Psychologiczne aspekty

Psychologiczne aspekty

niektórych patologii

niektórych patologii

społecznych i metody

społecznych i metody

przeciwdziałania

przeciwdziałania

Uzależnienia i nadużywanie

substancji psychoaktywnych

Zachowania nałogowe – główny

problem zdrowia psychicznego

współczesnych społeczeństw

• Najczęstsze

jest

nadużywanie

substancji

psychoaktywnych,

powodujących

zmiany

w

funkcjonowaniu psychicznym, tj. alkohol, nikotyna, leki
uspokajające, konopie, amfetamina, opiaty.

• Zaburzenia psychiczne związane z nadużywaniem lub

uzależnieniem od substancji psychoaktywnych wyróżniane
przez DSM-IV:

 zaburzenia spowodowane uzależnieniem od substancji

psychoaktywnych (tolerancja i objawy odstawienia)

 zaburzenia spowodowane nadużywaniem substancji

psychoaktywnych.

Zespó

Zespó

ł

ł

uzale

uzale

ż

ż

nienia

nienia – kryteria

diagnostyczne

a) silne pragnienie lub poczucie przymusu zażycia

substancji

b) trudności w kontrolowaniu zachowania związanego z

zażywaniem substancji (rozpoczynanie, kończenie, ilość)

c) fizjologiczne

objawy

odstawienia

(tzw.

zespół

abstynencyjny)

d) tolerancja

e) zaniedbywanie

innych

źródeł

przyjemności

lub

zainteresowań (np. aktywności zawodowej, uczestnictwa

w życiu rodzinnym)

f)

zażywanie mimo wyraźnych dowodów szkodliwych

następstw fizycznych i psychicznych

Zaburzenia spowodowane

nadużywaniem substancji

nadużywaniem substancji

psychoaktywnych

psychoaktywnych

– kryteria

diagnostyczne według DSM IV

Jeśli w ciągu ostatnich 12 miesięcy występuje co

najmniej 1 z poniższych problemów:

a)

nawracające używanie substancji powoduje

niepowodzenia w pełnieniu niektórych ról i

obowiązków

b)

nawracające używanie substancji w sytuacjach, w

których stwarza to fizyczne zagrożenie

c)

powtarzające się konflikty z prawem wynikające z

używania substancji

d)

stałe używanie mimo utrzymujących się problemów

społecznych lub interpersonalnych

e)

jednostka nie spełnia kryteriów kwalifikujących do

diagnozy „uzależnienia”

Rozwój uzale

Rozwój uzale

ż

ż

nienia: kiedy jest si

nienia: kiedy jest si

ę

ę

na

na

najlepszej drodze do uzale

najlepszej drodze do uzale

ż

ż

nienia?

nienia?

Wczesne sygnały

Wczesne sygnały

ś

ś

wiadcz

wiadcz

ą

ą

ce o istnieniu

ce o istnieniu

problemu alkoholowego

problemu alkoholowego

• Częste pragnienie alkoholu (np. chęć napicia się

po pracy, dbanie o zapasy alkoholu)

• Zwiększone spożycie alkoholu – stopniowy,

systematyczny wzrost spożycia (jednostka czuje
się

tym

zaniepokojona,

zaczyna

kłamać

umniejszając ilość spożywanego alkoholu)

• „Przerwy w życiorysie”

• Picie w godzinach rannych

Wpływ substancji

Wpływ substancji

psychoaktywnych na organizm

psychoaktywnych na organizm

człowieka

człowieka

• Fizyczne i psychiczne „krótkofalowe” skutki picia

alkoholu: różnica między działaniem dawek
niewielkich i dawek dużych

– Dawki niewielkie stymulacja komórek OUN i

uaktywnienie obszarów „przyjemności” w mózgu –
uwalnianie podobnych do opium tzw. endogennych opioidów
(m.in. endorfiny)

euforia

– Dawki duże osłabienie pracy mózgu, hamujące

działanie kwasu glutaminowego, obniżenie działania
neuroprzekaźników upośledzenie zdolności uczenia się,
osłabienie procesów umysłowych, obniżenie samokontroli,
rozhamowanie behawioralne (uleganie impulsom)

