ŚWIĘTA PRZESTRZEŃ ŚWIATA

B

adając dzieje człowieka, cywilizacji i kultur można stwier­
dzić, że zawsze ważną rolę - niekiedy najważniejszą -

w życiu poszczególnych wspólnot, narodów czy krajów odgrywała
religia. Niemal od swego zarania człowiek wędrował do świętych
miejsc. Znajdowały się one - i znajdują nadal - na wszystkich
zamieszkałych kontynentach, niezależnie od charakteru czy
stopnia rozwoju danej religii. W miarę upływu lat powstawały
stałe szlaki pielgrzymkowe,

Pielgrzymki należą do zjawisk religijnych ponadkonfesyjnych

i ponadczasowych. Fenomen ten notowano już w odległych
epokach historycznych i przetrwał on do czasów współczesnych,
widoczny we wszystkich niemal religiach świata. Genezę wędró­
wek do niektórych świętych miejsc można odnaleźć w głębokiej

starożytności (np.: Jerozolima, Waranasi-Benares, Mekka).

Większość miejsc pielgrzymkowych w Ameryce Łacińskiej

przetrwała do dziś jako rezultat

którymi do dzisiaj wędrują
ludzie do świętych miejsc lub
z nich powracają. Stopnio­
wo wykształcała się „święta
przestrzeń świata", z którą
nierozerwalnie związane są
dzieje człowieka. Stanowi ona

„podprzestrzeń" przestrzeni
geograficznej i jest jednym
z podstawowych problemów

badawczych geografii religii.
Dyscyplina ta zajmuje się
relacjami między religią a śro­
dowiskiem przyrodniczym,
zmierza do wyjaśnienia prze­

strzennego rozmieszczenia
ośrodków kultu religijnego

i geograficznych przesłanek
ich lokalizacji jak również
przyrodniczych uwarunkowań
rozwoju tego rodzaju centrów.
Ważny sektor badań stanowią
przekształcenia krajobrazu
w wyniku rozwoju funkcji
religijnej jak też sieć osadni­
cza związana z tą funkcją. W dotychczasowym dorobku domi­
nują studia związane z różnymi aspektami pielgrzymowania.
W ostatnim okresie studia z tego przedmiotu zaczęły również
obejmować rozwijającą się turystykę związaną z nawiedzaniem

świętych miejsc (tzw. „turystyka religijna").

W Polsce omawianą problematyką zajmuje się utworzony

w 1994 roku przez Antoniego Jackowskiego w Instytucie
Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Zakład Geografii
Religii. Podejmowane studia dotyczą skali makro (pielgrzymki
na świecie i we wszystkich religiach) jak też Polski, poszcze­
gólnych regionów (zwłaszcza Karpaty) i ośrodków (szcze­
gólnie Jasna Góra-Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska
i Kraków-Łagiewniki). Od 1995 roku Zakład wydaje periodyk
naukowy „Peregrinus Cracoviensis" (do połowy 2006 roku 16
zeszytów), jedyne o takim charakterze czasopismo w Europie.
W latach 1994-2001 w Instytucie Geografii i Gospodarki
Przestrzennej UJ funkcjonowało interdyscyplinarne „Konwer­
satorium Pielgrzymkowe".

Pielgrzymki w Polsce w 2003 r. (źródło: A. Jackowski, 2005)

synkretyzmu między rodzimą

religią prekolumbijską a kato­
licyzmem. Często powstanie
miejsca pielgrzymkowego
było wynikiem „transferu

świętości" z innych obszarów
czy miejscowości. Przykła­
dowo można tu wymienić
w katolicyzmie: Walshin-
gham (Anglia) czy Loreto
(Włochy; „transfer" z Ziemi
Świętej), Imocigaura na wy­
spie Goto (Japonia; „transfer"
z Lourdes), Doylestown (USA)

i Berrima (Australia; „transfer"
z Jasnej Góry), liczne tzw.

