NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Dagmara Jawień

Sformułowane przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą określenie młodzieży niedostosowanej brzmi:

„ zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych; tych wszystkich wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować specjalne metody, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych: tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych”.

Zjawisko to ujęte jest od strony „zewnętrznej”- z punktu widzenia społeczeństwa. Bardzo istotną cechą dodatnią tego określenia jest nacisk na zobowiązania społeczeństwa wobec jednostki niedostosowanej społecznie.

Niedostosowanie społeczne obejmuje swym zasięgiem coraz to młodsze jednostki. Przyczyny są niezwykle zróżnicowane, a proces wykolejenia w każdym przypadku przebiega inaczej. Przejawami są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych.

Wczesne wykrycie i właściwe, poważne traktowanie przez rodziców i nauczycieli nieletniego, może pomóc w profilaktyce i zwalczaniu tego zjawiska. W procesie wychowania należy dążyć nie tylko do korekty negatywnych objawów psychicznych, ale również i do wspierania cech pozytywnych, które zostały zahamowane lub zaniedbane w rozwoju i dlatego nie ujawniają się one wyraźnie w strukturze psychicznej dziecka. Przez odpowiednie bowiem wychowanie może ono rozwijać i bogacić swoją osobowość, stawać się dojrzałym i wartościowym człowiekiem społeczeństwa, który będzie mógł wpływać w sposób konstruktywny na rozwój i wzbogacanie form życia.

Obecnie problem ten zainteresował wiele dziedzin naukowych: psychologię, pedagogikę, socjologię, prawo, kryminologię, ale również i praktyków, np: funkcjonariuszy organów ścigania, sądownictwo, nauczycieli, itp.

Treść pojęcia niedostosowania społecznego miała wcześniej inne niż obecnie znacznie. Miała przede wszystkim znacznie wyraźnie pejoratywne i stanowiła zbiór danych o różnych indywidualnych i grupowych negatywnych zjawiskach społecznych. Część z nich obejmowała aspołeczne lub antyspołeczne postawy odchyleń od powszechnie akceptowanych w danym społeczeństwie zasad postępowania. Inna część dotyczyła takich zachowań ludzkich, które stanowiły oczywiste naruszenie nakazów i zakazów zawartych w przepisach obowiązującego prawa.

Niedostosowanie społeczne, to przede wszystkim zachowania się jednostki i określonych grup- sprzeczne z wartościami danej kultury, niezgodne z powszechnie akceptowanymi normami i wartościami, są to kryteria, których zaistnienie czyni określone zjawiska społeczne patologicznymi.

1

Zdaniem Jana Konopnickiego na etiologię niedostosowania społecznego, składają się dwojakie przyczyny:

• biologiczne (wewnętrzne) jednostki - w tym organiczne, np.: uszkodzenia centralnego układu nerwowego (powodują charakteropatię); psychiczne, uwarunkowane przede wszystkim czynnikami dziedziczności i obejmujące sferę emocjonalną i wolicjonalną w zakresie popędów, co powoduje zmiany psychopatyczne,

• środowiskowe - wadliwa struktura rodziny, zaniedbania środowiska wychowującego, błędy wychowawcze rodziny i szkoły, wpływ środków masowego przekazu na kształtowanie postawy społeczno-moralnej dzieci i młodzieży, czy wreszcie zaburzenia rozwojowe oraz czynniki ekonomiczno-gospodarcze i przyrodniczo-ekologiczne.

Przyczyny te powodują niedostosowanie do warunków życia, do ludzi, do norm oraz do obranych celów i wartości.

Chcąc uchronić jednostkę niedostosowana społecznie przed pogłębiającą się destrukcją osobowościową, należy przede wszystkim oddziaływać resocjalizacyjnie i profilaktycznie na środowisko domowe dziecka zagrożonego zaburzeniami charakterologicznymi.

Niektóre formy zachowania się dziecka są skutkiem nie tylko określonych bodźców środowiskowych, lecz także tego, co się z nim działo w okresie życia płodowego, w momencie narodzin i we wczesnym dzieciństwie. Jan Konopnicki zwraca uwagę, iż obecnie nie wystarczy już dawny sposób widzenia dziecka tylko w jego aktualnym środowisku. Konieczne jest zbieranie i analizowanie wszelkich elementów, które pozwoliłyby na dokładne ustalenie wszystkiego, co jest odpowiedzialne za to,że dziecko jest takie a nie inne.

