1

Journal of Adult Development, Vol.8, No.3, 2001.

Wybory w życiu: Kliniczne narzędzie ułatwiające dokonanie

przeglądu półmetka życia.

Shari Lewchanin and Louise A. Zubrod

Zasadnicze zadanie wieku średniego związane jest z przeglądem zarówno tego co było oraz z
przygotowaniem na to co będzie. Zdolność identyfikacji przeszłych wyborów, zadań dla nich
przypisanych oraz wykorzystanie wzorców rozwojowych w podejmowaniu przyszłych decy-
zji, wydają się być zasadniczym składnikiem dalszego rozwoju człowieka dorosłego. ,,Mapa
wyborów” pozwala na zbudowanie klinicznego narzędzia, służącego dokonywaniu przeglądu
półmetka życia. Zachęcajmy do udziału w tym procesie ludzi dorosłych, ku podnoszeniu
umiejętności dokonywania wyborów, ku umożliwianiu potężnej, klinicznej interwencji.

SŁOWA KLUCZE: rozwój środka życia, przegląd środka życia, rozwój dorosłych, przegląd
życia, mapa wyborów, wybory życiowe.

,,Znałem kobietę, została żoną.
Używała wielu słów do opisywania swego życia.
Mówiła: ,,Dobry jest dzień, gdy nie pada”.
Mówiła też: ,,Zły jest dzień, gdy leżę w łóżku i myślę o rzeczach,
Które mogły się zdarzyć”.”

,,Slip Slidin



Away” Paul Simon

W artykule tym przedstawiamy i dyskutujemy nad wynalezionym przez nas klinicznym
narzędziem, które nazwaliśmy ,,mapą wyborów”. Jest to nadzwyczaj prosta technika, służąca
ludziom dorosłym w dokonywaniu przeglądu ich życia. Studia rozwoju ludzi dorosłych, czę-
sto akcentują doniosłość wieku średniego jako czasu dokonywania ,,przeglądu życia”. Dekady
temu Jung (1933) pisał, że w środku naszego życia, stajemy się naszymi przeciwieństwami;
mężczyźni dopuszczają do głosu cechy ,,feminy” (kobiece), natomiast kobiety – pierwiastek
,,musculine” (męski). Podczas procesu wzrostu zdolności introspektywnych, jednostka jest
,,przenoszona do wnętrza”, dokonuje przeglądu ,,poranka swego życia” i przygotowuje się na
kolejne jego rozdziały. Ten proces podobny jest w wynikach zarówno wzrostu indywidualno-
ści, jak i bardziej wewnętrznego kierowania wyborami w drugiej połowie życia. Zarówno dla
mężczyzn jak i kobiet, wymaga to podjęcia próby przekroczenia granic płci i podążania w
kierunku osiągnięcia pełni, jako całej osoby.
Wymaga to przeglądu wyborów już dokonanych, umiejętności przyznania się do tych, któ-
rych podjęcia zaniechaliśmy oraz pełnej świadomości wyborów, których mamy dokonać, a
dotyczących tego jak mamy wykorzystać czas, który nam pozostał do przeżycia.
Indywidualna struktura życia może udostępniać tylko pewną część ,,Ja”, która jest wyra-
żana. Dlatego też, okresowe przejścia w życiu prowadzą do tego, że nowa struktura życia mo-
że umożliwiać zaistnienie niewyrażanych dotąd części ,,Ja”. Levinson, Darrow, Klein i Mc-
Kee (1978) teoretyzowali, że dorosłość składa się z trzech er, gdzie każda trwa ok. 20 lat i są
nakreślone przez przejściowe okresy poszczególnych lat. Dorosłość jawi się jako następowa-
nie po sobie wzorców zmian i stabilizacji. Stosownie do Levinsona: głównym zadaniem dru-
giej ery dorosłości, czy ,,dorosłości średniej”, jest przewartościowanie marzeń oraz realności

