Agnieszka Śmiechowska

Socjologia Kultury, III rok

Przestępczość nieletnich

Przestępczość nieletnich jest zjawiskiem powszechnym na przestrzeni wieków, występującym pod każdą szerokością geograficzną i w sensie obiektywnym jest zjawiskiem niezależnym od kultury. Przepisy prawa dotyczące karania osób nieletnich można znaleźć już w prawie rzymskim, które „potwierdza ograniczoną odpowiedzialność za popełnione przestępstwa dla dzieci w wieku 7-10 lat, a niektóre prawa stanowione lub zwyczajowe w Europie z okresu średniowiecza przewidywały łagodzenie kar dla osób poniżej 12-13. roku życia”¹. Wraz z industrializacją, przemianami kulturowymi i społecznymi wieku XX oraz nastaniem ery „globalnej wioski” pojawiły się nowe sposoby łamania prawa a intensywność zjawiska znalazła odzwierciedlenie w statystykach policyjnych.

W Polsce według statystyk policyjnych w 2010 roku nieletni dopuścili się 100 425 stwierdzonych czynów karalnych co stanowi 8,7 % ogółu przestępstw stwierdzonych w danym roku.² Dla porównania w roku 1990 było to 60 535 stwierdzonych czynów karalnych co stanowiło 6,8% ogółu. Szczegółowe zestawienie rodzajów przestępstw i ilości osób nieletnich biorących w nich udział, w latach 2010 i 1995, znajduje się poniżej³:

Rok	Zabójstwo	Uszczerbek na zdrowiu	Udział w bójce lub pobiciu	Zgwałcenie	Kradzież rozbójnicza, rozbój, wymuszenie	Kradzież z włamaniem
2010	7	5.591	3.158	311	11.547	9.813
1995	26	2.205	1.101	166	7.790	29.810

Jak wynika z powyższej tabeli nie jest to zjawisko marginalne i przypadkowe lecz stałe i obejmujące swym zasięgiem znaczną liczbę osób poniżej 18 roku życia.

Przyczyny jego powstawania i trwania w czasie są niezwykle zróżnicowane – możemy upatrywać ich w procesie socjalizacji, zarówno pierwotnej jak i wtórnej - czyli wszystkimi aspektami związanymi z wpływem społecznym, w genetyce czy ogólnie pojętej psychopatologii.

Rozpatrując zagadnienie przyczyn najlepiej chyba zacząć od źródła czyli dylematu: czy rodzimy się jako „tabula rasa”, czy jako mix genów poredystynujący nas z góry do pewnych zachowań? Przyjemnie byłoby założyć, iż ludzie rodząc się nie są obciążeni żadnymi ułomnościami i wszyscy mają równe szanse rozwoju – jeśli tylko zapewniono by im odpowiednie warunki do owego rozwoju. W świetle najnowszych badań okazuje się to być jednak równie utopijne jak i nierealne. Analizując kwestie naszego zachowania należy pamiętać, iż poza wspomnianym wyżej wpływem społecznym musimy wziąć pod uwagę również nasze wyposażenie genetyczne, czyli ni mniej, ni więcej tylko to co dziedziczymy po rodzicach i dziadkach. Dorzucić do tego wszelkie aspekty związane z przebiegiem ciąży min: zdrowie matki, wpływ środowiska zewnętrznego i związane z tym konsekwencje np.: zanieczyszczenie środowiska, zażywanie substancji psychoaktywnych przez matkę, urazy fizyczne itp. oraz przebieg porodu. W tym miejscu uzyskujemy produkt finalny jakim jest „produkt zapłodnienia gotowy do samodzielnego funkcjonowania poza ustrojem matki” (def. W ujęciu demograficznym), czyli noworodek gotowy do poddania go socjalizacji pierwotnej.