Wpływ substancji psychoaktywnych

Wpływ substancji psychoaktywnych

na organizm człowieka

na organizm człowieka

cd

cd

• Efekty różnej zawartości alkoholu we krwi – różnice indywidualne i

sytuacyjne

– 0,3 ‰

(

0,3 promila) – rozproszona uwaga

– 0,8‰

(0,8 promila) – pobudliwość, upośledzenie koordynacji ruchowo-

wzrokowej, obniżony krytycyzm

– 1 ‰ (1 promil) – zaburzenia koordynacji mięśni, mowy, wzroku i procesów

myślowych

– 1,5‰

(

1,5 promila) - zaburzenia równowagi, błędy w logicznym myśleniu,

opóźnienie czasu reakcji, agresywność, brawura

– 2‰ – zaburzenia mowy, senność, obniżenie kontroli zachowania i poruszania

się

– 4‰ – senność, możliwość zapadnięcia w śpiączkę
– 5 ‰ (5 promili) – utrata przytomności
– 5,5 ‰ (5,5 promili) - śmierć

• Działanie alkoholu na „obszary nagrody” w mózgu – wydzielanie

wewnętrznych opioidów – zachęta do dalszego używania (wzmocnienie

pozytywne)

Nast

Nast

ę

ę

pstwa długotrwa

pstwa długotrwa

ł

ł

ego

ego

spo

spo

ż

ż

ywania alkoholu – fizyczne i

ywania alkoholu – fizyczne i

psychiczne

psychiczne

• Następstwa fizyczne

– Marskość wątroby
– Choroby żołądka
– Uszkodzenie mózgu
– Psychozy alkoholowe
– Wyniszczenie organizmu

• Następstwa psychiczne

– Przewlekłe zmęczenie
– Drażliwość
– Depresja
– Obniżenie poczucia własnej wartości
– Degradacja osobowości
– Wypadanie z ról społecznych

Mechanizmy uzale

Mechanizmy uzale

ż

ż

nienia

nienia

Czynniki

biologiczne

Czynniki

społeczne

Czynniki

psychologiczne

określony okres
picia

Mechanizmy uzale

Mechanizmy uzale

ż

ż

nienia

nienia

-

-

cd

cd

• Uzależnienie

–

skutek

intensywnego

psychofarmakologicznego

oddziaływania

zażywanej substancji (mechanizm nagrody i
warunkowania klasycznego, wzrost tolerancji),
wzmacniany przez doświadczenia wewnętrzne
i interpersonalne towarzyszące piciu.

• Aktywizacja tych mechanizmów pod wpływem

negatywnych stanów emocjonalnych, stresu
oraz okoliczności zewnętrznych.

Najcz

Najcz

ę

ę

stsze okoliczno

stsze okoliczno

ś

ś

ci

ci

zewn

zewn

ę

ę

trzne aktywizuj

trzne aktywizuj

ą

ą

ce

ce

uzale

uzale

ż

ż

nienie

nienie

• stres
• zaburzone relacje społeczne
• negatywne

konsekwencje

picia

z

przeszłości

Doświadczenia wewnętrzne sprzyjające

Doświadczenia wewnętrzne sprzyjające

uzależnieniu

uzależnieniu

wg Mellibrudy

wg Mellibrudy



  

mechanizm nałogowego regulowania emocji

•  

stres wzmacniany jest przez negatywne skutki picia

•   

siła pragnienia picia jako skutek dążenia do uśmierzenia przykrych stanów jak i

pokusy osiągnięcia przyjemności

• siła pragnienia powoduje zniekształcenia poznawcze, zawężenie świadomości,
koncentrację na alkoholu

mechanizm iluzji i zaprzeczania

Dysonans między informacjami o szkodach powodowanych przez picie a
sygnałami zapotrzebowania na pozytywne efekty picia

redukcja dysonansu

przez zaprzeczanie informacji o szkodach  utrwalenie się myślenia magiczno-

życzeniowego, działającego bez udziału świadomości  pozytywna wizja życia z

piciem

mechanizm rozpraszania, rozdwajania i „wydrążenia” Ja

·

  

rozmywanie się poczucia Ja w stanach zmienionej świadomości – osłabienie

spoistości Ja;
·

  

utworzenie się biegunowych wersji Ja: „potężne i wszechmocne pijane Ja”

oraz „bezsilne, grzeszne i bezwartościowe upadłe Ja”
·

      

rozdarcie świadomości między tymi stanami Ja

·

   

utrata wpływu na własne życie i pragnienie kontroli nad własnymi stanami

wewnętrznymi przez picie
·

  

brak integrującego centrum Ja – próżnia psychiczna (brak stabilnego Ja,

koordynującego działania (Kohut) – brak mocy wykonawczej postanowień o
zaprzestaniu picia.

Terapia uzale

Terapia uzale

ż

ż

nienia od

nienia od

alkoholu

alkoholu

1.

Farmakologia – najnowsze leki działające na układy

specyficznych neuroprzekaźników lub blokujące

receptory opioidowe (np. akamprozat, naltrekson)

1.