Powyższe uwagi skłaniają do przedstawienia charakterystyki przyczyn społecznego niedostosowania. Możemy tu wyróżnić przyczyny biologiczne i środowiskowe.

1. Przyczyny biologiczne

Wśród nich J.Konopnicki wyodrębnia czynniki wrodzone, które decydują często o formach zachowania się dziecka. Autor zwraca uwagę, iż zagrożenie może wystąpić znacznie wcześniej- bądź w okresie niepomyślnej ciąży, bądź przy narodzeniu, powodując tzw: porodowy uraz mózgu (PUM).

Przebyte urazy mózgu są do tego stopnia niebezpieczne, że często rzutują w sposób zasadniczy na osobowość danej jednostki, na całe jej życie.

U osobników takich obserwuje się niekiedy nieznaczne zaburzenia charakteru, kiedy indziej ciężkie zespoły psychopatyczne, czasem wybitne, choć jednokierunkowe zdolności, a czasem ciężkie niedorozwoje. Dzieci z przebytym uszkodzeniem mózgu także dużo trudniej dostosowują się do środowiska, często popadają w konflikty z otoczeniem i są znacznie bardziej podatne na bodźce nerwicotwórcze.

Dzieci z wyraźnymi symptomami zaburzeń powinny być otoczone specjalną opieką i ochroną przed stresami, zwłaszcza w wychowaniu domowym i w edukacji szkolnej, a tym samym zabezpieczone przed destruktywnymi wpływami i napięciami psychicznymi, których źródłem może być również środowisko zewnętrzne.

2. Przyczyny środowiskowe (zewnętrzne)

Rozwój psychiczny dziecka uwarunkowany jest zadatkami organicznymi i własną działalnością jednostki, ale zależy również od środowiska zewnętrznego, przede wszystkim społecznego. Wszystkie czynniki rozwoju łączą się ze sobą i są os siebie uzależnione, jednakże specjalne znacznie przypisuje się środowisku społecznemu ze względu na jego rolę w kształtowaniu psychiki ludzkiej. Doświadczenia, które tworzą się w toku interakcji dziecka z otoczeniem, stanowią potem podstawę jego społecznej działalności. Tak właśnie rozwija się socjalizacja, czyli „proces kształtowania osobowości dziecka i przystosowania go do życia w zbiorowości, polegający na uczeniu go i wprowadzaniu do kultury, umożliwiający mu porozumiewanie się i inteligentne działanie w jego ramach”.

O społecznym uwarunkowaniu rozwoju psychiki człowieka przekonują przykłady, tzw: ”dzikich dzieci”, które wychowały się w skrajnej izolacji od społeczeństwa ludzkiego. U dzieci tych nie rozwinęły się typowo ludzkie cechy, takie jak postawa pionowa, chwytanie i manipulowanie przedmiotami. W związku z tym nie rozwinęły się też: myślenie, mowa i inteligencja.

Przyczyny zewnętrzne niedostosowania społecznego mogą występować w rodzinie, szkole, w szerszym środowisku społecznym. Każde z tych środowisk posiada swoisty charakter i może odegrać rolę wychowawczo-pozytywną lub wychowawczo-negatywną.

Zachowania ludzkie determinowane są przez wiele różnorodnych czynników. Jednak na życie i rozwój jednostki największy wpływ ma środowisko rodzinne. To, czy dzieci wyrosną na życiowych optymistów, czy pesymistów, na zdolne do gorących uczuć czy chłodne emocjonalnie,

ufne czy podejrzliwe, przejawiające zachowania społecznie pożyteczne czy aspołeczne zależy w znacznym stopniu od postaw rodziców- ich osobowości oraz warunków życiowych rodziny.

Rodzina z jej nie zanikającą funkcją bastionu spokoju i bezpieczeństwa, najmniejsza i pierwsza grupa społeczna, stanowi ważny czynnik w kształtowaniu osobowości dziecka. Na życie i rozwój jednostki to właśnie środowisko rodzinne ma największy wpływ.

