Przestępczość nieletnich w latach dziewięćdziesiątych w
świetle analiz i statystyk policyjnych

Jolanta Szymańczak

Informacja BSE nr 662

W latach dziewięćdziesiątych odnotowuje się stały wzrost liczby sprawców i liczby dokonywanych
przestępstw. Od 1990 roku wzrasta również przestępczość nieletnich, aczkolwiek wskaźniki
dynamiki przestępczości dzieci i młodzieży są znacznie niższe, niż wskaźniki dynamiki
przestępczości dorosłych.
Szczególnie niepokojące są dwie tendencje występujące w przestępczości nieletnich - brutalizacja
działań sprawców oraz rosnąca liczba dzieci w wieku do lat 13 popełniających czyny karalne. W
opracowaniu prezentuje się dane statystyczne dotyczące przestępczości nieletnich oraz ogólną
charakterystykę tego zjawiska.

I. Uwagi wstępne

Przestępczość dzieci i młodzieży zależnie od obowiązującego systemu prawnego jest różnie
definiowana i różnie traktowana przez wymiar sprawiedliwości.
W Polsce przestępczość nieletnich pośrednio definiuje ustawa z dnia 26 października 1982 r. (Dz.
U. z 1982 r. Nr 35 poz. 228, ze zm.) o postępowaniu w sprawach nieletnich, regulująca
postępowanie wobec nieletnich w zakresie:
* zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18,
* postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu
po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17,
* wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych w stosunku do osób, względem
których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat 21.
Model postępowania z nieletnimi przyjęty przez tę ustawę, to model wychowaczo-
resocjalizacyjny.

1

Wprowadzenie nowego Kodeksu karnego, a wraz z nim istotnej zmiany do postępowania z
nieletnimi, a mianowicie przyjęcie 15 lat jako wieku odpowiedzialności karnej (w określonych
sytuacjach można wobec nieletnich sprawców czynów karalnych stosować środki i kary
przewidziane dla osób dorosłych) może zasadniczo zmienić obowiązujący model wymiaru
sprawiedliwości dla nieletnich. Wprowadzenie tej tak istotnej zmiany spowodowane było m.in.
przyjęciem poglądu, iż nieletni sprawcy ciężkich przestępstw (zabójstwo, rozbój), głęboko
zdemoralizowani, pozostają bezkarni, a poczucie bezkarności jakie mają, stanowi potencjalne
zagrożenie dla społeczeństwa.
W związku z nowymi regulacjami w zakresie prawa karnego i przyjętymi przez resort
sprawiedliwości założeniami w zakresie resocjalizacji nieletnich Ministerstwo Sprawiedliwości
przygotowało kolejną nowelizację ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Projekt ten ma
być wkrótce przesłany do rozpatrzenia przez Sejm.
Zmiana modelu postępowania z nieletnimi wymaga szerokiej dyskusji praktyków, środowiska
naukowego i gremiów decyzyjnych. Nie bez znaczenia dla efektów tej dyskusji, a więc
wypracowania nowego modelu postępowania z nieletnimi, jest oczywiście rzetelna diagnoza stanu
przestępczości nieletnich.
Poniżej prezentowane informacje i dane liczbowe charakteryzujące zjawisko przestępczości
nieletnich pochodzą tylko z jednego źródła - danych i analiz publikowanych przez Komendę

Główną Policji - i jako takie nie mogą być uznane za wystarczające. Niemniej posiadają ten walor,
iż gromadzone są systematycznie, według określonych i nie zmienianych kryteriów, co pozwala na
oszacowanie skali, opisanie ogólnych tendencji i dynamiki obserwowanego zjawiska. W
statystykach prowadzonych przez policję rejestruje się m.in. liczbę zgłoszonych przestępstw wg
kwalifikacji zawartej w Kodeksie karnym i liczbę sprawców dokonanych przestępstw. Od 1995 r.
policja rejestruje również liczbę nieletnich ofiar przestępstw wg wybranych kwalifikacji prawnych.
Statystyki policyjne odnośnie do lat dziewięćdziesiątych wskazują na stały wzrost liczby
rejestrowanych przestępstw i liczby sprawców tych przestępstw oraz nasilenie niekorzystnych
zjawisk w strukturze przestępczości. Za jedno z tych niekorzystnych zjawisk uważa się
przestępczość nieletnich. W ogólnej prognozie przestępczości na najbliższe lata dokonanej przez
Komendę Główną Policji przewiduje się, że

�drastycznie rozwijać się będzie przestępczość

nieletnich; zwiększy się udział nieletnich sprawców w przestępczości rozbójniczej, narkotykowej,
związanej z kradzieżami mienia i uszkodzeniami ciała".