Terapia psychologiczna – przykładowe modele:

•

ruch AA – program 12 kroków

•

model Minnesota – współpraca z ruchem AA

•

trening umiejętności zaradczych Montiego (teoria

uczenia się)

•

terapia poznawcza (Beck i współpracownicy)

Jaki rodzaj terapii jest

najbardziej efektywny?

Wyniki badań – każdy rodzaj terapii
jest lepszy niż nic, najmniej
efektywna jest terapia oparta o
zasady AA.

Terapia poznawcza

Terapia poznawcza

Aarona

Aarona

Beck

Beck

a

a

Najczęstsze przekonania wywołujące

pragnienie brania lub/i picia to między

innymi:

• ”Alkohol jest niezbędny, aby nie stracić psychicznej lub

emocjonalnej równowagi”.

• ”Alkohol poprawia zdolności społeczne i intelektualne”.
• ”Prawdziwą przyjemność i odprężenie można osiągnąć tylko

poprzez picie alkoholu”.

• ”Dzięki piciu (braniu) ma się więcej energii i można więcej

dokonać”.

• Oczekiwanie efektów uspakajających.
• Oczekiwanie, iż po wzięciu najlepiej zniknie nuda, lęk,

napięcie i depresja.

• Przekonanie, że głód substancji, jeśli mu się nie ulegnie,

będzie wzrastać i powodować coraz to gorsze samopoczucie.

Psychologiczne aspekty

Psychologiczne aspekty

niektórych patologii

niektórych patologii

społecznych i metody

społecznych i metody

przeciwdziałania

przeciwdziałania

Biologiczne i psychologiczne

Biologiczne i psychologiczne

uwarunkowania

uwarunkowania

przest

przest

ę

ę

pczo

pczo

ś

ś

ci

ci

Biologiczne i psychologiczne

Biologiczne i psychologiczne

uwarunkowania przest

uwarunkowania przest

ę

ę

pczo

pczo

ś

ś

ci

ci

• Różne rodzaje przestępstw – i różna w nich rola

czynników psychologicznych (np. przestępstwa
przeciw mieniu a przestępstwa z użyciem
przemocy)

• Rola czynników genetycznych i środowiskowych –

badania nad bliźniętami i badania adopcyjne
(badania duńskie – najwyższa częstość zachowań
przestępczych u synów, których zarówno rodzice
biologiczni jak i adopcyjni są przestępcami

Interakcja wpływu genotypu i

środowiska na zachowania

przestępcze

(duńskie badania adopcyjne)

Procent adoptowanych synów skazanych za

przestępstwa w zależności od tego, czy rodzice
adopcyjni i biologiczni byli, czy nie byli,
przestępcami

0

5

10

15

20

25

30

A P

A np.

Adopcyjni rodzice

B np.
B P

Zaburzenia osobowo

Zaburzenia osobowo

ś

ś

ci a

ci a

zachowania przest

zachowania przest

ę

ę

pcze

pcze

• Zaburzenia zachowania – są ograniczone

jedynie do okresu dorastania

• Osobowość antyspołeczna (zaburzenie to

może trwać całe życie): brak wyrzutów
sumienia i lojalności wobec kogokolwiek;
fałszywe, agresywne, antyspołeczne
zachowanie; impulsywność; wybuchowość:
agresywność; nieodpowiedzialność.

Zaburzenia osobowo

Zaburzenia osobowo

ś

ś

ci a

ci a

zachowania przest

zachowania przest

ę

ę

pcze

pcze

cd

cd

• Osobowość psychopatyczna

- zaburzenie osobowości

cechujące się m.in. skłonnością do manipulowania innymi,

niekontrolowaną

agresywnością,

patologicznym

kłamaniem,

powierzchownym urokiem, amoralnością, zanikiem uczuciowości

wyższej, brakiem poczucia lęku i winy przy łamaniu zasad

moralnych, brakiem strachu, brakiem więzi z innymi, brakiem

samokrytycyzmu, nieliczeniem się ze skutkiem własnego

postępowania, niewspółmierną reakcją na alkohol, działaniem na

szkodę siebie samego, narcyzmem, niezdolnością do empatii oraz

doświadczania żalu, skruchy, wyrzutów sumienia, wstydu.

