Pojęcie „niedostosowanie społeczne” w literaturze

Termin „przystosowanie” pojawił się i rozpowszechnił początkowo w psychologii amerykańskiej, przede wszystkim pod wpływem koncepcji behawiorystycznych.

Według owych koncepcji, na wiele reakcji człowieka patrzono podobnie jak na reakcje zwierząt. Dlatego też do opisu zachowania ludzkiego zastosowano terminy używane w biologii do określania zachowań zwierząt. Do takich terminów należy właśnie termin „przystosowanie” . W biologii, szczególnie od czasów upowszechnienia teorii ewolucji Darwina, termin ten zalicza się do podstawowych pojęć.

Początkowo pojęciem „przystosowanie” określano względnie proste reakcje fizjologiczne

i intelektualne. Z biegiem czasu jego znaczenie rozciągnięto na szereg złożonych reakcji społecznych. Aby odróżnić sytuacje biologiczne od sytuacji społecznych, do pojęcia „przystosowanie” dodano określenie „społeczne”.

Rozszerzenie znaczenia terminu „przystosowanie” przyczyniło się do jego popularności

w psychologii amerykańskiej. w miarę jak termin ów stawał się coraz popularniejszy w literaturze psychologicznej, tracił na ostrości.[1] Dopiero później pojawił się termin przeciwstawny: „nieprzystosowanie społeczne”, a w literaturze angielskiej „złe przystosowanie” (maladjustment).

W literaturze niemieckiej społeczne niedostosowanie nazywano Verwahrlosung (verwahrlosen - zaniedbywać, zostawić bez dozoru). Miano tu na myśli zaniedbanie moralne lub społeczne, a więc zaniedbanie uwarunkowane środowiskowo. Określenie „dziecko niedostosowane społecznie” lub „dziecko nieprzystosowane społecznie” stawało się terminem wieloznacznym. Zamiast niego w literaturze pedagogicznej posługiwano się terminami takimi jak: dziecko trudne, dziecko z zaburzeniami w zachowaniu, moralnie zaniedbane, moralnie zagrożone itp. Do dzisiaj nie udało się jednoznacznie uzgodnić definicji społecznego niedostosowania.

Pojęcie społecznego niedostosowania

Zdaniem L. Pytki pojęcie społecznego niedostosowania odnosi się do rozmaitych zaburzeń

w społecznej adaptacji jednostki i w świetle literatury przedmiotu o wiele łatwiej jest odpowiedzieć na pytanie w jaki sposób się ono przejawia, niż czym jest. Warto jednak przedstawić niektóre ważniejsze sposoby pojmowania terminu „społeczne niedostosowanie”, choćby dla zaznaczenia jak niejednolicie jest on definiowany i w związku z tym, jak wiele trudności nastręcza specjalistom.

Inną definicję pojęcia podaje O. Lipkowski, według którego ,,NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE - to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.

Według Czapówa i Jedlewskiego pojęcie NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO przybiera formę wielopoziomowego konstruktu teoretycznego, który obejmuje:

Manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują istnienie kultury (przejawy różnych odmian wykolejenia społecznego-antagonistyczno-destruktywne zachowania)

Stany osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami (stany osobowości, które stanowią źródło przejawów wykolejenia)

Przyczyny tych zaburzeń (przyczyny wytworzenia się wymienionych stanów osobowości oraz przejawów wykolejenia).

Odmienne podejście do istoty problemu niedostosowania społecznego prezentuje S. Górski, który osobami NIEDOSTOSOWANYMI SPOŁECZNIE nazywa te jednostki, które:

Nie są zdolne (nie mogą) do pełnienia ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami wskutek niedostatków dyspozycji wykonawczych (instrumentalnych) takich, jak np. procesy orientacyjne (głusi, niewidomi), procesy intelektualne (upośledzeni umysłowo), procesy werbalno-motoryczne (przewlekle chorzy);

Nie są skłonne (nie chcą) do pełnienia ról społecznych wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec różnych oczekiwań społecznych.

