Etyczne aspekty

transplantacji narządów

i tkanek człowieka.

Każdy człowiek, od zarania dziejów używa różnych narzędzi, które

prędzej czy później nie nadają się już do użytku. Człowiek stara się wówczas

naprawić je. Gdy to staje się niemożliwe, z powodu czy to zużycia czy zepsucia,

zmuszony jest wymienić narzędzie na inne, przydatne do użycia. Ale nie tylko

narzędzia psują się czy zużywają. Obserwując ludzki organizm zauważamy

podobne zależności. Ktoś powiedział, że rodzimy się bez części zamiennych.

Narządy w ludzkim ciele w naturalny sposób podlegają procesowi starzenia się,

co prowadzi stopniowego upośledzenia ich pracy; do dysfunkcji narządów.

W takiej sytuacji szukamy sposobów by chociażby zatrzymać ten proces. Jednak

nie zawsze to się udaje. Chcemy przywrócić za wszelką cenne sprawność

organizmowi, który nie funkcjonuje tak jak powinien. Chcemy uzdolnić

go do dalszego życia w zdrowiu. Dziś, dzięki transplantologii staje się

to możliwe

1

.

Jeszcze w latach siedemdziesiątych XX wieku stanowiska prawne wobec

transplantacji były hamulcem dla rozwoju transplantologii. Jednak ostatnie lata

doprowadziły do niebywałego rozwoju możliwości transplantacyjnych.

Podstawowym celem transplantologii jest przeszczepianie narządów i tkanek,

bądź też komórek. Stało się to możliwe dzięki postępom medycyny i wciąż

rozwijającej się wiedzy o ciele człowieka.

Te nowe możliwości jakie otworzyła przed ludzkością medycyna rodzą

ważne pytania o moralne ramy takich zabiegów. Najpoważniejsze pytania

dotyczą przeszczepów dokonywanych w obrębie tego samego gatunku,

pomiędzy dwoma osobami, gdzie jeden człowiek jest dawcą organu, a drugi

biorcą. Mowa więc o przeszczepach allogenicznych

2

.

1

Zob. P. Twardy, Jakie jest stanowisko Kościoła w sprawie przeszczepiania narządów?[w:] Katecheta 10/2008,

s. 44.

2

Tamże, s. 45.

Przy przeszczepach allogenicznych muszą być spełnione pewne

podstawowe zasady, które stoją na straży etyki. Poniżej przedstawiono kryteria

przeszczepów allogenicznych.

„ O moralnej dopuszczalności tego rodzaju terapii przesądzają

następujące sytuacje:

- wszystkie środki lecznicze, które poprzedzają przeszczep zostały

wykorzystane i nie przyniosły rezultatów;

- moralnie godziwe jest oddanie narządu czy tkanki do przeszczepu celem

uratowania życia czy zdrowia drugiej osoby;

- oddania narządów nikt nie może uczynić obowiązkiem; jest to możliwe

tylko w kategorii daru osoby – dobrowolnego aktu;

- dar jest bezinteresowny, a ludzkie ciało nie może stanowić podstawy

do handlowania narządami i tkankami;

- nie można pobrać narządu, który jest nieodzowny dla życia dawcy

- nikomu nie przysługuje prawo do odbierania sobie życia, lekarz

natomiast zadając śmierć jakiejkolwiek osobie dopuszcza się zabójstwa;

- lekarz winien uzyskać zgodę od dawcy i biorcy (w sytuacji tragicznego

wypadku wcześniejsze wyrażenie zgody dawcy bądź zgoda rodziny w sytuacji

śmierci mózgu), informując obu (jeśli to możliwe) o realnych zagrożeniach;

- w przypadku, gdy dawca nie jest osobą w stanie śmierci, należy

zabezpieczyć życie obu pacjentów;

- możliwe jest pobieraniu narządów i tkanek do przeszczepu od osoby,

u której z całą pewnością stwierdzono śmierć mózgową; w razie wątpliwości

nie wolno pobierać narządu (tkanki) do przeszczepu;

- niegodziwe jest przyspieszanie śmierci czy poddawanie człowieka

nieuleczalni chorego eutanazji, aby pobrać zdrowy narząd do transplantacji;

- zwłokom ludzkim należy się odpowiedni szacunek podczas używania

ich w celach naukowych czy też jako źródło przeszczepianych narządów

(tkanek)

3

”.

Powyższe wytyczne dowodzą, że jednostka ludzka objęta jest szczególną

ochroną. Już pionierzy transplantacji zdawali sobie sprawę z doniosłości

problemów etycznych wokół wprowadzania tych nowych metod leczniczych.

