Święta Przestrzeń: Świątynia, Pałac, „ Środek Świata”
Kratofania - termin używany na określenie zjawiska przejawiania się w świecie sacrum jako mocy;
hierofania [gr. hierós ‘święty’, phaínein ‘ukazywać’], termin oznaczający zjawisko przejawiania się świętości (sacrum) w świecie;
140. Hierofanie i powtarzanie
Ktatofania i hierofanta przemieniają miejsce, w którym się rozwijają; miejsce to dotychczas świeckie, staje się miejscem sakralnym.
Przyroda pod wpływem ktatofania i hierofanta staje się nabrzmiała mitami.
U tubylców miejsce święte nie występuje nigdy jako zjawisko odosobnione. Jest ono zawsze częścią kompleksu składającego się z elementów roślinnych lub zwierzęcych, których jest bardzo dużo w zależności od pór roku, z mitycznych herosów, którzy tam żyli, przebywali i tworzyli, a często tamże się wcielali, z obrzędów które okresowo są w tych miejscach odprawiane, i wreszcie z przeżyć, które wzbudza całość tych zjawisk.
Totemiczny środek miejscowy (wg Radcliffe-Browna)podstawowy punkt wyżej wymienionego kompleksu. W większości przypadków można stwierdzić bezpośrednią więź między ośrodkami totemicznymi, a niektórymi mitycznymi postaciami, które żyły na początku czasów i które wówczas tworzyły owe totemiczne ośrodki. Miejsce pierwotnych objawień: człowiek zostawał wtajemniczany jak ma się odżywiać i zapewniać sobie ciągłość środków do życia. Wszystkie rytuały spożywania stosowane w ramach obszaru sakralnego i ośrodka totemicznego są tylko naśladowaniem i tworzeniem gestów, które czyniły mityczne istoty.
Przestrzenie sakralne mają jedną wspólną cechę: zawsze istnieje określony obszar, który umożliwia zetknięcie się czy połączenie z sacrum.
Odczuwana przez rdzennych Australijczyków potrzeba zachowania kontaktu z przestrzenią hierofaniczną jest potrzebą religijną; wynika ona tylko z pragnienia zachowania bezpośredniego kontaktu z określonym „ośrodkiem”, który jest źródłem świętości.
Skały, źródła, jaskinie czczone w czasach prehistorycznych w rozmaitych postaciach nadal są czczone przez narody chrześcijańskie czasów nowożytnych – przechodzi jakby w spadku z jednego plemienia na drugie.
141. Konsekracja przestrzeni
Człowiek nie wybiera przestrzeni świętej, a ją odkrywa – przestrzeń święta mu się objawia.
Objawienie dokonuje się niekoniecznie za pośrednictwem konkretnych form hierofanicznych, ale niekiedy za pomocą tradycyjnej techniki, wywodzącej się z określonego systemu kosmologicznego i opierającej się na nim.
Jednym ze sposobów odszukania miejsc świętych jest tzw. Orientatio
Nie tylko świątynie wymagały uprzedniej konsekracji miejsca, ale również budowa domu zakłada analogiczne przekształcenie świeckiej przestrzeni.
Zwierzęta mające szczególne znaczenie, gdy chodzi o wybór miejsca na osiedla ludzkie: Obecność lub brak mrówek, myszy itp. Uchodzi nieraz za rozstrzygający znak hierofaniczny. Czasami puszcza się wolno byka i po paru dniach idzie się go szukać. Miejsce na którym się go znalazło zostaje wybrane do budowy miasta.
Wszystkie sanktuaria są uświęcone przez jakąś teofanię. Należy ją również stosować do osiedli pustelników lub świętych i w ogóle do każdego miejsca zamieszkanego przez ludzi.
Wg legendy marabut, który założył El-Hemel w końcu XVI wieku zatrzymał się koło źródła, żeby spędzić noc. Wbił tam badylek, a rano chcąc wyruszyć dalej zobaczył, że badylek zakiełkował i zapaczkował. Uznał to za wole boską i się tam osiedlił.
Ogrodzenie, mur lub krąg z kamieni, które otaczają świętą przestrzeń, należą do najdawniejszych znanych nam struktur architektonicznych sanktuariów. Ogrodzenie oznacza ciągłą obecność kratofanii lub hierofanci wewnątrz miejsca ogrodzonego, ponadto zaś ma ochraniać człowieka nie wtajemniczonego przed niebezpieczeństwie, które mogłoby mu zagrażać w przypadku niebezpiecznego przekroczenia granicy.
Sacrum jest niebezpieczne dla tego kto się z nim styka bez odpowiedniego przygotowania. Stąd niezliczone obrzędy i przepisy (bose nogi itp.) dotyczące wstępowania do świątyni.