„małe Sikoku" („transfer"
z wyspy Sikoku; Japonia)
w buddyzmie czy miej sca piel­
grzymkowe hinduizmu w USA

i Trynidad-Tobago („transfer"
z Indii). Na niektórych ob­

szarach miejsca święte two­

rzą swego rodzaju „systemy
pielgrzymkowe". Szczególnie

widoczne jest to w Indiach i Japonii.

Jako zjawisko religijno-społeczne pielgrzymki podlegały

stałej ewolucji. Na ich formy zewnętrzne miały w ciągu stuleci
wpływ uwarunkowania natury politycznej, historycznej, kulturo­
wej, a także religijnej. Niezmienna natomiast pozostawała sama

istota tych migracji, a więc chęć obcowania z sacrum. Odbywane
zbiorowo lub indywidualnie pielgrzymki stanowią bardzo rozpo­
wszechnioną i popularną formę obrzędów we wszystkich niemal
religiach świata. Odbycie każdej pielgrzymki (bez względu na jej
długość) wymaga pokonania pewnej przestrzeni sakralnej. Celem
pielgrzymki (w sensie religijnym i przestrzennym) jest dotarcie
do świętego miejsca. Miejscami, do których wędrują pielgrzymi
mogą być zarówno elementy środowiska geograficznego, jak
i obiekty stworzone przez człowieka. W pierwszym przypadku są
to na przykład święte rzeki, ich źródła i ujścia w Indiach, święte
góry w Japonii czy Chinach, święte groty w Malezji i Indiach,

święte drzewa (np. dęby germańskiego boga Donara czy figo­
wiec Ficus religiosa związany z Buddą w Bodhgaja w Indiach).

KRAKĆW-Ł^OI EWN1HI

58

ALMA MAT ER

W drugim przypadku miejsca pielgrzymkowe są zazwyczaj
związane ze świątyniami (w których na ogół znajdują się relikwie
świętych lub wizerunki bóstw), obrazami i rzeźbami, mauzoleami
i grobami świętych. Wreszcie pielgrzymki kierują się do miejsc
związanych z życiem i działalnością twórców religii (np.: Chry­
stusa w Ziemi Świętej, Mahometa w Hidżazie, Buddy w dolinie
Gangesu) oraz do siedzib centralnych władz religijnych (np.:
Lhasa w Tybecie, Rzym–Watykan, Kumm w Iranie).

Rozwój miejsca świętego zależał zawsze (i zależy nadal) od

dynamiki kultu, a przede wszystkim od autorytetu danego bóstwa
czy świętego w konkretnym środowisku społecznym. Impulsem
do pojawienia się w określonym miejscu pielgrzymek mogą być
też wydarzenia w obrębie danej religii (np. objawienia Matki
Bożej w Lourdes czy Fati­
mie). Ruch pielgrzymkowy
powodował często podejmo­
wanie przez zainteresowane
środowiska działalności go­
spodarczej związanej z tymi
migracjami. Ranga ośrodka
wyraża się zróżnicowanym
zasięgiem terytorialnym
(ośrodki międzynarodowe,
krajowe, regionalne, lokal­
ne) i społecznym. Ośrod-
ki pielgrzymkowe integrują
wiernych, przyczyniają się
do podtrzymywania tradycji
religijnych oraz wytwarzają
własną subkulturę.

Większość miejsc piel­

grzymkowych związanych
jest z określoną religią.
W niektórych jednak przypad­
kach ośrodek pielgrzymkowy
przyciąga wyznawców kilku
religii, na przykład: Jerozolima
(Izrael) – chrześcijan, Żydów,
muzułmanów; Waranami (Be-
nares–Indie) – wyznawców
hinduizmu, buddyzmu, islamu
i dżinizmu; Szczyt Adama (Sri
Lanka) – buddystów, muzuł-

Główne ośrodki pielgrzymkowe w Europie w 2003 r. (źródło: A. Jackowski, 2005)

manów, w mniejszym zakresie chrześcijan i hinduistów.

