NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE I JEGO ŹRÓDŁA
Termin NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE, wprowadziła (przeszczepiła
z języka francuskiego) do literatury pedagogicznej w Polsce w 1959 roku Maria Grzegorzewska. Spopularyzowała ona wśród polskiego nauczycielstwa
i różnego rodzaju działaczy społecznych określenie młodzieży niedostosowanej społecznie sformułowane przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą. Określenie to brzmi: “MŁODZIEŻ NIEDOSTOSOWANA” - to zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, metodyczno-psychologicznych
i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca
i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych. Bardzo istotną cechą dodatniego tego określenia jest położenie nacisku na zobowiązanie społeczeństwa wobec dziecka niedostosowanego społecznie, a nie na mankamenty tegoż dziecka.
Niedostosowanie społeczne - (wg. O. Lipkowskiego), to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.
Odmienne podejście do istoty problemu niedostosowania społecznego prezentuje S. Górski, który osobami NIEDOSTOSOWANYMI SPOŁECZNIE nazywa te jednostki, które:
Nie są zdolne (nie mogą) do pełnienia ról społecznych zgodnie
z oczekiwaniami wskutek niedostatków dyspozycji wykonawczych (instrumentalnych) takich, jak np. procesy orientacyjne (głusi, niewidomi), procesy intelektualne (upośledzeni umysłowo), procesy werbalno-motoryczne (przewlekle chorzy);
Nie są skłonne (nie chcą) do pełnienia ról społecznych wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec różnych oczekiwań społecznych.
Ciekawe stanowisko w sprawie określenia dzieci trudnych do wychowania zajmują M. Przetacznikowa i M. Susułowska . Twierdzą one, że “termin trudności wychowawcze, aczkolwiek rozumiany subiektywnie
i niejednoznacznie, okazuje się użyteczny, ze względu na swą funkcjonalność. Stanowiąc pomost między techniczną i niedostępną dla ogółu rodziców terminologią psychiatryczną i psychologiczną, a językiem potocznym”. Terminu tego używają zamiennie z pojęciem ,,nieprzystosowanie społeczne,, przez co rozumieją trudności przystosowawcze lżejszego stopnia. Natomiast pojęcie ,,niedostosowanie społeczne,, łącza ze zjawiskiem wykolejenia się
i przestępczością nieletnich.
Niedostosowanie społeczne to bardzo złożone pojęcie, na które składa się wiele kryteriów. Jednostka niedostosowana przez całe swoje życie uczestniczy
w sytuacjach, które mają późniejszy wpływ na jej zachowania. Zjawisko zaburzeń w zachowaniu i patologii uwarunkowane jest różnorodnymi czynnikami.
Proces społecznego nieprzystosowania może wykształcić się w trojaki sposób. Pierwszy z nich powstaje na zasadzie utrwalonych reakcji na sytuacje stresowe. Pewne zachowania zmierzają do zmniejszenia frustracji poprzez rozładowanie wewnętrznych napięć; mogą one być wyrazem dążenia do kompensacji niepowodzeń życiowych bądź też mogą stanowić wyraz rezygnacji z wysiłków
i działań, które kończyły się w przeszłości niepowodzeniami, mogą być formą ucieczki itp.
Drugi typ nieprzystosowania społecznego występuje wówczas, gdy dziecko uczy się w najbliższym środowisku norm i zachowań niezgodnych
z podstawowymi zasadami współżycia społecznego. Proces uczenia odbywa się poprzez mechanizm identyfikacji, czyli upodobniania się do osób bliskich
i ważniejszych oraz poprzez internalizację, czyli „uzewnętrznienie”, przyjęcia za swoje wymagań i potrzeb otoczenia. Wielokrotnie powtarzane zewnętrzne nakazy i polecenia rodziców czy opiekunów utrwalają się i stają się własnymi potrzebami jednostki, w istotny sposób regulując jej postępowanie.
Przejawy niedostosowania społecznego mogą być także wynikiem nawykowych niewłaściwych reakcji przez „uczenie” zachowań niezgodnych z normami współżycia społecznego czy prawami.
O tym, czy pojedyncze symptomy zachowań niezgodnych z normami współżycia społecznego i normami prawnymi przekształcają się w zespoły tych objawów, prowadząc w konsekwencji do niedostosowania społecznego, decyduje wiele czynników o podłożu nie tylko psychologicznym, ale także biologicznym i społecznym. Rozważania to odnoszą się również do grupy czynników biopsychicznych. Rozgraniczenie wpływów genetycznych
i konstytucjonalnych od wpływów środowiska wychowawczego na proces niedostosowania jest często niemożliwe. Pogląd na wpływ czynników biologicznych na niedostosowanie społeczne zmienia się wraz z ogromnym postępem wiedzy o mechanizmach biologicznych warunkujących występowanie i przebieg zjawisk psychicznych. Obecnie mówi się o tym, że czynniki biologiczne tworzą tzw. Układ podatności na określony typ zaburzeń. O tym, czy owo zaburzenie wystąpi, w jakim czasie i z jaką siłą, decyduje rodzaj doświadczeń jednostki, jakie nabywa ona w różnorodnych interakcjach społecznych.