„Medyczne spojrzenie na człowieka musi być nieustannie dopełniane przez

rzetelna etykę. Ukazuje ona właściwy porządek dóbr, który stoi na straży dobra

pacjenta

i zabezpiecza

go przed

nadużyciami; konstruuje kryteria

dopuszczalności terapii czy samego eksperymentu

4

”.

Poniżej omówię pokrótce dylematy moralne wokół transplantacji

narządów i tkanek ze stanowiska dawców oraz te wynikające z faktu, że dawca

nie żyje. Dawcą w przypadku przeszczepów może być człowiek żywy lub

nieżyjący, zarówno człowiek dorosły jak i płód.

Wśród licznych etycznych problemów zadaje się pytanie czy można

gwałcić śmierć i naruszać zwłoki. Jak wcześniej wspomniano, aby doszło

do pobrania narządu ze zwłok musza być spełnione pewne warunki. Pewność

zgonu osoby i zezwolenie na pobranie tkanek czy narządów.

Gdy chodzi o wykorzystywanie do transplantacji organów martwych

płodów, Narodowy Doradczy Komitet Etyki ustanowił przepisy, które mają

chronić przed nadużyciami, stwierdzając, że płód powinien być uważany

za potencjalną osobę ludzką

5

. Komitet rozróżnił trzy sytuacje:

3

Tamże, s. 45.

4

Tamże. s. 45.

5

Zob. J. Bernard, Od biologii do etyki, s. 38.

„1/ zezwolenie, gdy przeszczep wątroby płodu, narządu o właściwościach

krwiotwórczych, może uratować życie dziecka z ciężkim uszkodzeniem szpiku

lub wrodzonym deficytem immunologicznym, w rodzinie zaś nie ma dawcy

ze zgodnym HLA;

2/ zakaz używania tkanek i narządów do wyrobu środków upiększających,

kosmetyków itp.;

3/ zalecenie, by z nowo powstającymi pytaniami (np. trzustka płodu a cukrzyca)

wracano się do komitetu etyki

6

”.

Narządy, które lekarze pobierają obecnie od żyjących dawców to nerka,

szpik i wątroba. „Coraz częściej pobiera się nerki ze zwłok, a nie od żyjącego

dawcy; ten drugi akt jest amputacją, a dawca jest zwykle człowiekiem dorosłym.

Pobieranie szpiku dotyczy tkanki regenerującej się, a dawcą bywa często

dziecko. Także wątroba ma zdolność regeneracji

7

”.

Inne problemy etyczne wiążą się z biorcą organu. Chory musi zostać

wyraźnie poinformowany o możliwości wykonania przeszczepu, jako jedynej

szansy na przeżycie. Należy potencjalnemu biorcy przedstawić ryzyko zabiegu.

Pewną formą pomocy, zmierzającą do ratowania życia drugiego

człowieka jest krwiodawstwo czy oddawanie szpiku kostnego. To także

darowanie części swojego ciała potrzebującym. Krew to tkanka łączna. Zarówno

darowanie krwi jak i szpiku kostnego jest w pełni bezpieczne dla dawcy. Dobrze

więc mieć przy sobie zawsze zgodę na pobranie narządów do przeszczepu. Jest

to znak miłości i solidarności z chorymi, a poza tym świadczy o bohaterskiej

odwadze uczynienia z siebie daru da innych

8

.

6

Tamże, s. 38.

7

Tamże, s. 39.

8

Tamże, s. 39.

Należy w tym miejscu przypomnieć także o odpowiedzialności człowieka

za własne życie i zdrowie. W wielu przypadkach, osoby, które stoją przed

decyzją przeszczepu narządu czy tkanki, zaniechały właściwego, zdrowego stylu

życia. Alkohol, tytoń i cały szereg szkodliwych substancji i pokarmów,

wpływają na dysfunkcję organów człowieka.

Podsumowując to co powyżej, wydaje się, że posługiwanie się dla

ratowania życia i zdrowia tkankami lub narządami ze zwłok nie jest etycznie

wątpliwe, oczywiście przy zachowaniu zasad, wynikających z powszechnego

szacunku dla zmarłych. Obecnie postęp transplantologii nie leży tylko w gestii

lekarzy, chociaż bez nich potęp byłby niemożliwy. Potrzebna jest także szeroka

akceptacja społeczna dla działań w tym zakresie. Jednak pomimo Ustawy

Prawnej z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu

komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 2005r., Nr 169, poz. 141)

9

wokół

transplantacji nieustannie jest wiele problemów. Problem dotyczy też braku

narządów do przeszczepów. „Brak narządów do transplantacji jest u nas główną

przeszkodą w rozwoju tej metody leczenia. (…) Za dokonywaniem

przeszczepów opowiedział się także Jan Paweł II, który wręcz zachęcał

do ofiarowywania swoich organów”

10

.