2

przeszłości. Wyjaśnianie byłych wyborów oraz odkrywanie tych, które będą miały swoje
miejsce jest drogą, którą poruszamy się z jednej struktury życia ku następnej. To sugeruje
zasadnicze kwestie rozwojowe: ludzie, którzy nie są świadomi podejmowania wyborów lub
ci, którym podejmowanie decyzji nie przychodzi łatwo, nie mogą skonstruować nowej struk-
tury życia. W wyniku tego ich rozwój nie ma kontynuacji. Zamiarem ,,mapy wyborów” jest
zapewnienie struktury do rozwoju, świadomości ścieżek wybranych i niewybranych.
Kegan (1994, str.11) mówił o ,,transformacji świadomości” niezbędnej do dalszego roz-
woju po okresie adolescencji. Widział ją jako wymaganą konieczność. Podobnie jak u dzieci
w wieku szkolnym – rozwój od myślenia magicznego do myślenia konkretnego, tak i u doro-
słych – rozwój od myślenia konkretnego do abstrakcyjnego. Kładł nacisk na ważność uświa-
domienia wyborów byłych oraz wyborów nieudanych (Kegan, 1994, str.259):

,,Problem w tym, że w momencie przez nas niespodziewanym, podczas skupiania się na prze-
strzeni dnia codziennego, bez myślenia o przeszłości, nigdy nie sięgając mrocznej strony, od-
najdujemy coś co przemieszcza nas ku życiowym pasjom, czy też zabiera nas niebezpiecznie
blisko miejsc, o których mówimy sobie, że nigdy więcej nie chcielibyśmy ich odwiedzić. W tym
momencie, jeśli nie zwrócimy się w kierunku mrocznych regionów zamiast od nich uciekać,
zablokujemy nasze swobodne poruszanie się po naszej ścieżce życia.”

Możliwe jest, że ludzie nabywają umiejętności dokonywania wyborów w trakcie wyko-
rzystywania okazji do ich ćwiczenia. W sporach o zależności między wyborem i strukturą
życia Levinson twierdzi (1978, str.43):

,,Wybrać coś, znaczy mieć związek z tym. Związek ten staje się narzędziem do działania w
pewnych aspektach ,,ja” oraz zachęceniem do pewnego stylu uczestniczenia w świecie.”

Carol Gilligan (1977, str.487) twierdzi:

,,Istotą decyzji moralnych jest ćwiczenie wyborów oraz gotowość do przyjęcia odpowiedzial-
ności za nie. W pewnym stopniu te kobiety spostrzegają siebie jako nie mających wyboru.
Odpowiednio usprawiedliwiają siebie od odpowiedzialności za efekty swoich decyzji.”

Dorośli nie uczestniczący aktywnie w dokonywaniu wyborów mogą pozostać dziecinni i
zależni w swych działaniach. Jeden z uczestników studiów Gillana powiedział: ,,Ponieważ
gdy podejmujesz głupią decyzję – dostajesz kuksańca. Jeżeli to ci się przydarzy, cóż, możesz
się komuś poskarżyć.” (Gilligan, 1977, str.487).
Kegan (1998) przeciwstawia branie pełnej odpowiedzialności za swoje życie ze zwykłą
zdolnością wewnętrznego przekonania – dlaczego życie jest takie, jakie jest. Ta zdolność bra-
nia odpowiedzialności jest jedną z umiejętności mówiącą o wyższym stopniu świadomości,
poziomie kognitywnego funkcjonowania, które jest wymogiem nowoczesnej dorosłości.
,,Mapa wyborów” dostarcza dorosłym struktury do przeprowadzenie przeglądu życia,
skoncentrowanego na historii indywidualnych wyborów. Poprzez ogląd własnych wyborów
zmuszeni są też do identyfikacji wyborów, których nie dokonali; drogi, której nie obrali. Po-
zwala to przypuszczać, że jest coś wartościowego w obu ścieżkach życia: w tej, którą kro-
czymy i w tej niewybranej. Ważne jest bycie świadomym, że jednej z tych dróg nie wybrali-
śmy. Powodowana tym skrucha, wydaje się być urzeczywistnieniem pewnych ważnych
aspektów ,,Ja”, które w średniej dorosłości musi być odpowiedzialne. To co jeden wybór musi
poświęcić, inny musi w jakiś sposób naprawić (zaboleć i uśmierzyć). Brak możliwości do
przeprowadzenia korekty jako krytycznego aspektu ,,Ja”, może być związane z poczuciem

3

,,depresji” lub utratą ,,całości, integralności”, które Fowler (1981, str.86) określa jako ,,kryzys
wieku starszego”:

,,Depresja wyraża uczucia, których czas trwania jest krótki, zbyt krótki aby podjąć próbę in-
nego życia oraz wypróbowania alternatywnych dróg do odzyskania integralności.”

