ALKOHOL A PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

Przestępczość nieletnich jest jednym z bardziej nagłośnionych w ostatnich latach zjawisk. Kolejne tygodnie przynoszą nowe wiadomości o brutalnych przestępstwach, dokonanych przez młodzież, a niejednokrotnie i dzieci. Każda z tych tragedii relacjonowana przez media, przynajmniej kilkakrotnie, zaprząta uwagę znacznej części społeczeństwa, wywołując poczucie zagrożenia i lawinowego wzrostu przestępczości wśród młodych Polaków. Jest to wrażenie w dużej mierze prawdziwe, choć niejednokrotnie mocno przesadzone, na co wskazują statystyki.

Dowodzi tego fakt spadku liczby najpoważniejszych przestępstw popełnianych przez nieletnich od 1996 roku.

* * *

Od wielu lat prawnicy, pedagodzy, policjanci i naukowcy zastanawiają się nad przyczynami tego zjawiska i możliwościami ograniczenia jego skali. Wysiłki te zaowocowały wieloma cennymi opracowaniami, analizującymi mechanizmy psychologiczne i społeczne sprzyjające jego eskalacji.

Jedną ze stale przewijających się tez jest wpływ, jaki wywiera spożywanie alkoholu przez młodzież, na rozwój rozmaitych zachowań dewiacyjnych, w tym działalność przestępczą. Zanim jednak przedstawię dokumentujące to wyniki badań i obecną sytuację, chciałbym zająć się kwestią prawnej terminologii.

Prawo, nie tylko karne, ustanawia cały szereg kategorii wiekowych, od przynależności do których zależy między innymi odpowiedzialność za popełnienie czynów zabronionych. W obecnym stanie prawnym wyróżniamy np.: takie grupy, jak dzieci czyli osoby przed ukończeniem 13. roku życia, nieletnich między 13. a 17. ro kiem życia i dorośli powyżej 17. roku życia. Konsekwencją tego podziału jest podleganie odpowiedzialności bądź na zasadach Kodeksu Karnego, bądź Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228). Interesująca nas grupa nieletnich podlega właśnie jej przepisom, co w konsekwencji oznacza, że nie stosu je się wobec nich kar, a jedynie środki wychowawcze i poprawcze. Celem jest więc nie odwet, sprawiedliwa odpłata, czy izolacja, a resocjalizacja i zapewnienie prawidłowego rozwoju psychofizycznego.

Cytowana ustawa przewiduje prowadzenie postępowania wobec nieletnich zarówno w związku z popełnieniem czynu przestępnego, jak i występowaniem oznak demoralizacji. Oznacza to, że spożywanie alkoholu może stać się samoistną przyczyną prowadzenia postępowania, jak i towarzyszyć innym zachowaniom.

Przy tej okazji warto wspomnieć, że problem ten dotyczy przede wszystkim chłopców, który stanowią zdecydowanie przeważającą grupę wśród nieletnich, u których stwierdzono nadużywanie alkoholu. Stosunek ten wynosi od 70% wśród podejrzanych o demoralizację, aż do 90% wśród sprawców przestępstw.

Jest to odbicie ogólnej tendencji. Warto jednak zauważyć wzrost ilości dziewcząt nadużywających alkoholu. Można się więc zastanawiać jakie są związki występowania nadużywania alkoholu przez nieletnich z popełnianiem przez nich przestępstw. Jak wskazują badania kryminologiczne, zależności te są ścisłe i wielopłaszczyznowe.

Po pierwsze, wiele przestępstw popełnianych jest przez nieletnich znajdujących się pod wpływem alkoholu. Po drugie, nadużywanie alkoholu powoduje szereg zmian osobowościowych, determinujących określone zachowania. Oznacza to, że używanie alkoholu może być zarówno przyczyną bezpośrednią, jak i pośrednią przestępczości. Ze statystyk wynika, że nieletni znajdujący się pod wpływem alkoholu stanowią znaczącą grupę sprawców. Odsetek ten jest niższy niż wśród dorosłych lecz i tak bardzo zna czący. Dla przykładu: pod wpływem alkoholu znajdowało się blisko 30% nieletnich podejrzanych o dokonanie zabójstwa i około 25% podejrzanych o gwałt w 1997 roku.