Oprócz pojęć niedostosowanie społeczne i wykolejenie potocznie używa się terminu ,,trudności wychowawcze,,. Używanie go jednak, także przez nauczycieli, pozostawia - moim zdaniem - wiele do życzenia; jest na ogół nie precyzyjne i wieloznaczne. Nierzadko przypisuje się je uczniowi, który :

Nie potrafi lub nie jest w stanie nawiązać poprawnych stosunków społecznych z rówieśnikami i dorosłymi, wskutek czego popada z nimi w częste konflikty;

,,Nie wie czego chce i wysuwa w stosunku do innych ludzi rozmaite pretensje-otwarte lub ukryte,, jest to uczeń uwikłany w wewnętrzne konflikty wywierające wyraźne piętno na jego zachowaniu;

Sprawia nauczycielom wiele kłopotów w pracy dydaktyczno-wychowawczej i nie poddaje się zwykłym oddziaływaniom pedagogicznym;

Czyni niezadowalające postępy w nauce, pomimo powszechnej o nim opinii jako uczniu zdolnym.

Pierwsze zasygnalizowane wyżej rozumienie pojęcia ucznia trudnego uwypukla związane z nim trudności w sensie społecznym, drugie psychologicznym, trzecie wychowawczym, a czwarte dydaktycznym.

Takie sposoby rozumienia trudności nie mogą w pełni zadowalać, choćby ze względu na jednostronność przypisywanych im znaczeń. Nie do przyjęcia zdaje się być szczególnie trzeci sposób ich rozumienia, zakładający - praktycznie rzecz biorąc- bezradność czynnika wychowującego. Rozumienie to, jak podkreśla J. Konopnicki, jest próbą ułatwienia sobie życia przez wychowawców, albo nawet zrzucanie odpowiedzialności na dziecko za własne niepowodzenia.

Ponadto w potocznym używaniu pojęcia trudności wychowawczych zapomina się również o tym, że osiągnięcie pełnej dojrzałości społecznej poprzedza z reguły wiele załamań kryzysowych i związanych z nimi przejściowych trudności przystosowawczych. Z pewnością nie wszystkie trudności sprawiane przez uczniów są objawami nieprzystosowania społecznego. Nie są nimi na pewno trudności charakterystyczne dla określonych stadiów rozwojowych. Takim trudnym okresem rozwojowym może być dojrzewanie (dorastanie)

Ale nie oznacza to bynajmniej, że jest to okres, w którym każda jednostka ludzka zagrożona jest procesem niedostosowania społecznego. Przejściowe trudności pojawiają się także zwykle u dzieci w wieku trzech lat i w pierwszym okresie rozpoczynania przez nie nauki szkolnej.

Z tego to powodu oprócz potocznego określenia trudności wychowawczych, wielu pedagogów i psychologów usiłowało bliżej określić ten termin.

Próbę taką podjął między innymi A. Lewicki, według którego TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE odnoszą się tylko do niektórych objawów zachowania się dziecka, tj. pozostających w niezgodzie z przyjętymi powszechnie normami życia społecznego, a jednocześnie charakteryzujących się wyraźną uporczywością i nie poddających się zwykłym zabiegom wychowawczym.

Ze stanowiskiem tym można się w pełni zgodzić, chociaż nie określa ono dokładnie istoty trudności wychowawczych. Przede wszystkim znamionuje je zbytnia ogólnikowość, a także jednostronność i powierzchowność.

Z tego między innymi względu krytykę pojęcia, ,,trudności wychowawcze,, podjął J. Konopnicki, zastępując je przytoczonym wyżej terminem, “niedostosowanie społeczne”. Twierdził on, że podział dzieci na trudne i normalne implikuje winę dziecka. Stwarza to ,jego zdaniem niebezpieczeństwo upatrywania w dziecku trudnym głównych przyczyn jego przewinień i może stanowić precedens dla nieangażowania się przez nauczycieli i wychowawców w sprawy tego dziecka.