Do głównych zaburzeń w strukturze rodziny można zaliczyć brak właściwego autorytetu, niewłaściwe relacje między rodzicami, jak też również między rodzicami a dzieckiem, kryminogenne zachowanie rodziców, niespójność w działaniach wychowawczych, alkoholizm, awanturnictwo, niski poziom kulturowy, bezrobocie, itp.

B.Boćwińska stwierdza, iż niektórzy psychologowie są skłonni postawić znak równości pomiędzy dobrym, satysfakcjonującym życiem, a harmonijnym, przepełnionym ciepłem i miłością dzieciństwem.

Zdaniem M.Bąkowskiej „Nikt nie rodzi się jako osoba niedostosowana, wykazująca zaburzenia w zachowaniu, ale żyjąc w określonym środowisku, w warunkach niekorzystnych dla jej prawidłowego rozwoju, taka jednostką się staje. Rodzina, która stanowi dla dziecka pierwsze, a zarazem najważniejsze środowisko wychowawcze, wywierające jakże istotny wpływ na całe jego życie, przy nieprawidłowym funkcjonowaniu doprowadza do powstania zaburzeń w jego zachowaniu”.

W środowisku domowym Konopnicki uwzględnia:

• poziom kultury życia rodzinnego oraz braki w tym zakresie,

• atmosferę życia w domu rodzinnym oraz kulturę pożycia rodziców i pozostałych osób w rodzinie,

• stosunek odniesienia rodziców do dziecka i dziecka do rodziców oraz poczucie bezpieczeństwa dziecka w rodzinie, zaspokajanie potrzeb.

Każda rodzina, która zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka (biologiczne, psychiczne, kulturalne) daje mu poczucie pełnego bezpieczeństwa i przekazuje zarazem wartości wychowawcze, opiekuńcze i społeczne. Wartości te są niezmiernie istotne, szczególnie w okresie dzieciństwa i wywierają decydujący wpływ na dalszy harmonijny rozwój osobowości.

W rozwoju tym wyróżnić można sferę życia emocjonalnego, sferę wolicjonalną oraz sferę życia w aspekcie przesłanek charakterologicznych.

Pozytywne cechy osobowości kształtują się w odpowiednim klimacie i sprzyjającej wychowaniu atmosferze w domu rodzinnym.

Tak ujmuje to A.Tarnowska:

„Atmosfera panująca w domu ma istotne znacznej dla kształtowania się osobowości małego człowieka i w wielu przypadkach rzutuje ona w decydującym stopniu na całe jego życie”.

Jeśli chodzi o niedostosowanie społeczne to wpływ rodziny na ich rozwój biopsychospołeczny jest nieadekwatny do potrzeb dziecka. Najczęściej jednostki te wzrastają w warunkach, które nie sprzyjają prawidłowemu rozwojowi i socjalizacji. Na powstanie niedoborów wychowawczych rzutuje patologia osobowości obojga lub jednego z rodziców. W przypadku, gdy są oni ludźmi skłóconymi ze społeczeństwem, nadużywającym alkoholu, sytuacja dziecka jest wyjątkowo niekorzystna. Niepewność w stosunku do osób najbliższych ujemnie oddziałuje na formowanie się osobowości, przebieg i skutki procesu identyfikacji i internalizacji.

Anna Kwak zwraca uwagę na zagrożenia dla rodziny, a zatem i sytuacji dziecka, które niesie współczesna rzeczywistość. Jednym z takich zagrożeń jest migracja zarobkowa jednego z rodziców (zwykle ojca).

„Powroty wymagają zawsze ponownego wejścia w rolę męża i ojca. Stwarzają podłoże dla wielu sytuacji stresowych, których konsekwencją stają się konflikty małżeńskie, trudności w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem”. Rodziny takie na sposób funkcjonowania przypominają rodziny niepełne.

„Ze względu na sytuację społeczno-ekonomiczną niektórzy rodzice pochłonięci są pracą zarobkową i coraz mniej czasu poświęcają swym dzieciom, które wszak szczególnie w wieku dorastania potrzebują kontroli i wglądu w wartości życia”.