W analogicznym okresie wśród dorosłych stwierdzono blisko 54% nietrzeźwych podejrzanych o dokonanie zabójstwa i 45,4 % wśród podejrzanych o dokonanie gwałtu. W obu przypadkach można mówić o znaczącej liczbie osób znajdujących się w czasie popełnienia przestępstwa pod wpływem alkoholu. Jest więc jasne, że związek między spożywaniem alkoholu a popełnieniem przestępstwa nie był przypadkowy.

Można więc twierdzić, że spożywanie alkoholu ma wpływ kryminogenny, czego dowodzi choćby zwiększona liczba przestępstw w miejscach, w których spożywany jest alkohol i w określonych porach. Jest to efektem znanych i wielokrotnie opisywanych mechanizmów oddziaływania alkoholu na psychikę człowieka, jak i jego sytuację społeczną.

* * *

Za R. Room'em, konsekwencje nadużywania alkoholu możemy podzielić na:

• a. fizjologiczne;

• b. problemy psychologiczne i egzystencjalne;

• c. problemy wypadków;

• d. dotyczące zachowania i ról społecznych.

Stosunkowo najłatwiej wykazać wpływ bezpośredniego oddziaływania alkoholu na organizm utrata panowania, niekontrolowana agresja widoczna jest u znaczącej części nietrzeźwych wśród sprawców przestępstw z użyciem przemocy i przestępstw seksualnych.

Bezpośrednich dowodów dostarcza ją nam również zestawienia dotyczą ce sprawców wypadków drogowych. Wykazanie pozostałych rodzajów wpływu alkoholu na przestępczość wymaga jednak bardziej skomplikowanych zabiegów. Oznacza to indywidualne badanie sprawców, ich sytuacji życiowej, dalszych losów po popełnie niu przestępstwa, relacji z otoczeniem itp. Obecnie dysponujemy w Polsce bogatym materiałem świadczącym niezbicie, że nadużywanie alkoholu przez dzieci i młodzież stanowi czynnik determinujący rozwój zachowań patologicznych.

* * *

W latach osiemdziesiątych porównano 100 nieletnich sprawców przestępstw popełnionych pod wpływem alkoholu z grupą kontrolną 100 loso wowybranych. Wszyscy byli rówieśnikami, urodzonymi w 1959 roku, a więc okres badania przypadał na przedział między 21. a 26. rokiem ich życia. W badanej grupie nieletnich przestępców zdecydowana większość była karana w wieku dorosłym i zdecydowana większość nadużywała alkoholu. Z reguły osiągali oni znacznie niższe wykształcenie i tym samym status społeczny od swych rówieśników z grupy kontrolnej.

Omawiane badania dostarczają nam również wielu danych o etiologii alkoholizmu, wśród nieletnich przestępców.

Zdecydowana większość z nich pochodziła z rodzin dysfunkcyjnych, znaczące były odsetki rodzin niepełnych, z przynajmniej jednym rodzicem nałogowo pijącym, czy też z przeszłością kryminalną. W grupie kontrolnej znaczne rzadziej występowało inwalidztwo rodziców i negatywny wpływ niedostosowanego społecznie rodzeństwa. Za istotny czynnik odróżniający grupę badaną należy uznać trzykrotnie większy udział osób obarczonych niedorozwojem lub ociężałością umysłową niż w grupie kontrolnej.