Badania nad ludzkimi zachowaniami wykazują, iż w kwestii zachowań agresywnych i kryminalnych, bliźnięta monozygotyczne są do siebie bardziej podobne niż bliźnięta heterozygotyczne a dzieci adoptowane bardziej podobne do swoich rodziców biologicznych niż przysposobionych (Mason, Trick, 1994)⁴ W tych badaniach dokonano rozróżnienia pomiędzy zachowaniami antyspołecznymi w wieku adolescencji a zachowaniami przestępczymi przejawianymi w wieku dorosłym. Wykazano, iż bliźnięta heterozygotyczne przejawiające tego typu zachowania w okresie adolescencji różnią się istotnie w wieku dorosłym. Udowodniono w tym przypadku istotność wpływu społecznego – grup rówieśniczych i środowiska w jakim się wychowywały. Bliźnięta homozygotyczne natomiast były do siebie bardziej podobne w wieku dorosłym, co wskazuje na wyraźny wpływ wyposażenia genetycznego. W odpowiedzi na pytanie w jaki sposób geny mogą wpływać na nas bardziej w życiu dorosłym niż w dzieciństwie badacze zasugerowali, iż dorośli mający wpływ na swoje otoczenie i kontrolę nad swoimi działaniami, a posiadający predyspozycje genetyczne (lub psychiczne) do popełniania przestępstw angażują się w działania sprzyjające tym zachowaniom. Dotyczy to wyboru grupy społecznej, planowania drogi życiowej oraz budowania relacji z otoczeniem⁵.

Lecz nie tylko geny wpływają na nasz rozwój w łonie matki. Pamiętać należy, iż tak powszechne palenie tytoniu czy picie alkoholu w czasie ciąży istotnie wpływa na rozwój ośrodkowego układu nerwowego – nasz wewnętrzny komputer pokładowy. Można to przyrównać do nasypania garści piasku do naszego PC-eta lub silnika samochodu. Kto przy zdrowych zmysłach zrobiłby coś takiego? Cóż, wiele matek robi to nagminnie nie zdając sobie sprawy z możliwych konsekwencji jakie może to mieć dla rozwoju i dalszego funkcjonowania ich dziecka. Nie bez znaczenia jest również gospodarka hormonalna organizmu – wysoki poziom testosteronu u matki w czasie ciąży wpływa na zwiększenie poziomu agresywności (van Honk i In. 2001)⁶.

Odrębną grupę stanowią zagadnienia związane z uszkodzeniami mózgu zaburzające np.; rozwój uczuciowości wyższej (płaty czołowe) czy kwestie związane z chorobami i zaburzeniami psychicznymi, które determinują wiele zachowań powszechnie nie akceptowanych, których tutaj nie będę szczegółowo omawiać⁷.

Patrząc na problem przestępczości nieletnich w ujęciu socjologicznym należy przede wszystkim pamiętać, że człowiek to istota społeczna. To swoisty truizm, który ma dużo bardziej dalekosiężne skutki niż na ogół zdajemy sobie sprawę. Normatywny wpływ społeczny czy kwestia społecznego dowodu słuszności to dwa podstawowe mechanizmy wpływu społecznego, którym poddajemy się nieświadomie każdego dnia. Robimy pewne rzeczy bo wszyscy to robią - powielamy poglądy, gusta, uczestniczymy w życiu różnorodnych grup, które niepostrzeżenie ingerują w nasze postawy, myśli, opinie. Często jesteśmy tworem okoliczności politycznych, historycznych czy, choćby na co dzień, społecznych. Dlaczego tak się dzieje? Po prostu, ów truizm zdradza wszystko. Potrzeba akceptacji, przynależności, miłości to wszystko możemy osiągnąć tylko funkcjonując w przestrzeni społecznej, a przecież bycie nonkonformistycznym odmieńcem, szczególnie dla młodego człowieka, tego nie ułatwia⁸. Zagadnienie dewiacyjności było szczegółowo badane i wyjaśniane przez E. Hoffmana w zakresie zagadnień interakcjonizmu symbolicznego czy E. H. Sutherlanda w ramach teorii zróżnicowanych powiązań⁹. Bardzo obrazowym przykładem są również eksperymenty S. Miligrama, w których brały udział zupełnie przeciętne osoby – 40 mężczyzn w wieku od 20 do 50 lat. Mieli oni za zadanie pełnić rolę nauczyciela sprawdzającego sprawność zapamiętywania długich list par słów przez ucznia (będącego w istocie pomocnikiem eksperymentatora). W przypadku gdy uczeń popełni błąd czasie odtwarzania owych par, zadaniem nauczyciela było ukarać go wstrząsem elektrycznym o sile w przedziale od 15 do 450 V – 30 przycisków, własna ścieżka pomiędzy poczuciem wolnej woli a całkowitym posłuszeństwem skutkującym śmiercią niewinnej osoby. Ciekawe jest to, iż przed przystąpieniem do badania zaledwie mniej niż 2% uczestników rozważało możliwość zastosowania wstrząsu maksymalnej sile. Efekt był zaskakujący – aż 26 osób, czyli ponad połowa uczestników przyciskała przyciski aż do samego końca. Nie wycofali się mimo, iż w każdej chwili mogli zrezygnować z udziału w eksperymencie. Miligram powtórzył eksperyment parokrotnie skupiając się na wpływie wywieranym przez autorytet eksperymentatora na uczestników badania. Ciekawe jest to, iż uczestnicy nie mieli poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie¹⁰. „Ja tylko wykonywałem polecenia”. Czyż to nie brzmi znajomo? Wielu zbrodniarzy wojennych zarówno z okresu drugiej wojny światowej, jak również i z czasu wojny w byłej Jugosławii tłumaczyło się w ten właśnie sposób.