W konstruowaniu mapy wyborów, uczestnicy biorą czystą kartkę papieru i swobodnie
szkicują mapę ścieżek opisującą ważne wybory, których dokonali. Instrukcje zawarte są w
dodatku A. Następnie uczestnicy wskazują swój wiek w momencie podjęcia danej decyzji,
oraz wskazują wybory niedokonane lub ,,ścieżki nie obrane”. Są zachęcani do identyfikacji
tak wielu opcji jak tylko potrafią, nawet tych alternatyw, których nie byli świadomi w mo-
mencie dokonywania wyborów.
Uczestnicy mówią często, że nie ma właściwej, jedynej drogi do wykonania tego zadania.
Mogą rozpocząć rysowanie mapy od wieku, w którym czują, że dokonali pierwszego znaczą-
cego wyboru. Dla większości ludzi miejscem takim jest okres adolescencji.
,,Mapa wyborów” jako narzędzie wywiadu udowadnia, że jest bardzo przydatne w kli-
nicznej interwencji ale też jako instrument badawczy. Autorzy wykorzystali mapę wyborów
indywidualnych i grupowych w klinicznych próbach psychoterapii, w warsztatach zaprojek-
towanych dla ułatwiania dokonywania wyborów dla kobiet w wieku średnim, w kwestiona-
riuszach oraz w wywiadach pilotażowych z wolontariuszami. Te doświadczenia zgromadziły
dużą ilość cennych informacji dotyczących nie tylko używania narzędzia ale także procesu
przeglądu życia i jego analizy.
Zadanie wydaje się być proste do zrozumienia. Uczestniczący w wywiadzie byli zdolni
do poradzenia sobie z zadaniem, z małą pomocą lub interwencją prowadzących wywiad. Zda-
rzyło się raz, że ludzie wykazywali tendencje do stawania się bardzo zaabsorbowanymi i zaję-
tymi procesem oraz umotywowani do spojrzenia na swoje życie przez pryzmat dnia dzisiej-
szego. Szkicując najważniejszą decyzję, wydawali się być elementem dokonanych odkryć,
sygnalizując to poprzez spontaniczne komentarze takie jak: ,,Nigdy nie zdawałem sobie spra-
wy, że dokonałem takiego wyboru”, ,,Widzę teraz ten wybór ale nie wiedziałem o nim”,
,,Widzę rzeczy, które były dla mnie ważne gdy podejmowałem decyzję”. Dodatek B pokazuje
przykład kompletnej ,,mapy wyborów”.
Dla wielu uczestników możliwość uczestniczenia w strukturze przeglądu życia była
czymś nowym. Nie było widać aby wcześniej posiadali takie przemyślenia i aktywność. Pyta-
nie kogoś o dokonanie przeglądu swego życia jest potężną interwencją.
Dyskutując nad tym, środek życia wydaje się być poszukiwaniem tego, jakie części ,,Ja”
są zaniedbane, które nie były wyrażane lub nie dopuszczane do głosu. Procedura ,,mapy wy-
borów” wydaje się być sposobem identyfikacji wyalienowanych części ,,Ja”, obrazowanych
przez wzorce ścieżek nie obranych. Dla przykładu, pewna kobieta wskazywała wybory gdzie
późniejsza edukacja była opcją niewybieraną. Jedno z wyjaśnień mówiło, że było to dla niej
relatywnie łatwe ponowne połączenie z tym istotnym, jeszcze wypieranym aspektem jej ,,Ja”.
Ta świadomość może być użyta w podejmowaniu przyszłych decyzji.
Konstruując ,,mapę wyborów” ludzie są bardziej świadomi. W rzeczywistości ciągle po-
siadają możliwość wyboru. Mogą kontynuować zaprzeczanie części swego ,,Ja” lub mogą
wybrać włączenie tych części ,,Ja” do swego przyszłego rozwoju. Jeden z uczestniczących w
wywiadzie powiązał to ze świadomością powstawania wzorców ,,drugiej okazji”, następnego
wyboru nazywanego ,,przerabianiem, przeredagowaniem”.
Zasadnicze pytanie, które często wynika z procesu przeglądy życia to ,,Co leży dalej?”.
Możliwe, że w środku życia zasadniczym pytaniem jest ,,Co zostawiłem za sobą?”. Ten pro-
ces spiralnego cofania się jest próbą scalenia tych wyalienowanych części ,,Ja”, zilustrowa-
nych wystarczająco widocznie na ,,mapie wyborów”.