Stefan Kornas podkreśla, że naruszenie praw życia, targnięcie się

na życie człowieka nosi znamię zbrodni ludobójstwa

11

. Transplantacje uznaje

za czyn moralnie dobry, a nawet chwalebny. „W świetle zatem zasady

całościowości, wolno oddać za czyn moralnie dobry, a nawet chwalebny,

oddanie przez zdrowego dawcę jednego parzystego swego narządu (…) innej

9

Zob. Z. Lasocik (red), Handel narządami ludzkimi. Etyka, prawo i praktyka, s. 103.

10

Tamże, s. 125.

11

Zob. S. Kornas, Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki katolickiej, s. 8.

chorej osobie. (…) Przykazanie miłości implikuje radę, by życie swoje oddać

dobrowolnie za kogoś drugiego

12

”.

Jeśli chodzi o etyczne uzasadnienie przeszczepów narządów ze zwłok

ludzkich, S. Kornas napisał: „Wydaje się zatem rzeczą godziwą pobieranie

skóry i narządów ze zwłok do przeszczepów, nawet bez pozwolenia zmarłego

Lub przy wyraźnym jego sprzeciwie czy rodziny, o ile w nagłym przypadku nie

ma innej możliwości uratowania życia ludzkiego, byleby moralnie pewne było

stwierdzenie zgonu danej osoby. Byłoby rzeczą nierozsądną poddawanie ciała

zmarłego rozkładowi, podczas gdy inny człowiek śmiertelnie chory mógłby być

uratowany przez eksplantacje narządu ze zwłok i jego implantację

13

”.

W cytowanej w niniejszej pracy, książce Jean’a Bernard, autor poruszył

temat niebezpieczeństw <porządku ludożerczego>. Pisze w niej, że „ (…)

przeszczepy tkanek i narządów są jedynie etapami w długich dziejach

medycyny. Ich znaczenie i częstość będzie zmniejszać się stopniowo wraz

z przewidywanymi postępami leczenia przyczynowego (…). Wraz z tym obniży

się częstość występowania i ranga problemów etycznych, z którymi spotykamy

się obecnie. Porządek ludożerczy jest więc przejściowy

14

”.

Na zakończenie pewna refleksja. Niewątpliwie rozwój nauki i techniki

doprowadza do przedłużenia życia ludzkiego. Transplantacje są jedna

z możliwości. Jednakże trzeba pamiętać, to najdłuższe nawet życie kiedyś się

kończy – człowiek umiera. „ Transplantacja nie może być (…) rozwiązaniem

w sensie nieśmiertelności. Jeśli pominiemy współczesne problemy (…) prawne

i etyczne i przyjrzymy się trzeźwo zagadnieniu, to transplantacji nie da się uznać

12

Tamże, s. 211.

13

Tamże, s. 213.

14

J. Bernard, dz. cyt., s. 43.

za możliwość przeciwstawienia się przez ludzkość śmierci na szeroką skalę,

ani nawet za możliwość oddalenia jej na długi czas. (…) Nauka lekarska

powinna w większym stopniu skupić swe wysiłki na zapobieganiu ciężkim

chorobom, powinna uczynić wszystko, aby w ogóle nie dopuszczać do stanów

<nadających się do transplantacji>. Nie jest celem transplantacji uzyskanie

nieśmiertelności ani przedłużenie (…) okresu starości. Można powtórzyć

za poetą: Umrzeć to nie wszystko, chodzi o to, aby umrzeć we właściwym

czasie

15

”.

15

H. Haśkovcova, Między życiem a śmiercią, s. 177.

BIBLIOGRAFIA

1. Bernard J., Od biologii do etyki. Nowe horyzonty wiedzy, nowe

obowiązki człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

2. Haśkovcova H., Między życiem a śmiercią, PWN, Warszawa 1978.

3. Katecheta, Miesięcznik poświęcony katechezie, wychowaniu

religijnemu i nowej ewangelizacji, nr 10/2008.

4. Kornas S., Współczesne eksperymenty medyczne w ocenie etyki

katolickiej, Częstochowskie Wydawnictwo Diecezjalne REGINA

POLONIAE, Częstochowa 1986.

5. Lasocik Z., Wiśniewski M. (red), Handel narządami ludzkimi. Etyka,

prawo i praktyka. Ośrodek Studiów Handlu Ludźmi, Katedra

Kryminologii i Polityki Kryminalnej IPSiR UW, wyd. I, Warzawa 2006.

6. Lucas R., Bioetyka dla każdego, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa

2005.