybory do pisania.

1'i/cbicg:

Nauczyciel odczytuje fikcyjny list do „Przyjaciółki". Uczniowie biorą na siebie rolę odpowiadających redaktorów pisma i przygotowaną odpowiedzi w kilkuoso­bowych zespołach redakcyjnych.

„Droga Przyjaciółko!

Nie znamy się osobiście, więc łatwiej będzie mi pisać. Wierzę, że mnie wysłu­chasz, a może nawet coś poradzisz. Chciałbym ci opowiedzieć historię mojego tycia. Mieszkam w dużym mieście i chodzę do VI klasy. Kocham swoich rodzi­ców i jeszcze dwa lata temu byliśmy z bratem najszczęśliwszymi dziećmi pod słońcem. Wszystko złe zaczęło się wtedy, gdy tata stracił pracę. Po prostu — zamknię­to fabrykę i wszyscy poszli na bezrobocie. Przez jakiś czas tata dorywczo wyko­nywał różne zajęcia i zniechęcony zaczął pić. Zmienił się wtedy nie do poznania. Robił awantury o byle co, krzyczał na mamę, a nas rozstawiał po kątach. Życie w domu stało się koszmarem: nigdy nie było wiadomo, o której tata wróci i czy będzie trzeźwy. Raz nawet, bardzo pijany, przewrócił się na schodach i sąsiedzi widzieli, jak mocujemy się, by zaciągnąć go do mieszkania.

Najbardziej boję się nocnych powrotów taty: budzi nas, zapala wszystkie światła i długo krzyczy, zanim zaśnie. Strasznie mi żal mojej mamy bo ze zmartwie­nia wychudła ostatnio, a sąsiadkom opowiada ze wstydem, że stosuje die/ę-cud. Ja też nic nie mówię w szkole i nie zapraszam do domu nawet najbliższych koleżanek. Kocham ciągle swojego tatę, ale boję się, co dalej z nami będzie. Brat już zapowiedział, że ucieknie z domu, bo tato zlał go za to, że nazwał go alkoho­likiem. Przyjaciółko, co mam robić? "

To dzieje się obok nas

Grupa wiekowa: 13-14 lat

Forma: praca z wycinkami prasowymi w małych grupach, forum dyskusyjne.

Pomoce: pamiętniki zwykłych ludzi (patrz: Aneks)

(Nauczyciel może wykorzystać również inne wycinki prasowe o podobnej te­matyce).

Przebieg:

Klasa zostaje podzielona na kilka mniejszych zespołów. Po zapoznaniu się z treścią wycinków prasowych członkowie grup dzielą się między sobą uwagami i przemyśleniami, co stanowi przygotowanie do forum dyskusyjnego prowadzo­nego już z całą klasą.

„Sposób" na odwagę

Grupa wiekowa: 13-14 lat

Forma: indywidualne opowiadanie twórcze inspirowane tekstem. Pomoce: tekst wprowadzający.

Przebieg:

Nauczyciel odczytuje tekst wprowadzający.

„Anka wiecznie wszystkiego się bała: spotkania z nowymi ludźmi i natrętnych chłopaków na imprezach. Ciągły lęk przed nauczycielami paraliżował jej myśli podczas odpowiedzi, a obawa przed ośmieszeniem nie pozwalała jej brać udziału nawet w «luźnych» dyskusjach na lekcji. Klasówek bała się panicznie. Już rano przed lekcjami bolał ją brzuch i mała ochotę wymiotować. Kiedyś mama dała jej ziołowy lek na uspokojenie. Rzeczywiście pomogło, szkoda tylko, że na krótko. Od tej pory Ania leczyła się sama. Brała na uspokojenie przed każdym spraw­dzianem i po kłótni z koleżanką, przed występem na imprezie szkolnej i po zerwaniu z Jackiem. Brala wszystko, co dało się kupić w aptece bez recepty, po kryjomu wyciągała również leki z apteczki babci. "

Zadaniem uczniów jest napisanie zakończenia tej historii w dwóch wersjach: optymistycznej i pesymistycznej. Ochotnicy mogą odczytać swoje utwory.(…)

Nie będziemy brać

Grupa wiekowa: 8-11 lat

Forma: praca w małych grupach inspirowana tekstem artykułu i rozmową. Pomoce: karty pracy, pisaki, pozorowana notatka prasowa „Życie z dnia na dzień" (patrz: Aneks).

Przebieg:

Nauczyciel odczytuje dzieciom treść artykułu. Prowadzi rozmowę na jego temat:

• Dlaczego ludzie zaczynają brać narkotyki?

• Jak się wtedy zachowują?

• Jak się czują?

• Co się zmienia w ich życiu?

• Co ich czeka?

• Czego nigdy nie osiągną w życiu?

• Jak się nigdy nie będą czuli?

• Czego nie przeżyją i nic zdobędą?

• A co wy w życiu chcecie osiągnąć, przeżyć i zdobyć?

Po zakończeniu rozmowy uczniowie w małych grupach wypełniają karty pracy.

