Niedostosowanie społeczne a przestępczość nieletnich
„Określenia „przestępczość nieletnich” używamy bardzo często, nie zdając sobie jednak sprawy z tego, że przestępczość nieletnich nie istnieje, albowiem nieletni nie popełnia przestępstwa, gdyż [...] „dojrzałość jest jednym z istotnych warunków zdolności podmiotu do zawinienia.
Nieletniość jest zatem okolicznością wyłączającą winę, a tym samym przestępstwo.
Nieletni może zatem naruszać prawo, dopuszczać się czynów bezprawnych, które gdyby były popełnione przez dorosłych podlegałyby ukaraniu.” Cytowany autor uważa, iż pojęcie przestępczości nieletnich może być zrozumiane tylko jako pewien skrót myślowy. W takim też znaczeniu będę go używać.
Przestępczości nieletnich nie można utożsamiać ze społecznym niedostosowaniem, jest ona jednak częstym przejawem (wynikiem) niedostosowania społecznego.
Przestępca to jednostka, która dokonała czynu zabronionego przez prawo
i znalazła się w konflikcie z normą prawną. Ale o tym, czy istnieją podstawy do zakwalifikowania jej jako jednostki społecznie niedostosowanej, decydują takie czynniki jak : motywacja i częstotliwość popełniania czynów sprzecznych
z normą prawną.
Różne mogą być rodzaje i formy dokonywanych przestępstw, tak jak różny bywa stopień wykolejenia lub zaburzeń charakterologicznych. U niedo-stosowanych społecznie występują owe zaburzenia najczęściej w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia psychicznego.
Na manifestacje zewnętrzne, zachowanie i postawę nieletnich oraz czyny przestępcze, a także częstotliwość ich popełniania w środowisku otwartym rzutują w istotny sposób dewiacje osobowościowe.
Nieletni popełniają przestępstwa w wyniku nacisku ze strony innych osób zdemoralizowanych lub grupy nieformalnej o cechach aspołecznych. Mogą też mieć miejsce czyny przestępcze popełniane sporadycznie, uwarunkowane specyficzną sytuacją i nastawieniem osób ze środowiska przestępczego. Jednostka popełniająca przestępstwo po raz pierwszy - w dodatku w wyniku nacisku, przymusu lub namowy - nie musi być niedostosowana społecznie. Natomiast z litery prawa będzie odpowiedzialna za popełnienie czynu przestępczego, ponieważ naruszyła normę prawną.
Zatem okoliczności i częstotliwość popełniania czynów przestępczych,
a także ich uwarunkowania motywacyjno - sytuacyjne są istotnym kryterium do ustalenia przyczyn i przejawów dewiacji psychospołecznych, które u nieletnich najczęściej mają postać niedostosowania społecznego.
Proces postępujących dewiacji psychospołecznych
u nieletnich
W klasycznym przypadku, zanim nieletni stanie się niedostosowanym społecznie, przechodzi uprzednio trzy stadia procesu przestępczego wykole- jenia.
W pierwszym stadium występują uczucia odtrącenia, frustracji, potrzeba emocjonalnej zależności, reakcje negatywne. Funkcją ich jest zwrócenie uwagi na podmiot. Obserwuje się narastającą agresywność wobec jednego lub obojga rodziców. W tym stadium dziecko reaguje nieproporcjonalnie silnie do podniety. Cechują go reakcje impulsywne, przy czym często samo jest niezadowolone ze swego zachowania i ma poczucie winy. Zauważyć można wówczas także brak cierpliwości i wytrwałości, niemożność skoncentrowania uwagi.
Typowymi manifestacjami drugiego, bardziej zaawansowanego stadium wykolejenia się, są reakcje wrogie. Obejmują one już nie tylko rodziców, ale
i innych dorosłych - np. nauczycieli. Charakterystyczny jest bunt wobec wszelkich autorytetów. Próby zjednania sobie życzliwości nieletniego wywołują wzmożoną agresję. Dość częste są w tym stadium negatywne reakcje paradoksalne (np. agresja zwrócona przeciwko samemu sobie). Nieletni wykazują wyraźną tendencje do realizowania potrzeb poza domem rodzinnym. Bywa, iż popełniają drobne kradzieże i przejawiają skłonność do szukania kontaktów
z młodzieżą deprecjonującą uznawane powszechnie przez dorosłych wartości społeczne.