Wbrew ogólnym we współczesnym świecie tendencjom ku

sekularyzacji, w przypadku migracji pielgrzymkowych obserwuje
się od pewnego czasu ich gwałtowny rozwój. W religii katolickiej
wpływ na to miały bez wątpienia liczne Podróże Apostolskie
Jana Pawła II. Szacuje się, że w pielgrzymkach uczestniczy
obecnie kilkaset milionów osób rocznie, z tego blisko 200 mln to
chrześcijanie. Spośród pątników chrześcijańskich około 40 mln
(ponad 25 procent) wędruje do dwudziestu głównych ośrodków
pielgrzymkowych tej religii (np. do samego Lourdes około 6 mln
osób, do Częstochowy 4–5 mln osób). Podobnie 15 świętych
miejsc islamu przyciąga ponad 10 mln pielgrzymów muzułmań-
skich (z tego Mekka około 5 mln wiernych).

Pielgrzymki stanowią istotną formę przestrzennych prze-

mieszczeń ludności. Niektóre z tego typu migracji mają charakter
bardzo spektakularny. W średniowieczu były to przede wszystkim

wędrówki do hiszpańskiej Santiago de Compostela, w czasach
nowożytnych charakter taki zachowały m.in. pielgrzymki do
Mekki (

hadżdż) czy sierpniowe pielgrzymki piesze na Jasną

Górę do Częstochowy. Swoisty typ stanowią kilkuletnie niekiedy
wędrówki religijne wyznawców hinduizmu wzdłuż świętych rzek
i do świętych miast, a także pielgrzymki buddystów na wyspę
Sikoku. Długość tras pielgrzymkowych jest zróżnicowana i waha
się od kilku do kilku tysięcy kilometrów (np.

hadżdż czy wędrów-

ki pątników w Indiach). Czas ich trwania wynosi odpowiednio
od kilku godzin do kilku lat. O ile ośrodki religijne o zasięgu
regionalnym są często odwiedzane przynajmniej raz w roku,
o tyle główne centra pielgrzymkowe poszczególnych religii wierni
odwiedzają rzadziej, niekiedy tylko raz w życiu. Zróżnicowany

jest w poszczególnych re­
ligiach stopień dostępności
miejsc pielgrzymkowych
dla wyznawców innej wiary.
Największą tolerancję w za­
kresie swobodnego dostępu
do obiektów kultu notuje się
w chrześcijaństwie. Najbar­
dziej rygorystycznie nato­
miast problem ten przedsta­
wia się w przypadku islamu
(zwłaszcza w Mekce i Medy-
nie oraz świętych miastach
szyitów) a także hinduizmu
i religii Sikhów.

Główne centra piel­

grzymkowe są odwiedzane
przez wiernych z całego
obszaru wpływów danej
religii. W pewnych okre­
sach ściągają one szczegól­
nie wielu pątników. Odnosi
się to zwłaszcza do

hadż-

dżu do Mekki (odbywa się
w określonym miesiącu),
pielgrzymek do Rzymu
z okazji Roku Świętego (co
25 lat) czy wędrówek w hin­
duizmie związanych z uro­
czystościami Kumbh Mela

(co 12 lat). We wszystkich ośrodkach natężenie pielgrzymów
notuje się w ustalone dni roku (określone święta, uroczystości
ku czci świętych itp.). Okres pobytu pielgrzymów w ośrodkach
kultu jest zróżnicowany. W większości przypadków, zwłaszcza
w ośrodkach o zasięgu lokalnym i regionalnym, wynosi on 1–2
dni. W wielkich centrach pielgrzymkowych pątnicy zatrzymują
się zazwyczaj na dłużej, od kilku do kilkunastu dni. Gdy centra te
znajdują się daleko od miejsca zamieszkania pątnika, okres jego
pobytu w miejscu świętym przedłuża się często do kilku tygo­
dni, a nawet więcej. Obserwuje się to zwłaszcza w Azji (islam,
hinduizm, buddyzm).

Charakterystyczny typ omawianych migracji stanowią tzw.