4

Doniosłość zdolności przemiany życia polega na rozerwaniu jednej struktury życia i zbu-
dowaniu nowej, możliwe że na przestrzeni kilku lat, zachowując zdolność złączenia niektó-
rych części ,,Ja”, których wyrzekano się przez całą drogę. W dodatku, istotne jest być zdol-
nym do ubolewania nad tymi możliwościami, które nie są osiągalne. Każda ze ścieżek zawie-
ra różne znaczenia jednakowo ważne; obieramy ścieżki po to, by je porzucić. To sugeruje, że
istnieją tam ważne części ,,Ja” niewyrażane. Gdy dokonujemy przeglądu ,,mapy życia” istot-
ne jest posiadanie zdolności rozróżniania tych opcji, które nie są osiągalne i tych, które ciągle
istnieją w jakichś formach. Niezbędne jest żałowanie straconych okazji dla wyrażania siebie
oraz w tym samym czasie – znalezienie jakiegoś duchowego sensu bycia, integracji, wyraża-
nia istotnych aspektów ,,Ja”.
Klient psychoterapii płci męskiej stwierdził, że jego ,,mapa wyborów” ujawnia wzorce
wyboru, wskazując miejsce, w którym podjął wybór rezygnacji z muzyki. W każdym z tych
punktów wyboru istniało poczucie smutku oraz straty i zrozumiał, że zaniedbywał ważną
część samego siebie. W środku życia, wraz ze zmniejszaniem się wymogów życiowych,
uświadomił sobie, że wcale nie jest za późno na tworzenie muzyki jako ważnej części jego
czasu wolnego. W tym samym momencie potrzebował czasu aby ubolewać nad utratą okazji i
ścieżek, których nie wybrał jako młody człowiek, a teraz dla niego nieosiągalnych.
Ćwiczenia wyborów wydają się ułatwiać rozwój dorosłych. Aktywne wybory pozwalają
dorosłym stać się zdolnym do osiągania wzrostu w okresie przemian. Co więcej, aktywne
wybory i odpowiedzialność za nie są istotne dla rozwoju na wyższym poziomie świadomości
i moralnego myślenia. Wierzymy, że ,,mapa wyborów” oferuje klinicystom narzędzie uła-
twiające proces odkrywania życiowych dróg zarówno przez dorosłe kobiety jak i mężczyzn.

DODATEK A

Mapa wyborów

Rozpoczynając od daty twoich urodzin poprowadź linię do pierwszego wyboru, o którym
myślisz dzisiaj. Pokaż rozwidlenie twojej ścieżki z różnymi alternatywami. Którą ścieżkę
wybrałeś? Proszę wskazać też ścieżki niewybrane. Wybory powinny być jednorazowe; te
które przyniosły ważne zmiany w twoim życiu. Kiedy skończysz z jednym punktem wyboru,
przejdź do następnych, które doprowadzą cię do dnia dzisiejszego. Proszę notować swój wiek
w każdym punkcie wyboru. Popatrz na przykład podany niżej:

5

DODATEK B

Mapa wyborów – przykład

Odwołania:

1) Fowler J.W.: Stages of faight. San Francisco, 1981. Harper.
2) Gilligan C.: In a different voice: Women



s conception of the self and morality. Harvard

Edycational Review, 1977,47(4), 481-517.
3) Jung C.G.: Modern Man i search of a soul. New York: Harcourt, Brace, and World, 1933.
4) Kegan R.: In over our heads: The mental demands of modern life. Cambridge, MA:
Harvard University Press, 1994.
5) Levinson D.J., Darrow C.N., Klein E.B., Levinson M.H., McKee B.: The seasons of a
man



s Life. New York: Alfred A. Knopf, 1978.