RODZAJE NIEDOSTOSOWANIA
Wg. Czapowa i Jedlewskiej, rodzaje związane z niedostosowaniem społecznym obejmują:
Manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych
i instytucji, które warunkują istnienie kultury (przejawy różnych odmian wykolejenia społecznego-antagonistyczno-destruktywne zachowania)
Stany osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami (stany osobowości, które stanowią źródło przejawów wykolejenia)
Przyczyny tych zaburzeń (przyczyny wytworzenia się wymienionych stanów osobowości oraz przejawów wykolejenia).
Osoba niedostosowana społecznie, inaczej nieprzystosowana społecznie - jednostka, która w sposób trwały nie spełnia norm współżycia społecznego. Stan niedostosowania społecznego najczęściej wynika z:
uczenie się niewłaściwych reakcji i utrwalanie ich poprzez zły system wzmocnień (kary i nagrody),
Dodatkowo pojęcie nieprzystosowania społecznego rozpatruje się w dwóch ujęciach:
makrospołecznych - analizujący powstawanie zjawiska w wyniku uprzemysłowienia, urbanizacji, sytuacji ekonomicznej, miejsca zamieszkania i wielu innych czynników zewnętrznych.
mikrospołecznych - wynikających głównie z środowiska rodzinnego,
w jakim żyje jednostka, grup rówieśniczych w jakich uczestniczy oraz środowiska zawodowego
PRZEJAWY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
J. Konopnicki wyróżnił pięć rodzajów niedostosowania społecznego, którym przypisał określone przejawy:
1.Zachowanie demonstracyjno - wrogie:
- reakcje gwałtowne, nieadekwatne do bodźców,
- wagarowanie,
- szkodzenie innym ludziom,
- niewykonywanie poleceń nauczycieli,
- agresja werbalna i niewerbalna,
- bójki, awantury,
- bezczelność w zachowaniu.
2. Zachowanie zahamowane:
- stany depresyjne,
- zamknięcie w sobie,
- lęk przed sytuacjami wymagającymi ryzyka,
- brak pomysłowości, inicjatywy,
- zrażanie się porażkami,
- bierność w pracy szkolnej,
- brak kontaktu z otoczeniem.
3. Zachowanie niekonsekwentne:
- działanie pod wpływem najsilniejszego bodźca,
- reakcja spontaniczna, natychmiastowa, bez przemyślenia,
- kłopoty w nauce,
- brak koncentracji uwagi,
- nadmierna pobudliwość oraz stany niezrównoważenia emocjonalnego.
4. Zachowanie aspołeczne:
- silne dążenie do szkodzenia innym ludziom,
- egoizm,
- impulsywność,
- agresywność,
- brak poczucia obowiązku moralnego i prawnego,
- dezorganizacja zajęć lekcyjnych,
- stosowanie przemocy w stosunkach interpersonalnych,
- tendencje sadystyczne.
5. Wrogość z tendencją do aspołeczności — jest syndromem mieszanym, powstałym przez skrzyżowanie niektórych symptomów wrogości z symptomami aspołeczności.
PRZYCZYNY NIEDOSTOSOWANIA
Jan Konopnicki wyróżnia trzy zasadnicze przyczyny niedostosowania społecznego z wieloma podrodzajami:
1. Przyczyny środowiskowe — domowe:
— warunki kulturalne domu i braki w tej dziedzinie,
— atmosfera domowa i stosunek rodziców do siebie,
— stosunki między dzieckiem a jego rodzicami i jego „ogólne poczucie
bezpieczeństwa”.
2. Przyczyny środowiskowe — szkolne:
— stosunek nauczyciela do dziecka i dziecka do nauczyciela,
— stosunki dziecka z innymi dziećmi,
— opóźnienia w nauce szkolnej (niepowodzenia w nauce).
3. Przyczyny środowiska wrodzonego:
— życie płodowe dziecka,
— sam moment narodzin dziecka.
TYPOLOGIA NIEPRZYSTOSOWANYCH SPOŁECZNIE
Czapow wyróżnia:
ZWICHNIETA SOCJALIZACJA - zachowania które prowadza do braków
w zakresie socjalizacji dziecka. Biorą się z nieodpowiedniej opieki rodzicielskiej lub jej braków, odtrącenia emocjonalnego, zaniedbania społecznego lub pedagogicznego.
DEMORALIZACJA - pojawia się wówczas gdy dziecko prawidłowo socjalizowane dostaje się pod wpływ innej obyczajowości czy innej kultury niż ta w jakiej było wychowywane. Proces demoralizacji wiąże się
z przewartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować.
SOCJALIZACJA PODKULTUROWA - jest odmiana nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej... Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia funkcjonowania mechanizmów psychologicznych ale popada ono w konflikt
z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własna podstawowa grupa respektującą normy podkulturowe np. złodziejskie, przestępcze.
Pytka wyróżnia:
ASPOŁECZNI - czyli ci którzy postrzegają innych pod kontem własnych potrzeb i korzyści. Nie potrafią przewidzieć zachowań innych dlatego reagują agresja i złością. Na inne osoby patrzą przedmiotowo działają impulsywnie.
KONFORMIŚCI - osoby te cechuje dwulicowość dwulicowość. Są to jednostki które manipulują swoimi zachowaniami w celu uzyskania doraźnych korzyści, nagród. Potrzebna im jest zawsze kontrola zewnętrzna w przypadku jej braku postępują zgodnie ze swoimi przekonaniami.
NEUROTYCY- towarzyszy tym lek, zaniżenie własnej osobowości
i samooceny.