* * *

Z badań przeprowadzonych przez Marię Jarosz wynika, że alkoholizm, jako dewiacja samodzielna, praktycznie nie występuje, przeważnie towarzyszy mu cały szereg innych objawów niedostosowania, takich jak: ucieczki z domu, wagary, palenie papierosów. Można powiedzieć, że spożywanie alkoholu jest jednym z elementów niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży. Jest też niestety stałym elementem większości subkultur młodzieżowych i odgrywa tam znaczącą rolę.

Picie alkoholu jest nie tylko modne, ma też funkcję inicjacyjną, świadczy o przechodzeniudo świata ludzi dorosłych, uwiarygodnia zwłaszcza w kontaktach ze starszymi kolegami. Często stanowi też przedmiot współzawodnictwa, którego wynik ma istotne znaczenie dla pozycji w grupie.

Mówiąc o grupie, trzeba też wskazać, że to właśnie grupa i uznawane w niej normy stają się wyznacznikiem postępowania nieletnich.

To właśnie ona tworzy atmosferę akceptacji dla zachowań nie uznawanych przez większość dorosłych. To wewnątrz niej dochodzi do uzgadniania usprawiedliwień dla naruszania ogólnie uznawanych wartości. Potwierdzają to badania E. Bieleckiego nad wpływem wartości na zachowania przestępcze. Autor zwraca uwagę na skłonność dostosowywania przez młodych sprawców uznawanych wartości do oczekiwań otoczenia. Świadczy to o wpływie grupy na postępowanie, a zwłaszcza liderów, którzy stanowią autorytet i często wykorzystują go, zmuszając nieletnich do popełniania czynów karalnych.

Przy tej okazji warto wspomnieć o jeszcze jednej funkcji alkoholu w odniesieniu do przestępczości, w tym nieletnich, mowa mianowicie o przełamywaniu strachu przed popełnieniem przestępstwa i redukcji napięcia po jego popełnieniu.

To picie "na odwagę" ma też znaczenie swoiście magiczne, jak toast za pomyślność.

W wielu wypadkach motywacją do popełnienia przestępstwa jest chęć zdobycia alkoholu lub środków na jego zakup, co nie musi być oczywiście dowodem uzależnienia, ale jest poważnym wskazaniem co do wartości alkoholu dla sprawców, którzy skłonni są podjąć określone ryzyko.

* * *

Przedstawione tu związki alkoholu z przestępczością nieletnich można podsumować, jako zespół czynników o zróżnicowanym charakterze, począwszy od wpływu środowiska rodzinnego, czy innych grup pierwotnych mających silny wpływ na przebieg socjalizacji nieletniego, aż po jego cechy osobnicze.

Powstaje więc pytanie: Co wobec zwiększającej się skali zjawiska i jego poważnych skutków społecznych czyni powołane do tego sądownictwo dla nieletnich?

Rozpoczynając rozważania na ten temat, warto przytoczyć obowiązującą Ustawę z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, która wyposaża sąd w takie środki jak: upomnienie, rozmaite typy nad zorów (w tym kuratorskie), obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego, naprawienia szkody, umieszczenie w zakładzie wychowawczym lub poprawczym.

Artykuł 12 cytowanej ustawy przewiduje również możliwość zastosowania wobec sprawców czynów karalnych środka w postaci umieszczenia w zakładzie leczniczym, co może być skutkiem niedorozwoju umysłowego lub stwierdzonego nadużywania alkoholu lub innych środków odurzających. Zastanawia tu jednak fakt tak wąskiego potraktowania przez ustawodawcę możliwości umieszczenia nieletnich w placówkach leczniczych dlaczego tylko sprawców czynów karalnych, a nie tych, którzy znaleźli się przed sądem z uwagi na demoralizację, której jednym z wymienionych przejawów jest nadużywanie alkoholu.

Mimo wielokrotnego podnoszenia bezsensowności tego zapisu, jak na razie, nie doszło do jego zmiany.

Znacznie bardziej postępowy pod tym względem jest obecnie obowiązujący Kodeks Karny, którego stosowa nie wobec nieletnich ma miejsce tylko w bardzo nielicznych wypadkach. W efekcie bardzo wielu nieletnich, stających przed sądem w związku z demoralizacją, nie otrzymuje pomocy, a jedynie dość nieefektywne środki nadzoru.