Poziom kultury osobistej i kultury życia rodzinnego odgrywa istotną rolę w wychowaniu społeczno-moralnym i obyczajowym. Kultura języka, zwyczaje i obyczaje w rodzinie, stosunki między domownikami oraz stosunki społeczne i dobra układy sąsiedzkie mogą dodatnio wpływać na klimat psychiczny i harmonię życia wewnętrznego rodziny. Ma to doniosłe znacznie dla rozwoju społecznego jednostki.

Terminami utożsamianymi z nieprzystosowaniem społecznym są: dewiacje i zachowania antyspołeczne.

Dewiacja- zjawisko stanowiące zagrożenie dla systemu społecznego, będące udziałem instytucji bądź jednostek, które uległy dezintegracji na skutek niesprawności kontroli społecznej. (E.Żabczyńska).

K.Pospiszyl uważa,że dewiacja społeczna to odchylenie od norm (i standardów społecznych), w zaspokajaniu elementarnych i bardziej rozwiniętych potrzeb ludzkich.

Zachowania aspołeczne przejawiają się w dążeniu do szkodzenia innym, mściwości i okrucieństwa. Osoby aspołeczne cechuje brak wrażliwości moralnej i chęć narzucania przemocą swej woli innym.

Czynnikami wskazującymi na nieprzystosowanie społeczne młodzieży są takie jej zachowania, które są sprzeczne z uznawanymi powszechnie normami, wartościami i oczekiwaniami.

Pierwsze objawy niedostosowania społecznego widoczne są podczas pierwszych lat pobytu dziecka w szkole, gdy wychodzi ze środowiska rodzinnego, gdy bije, krzyczy, szarpie się z innymi dziećmi, itp. Jako pierwsi dostrzegają to nauczyciele. Andrzej Jasiński twierdzi, że w takich sytuacjach frustrujących, dziecko zaczyna reagować w sposób świadczący o niedostosowaniu.

Drugim typem zaburzeń są zachowania wyuczone w domu, niezgodne z normami.

Trzeci typ- jednostka reaguje na sytuacje trudną w sposób nawykowy, wyuczony, w grupie w której przebywał.

Objawy nieprzystosowania społecznego:

• nagminne wagary,

• ucieczki z domu, wagary,

• sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu,

• odurzanie się,

• nieszczenie mienia,

• stosowanie przemocy,

• kradzieże,

• układ w grupach negatywnych,

• usiłowanie i dokonywanie prób samobójczych,

• demoralizacja seksualna,

• włamania, kradzieże,

• rozboje, wymuszenia itp.:

Jan Konopnicki do nieprzystosowania społecznego zaliczył:

1. Zahamowanie - brak naturalnej pewności siebie, niemożność pokonania nieufności i ostrożności wobec innych. Pierwszą formą zahamowania jest niepewność. Drugą formą jest wycofanie (efekt wcześniejszych doświadczeń).

2. Zachowanie demonstracyjno-bojowe - wyraża się ono m.in. negatywnym stosunkiem do wszelkich form życia klasy, złym zachowaniem. Cechą charakterystyczną jest wrogość w stosunku do otoczenia.

3. Skrajne formy aspołeczności - uważane za bardzo niebezpieczne i trudne do przezwyciężenia. Charakterystyczne cechy to: nieufność, poczucie wrogiego stosunku do otoczenia i do siebie, kłamliwość, wykazywanie lekkomyślnej odwagi, brak krytycyzmu wobec swojego zachowania, przyjmowanie negatywnych wzorców, wrogi stosunek do otoczenia.

Wymiary zachowań aspołecznych wedł.J.Konopnickiego:

• społeczny - niemożliwość socjalizacji,

• psychologiczny - występują defekty w sferze kontaktów, aktywności i harmonii życia,

• pedagogiczny - -z powodu dewiacji zaburzona jest adaptacja, wychowanie, edukacja.

Czesław Czapów wyróżnił trzy typy wykolejenia społecznego:

1. Zwichnięta socjalizacja - jest to proces zaburzenia socjalizacji i dokonuje się w skutek czynników dziedzicznych, urazowych czy chorobowych.