• Dwa wymiary psychopatii:

– afektywny-interpersonalny (brak wyrzutów sumienia, brak

empatii, bezwzględność, egoizm, wykorzystywanie innych)

– zaburzenia zachowania, tj. agresja wobec ludzi lub zwierząt,

oszustwa, impulsywność, wybuchowość, brak odpowiedzialności

Częstość występowania osobowości

antyspołecznej i psychopatycznej

wśród przestępców i w populacji

ogólnej (osoby w wieku 13-30 lat)

Ź

ródło: Plomin, i in., 2001

Mężczyź

ni

Kobiety

Przestępcy

Populacja

ogólna

Przestępcy

Populacja

ogólna

40%

8%

4%

1%

Cechy temperamentu a zachowania

Cechy temperamentu a zachowania

agresywne i przest

agresywne i przest

ę

ę

pcze

pcze

• podwyższony poziom tzw. „poszukiwanie nowości” (cecha

związana z zaburzeniami w przekaźnictwie dopaminy)

• wymiar psychotyczności w teorii temperamentu Eysencka

(psychopatia pierwotna); samotność, nieufność, dziwaczność, zimno,
brak uczuć, poszukiwanie mocnych wrażeń, niezważanie na
niebezpieczeństwa, agresywność, brak rozsądku

• psychopatia wtórna wg Eysencka – wysoka ekstrawersja i wysoka

neurotyczność (labilność i nadpobudliwość emocjonalna, upośledzenie
uczenia się lęku w sytuacjach przekraczania prawa) – najwyższe wyniki
E i N – sprawcy gwałtów i czynów chuligańskich (Pospiszyl, 1973);

• Badania Gierowskiego – sprawców zabójstw cechuje wysoki poziom

neurotyczności;przy czym

zabójcy

z motywów

seksualnych

wysoka Introwersja

zabójcy

z motywów

rabunkowych i

poczucia krzywdy

wysoka Ekstrawersja

Cechy osobowo

Cechy osobowo

ś

ś

ci

ci

 Badano głównie poziom agresywności – który

jest szczególnie wysoki u sprawców zabójstw i
często współwystępuje z lękiem, niską
samooceną.

 Uwaga: nie wszyscy sprawcy zabójstw są

agresywni - wg badań Gierowskiego (1995)
30% zabójców cechował brak agresji jako
cechy dyspozycyjnej.

Zaburzenia organiczne O

Zaburzenia organiczne O

ś

ś

rodkowego

rodkowego

Uk

Uk

ł

ł

adu Nerwowego i obni

adu Nerwowego i obni

żo

żo

ny

ny

poziom inteligencji

poziom inteligencji

 Np. zabójcy motywowani poczuciem krzywdy i

urazy, poczuciem zagrożenia – cechują się
częściej uszkodzeniami OUN niż zabójcy z
motywów urojeniowych.

 Przestępcy agresywni – częste występowanie

dysfunkcji kory czołowej, płatów skroniowych i
układu limbicznego.

Choroby psychiczne

Choroby psychiczne

i alkoholizm

i alkoholizm

a zachowania przest

a zachowania przest

ę

ę

pcze

pcze

 Częstość popełniania przestępstw jest

taka sama wśród chorych psychicznie
jak w populacji osób zdrowych.

 Około 90% przestępstw z użyciem

przemocy

popełnianych

jest

pod

wpływem alkoholu.

Zaburzenia socjalizacji a

Zaburzenia socjalizacji a

zachowania przest

zachowania przest

ęp

ęp

cze

cze

C

zynniki wpływające na

kształtowanie się osobowości

antyspołecznej

 odrzucenie przez rodziców,
 brak umiejętności rodzicielskich,
 niekonsekwentnie stosowane kary fizyczne,
 przemoc fizyczna w rodzinie,
 wykorzystywanie seksualne,
 maltretowanie,
 wzory agresywnego/antyspołecznego

zachowania w rodzinie i wśród rówieśników.

Teoria kontroli Recklessa jako teoria

Teoria kontroli Recklessa jako teoria

wyja

wyja

ś

ś

niaj

niaj

ą

ą

ca etiologi

ca etiologi

ę

ę

przest

przest

ę

ę

pczo

pczo

ś

ś

ci

ci

Czynniki

wpływające na

„zarażanie się”

przestępczością

Popychacz
e

motywy
wewnętrzne;
poglądy;
zaburzenia
emocjonalne;
Agresywność
,
itp.

Pociągacz
e

warunki

społeczne:
np. wzorce
zaspakajania
potrzeb i
aspiracji,
normy społ.

adekwatny obraz siebie; jasno
sformułowane cele życiowe; realistyczny
poziom aspiracji; odporność na frustrację;
identyfikacja z normami moralnymi i
prawnymi

Czynniki

zapobiegające

zarażaniu się

przestępczością

Kontrola

zewnętrzna

Samokontrola

kształtowana

przez

socjalizację