Ciekawe stanowisko w sprawie określenia dzieci trudnych do wychowania zajmują M. Przetacznikowa i M. Susułowska . Twierdzą one, że “termin trudności wychowawcze, aczkolwiek rozumiany subiektywnie i niejednoznacznie, okazuje się użyteczny, ze względu na swą funkcjonalność. Stanowiąc pomost między techniczną i niedostępną dla ogółu rodziców terminologią psychiatryczną i psychologiczną, a językiem potocznym”. Terminu tego używają zamiennie z pojęciem ,,nieprzystosowanie społeczne,, przez co rozumieją trudności przystosowawcze lżejszego stopnia. Natomiast pojęcie ,,niedostosowanie społeczne,, łącza ze zjawiskiem wykolejenia się i przestępczością nieletnich.

PRZEJAWY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO

W literaturze naukowej odczuwa się brak zgodności dotyczącej nie tylko samej istoty niedostosowania społecznego lecz także rodzaju i liczby jego przejawów (objawów, symptomów).

Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych - dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej, ucznia w szkole.

Literatura obfituje w liczne opisy objawów nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży. Niektórzy pedagodzy i psycholodzy wyszczególniają kilkadziesiąt symptomów będących według nich istotnymi wskaźnikami trudności wychowawczych, inni natomiast ograniczają się do wymienienia kilku lub kilkunastu objawów nieprzystosowania społecznego. Liczba najczęściej wymienianych podstawowych symptomów niedostosowania zawiera się w przedziale 3-15.

L. Pytka wymienia następujące przejawy niepożądanego społecznie zachowania dzieci i młodzieży:

notoryczne kłamstwa

wagary

alkoholizowanie się

ucieczki z domów

kradzieże

niekonwencjonalne zachowania seksualne

rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.

Inną typologię symptomów niedostosowania społecznego podaje O. Lipkowski.

Wskazuje on w szczególności na:

notoryczne kłamstwa

werbalna agresję (wulgarność)

lenistwo szkolne

lękliwość

nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły

zaburzenia koncentracji uwagi

konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami.

Maria Grzegorzewska tak charakteryzuje jednostkę społecznie niedostosowaną:

tendencje społecznie negatywne

odwrócenie zainteresowań dla tzw. złych czynów

cynizm i brawura w tym względzie

nieżyczliwy stosunek do człowieka

stałe konflikty z otoczeniem najczęściej na tle stosunku do człowieka, cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedniego stosunku do własnych czynów, nieumiejętności zżycia się z grupą

wykłamywanie się, zrzucanie winy

niechęć do pracy i nauki

życie chwilą ,przygodą, awanturą

brak hamulców, krytycyzmu

sugestywność

nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji i brak wiary w możliwość tego

zaburzenia wybitne w procesach emocjonalnych

Spośród podawanych przez literaturę charakterystycznych objawów typowymi są:

nagminne wagary,

ucieczki z domu,

włóczęgostwo(żebractwo),

nadużywanie alkoholu i alkoholizm,

odurzanie się i uzależnienia(narkomania, lekomania itp.),

wandalizm, niszczenie mienia,

agresja, bójki ,czyny godzące w życie, zdrowie i godność innego człowieka,

kradzieże ,włamania, oszustwa

zamachy samobójcze lub samobójstwa,

notoryczne kłamstwa,

prostytucja i niekonwencjonalne zachowania seksualne(zboczenia, sadyzm, stręczycielstwo, kazirodztwo, wczesne rozpoczynanie współżycia płciowego oraz „ podglądactwo ”),

Otton Lipkowski dodaje ponadto: nieposłuszeństwo, lenistwo, zaburzenia koncentracji, lękliwość, natomiast Marian Lipka i Czesław Czapów jako ważne uważają pasożytnictwo społeczne(młodzież nie ucząca się i nie pracująca)

II. Przyczyny niedostosowania społecznego

A. Czynniki biopsychiczne

1) Organiczne(uszkodzenia tkanki mózgowej ,ośrodkowego układu nerwowego, uszkodzenia funkcji układu wydzielania wewnętrznego)

a)charakteropatia

b)upośledzenia umysłowe stopnia lekkiego

c)inne upośledzenia wewnętrzne o charakterze przewlekłym,które mogą pośrednio wpłynąć na wystąpienie niedostosowania społecznego.