2. Demoralizacja - pojawia się, gdy dziecko dobrze zsocjalizowane dostaje się pod wpływy kultury odmiennej.

3. Socjalizacja podkulturowa - traktowana jest jako odmiana nieprzystosowania społecznego.

Z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej.

Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo ze względu na poprawność funkcjonowania mechanizmów psychologicznych. Popada ona jednak w konflikt z normami ogólnospołecznymi.

Zachowania ludzkie determinowane są przez wiele różnorodnych czynników. Jednak na życie i rozwój jednostki największy wpływ ma środowisko rodzinne. To, czy dzieci wyrosną na życiowych optymistów, czy pesymistów, na zdolne do gorących uczuć czy chłodne emocjonalnie, ufne czy podejrzliwe, przejawiające zachowania społecznie pożyteczne czy aspołeczne zależy w znacznym stopniu od postaw rodziców - ich osobowości i warunków życiowych rodziny.

PRZYCZYNY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W RODZINIE

Rodzina z jej nie zanikającą funkcją bastionu spokoju i bezpieczeństwa, najmniejsza i pierwsza grupa społeczna, stanowi ważny czynnik w kształtowaniu osobowości dziecka. Na życie i rozwój jednostki to właśnie środowisko rodzinne ma największy wpływ.

„Zdrowa rodzina” jest każdemu kształtującemu się człowiekowi potrzebna jak woda i słońce. Prędzej czy później będzie starało się znaleźć środowisko, które zaakceptuje go. Chęć zaspokojenia podstawowych potrzeb jest tak silna, że młody człowiek wyraża chęć przynależności do jakiejkolwiek grupy, która jest w stanie go zaakceptować bez względu na zasady postępowania jakie narzuca mu owa grupa.

Do głównych zaburzeń w strukturze rodziny można zaliczyć: brak właściwego autorytetu, niewłaściwe relacje między rodzicami, jak też również między dzieckiem a rodzicami, kryminogenne zachowanie rodziców, (czy jednego z nich), niespójność w działaniach wychowawczych, alkoholizm, awanturnictwo, niski poziom kulturowy, bezrobocie itp. I gdyby rodzina zapewniła młodym ludziom właściwe wzorce, wystarczająco silnie związała uczuciowo - nie szukaliby niczego „na ulicy”. Poczucie osamotnienia i postępująca alienacja sprzyjają szukaniu grup odniesienia - możliwości samorealizacji.

Możemy wyróżnić cztery mechanizmy oddziaływań rodziny na powstawanie nieprzystosowania społecznego:

• nieprawidłowa atmosfera, nieprawidłowy stosunek do dziecka,

• brak opieki nad dzieckiem,

• niewłaściwe metody wychowawcze,

• przebywanie dziecka w rodzinie zastępczej.

Rodzaje postaw negatywnych wobec dziecka:

1. Unikająca - charakteryzuje się skromnym stosunkiem uczuciowym do dziecka a niekiedy nawet emocjonalna obojętnością rodziców. Rodzice nie przejawiają zainteresowania dzieckiem, jego sprawami, domem rodzinnym. Dziecko staje się niezdolne do nawiązywania stałych więzi emocjonalnych, osiąga słabe wyniki w nauce, jest agresywne, konfliktowe, zawzięte. Dzieci te potrzebują dowartościowania za strony rówieśników.

2. Odrzucenie - dziecka przez rodziców wynika z braku czasu dla swych dzieci. Rodzice nie interesują się sprawami osobistymi i zdrowiem, ubiorem i nauka swoich dzieci. Są jednak w stosunku do nich bardzo krytyczni, wyśmiewają się, bądź kpią z ich porażek. Stosują dotkliwe kary i surowy system kontroli.

Nie darzą zaufaniem swojego dziecka, są w stosunku do niego podejrzliwi. Podejście takie kształtuje w dziecku takie cechy jak: konfliktowość, lenistwo, nerwowość.

Dzieci te nie odczuwają związku z rodziną i rodzicami, nie czują się bezpiecznie.

Taka postawa wpływa na zachowania przestępcze dzieci i młodzieży, powodując jednocześnie najwyższy stopień niedostosowania społecznego.