Mury miasta zanim stały się konstrukcjami o charakterze militarnym, miały znaczenie obrony magicznej, albowiem pośrodku przestrzeni „chaotycznej”, zaludnionej demonami i upiorami, wydzielają enklawę, przestrzeń zorganizowaną, „uporządkowaną”, posiadającą centrum. Aby wzmocnić mury miasta zbierała się ludność i z procesją obchodziła mury miasta.
Krąg magiczny ma za zadanie rozgraniczyć dwa niejednorodne obszary.
142. „Konstrukcja” przestrzeni świętej
Ołtarze, sanktuaria są zbudowane według przepisów tradycyjnych kanonów, ale ta „konstrukcja” opiera się ostatecznie na pierwotnym objawieniu, które okryło archetyp sakralny przestrzeni, skopiowany następnie i odtwarzany nieskończoną ilość razy przy wznoszeniu każdego nowego ołtarza, każdej nowej świątyni czy nowego sanktuarium.
Przykład: irańskie maga, nawiązuje do wyrazu maja który oznacza akty oczyszczenia w poświęconym obszarze dziesięciu rowów, i dopatruje się w maja miejsca świętego, z którego usuwa się wszelką nieczystość i w którym zachodzi możliwość łączenia się ziemi z niebem. W tym właśnie obszarze, wyraźnie wyodrębnionym, urzeczywistnia się doświadczenie grupy, którą Nyberg określa mianem „wspólnoty Gatha”.
Przykład 2: Wzniesienie wedyjskiego ołtarza: zastosowanie podwójnego symbolizmu. Z jednej strony konstrukcja ołtarza ujęta jest na modłę stworzenia świata. Woda, w której urabiano glinę, utożsamia się z wodą pierwotną, glina zaś, która wiąże fundamenty ołtarza, ma być podobieństwem ziemi, boki ołtarza odpowiadają powietrzu itd. Z drugiej strony wznoszenie ołtarza odpowiada symbolicznej integracji czasu, „materializacji czasu w bryle ołtarza”. „Ołtarz ognia stanowi rok… Noce stanowią kamienie ogrodzenia, a jest ich 360, bo jest 360 nocy w ciągu roku. Dnie stanowią cegły jadżusmati, gdyż jest ich 360, a dni w ciągu roku jest 360. Ołtarz staje się w ten sposób mikrokosmosem istniejącym w przestrzeni mistycznej i w czasie mistycznym, jakościowo różnych od przestrzeni świeckiej i czasu świeckiego. Kto mówi o budowie ołtarza, ten mówi jednocześnie o powtórzeniu kosmogonii.
Przykład 3: konstrukcja mandali. Wyraz ten oznacza krąg. Tybetańskie tłumaczenie oddaje go jako „centrum” lub jako „ to co otacza”. Mandala składa się z szeregu kół wpisanych w kwadrat. W środku tej geometrycznej figury, wyznaczanej na ziemi za pomocą kolorowej nitki lub rozsypanej, zabarwionej mąki ryżowej, tworzy się podobizny różnych bóstw tantryckich. Wtajemniczenie neofity polega zasadniczo na wstępowaniu do poszczególnych stref lub płaszczyzn mandali. Odpowiednik pradakriszny, ceremoniału polegającego na obejściu świątyni lub sakralnego pomnika, albo na inicjacji przez rytualne wejście do labiryntu.
Świątynie wzniesione pod wpływem doktryn tantryckich wyobrażają symbolicznie cały wszechświat: ich piętra lub tarasy utożsamiają się z „niebiosami: lub płaszczyznami kosmicznymi. W pewnym sensie każda z nich odtwarza górę kosmiczną, tzn. uważa się ją za wzniesioną „ w środku świata”. Ów symbolizm środka wiąże się również ze wznoszeniem miast lub domów.
Środkiem jest każda przestrzeń poświęcona, tzn. obszar, w którym mogłoby występować rozerwanie płaszczyzny między niebem a ziemią.
Według licznych tradycji stworzenie świata rozpoczęło się w jakimś środku, przeto i wznoszenie miasta musi odbywać się wokół określonego środka.
Przykład: Romulus po przeoraniu głębokiej bruzdy i wypełnieniu jej owocami zakrywa ją ziemią, wznosi nad nią ołtarz i wyznacza pługiem wał ochronny. Bruzda była światem i – jak zauważył Plutrach – nadano bruździe tak jak całemu wszechświatowi miano mundus. Ten mundur był miejscem przecięcia trzech płaszczyzn kosmicznych.
Wznoszenie nowego miasta jest odtworzeniem stworzenia świata. Istotnie w miejscu rytualnie wybranym i uświęconym wznosi się ogrodzenie w kształcie koła lub kwadratu o czterech otworach odpowiadających czterem stroną świata. Miasta są kopią wszechświata.