„pielgrzymki specjalistyczne”. Wiążą się one z przeświadcze-
niem wiernych o cudownych właściwościach miejsc kultu. Stąd
głównym motywem przyjazdów jest modlitwa i spełnienie okre-
ślonych rytuałów (np.: picie świętej wody, kąpiel itp.), aby w ten

ALMA MATER

59

sposób wybłagać cudowne uzdrowienie. Wiara w nadprzyrodzone
właściwości świętych miejsc była i jest nadal rozpowszechniona
w większości religii.
Przypadki cudow­
nych uzdrowień są
notowane szczególnie
w chrześcijańskich
ośrodkach kultu. Do
najbardziej znanych
należą tzw. „uzdro­
wienia lurdzkie”.
W Lourdes funkcjo­
nują też trzy placówki
szpitalne (około 80 000
chorych rocznie).

Specyficzny ro­

dzaj stanowią też tzw.
„pielgrzymki zmar­
łych”. Wywodzą się
one z wiary, że po­
chowanie lub krema­
cja zwłok zmarłego

Główne ośrodki pielgrzymkowe na świecie w 2003 r. (źródło: A. Jackowski, 2005)

L Ł

Ośrodek religii

Rzym
Guadalupe*

San Gioyanni Rotondo
Lourdes"

Fatima*
Santiago de Compostela
Aparecida*
Częstochowa-Jasna Góra
Lujan*

16.

Montserrat*

Paryż-Rue du Bac*
Syrakuzy*
Medjugorje*

Bom Jesus da Łapa

Copacabana*

w świętym miejscu zapewnia zbawienie (wyzwolenie) i wejście
do Raju. Do dziś zjawisko to obserwuje się przede wszystkim
w islamie (zwłaszcza Mekka, Medyna i święte miasta szyitów)
i hinduizmie (święte miasta i święte rzeki). Wywierają one istotne
piętno w krajobrazie miejsc piel­
grzymkowych. W miastach islamu
wyraża się to rozległymi terenami
cmentarnymi, w hinduizmie nato­
miast stosami pogrzebowymi na
nabrzeżach świętych rzek.

Pielgrzymki prowadzą niekiedy

do istotnych zmian w fizjonomii
świętych miejsc. Wytwarza się
specyficzny krajobraz miejski,
w którym dominują świątynie,
mauzolea grobowce (np. stupy)
czy wieże (np. minarety, gopury),
a niekiedy też cmentarze (islam).
Charakterystyczną cechą niektó­
rych ośrodków pielgrzymkowych
jest silne wymieszanie ludności
(różnorodność ras, języków itp.).
Dzieje się tak przede wszystkim
dlatego, że część pielgrzymów po
zakończeniu wędrówki nie wraca do
miejsca swego zamieszkania, lecz
pozostaje w świętych miejscach, by
tu oczekiwać śmierci. Ma to miejsce
szczególnie w przypadku islamu
i hinduizmu.

Rola oraz miejsce Polski

w światowych migracjach piel­
grzymkowych są znaczące. Mimo
skomplikowanej historii i okre­
sów, w których stosunki polityczne
utrudniały rozwój masowych form
pobożności – zwyczaj pielgrzymo-

wania przetrwał. Polska należy do tych nielicznych krajów świata,
w których wielka aktywność pielgrzymkowa utrzymuje się nie­

przerwanie od począt-
ków państwowości.
W chwilach trudnych
stanowiły istotny czyn­
nik kształtowania się
tożsamości narodowej
Polaków. Wreszcie
pielgrzymki odgrywa­
ły zawsze ważną rolę
w pobudzaniu zainte-
resowań krajoznaw­
czych i turystycznych
Polaków.

W migracjach

pielgrzymkowych
uczestniczy 5–7 mi­
lionów osób rocznie,
a więc ponad 15 pro­
cent ludności Polski.
Obok katolików ob-

Ruch pielgrzymkowy do głównych ośrodków na świecie 2002/2003

Kraj

Osoby (tys.)

17.
18.
19.

20.