NIE BĘDZIEMY BRAĆ NARKOTYKÓW

BO NIE CHCEMY: — umrzeć młodo.

Uzupełnij zdania

Grupa wiekowa: 8-11 lat

l⁷orma: indywidualna praca z kartą.

Pomoce: karty pracy, pisaki.

Przebieg:

Zadaniem uczniów jest uzupełnienie kart pracy.

Uzupełnij zdania wybierając odpowiednie wyrazy:

w pułapce bez wyjścia, obcych, dorosłym, narkotyki, krótko, substancji chemi­cznych, wyniszczają, śmierć, szybko, długo, Monaru i Pogotowia Makowego.

1 powodują silne uzależnienie.

2. Narkotyki organizm.

3. Narkomana najczęściej czeka w młodym wieku.

4. Narkoman może skorzystać z pomocy

albo innych ośrodków medycznych.

5. Od niczego człowiek nie uzależnia się tak jak od narkotyków.

6. Wąchanie to też narkomania.

7. Każdą informację o kimś, kto rozprowadza narkotyki, należy zgłosić

8. Słodycze od osób mogą zawierać narkotyki.

9. Przyjemne wrażenia po narkotykach trwają bardzo ……..………… przygnębienie i cierpienie trwają …………………… .

10. Jeśli nie potrafisz odmówić, znajdziesz się ……..…………

Moja córka, mój syn, mój przyjaciel

Grupa wiekowa: 12-14 lat

Forma: ćwiczenia dramowe w małych grupach, dyskusje. Pomoce: krótkie teksty wprowadzające.

Przebieg:

Uczniowie w małych grupach odgrywają zainspirowane tekstami scenki. W czasie pracy mogą zmieniać się rolami.

1. Jesteś matką 14-letniej córki. Dziewczyna ostatnio bardzo się zmieniła. Wy­chodzi z domu na chwilę i wraca ze szklistymi oczami. Jest rozdrażniona i często zmienia nastroje. Zaczynasz się bać, że dzieje się coś złego.

Jest późny wieczór. Córka wraca do domu.

2. Na przedramieniu swojego syna widzisz dwa ślady po nakłuciu.

3. Jesteś na imprezie u kolegi. Wszyscy palą trawkę. Papieros dochodzi do ciebie.

4. Wychodzisz ze szkoły. Widzisz, jak starszy obcy chłopak proponuje gumy do żucia maluchom z młodszych klas.

5. Od pewnego czasu chodzisz z dziewczyną (chłopakiem). Kochasz ją (go). Jesteście razem sami w domu. Sympatia proponuje ci nowe wrażenia: kokainę.

6. Idziesz z grupą przyjaciół. Proponują ci piwo w klubie, o którym wiesz, że jest miejscem spotkań narkomanów.

Po odegraniu scenek nauczyciel proponuje dyskusję na temat tego, co wyda­rzyło się w grupach podczas pracy. Pytaniem wyjściowym jest „Co czuliście?".

Kto mi pomoże?

Grupa wiekowa: 11 -14 lat

Forma: indywidualna praca z kartą, dyskusja.

Pomoce: karty pracy, pisaki.

Przebieg:

Uczniowie otrzymują do uzupełnienia karty pracy.

Masz problem narkotykowy? Gdzie zwrócisz, się o pomoc?

KSIĄDZ

MONAR

OJCIEC

WYCHOWAWCA

TELEFON ZAUFANIA

POGOTOWIE MAKOWE

OAZA

PORADNIA ZDROWIAPSYCHICZNEGO

ZNAJOMY LEKARZ

MATKA

PRZYJACIEL

KTOŚ INNY (…)

---

1. T. Pilch, Encyklopedia XXI wieku, PWN, Warszawa 2000↩

2. T. Kulisiewicz, Uzależnienie alkoholowe, PZWL, Warszawa 1981; i inni.↩

3. R. Maxwell,Dzieci, alkohol i narkotyki. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 1995;↩

4. W. Osiatyński, Alkoholizm. Choroba czy grzech. Warszawa 2005.↩

5. Zob. J. Rybka, Alkoholizm. „The Glob Magazine" nr 3, 1998,zob. B. Woronowicz, Alkoholizm jako choroba. Państwowa Agencja Rozwiązywania Pro­blemów Alkoholowych, Warszawa 1994; i inne interesujące książki autora.↩

6. Definicję uzależnienia od narkotyków i narkotyku podajemy według Słownika wyrazów ob­cych, Wydawnictwo Europa, pod redakcją naukową prof. 1. Kamińskiej-Szmaj, autorzy: J. Mirosław i zespól. ISBN83-87977-08-X 2001.↩

8. Polski System Informacji o Narkotykachhttp://www.reitox.net.pl oraz Narkomania. Informator na temat placówek udzielających pomocy osobom z. problemem narkotykowym. Krajowe Biuro do spraw przeciwdziałania narkomanii, Warszawa 2001.↩