Trzecie stadium wykolejenia może mieć dwa nierzadko współwystępujące warianty. Młodzież nabierająca agresywnych nawyków na tle przeżyć frustracyjnych z reguły zasila szeregi zbiorowości, które mają charakter luźnych zrzeszeń (kręgów) uprawiających działalność zabawową. Polega ona w znacznej mierze na popełnianiu czynów uderzających w godność osobistą, zdrowie,
a nieraz i życie ludzkie.
Innym wariantem owego stadium jest grupowa działalność przestępcza. Nieletni dokonują kradzieży, włamań, rabunków, przy czym występuje tu irracjonalna chęć niszczenia przedmiotów, a jeżeli pozwalają na to okoliczności - zadawania bólu ofiarom napadu.
Czyny przestępcze przedstawione w dwóch powyższych wariantach są klasycznym przykładem przejawów niedostosowania społecznego, będącego najczęściej wynikiem: zwichniętego procesu socjalizacji, patologicznych zmian psychofizycznych lub też antagonistyczno - destrukcyjnej socjalizacji,
w przypadku, gdy dziecko wzrasta w środowisku przestępczym.
Model zdrowej osobowości a dostosowanie społeczne
Jednostka niedostosowana społecznie powinna być poddana wychowaniu resocjalizującemu, które jest celowym procesem oddziaływania w celu przysposobienia jej do pełnienia konstruktywnych ról społecznych, w sposób zgodny z oczekiwaniami.
Większość badaczy zjawiska uznaje, iż wpływ czynników społecznych na powstawanie niedostosowania społecznego jest większy niż czynników wewnętrznych (biopsychicznych). W tym aspekcie konieczne jest zaangażowanie wielu grup społecznych przy udziale różnych dziedzin naukowych w kategoriach wczesnej profilaktyki i terapii przeciwko grożącym dzieciom i młodzieży uzależnieniom oraz wykształcenia u nich odpornej osobowości.
Dla określenia zdrowej osobowości przyjmowane są różne kryteria. Istotnymi czynnikami mającymi znaczenie w kształtowaniu się osobowości są :
odpowiedzialność za siebie i innych,
świadoma czy nieświadoma motywacja w działaniu,
obiektywne czy subiektywne postrzeganie świata,
pełna lub częściowa kontrola nad swoim życiem emocjonalnym, popędowym czy kontaktami z innymi,
wzrost czy redukcja napięcia w kontaktach z otoczeniem zewnętrznym,
rola wyobraźni, a zatem i rola przeszłości i przyszłości (planów), aspiracji, programów życiowych w kształtowaniu się aktualnych form myślenia
i działania.
Według G. Allporta, zasadnicze kryteria dojrzałej osobowości pozostają
w ścisłym związku z przebiegiem kształtowania się poczucia własnej tożsamości osobowej.
Zdaniem A. Maslowa, istota ludzka ma wrodzone dążenie do samorealizacji, które umożliwia spełnianie uporządkowanych potrzeb ludzkich. Kiedy zostają zaspokojone potrzeby niższego rzędu wyzwala się motywacja do zaspokojenia potrzeby wyższego rzędu.
Samorealizacja człowieka może być osiągana w miarę zaspokajania potrzeb w następującej kolejności :
potrzeb fizjologicznych,
potrzeby bezpieczeństwa,
potrzeby przynależności i miłości,
potrzeby pozytywnej samooceny.
Aby przeciwdziałać społecznemu niedostosowaniu dzieci i młodzieży konieczne jest podjęcie takich działań, które byłyby nakierowane na kształtowanie dojrzałej, zdrowej osobowości. Według modelu Maslowa cechy takiej osobowości to :
Realistyczna percepcja rzeczywistości (zadawalająca, nie zniekształcona przez traumatyczne doświadczenia i lęki).
Akceptacja siebie, innych osób oraz otaczającego nas świata.
Spontaniczność, prostota i naturalność w stosunkach z innymi.
Koncentracja na problemach leżących poza własnym „ja”, nieksobność.
Zdrowy dystans wobec rzeczywistości wyrażający się pojawieniem potrzeby prywatności lub intymności.
Poczucie autonomii i niezależności od otoczenia fizycznego, społecznego, kulturowego.
Poczucie świeżości wrażeń napływających ze świadomości.
Doświadczenie niezwykłych szczytów, stanów olśnień, ekstaz i radości.
Uogólnione pozytywne nastawienie do wszystkich ludzi, bez uprzedzeń
i przesądów.