Chrześcijaństwo

Lisieux

Puebla*
Kraków-Łagiewniki
Kalwaria Zebrzydowska*
Siergijew#

Mekka
Medyna

Włochy
Meksyk

Wiochy

Francja

Portugalia
Hiszpania

Brazylia
Polska
Argentyna

Hiszpania

Francja
Włochy

Bośnia Hercegowina
Brazylia
Boliwia
Francja

Meksyk
Polska
Polska

Meszhed
Karbala
Nedżef
Kumm

Iran

Irak
Irak
Iran

Bodhgąja
Kandi

Kuszinagara

Lumbini

Buddyzm

Indie

Sri Lanka

Indie

Nepal

Hinduzim

Allahabad
Tirupati
Waranasi
Hardwar

Indie
Indie
Indie
Indie

Ise

Shintoizm

|Japonia

ośrodki kultu maryjnego

ośrodek prawosławny

rządków łacińskiego i wschodniego pielgrzymują wyznawcy
prawosławia i islamu. W przeszłości pielgrzymowali członkowie
wspólnot żydowskich, a w latach rozbiorów również polscy
protestanci. Polacy stanowią obecnie około 5 procent chrześci-

jan pielgrzymujących na świecie
i ponad 20 procent w Europie.

W Polsce rejestruje się ponad

500 sanktuariów pielgrzymkowych.
Zdecydowana większość (98 pro­
cent) ośrodków pątniczych należy
do Kościoła rzymskokatolickiego.
W ośrodkach katolickich dominują
sanktuaria maryjne – około 430,
z tego ponad 200 z koronowanymi
wizerunkami Matki Bożej.

Warto także zwrócić uwagę na

niezwyczajny w historii powszech­
nej i historii Kościoła fenomen
związany z pielgrzymkami, ja­
kim było pielgrzymowanie Ojca
Świętego Jana Pawła I I . Stało
się ono jednym z ważniejszych
wyróżników Jego pontyfikatu.
W dotychczasowej historii Kościoła
nigdy nie zdarzały się tak częste
wyjazdy papieży. Zainicjował je
dopiero Jan XXIII (Asyż, Loreto),
a podróże takie kontynuował Paweł
VI (9 pielgrzymek zagranicznych).
Ale faktyczna zmiana nastąpiła
dopiero za pontyfikatu Jana Pawła
II. Często czasy tego papieża okre-
śla się „pontyfikatem bez granic”,
a same podróże papieskie teolodzy
uznają za jeden z najważniejszych,
o ile nie najważniejszy, czynników
ewangelizacji świata.

Islam

Arabia Saudyjska

Arabia Saudyjska

12000
12000

9000
6000
5000
5000
5000
4000
4000
3000
3000
3000
2500
2000
2000
2000
2000
2000

1500
1500

5000
2000
2000
2000

1000

600

500
300
300
300

12000
10000
10000

2000

4500

(źródło: A. Jackowski, 2005)

60

ALMA MATER

Botlhga|a

Slsrgljew

Kalwaria Zebrzydowska.

Llsteu*

Kraków-Laglewnlkl

Metifugorie

Syrakuzy

Paryź-Rue du Bac

Montserrat

Lu|an

..;. va Góra

Aaaradila

Santiago de CompogtEla

Według oficjalnych do­

kumentów watykańskich
w okresie swojego ponty­
fikatu Ojciec Święty Jan
Paweł II odbył w sumie 104
pielgrzymki zagraniczne,
odwiedzając ponad 130
krajów i blisko 630 miejsco­
wości (w wielu przebywał
kilka razy). Pierwszą była
pielgrzymka do Ameryki
Łacińskiej (Dominikana,
Meksyk, wyspy Bahama,
w styczniu 1979 roku),
ostatnią podróż do Lourdes
(15–16 sierpnia 2004 roku).
Do niektórych krajów piel-
grzymował kilkakrotnie
(m.in. do Polski 8 razy).
Statystycy wyliczyli, że
łączna długość przemierzo­
nych przez Niego szlaków
pielgrzymkowych wyniosła
około 1 mln 300 tys. km, a więc trzykrotnie przekroczyła dystans
między Ziemią a Księżycem. Odpowiada to również prawie trzy­
dziestokrotnemu okrążeniu Ziemi wokół równika. Poza Włochami
Papież spędził łącznie 588 dni. Należy w tym miejscu przypo-
mnieć, że oprócz pielgrzymek zagranicznych Jan Paweł II odbył
około 145 podróży na terenie Włoch. W sumie więc Papież spędził