Patrząc na kwestię przestępczości nieletnich z tej perspektywy - młodego człowieka, często ślepo podążającego za swoją grupą odniesienia i znaczącymi „innymi” - nie można nie odnieść wrażenia, że wpływ społeczny to potężna siła, której mało kto jest w stanie się oprzeć. Człowiek socjalizując się w środowisku dewiacyjnym ma znacznie większe szanse na popadnięcie w konflikt z prawem niż osoba, która tego nie doświadcza szczególnie gdy uwzględnimy fakt iż młodzi ludzie bardzo często podchodzą do rzeczywistości w sposób absolutnie bezrefleksyjny. Należy oczywiście pamiętać, że to podejście nie wyjaśnia samych przyczyn zaistnienia dewiacji w środowisku. To zagadnienie można szczegółowo analizować np. w ujęciu teorii anomii społecznej R. Merona i określonych przez niego rodzajów patologicznej adaptacji jednostek.¹¹

Powyższe rozważania to zaledwie czubek góry lodowej jaką jest zagadnienie przestępczości nieletnich, która może być analizowana z różnych perspektyw – najważniejsze jednak wydaje mi się to by pamiętać o złożoności i wielowymiarowości tego problemu społecznego.

Bibliografia:

• James W. Kalat „Biologiczne podstawy psychologii”, wyd. PWN 2006;

• E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert , „Psychologia społeczna, serce i umysł”, wyd. Zysk i S-ka 1997;

• Irena Pospiszyl „ Patologie Społeczne” , wyd. PWN Warszawa 2008

• Charaktery, wyd. specjalne 1/2007

• Krzysztof Biel „Rozmiary i dynamika przestępczości nieletnich na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia” , www.opoka.org

• Przestępczość nieletnich w latach 1990 – 2010, www.statystyka.policja.pl

---

1. Krzysztof Biel „Rozmiary i dynamika przestępczości nieletnich na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia” , www.opoka.org↩

2. Przestępczość nieletnich w latach 1990 – 2010, www.statystyka.policja.pl↩

3. ibidem↩

4. J. W Kalat ”Biologiczne podstawy psychologii”, 2006, s. 372↩

5. .ibidem s. 373↩

6. ibidem↩

7. Red. A. Lazarus, A. M. Colman “Psychopatologia”, wyd. Zysk i s-ka 2001↩

8. E. Aronson, Psychologia społeczna, wyd. Zysk i s-ka.1997, s. 278↩

9. Irena Pospiszyl „ Patologie Społeczne” , wyd PWN Warszawa 2008 s. 35-44↩

10. Charaktery, wyd. specjalne 1/2007 s. 27↩

11. Irena Pospiszyl „ Patologie Społeczne” , wyd PWN Warszawa 2008, s. 31↩