3. Nadmiernie wymagająca - rodzice o takiej postawie nie biorą pod uwagę indywidualizmu i możliwości dziecka. Pragną, by dziecko dostosowało się do wymyślonego przez nich wzorca osobowego. Narzucają swój autorytet. Dziecko staje się zakompleksione, niepewne, odczuwa ciągłe zagrożenie i lęk. Rodzina nie zaspokaja potrzeb dziecka: miłości, uczucia bezpieczeństwa i dlatego wchodzi ono do nieformalnych negatywnych grup.

4. Nadmiernie ochraniająca - postawę taką cechuje tendencja do przedłużania form opieki nad dzieckiem stosowanych w niemowlęctwie. Dziecko traktowane jest jako wzór doskonałości, a rodzice są wobec niego bezkrytyczni. Uzależniają dziecko od siebie, ograniczają jego swobodę nie pozwalając mu robić niczego samodzielnie. Obawy o zdrowie i bezpieczeństwo dziecka ograniczają naturalny rozwój i kontakty społeczne. Dziecko będzie napotykało trudności w nawiązywaniu przyjaźni.

PRZYCZYNY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W SZKOLE

Niepowodzenia szkolne to jeden z największych problemów uczniów i ich rodziców. Należy szukać wiec przyczyn tego stanu rzeczy.

W literaturze specjalistycznej termin „niepowodzenia szkolne” nie został, jak dotąd, jednoznacznie zdefiniowany.

Przez niepowodzenia szkolne rozumieć będziemy taki stan, który polega na występowaniu rozbieżności między obowiązującymi założeniami programu nauczania i wychowania a faktycznie opanowanymi przez uczniów wiadomościami, umiejętnościami i nawykami. Problematyką przyczyn niepowodzeń w nauce szkolnej zajmowało się wielu autorów. Wszyscy zgodnie stwierdzają, że współcześnie, w warunkach szybkiego rozwoju nauki i techniki, a w związku z tym wzrostu wymagań szkoły, nauka w szkole jest obecnie bardzo trudna i nie wszyscy uczniowie potrafią sprostać stawianym im wymaganiom. Szczególnie ważne staje się więc w tych warunkach wykrycie i poznanie czynników utrudniających, a niekiedy wręcz uniemożliwiających uczniom uzyskanie pozytywnych wyników w nauce.

M.Marek - Ruka wymienia dwie zasadnicze przyczyny trudności dydaktyczno-wychowawczych:

1. Przyczyny tkwiące w osobowości ucznia. Do tej grupy przyczyn zalicza się najczęściej wszystkie fizyczne i psychiczne właściwości ucznia utrudniające mu naukę w szkole i dostosowanie się do życia społecznego.

Do najważniejszych zalicza się : upośledzenia umysłowe, wady wzroku i słuchu, parcjalne (wycinkowe ) uszkodzenia i zaburzenia w rozwoju i funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, niezadawalający stan zdrowia utrudniający naukę w szkole, nieznaczne kalectwo fizyczne, zwłaszcza uszkodzenia narządów ruchu i opóźnienia w rozwoju umysłowym z różnych, często społecznych przyczyn.

2. Przyczyny tkwiące w środowisku. Na warunki środowiskowe jako czynnik determinujący w dużej mierze poziom intelektualny dzieci i młodzieży mają wpływ nieodpowiednie warunki życia dziecka i brak opieki ze strony rodziców. Nowym czynnikiem niekorzystnie działającym na dziecko jest niezadawalający stan zdrowia matek oraz ich zaabsorbowanie pracą zawodową.

Środowisko szkolne, złożone i niejednorodne pod względem struktury organizacyjnej oraz jakości społeczno-wychowawczej, odgrywa doniosła rolę w rozwoju dziecka.

K.Pospiszyl uważa szkołę za główny, obok rodziny, czynnik kształtowania osobowości jednostki. Szkoła wprowadza dziecko w rzeczowe stosunki miedzy ludźmi, zapoznaje z pracą i odpowiedzialnością. Jednakże bywa również ogniwem w procesie patologizacji, miejscem porażek i niepowodzeń.

J.Konopnicki uważa, że szkołę często obarcza się winą za pogłębianie stresów dziecka, jednakże w wielu przypadkach i sama szkoła powoduje stresy.