Falima

Lourdes

San Glowanni Rolondo

Waranasi

Allghabad

Guadalupe

Rzym

6000 flOM

rys. osób

ośrodafc

i 1 rzymsko-katolicki [TTTT1 prawosławie I I islam

Ruch pielgrzymkowy w ważniejszych ośrodkach kultu religijnego na świecie w 2003 r.
(źródło: A. Jackowski, 2005)

w podróżach ponad dwa
lata swego pontyfikatu.
Dodajmy też, że jako
biskup Rzymu nawiedził
ponad 300 parafii Wiecz­
nego Miasta.

Na główne uroczy­

stości z udziałem Papieża
przybywały setki tysięcy,
a nawet miliony pątni-
ków, niekiedy z regionów
i krajów znacznie oddalo­
nych od miejsca spotkania.
Wszystkie miejsca pobytu
Jana Pawła II stawały się
w danym dniu, w danym
momencie, najważniej-
szym centrum pielgrzym­
kowym świata. Ich wy-
różnikiem była niewąt-
pliwie towarzysząca im
niepowtarzalna atmosfera,
rzadko spotykana podczas

innych uroczystości religijnych. W Polsce okresu komunistycznego
pielgrzymki papieskie dawały wszystkim poczucie siły i wzajemnej
solidarności. Zawsze dodawały sił, by przetrwać ciężkie czasy.

Antoni Jackowski, Izabela Sołjan,

Elżbieta Bilska-Wodecka

buddyzm

PROBLEMY WIELKICH MIAST ŚWIATA

W

spółczesną fazę rozwoju cywilizacji cechuje szybka urbanizacja.
Od początku XIX wieku liczba ludności świata wzrosła sze-

ściokrotnie, a zaludnienie miast ponad
stukrotnie. Wśród 6,4 mld ludzi miesz­
kańcy miast stanowią już połowę. Ten
gwałtowny przyrost ludności miejskiej
dokonał się g łównie za sprawą migracji
z terenów wiejskich, a w przypadku
miast Australii i Ameryki Północ­
nej – także napływu emigrantów
z Europy. Do szybkiego przyrostu
ludności w miastach Azji, Afryki
i Ameryki Łacińskiej przyczynił się
też wysoki w II połowie XX wieku
przyrost naturalny.

Wzrost ten nie dotyczył wszyst­

kich miast. Najszybciej wzrastały

1. Nowe budownictwo w centrum Berlina (Potsdamer Platz)

w XX wieku duże miasta, w tym

ośrodki przemysłowe, a po 1950 roku – miasta o bardziej złożonej
strukturze gospodarki (wielofunkcyjne) oraz stolice, a zwłaszcza
ośrodki o znaczeniu międzynarodowym. W konsekwencji nierów-

nomiernego przestrzennie rozwoju wielkich miast lista największych
z nich zmieniła się, zmieniło się też pojęcie „wielkiego miasta”.

Za wielkie uznaje się w Polsce

miasto powyżej 100 tysięcy ludności
– w 2003 roku było ich u nas 40,
a w całym świecie dziesiątki tysięcy.
Roczniki Statystyczne GUS od lat
publikują wykazy miast milionowych
– ostatni taki spis, z 2004 roku, zawie­
rał 204 miasta, przy czym były to już
tylko ośrodki co najmniej dwumilio­
nowe. Ponadto rozwój ludnościowy
i gospodarczy wielkiego miasta nie
zatrzymuje się na jego administracyj­
nej granicy, nb. rozszerzanej od czasu
do czasu (w Krakowie po 1950 roku
miało to miejsce trzykrotnie) – pod­
miejskie wsie i miasteczka wiążą się

coraz silniej z głównym ośrodkiem, tworząc układ zwany „aglomera-
cją” lub „zespołem miejskim”. Wspomniane spisy z Roczników GUS
podają więc dla większości wielkich miast po dwie liczby ludności:

ALMA MATER

61