Można więc powiedzieć, że dla wielu z nich jest to początek prawdziwej kariery przestępczej i zaprzepaszczona szansa na terapię i uniknięcie lub wyjście z uzależnienia.

* * *

Kolejnym aspektem, świadczącym o nieskuteczności sądów w tej materii, jest ilość orzekanych środków lecz niczych nawet w odniesieniu do sprawców przestępstw.

Jak przyznają autorytety w tej dziedzinie "środki te są w praktyce nie orzekane ze względu na nikłe możliwości ich wykonania", zobaczmy więc jak wyglądają dane na ten temat. Z najnowszych dostępnych danych za 1998 rok wynika, że na 70439 orzeczonych środków wychowawczych i poprawczych tylko w 160 przypadkach orzeczono umieszczenie w zakładzie leczniczym. Dla porównania 37627 razy orzeczono nadzór kuratorski, 4119

umieszczenie w placówce wychowawczej i 2596 w poprawczej. W wielu wypadkach, z braku miejsc we właściwych placówkach, nieletni byli umieszczani w wymienionych wyżej placówkach wychowawczych lub poddawani nadzorowi kuratora lub rodziców. Nie wątpiąc w dobre intencje sądów, powątpiewam w skuteczność tych środków, podobnie jak w wymuszenie na nieletnich określonego zobowiązania (w tym powstrzymania się od spożywania alkoholu 5129 orzeczeń w roku 1998.

Tak więc w rzeczywistości nieletni, który znajdzie się przed sądem i ma problem alkoholowy, a nie może liczyć na pomoc rodziny, otoczenia, raczej nie otrzyma jej także w sądzie.

Sytuacja wobec praktycznego braku kontroli nad sprzedażą alkoholu nieletnim i coraz agresywniejszym kampaniom reklamowym staje się beznadziejna.

Picie, jako stały element wzorów kultury masowej, staje się swego rodzaju normą, a w zwalczaniu skutków tej pułapki młodzież, a szczególnie ta "trudna", często wywodząca się ze środowisk patologicznych może liczyć jedynie na łut szczęścia lub otrzeźwienie po latach przepitego życia.

Marek Łajtar

Autor jest prawnikiem i socjoloiem, doktorantem w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych UW.

Bibliografia:

1. Atlas Przestępczości 2, Warszawa 1999.

2. E. Bielecki, Wpływ wartości na zachowania przestępcze, jako przedmiot badań kryminologii, Byd goszcz 1996.

3. B. CzarneckaDzialuk: D. Wójcik, Zasady od powiedzialności nieletnich wobec kodyfikacji karnej "Państwo i Prawo" 1998 910 ( 631632).

4. B. Hołyst; Kryminologia, Warszawa 1999.

5 J. Krawczyk, Losy życiowe młodych mężczyzn, którzy w nieletniości popełnili co najmniej jedno przestępstwo pod wpływem alkoholu, "Archiwum kryminologii" T. XIX, Warszawa 1993.

6. Mąkosa M., Sosińska J., Psychospołeczne aspekty przestępczości nieletnich, "Archiwum Kryminologii" nr 29, Warszawa 1994.

7. J. Migdał, Alkoholizowanie się młodzieży szkol nej (na podstawie badań w szkołach w Bochni w la tach 1913, 1967, 1990), "Archiwum kryminologii" T. XX, Warszawa 1994.

8. Statystyka przestępstw, dokument internetowy KGP.waw.pl.

9. P. Zakrzewski., Młodociani alkoholicy po upływie 12 lat. Losy życiowe, a przestępczość, Oficyna Bibliofilów nr 8, Łódź 1996.

10. Walczak-Żochowska A., System postępowania z nieletnimi w państwach europejskich, Warszawa 1988.