2

Tymczasem analiza danych odnośnie do liczby zarejestrowanych przestępstw dokonanych przez
nieletnich i liczby zarejestrowanych nieletnich sprawców oraz porównanie tych liczb w latach
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wskazują raczej na umiarkowany wzrost przestępczości
nieletnich, aczkolwiek nie można wykluczyć, iż w najbliższych latach nastąpi zmiana
obserwowanej tendencji.
Warto przy tym zauważyć, iż zjawisko przestępczości nie dotyczy młodzieży w stopniu tak
znacznym jak można by to przypuszczać na podstawie informacji przekazywanych przez media.
Dzieci i młodzież w wieku 13 - 17 lat popadające w konflikt z prawem stanowią niewielki procent
ogółu populacji osób w tym wieku; na przykład w 1997 r. - nieletni, którzy popadli w konflikt z
prawem stanowili 1,7% ogółu populacji osób w tym wieku, odpowiednio dzieci w wieku 13 lat -
0,8% ogółu populacji dzieci w tym wieku.

3

II. Charakterystyka i skala przestępczości nieletnich w świetle analiz i danych
statystycznych Komendy Głównej Policji

* Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęściej uczniowie starszych klas szkół podstawowych
oraz uczniowie szkół zawodowych. Dominującą grupę stanowią chłopcy w wieku 13 - 16 lat
(powtarzający klasy, wagarowicze, uciekinierzy z domów rodzinnych i placówek opiekuńczo-
wychowawczych i resocjalizacyjnych).
* Przestępczość i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest głównie sytuacją rodzinną, na którą
nakładają się niepowodzenia szkolne i wpływ rówieśników. Nieletni, którzy wchodzą w konflikt z
prawem w większości pochodzą z rodzin rozbitych, niewydolnych wychowawczo, z rodzin
patologicznych (rodzice lub jedno z nich są przestępcami, narkomanami, alkoholikami), a także
rodzin ubogich, dotkniętych bezrobociem.
Psychologowie upatrują źródeł zachowań agresywnych i destrukcyjnych młodych ludzi, głównie w
kondycji rodziny, a zwłaszcza w braku ojca. Ten brak ojca polega nie tylko na fizycznej
nieobecności ojca, ale na tym, iż coraz częściej ojciec w rodzinie jest nieobecny emocjonalnie;
wychowaniem dzieci zajmuje się głównie matka. Chłopcy nie mają zatem pozytywnych, męskich
wzorów socjalizacyjnych. Uczestnictwo w grupie, często w grupie przestępczej to jeden ze
sposobów poszukiwania wzorów męskości, które mogliby naśladować, jeden ze sposobów
kompensacji braku ojca.

4

* Przestępczość nieletnich, podobnie jak i dorosłych koncentruje się na terenach miejskich,
szczególnie w dużych aglomeracjach. Miejsca dokonywanych przestępstw to: ulice, rejony
budynków mieszkalnych, obiektów handlowych, salonów gier, szkół oraz okolice dworców,
przystanków komunikacji miejskiej.
* Według opinii Biura Prewencji Komendy Głównej Policji nieletni najczęściej popełniają
przestępstwa z następujących powodów:
- chęci zdobycia pieniędzy,
- zaimponowania innym,

- chęci przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych,
- powielania wzorów i zachowań mających swoje źródło w domu rodzinnym, bądź
upowszechnianych w środkach masowego przekazu (sceny przemocy, okrucieństwa, agresji,
gwałtu),
- poczucia bezkarności za wcześniej popełnione przestępstwa,
- poszukiwania akceptacji i poczucia bezpieczeństwa, których nie znajdują ze strony rodziców i
opiekunów.
* Cechą charakterystyczną przestępczości nieletnich jest częstsze niż w przypadku dorosłych
współuczestnictwo w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub z kilkoma osobami, głównie
dotyczy to kradzieży i rozboju. Nieletni coraz częściej działają w zorganizowanych grupach z
osobami dorosłymi. Liczba przestępstw nieletnich, których dokonali w grupie w 1997 r.
przedstawia się następująco:
* w grupie 2 osobowej:
8 921 - przestępstw z dorosłym,
18 056 - przestępstw z rówieśnikiem,
* w grupie trzech lub więcej osób:
10 520 - przestępstw w grupie z dorosłymi,
11 552 - przestępstw w grupie rówieśników.
* Działalność przestępcza w grupach często wiąże się z tzw. powrotnością do przestępstwa. Na
przykład w 1994 r. powtórnie popełniło przestępstwo 7 086 sprawców, w 1995 r. - 6 589 sprawców,
w 1996 r. - 5 387 sprawców, w 1997 r. - 4 961 sprawców.
* Znaczny procent nieletnich (ok. 7 - 9%) dokonuje czynów karalnych pod wpływem alkoholu. Na
przykład w 1997 r. osoby nietrzeźwe stanowiły 27,5% ogółu podejrzanych, a nietrzeźwe osoby
nieletnie 7,4%. Najczęściej nietrzeźwych nieletnich odnotowano jako sprawców zabójstw,
uszkodzeń ciała, bójek, pobić, zgwałceń (w tym ze szczególnym okrucieństwem), rabunków i
wymuszeń rozbójniczych.
* W latach dziewięćdziesiątych obserwuje się wzrost rejestrowanej liczby nieletnich przestępców
oraz liczby przestępstw przez nich dokonywanych. W poszczególnych latach liczby te
przedstawiały się następująco:
Tabela 1. Nieletni sprawcy czynów karalnych w latach 1984 - 1998