9. Narkotyki dzieli się w literaturze przedmiotu na twarde - używanie prowadzi do silnego uza­leżnienia (kokaina, amfetamina, heroina i morfina) oraz miękkie - marihuana oraz haszysz (w mniejszym stopniu uzależniają). Oczywiście wszystkie narkotyki są szkodliwe dla zdrowia i życia człowieka, szczególnie dla dzieci i młodzieży.↩

10. Peer Counsellmg in Schools, red. H. Cowie, S. Sharp, London: Fulton 1996, s. 12.↩

11. R. D. Herring, op. cit.; J. J. McWhirter i inni, op. cit.; G. Hornby, M. Atkinson, J. Howard, Controuersial Issues in Special Education, London: Fulton 1997.↩

12. J. Jenkins, L. Jenkins, Peer tutoring in elementary and secondary programs, „Focus on Exceptional Children" 1985, nr 17, s. 1-12.↩

13. R. D. Herring, op. cit.↩

14. D. W Johnson, R. T. Johnson, Towards a cooperatiue effort: A response to Slavin, „Educational Leadership" 1989, nr 45, s. 58-64.↩

15. P. A. Cohen, J. A. Kulik, C. L. C. Kulik, Educational outcomes of tutoring: A metaanalysis of findings, „American Educational Research Journal" 1982, nr 19, s. 237-248.↩

16. S. Goodlad, B. Hirst, Explorations in Peer Tutoring, Oxford: Blackwell 1990; G. Hornby, M. Atkinson, J. Howard, op. cit.↩

17. ^lfi J. J. McWhirter i inni, op. cit.↩

18. School Bullying: Insights and Perspectwes, red. P. Smith, S. Sharp, London: Rout-ledge 1993.↩

19. N. Cartwright, Combatting bullying in school: The role of peer helpers, w: Peer Counselling in Schools, op. cit., s. 97-105.↩

20. D. Sue, D. Sue, Counseling the Culturally Different, New York: Wiley 1990; M. S. Corey, G. Corey, Group Process and Practice, Belmont, CA: Brooks/Cole 1997; E. Jacobs, R. L. Masson, R. L. Harvill, Group Counseling Strategies and Skills, Belmont, CA: Brooks/Cole 1998.↩

21. D. Capuzzi, D. R. Gross, Introduction to Group Counseling, Denver, CO: Love 1998; E. Jacobs i inni, op. cit.↩

22. Counseling Children and Adolescents, red. A. Vernon, Denver, CO: Love 1993; T. L. Sexton, S. C. Whiston, J. C. Bleuer, G. R. Waltz, Integrating Outcome Research into Counseling Practice and Training, Alexandria, VA: American Counseling Associ-ation 1997.↩

23. A. Barak, A cognitive-behavioral education workshóp to combat sexual harass-ment in the workplace, „Journal of Counseling and Development" 1994, nr 72, s. 595-602; M. S. Corey, G. Corey, op. cit.↩

24. T. L. Sexton, S. C. Whiston, J. C. Bleuer, G. R. Waltz, op. cit.↩

25. H. Paterson, M. Bentley, F. Singer, P. 0'Hear, The Anti-Bullying Campaign (ABC) at AclandBurghley, w: Peer Counselling..., op. cit.↩

26. R. L. George, D. Dustin, Group Counseling, Englewood Cliffs, NT: Prentice-Hall 1988; D. Capuzzi, D. R. Gross, op. cit.↩

27. ¹⁶ D. Gillard, Peers facing the problem of bullying in school, w: Peer Counselling. ..,op. cit.↩

28. 1. Frayling, Personal communication, Auckland: Universiry of Auckland 1998.↩

29. D. Sue, D. Sue, op. cit.↩

30. C. Soong, S. Au, Towards an indigenized approach to counselling, „New Zealand Journal of Counselling" 1990, nr 15, s. 13-17.↩

31. F. A. Ibrahim, Contribution ofcultural world-view togeneric counseling, „Journal of Counseling and Development" 1991, nr 70, s. 13-19; E Highlen, MCTtheory andim-plications for organizations and systems, w: A Theory of Multicultural Counseling and Therapy, red. D. W Sue, A. E. Ivey, P. B. Pedersen, Pacific Grove, CA: Brooks/Cole 1996.↩

32. D. Sue, D. Sue, op. cit.↩

33. A. L. Reynolds, R. L. Pope, The complexities of dwersity: Exploring multiple oppression, „Journal of Counseling and Development" 1991, nr 70, s. 174-180; M. S. Corey, G. Corey, op. cit.↩

34. A. Yu, C. H. Gregg, Asian in groups: More a matter ofcultural awareness, „Jour­nal for Specialists in Group Work" 1993, nr 18, s. 86-93.↩

35. D. Sue, D. Sue, op. cit.↩

36. M. S. Corey, G. Corey, op. cit.↩

37. J. D. Kinzie, P. Leung, R. Ben, A. Bili, K. O. Keopraseuth, C. Riley, J. Fleck, M. Ades, Group therapy with Southeast Asian refugees, „Community Mental Health Journal" 1988, nr 24, s. 157-166; A. Yu, C. H. Gregg, op. cit.↩

38. D. Capuzzi, D. R. Gross, op. cit.↩