2) Czynnościowe(etiologia nie do końca poznana)

a)psychopatia

b)nerwice i neurozy

c)choroby psychiczne(schizofrenia, paranoja, psychoza depresyjno-maniakalna)

d)padaczkowe stany pomroczne

Osoby takie charakteryzują zmiany w zakresie uczuć wyższych, myślenia, świadomości,

intelektu, woli, działania i dlatego znajdują się w grupie o wysokim zagrożeniu wystąpienia opisywanego zjawiska.

B. Czynniki socjokulturowe

1) Środowisko rodzinne

a)niezaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dziecka :

· niski status ekonomiczny rodziny,

· przewlekłe choroby rodziców lub opiekunów(również psychiczne),

· patologie w rodzinie(przemoc ,alkoholizm itp.),

· rozkład rodziny,

· bezdomność,

· sieroctwo

b)negatywne wpływy lub wzorce środowiskowe :

· system stosowanych kar i nagród wobec dziecka,

· kontakt dziecka ze środowiskiem i podkulturą przestępczą,

· brak u dziecka poczucia bezpieczeństwa, troski i uczucia ze strony rodziców,

· konflikty międzypokoleniowe

2) Środowisko szkolne

a)niepowodzenia szkolne,

b)brak zrozumienia ze strony nauczyciela,

c)sytuacje konfliktowe w szkole,

d)niewspółmierne wymagania do możliwości rozwojowych ucznia,

e)schorzenia dziecka, takie jak :dysleksja ,dysgrafia, wady wymowy również mogą pośrednio przyczynić się do wystąpienia niedostosowania

3) Negatywny wpływ mediów

a)przemoc i agresja w środkach masowego przekazu(również w grach komputerowych,

bajkach dla dzieci oraz w niektórych zabawkach)

b)bezproduktywne wykorzystywanie czasu spędzanego przed telewizorem, komputerem zubaża rozwojowo

c)ogólnodostępne programy, filmy, strony internetowe gdzie brak jest cenzury co do przekazywanych treści(seks, subkultury satanistyczne, sekty i wiele innych wypaczających światopogląd dzieci i młodzieży)

Stadia „wykolejenia społecznego” wg Czesława Czapówa

I .Stadium

· Uczucie odtrącenia, frustracji, potrzeby emocjonalnej zależności

· Reakcje negatywne mające na celu zwrócenie na siebie uwagi

· Narastająca agresywność wobec rodziców, opiekunów

· Reagowanie nieproporcjonalnie silnie do podniety

· Reakcje impulsywne

· Brak cierpliwości i wytrwałości

· Brak koncentracji uwagi-dziecko nie kończy rozpoczętych prac, wykonuje je niedbale

II.Stadium

· Manifestują się reakcje wrogie nie tylko wobec rodziców, ale i nauczycieli

· Bunt wobec autorytetów

· Próby zjednania rodzą agresję

· Często występuje autoagresja(samookaleczenia próby samobójcze)

· Występują pierwsze drobne kradzieże i szukanie kontaktu z podkulturą

· Może pojawić się „rozwydrzenie” seksualne lub upijanie się i odurzanie innymi środkami

III Stadium

· Następuje proces przyswajania kultury przestępczej najczęściej manifestujący się przyłączeniem do grupy przestępczej, oraz pogłębianie w/w objawów

· Następują częstsze kradzieże, włamania, rozboje, akty wandalizmu, chęć zadawania bólu

· Pogłębiona negacja norm moralnych, prawnych ,a także naturalnych

Bibliografia:

Otton Lipkowski „Pedagogika resocjalizacyjna”

Maria Grzegorzewska „Pedagog w służbie dzieci niepełnosprawnych”

Czesław Czapów,Stanisław Jedlewski „Pedagogika resocjalizacyjna”

Czesław Czapów „Wychowanie resocjalizujące”

Marek Konopczyński „Twórcza resocjalizacja”

Józef Sowa „Pedagogika specjalna”

Marian Lipka „Zjawiska patologii społecznej wśród młodzieży”

Internet „Dzieci i przemoc w mediach”

---