Zdolność do wchodzenia w związki głębokie i satysfakcjonujące z innymi ludźmi.
Demokratyczna struktura charakteru (życzliwość, szacunek dla każdego).
Odróżnianie środków od celów.
Niezłośliwe poczucie humoru.
Kreatywność.
Odporność na akulturację.
Wymienione cechy osobowości mogą stanowić podstawę do opracowywania programów wychowawczych i profilaktycznych, które będą realizowane w środowisku otwartym - w szkołach, w świetlicach.
Jednostka o zdrowej osobowości stając wobec trudnych problemów życiowych będzie szukać konstruktywnego ich rozwiązania, ponieważ znajdzie
u siebie dość siły, wytrwałości i cierpliwości. Natomiast jednostka, u której taka osobowość nie ukształtowała się, może uciekać od bolesnych emocji stosując np. środki odurzające, które zapewniają natychmiastowe zadowolenie.
Jak wiadomo, zapobieganie zjawiskom szkodliwym, czyli profilaktyka, jest znacznie bardziej ekonomiczne i skuteczne niż zwalczanie ich negatywnych skutków zarówno w skali jednostkowej jak i społecznej. zatem optymalnym rozwiązaniem byłoby takie wychowanie dzieci, które uchroniłoby je przed społecznym niedostosowaniem. Wówczas nie będą skłonne do podejmowania działań niekorzystnych dla nich samych i otoczenia. Jednakże wielu młodych ludzi w procesie socjalizacji znacznie odbiega od porządnego wzorca wychowania. Na nich to powinna się skupić uwaga specjalistów z takich dziedzin jak pedagogika, profilaktyka, resocjalizacja. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, iż „Specjalista w zakresie modyfikacji ludzkich zachowań, czy to w skali jednostkowej, czy społecznej, winien być świadomy różnorakich uwarunkowań ludzkiego zachowania i względnie swobodnie poruszać się w obrębie problematyki swoistej dla danej monodyscypliny, ale również wykraczać poza obszary wiedzy określane przez psychosocjologię czy bioantropologię. Wiedza przydatna w sterowaniu zachowaniem w prewencji społecznej jest więc siłą rzeczy wielodyscyplinarna. Intencją pedagoga, wychowawcy jest natomiast umiejętne korzystanie z tej wiedzy, tzn. zdolność przetwarzania uogólnień teoretycznych w zalecenia typu praktycznego, po uprzednim określeniu celów działania.
W procesie wychowania i reedukowania jednostek zagrożonych należy uwzględnić : teleologię wychowania, teorię wychowania, metodykę wycho- wania.
Współczesna rzeczywistość stawia młodych ludzi przed złożonymi problemami. Fakt ten powinien obligować wychowawców i osoby podejmujące się udzielania pomocy do wnikliwej analizy zaburzeń oraz wybrania stosowanych środków i metod działania. Konieczne jest odwołanie się do realizowania celów
i zadań wychowawczych będących w zasięgu możliwości intelektualnych
i emocjonalnych dziecka, oraz stopniowanie trudności w realizacji tychże celów tak, aby dziecko w pewnym momencie mogło dostrzec alternatywę między atrakcyjnymi celami, jakie oferuje wychowawca oraz „atrakcyjnością” wynikającą z zachowania antyspołecznego.
T. Hanusek : Problemy etiologii tak zwanej przestępczości nieletnich. s. 10
A. Makowski : A. Makowski : Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja. Warszawa 1994, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 72
Cz. Czapów, S. Jedlewski : Pedagogika ... [op.cit.] s. 95 - 96
A. Makowski : Niedostosowanie ... [op.cit.] s. 73
S. Górski : Metodyka resocjalizacji. Warszawa 1985, IWZZ, s. 38
H. Spionek : Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1975, PWN, s. 187
N.H. Weber : Zapobieganie uzależnieniom jako zadanie pedagogiczne. [w:] „Kwartalnik Pedagogiczny” nr 2, Warszawa 1987, s. 127
L. Pytka : Pedagogika ... [op.cit.] s. 31
Tamże, s. 31 - 34
Tamże, s. 36 - 37
L. Pytka : Pedagogika ... [op.cit.] s. 325
L. Pytka : Pedagogika ... [op.cit.] s. 13
Tamże, s. 22 - 23
Tamże, s. 12
L. Pytka : Pedagogika ... [op.cit.] s.118