Jako istotne w środowisku szkolnym, możemy wyróżnić:

• stosunki interpersonalne nauczyciel-uczeń i vice versa,

• stosunki ucznia ze współuczniami,

• utrudnienia i opóźnienia w nauce szkolnej.

Niepowodzenia szkolne wyciskają szczególne piętno w rozwoju psycho-fizycznym dzieci i młodzieży. Prowadzą do dewiacji i niedostosowania społecznego.

Przyczyny niepowodzeń szkolnych:

1. Przyczyny psychofizyczne - wynikające z zaburzeń rozwojowych samego ucznia, stanowią istotną przyczynę zaburzeń w socjalizacji.

2. Przyczyny dydaktyczne - wynikające z określonych treści nauczania, organizacji procesu dydaktycznego i sposobu realizacji założeń programowych.

3. Przyczyny społeczno-środowiskowe - uwzględniające warunki pracy ucznia i nauczyciela.

Ponieważ niepowodzenia szkolne dziecka zależą od wielu powiązanych ze sobą czynników: społecznych, psychologicznych, pedagogicznych, w niesprzyjających warunkach stanowią one źródło trudności wychowawczych i sprzyjają zarazem powstawaniu niedostosowania społecznego młodej generacji.

Niepowodzenie to nie tylko przykrość dla samego dziecka i kłopot dla jego rodziny. Doznawane często wpływają niekorzystnie na ogólny rozwój jednostki, na jej psychikę, motywację, obraz samej siebie, przyczyniając się tym samym do poważnych konsekwencji społecznych. Już pierwsza z najbardziej zauważalnych form niepowodzeń, drugoroczność, zdaniem W. Okonia (1996) jest "jawnym przyznaniem się szkoły do bezsilności i zarazem otwarciem uczniowi drogi do wykolejenia". Zatem kłopoty uczniów są w dużej mierze przejawami skutków dysfunkcjonalności współczesnej szkoły. Tradycyjny model edukacji szkolnej zbyt często okazuje się oświatowym "skansenem", a szkoła w mało zadowalającym stopniu uwzględnia potrzeby i oczekiwania uczniów (T. Lewowicki, 1998).

Jeśli szkołę ujmiemy jako system, to w systemie tym możemy wyodrębnić swoistego rodzaju podsystemy, którym możemy przypisywać powodzenia i niepowodzenia szkolne. Mogą to być, zdaniem W. Kojsa (1998), powodzenia i niepowodzenia:

osób powołujących szkołę, nadzorujących i administrujących oświatę,

uczących się,

nauczających,

autorów i twórców środków edukacyjnych,

rodziców jako opiekunów, współwychowawców i współnauczycieli,

pracodawców zatrudniających absolwentów,

opiniodawców publicznych wpływających na świadomość edukacyjną społeczeństwa.

Każdy człowiek chciałby jak najlepiej funkcjonować w środowisku, w którym spędza wiele czasu. Dotyczy to także uczniów. Uczniowie z trudnościami w nauce powinni również mieć swoje miejsce w klasie i szkole. Mimo porażek w nauce powinni czuć się tak, jak pozostali uczniowie. To właśnie zadaniem szkoły, nauczyciela wychowawcy jest stworzenie takiej atmosfery, która pozwoliłaby uczniom z niepowodzeniami dydaktycznymi czuć się w pełni wartościowymi członkami społeczności klasowej i szkolnej. Kłopoty w nauce nie mogą eliminować ucznia z pełnienia funkcji społecznych, bycia dobrym kolegą, życzliwym chłopcem i dziewczyną.

O.Lipkowski zwraca uwagę na fakt, iż rozmiar niedostosowania społecznego jako zjawiska społecznego jest trudny do ustalenia. „Jest on zmiany i zależy od wielu czynników; od warunków ekonomicznych i kulturowych, przejawów innych zjawisk dewiacji społecznej. Na ocenę społecznego niedostosowania, z punktu widzenia jego rozmiaru, maja wpływ także stosowane kryteria. Chodzi bowiem o to, czy za społeczne niedostosowanie uznaje się tylko jaskrawe przejawy działania społecznie destrukcyjnego, czy także działanie o mniejszej szkodliwości społecznej”.

Można stwierdzić, że niedostosowanie społeczne ma dwa aspekty:

1. Społeczny -stosunek jednostki społecznie niedostosowanej do norm społecznych jest zaburzony, zagraża on porządkowi społecznemu.

2. Indywidualny - wewnętrzna-psychiczna sytuacja jednostki jest trudna, także na skutek utrudnionych kontaktów ze środowiskiem.

Niezwykle ważne jest, aby dziecko otrzymało pomoc w odpowiednim czasie, co podkreśla O.Lipkowski: „ Jeżeli dziecko nie otrzyma pomocy zawczasu, to grozi mu to, że wejdzie do społeczności z bagażem trudnym: z niechęcią, nienawiścią, mściwością, agresywne lub bojaźliwe, stroniące od innych, zamykające się w sobie. Nie znajdzie ono pozytywnego kontaktu ze środowiskiem(...). W porę podana pomocna dłoń uchroni przed sankcją karną, a społeczeństwo przed koniecznością organizowania i utrzymywania zakładów wychowawczych, poprawczych, a może i psychiatrycznych”.

Niedostosowanie społeczne należy widzieć, jako:

1. Problem społeczny - bowiem uniemożliwia ono konstruktywną socjalizację jednostki w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają różne warstwy społeczne.

2. Problem psychologiczny - w warunkach zaburzeń osobowości charakterystycznych bądź psychopatycznych występują defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki.

3. Problem pedagogiczny - z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia ono adaptację, edukację i wychowanie.

Niedostosowanie społeczne można potraktować jako chorobę. Jak każdą chorobę, tak i te próbuje się leczyć. Leczenie, czyli resocjalizacja przynosi mniej lub bardziej pozytywne efekty. Mimo różnych zabiegów, starań i metod resocjalizacji duża część z tych ludzi zostaje „kalekami społecznymi”.

Efekty oddziaływań wychowawczych stosowane są często z kilkunastoletnim opóźnieniem. Wnikliwa obserwacja i umiejętna analiza zjawisk zachodzących wśród młodzieży daje możliwość opracowania strategii działania, mającej na celu zneutralizowanie kryminogenności środowisk oraz zapobiegania przestępczości i demoralizacji nieletnich.

Działania te jednak wymagają dużego zaangażowania z obu stron. Na ten problem nie ma „złotego środka”, a problem różnych form patologii społecznych nie jest tylko polskim problemem, lecz ma zasięg ogólnoświatowy.

J.Konopnicki Niedostosowanie społeczne Warszawa PWN 1971r.,s.107-108

PUM obejmuje:wylew krwi do mózgu,zastój żylny,rzadziej tętniczy, ischemia(niedokrwienie miejscowe),niedotlenienie mózgu w następstwie zamartwicy,bezpośrednie zniszczenie różnych okolic mózgowia na skutek mechanicznego urazu,zmiany obrzękowe.

J.Konopnicki Niedostosowanie społeczne Warszawa PWN 1971r., s.125

J.Szczepański Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa PWN1972r.,s.53

K.Pospiszyl,E.Żabczyńska Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie Warszawa s.82

B.Boćwińska-Kiluk Dzieciństwo moim skarbem,przemoc moim przekleństwem „Edukacja i dialog”nr.8,1999r.

M.Bąkowska Przemoc w rodzinie a zaburzenia zachowania dziecka „Edukacja”nr.2,1998r.

J.Konopnicki Niedostosowanie...(op.cit)s.145

A.Tarnowska Skąd tylu młodocianych przestępców? „Edukacja i dialog”,nr.8,1999r.

K.Pospiszyl E.Żabczyńska Psychologia...(op.cit)s.94-95

A.Kwak Niepełnośc rodziny jako wyznacznik stosunków wewnątrz rodzinnych.Rodzina jako system interakcji Lublin 1988r.,s.175-180

A.Makowski Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży s.33

O.Lipkowski Pedagogika specjalna Warszawa PIW 1979r.,s.5

O.Lipkowski Pedagogika...(op.cit) s.5

A.makowski Niedostosowanie (op.cit)s.50-51

---