Lata: Czyny karalne Sprawcy

1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998

40 961
52 138
57 344
69 051
56 353
53 425
60 525
62 834
66 220
72 152
75 822
82 551
70 073
72 989
78 758

25 584
29 424
29 800
35 335
31 701
35 593
43 356
41 296
41 573
43 039
61 109
68 349
57 240
58 730
58 151

Źródło: dane Komendy Głównej Policji.
* Natomiast należy zaznaczyć, że przy ogólnie wzrastającej przestępczości - od 1989 r. zmniejszył
się udział przestępstw popełnianych przez nieletnich w ogóle przestępstw stwierdzonych

(odnotowywanych przez KGP). W poszczególnych latach procentowy udział przestępstw
popełnianych przez nieletnich w przestępstwach stwierdzonych oraz procentowy udział nieletnich
w ogólnej liczbie podejrzanych o popełnienie przestępstwa przedstawiają się następująco:
Tabela 2. Procentowy udział nieletnich sprawców w ogóle przestępstw stwierdzonych w latach
1989 - 1998

Lata

Czyny karalne nieletnich w ogóle
przestępstw stwierdzonych (w %)

Nieletni sprawcy w ogóle sprawców
przestępstw stwierdzonych (w %)

1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998

9,7%
6,8%
7,2%
7,5%
8,5%
8,4%
8,5%
7,8%
7,3%
7,3%

16,1%
15,8%
13,5%
13,5%
14,3%
15,7%
16,1%
15,0%
14,3%
14,7%

Źródło: dane Komendy Głównej Policji.
Tendencja taka pośrednio świadczy o silnym wzroście przestępczości dorosłych, ponieważ w
ostatnich latach obserwuje się również wzrost przestępczości nieletnich. Notowane wskaźniki
dynamiki przestępczości dorosłych są zdecydowanie wyższe niż nieletnich. Tak więc nie można
twierdzić, iż nieletni są tą szczególną grupą, która potencjalnie najbardziej zagraża bezpieczeństwu
publicznemu. Pogląd taki uporczywie od kilku lat lansowany jest w mediach.
* W strukturze przestępczości nieletnich dominują przestępstwa o charakterze kryminalnym,
najczęściej popełniane przestępstwa to: kradzież mienia prywatnego i kradzież z włamaniem.
Tabela 3. Przestępstwa stwierdzone, popełnione przez nieletnich wg wybranych kategorii w latach
1992 - 1997

Lata

Sprawcy

Zabój-

stwo

Uszko-

dzenie ciała

Bójka

i pobicie

Zgwał-

cenie

Kradzież

rozbójnicza

rozbój

wymuszenie

Kradzież

z włama-

niem

Kradzież

mienia

prywat-

nego

1992

nieletni

w tym poniżej 13 lat

21

-

1 306

61

457

18

109

1

3 100

64

25 019

1 196

22 229

1 469

1993

nieletni

w tym poniżej 13 lat

22

1

2 018

71

664

18

142

1

5 335

110

26 247

1059

22 977

1 300

1994

nieletni

w tym poniżej 13 lat

33

-

1 992

106

913

33

156

3

6 600

212

29 400

1 310

22 186

1 701

1995

nieletni

w tym poniżej 13 lat

26

2

2 205

178

1104

50

166

9

7 790

402

29 810

1 532

25 413

1 925

1996

nieletni

w tym poniżej 13

36

-

2 527

198

1 340

61

139

4

7 508

349

30 880

1 191

14 656

817

1997

nieletni

w tym poniżej 13

36

4

2 924

92

1 486

164

245

11

8 658

362

29 631

2 043

14 789

1160

1998*

nieletni

29

3 022

1 653

195

10 542

30 197

13 809

* Za 1998 r. brak danych odnośnie nieletnich poniżej 13 lat.
Źródło: dane Komendy Głównej Policji.
Najbardziej niepokojącym zjawiskiem jest obserwowana tendencja wzrostowa przestępstw

uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, bójek,
pobić, zgwałceń, rozbojów i wymuszeń rozbójniczych). Według ustaleń policji nieletni sprawcy,
którzy dokonali przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu charakteryzowali się bezwzględnym,
bardzo agresywnym i okrutnym sposobem działania. Wynika on zdaniem policji z dwóch
zasadniczych czynników sytuacyjnych: z faktu, iż najczęściej działali w grupie oraz w stanie
nietrzeźwości.
* Równie niepokojące jest, że wzrasta liczba sprawców czynów karalnych, którzy nie ukończyli 13
lat życia. Świadczy to przede wszystkim o zaniedbaniach i braku właściwej opieki nad dziećmi. W
1997 roku 5 453 dzieci popełniło 3 981 czynów karalnych, w tym: 4 zabójstw, 192 uszkodzeń ciała,
11 zgwałceń, 362 kradzieży rozbójniczych, rozbojów i wymuszeń, 2 043 kradzieży z włamaniem i
1160 kradzieży mienia prywatnego.
* W publikowanych analizach dotyczących przestępczości i demoralizacji nieletnich Komenda
Główna Policji informuje o nieletnich, którzy zostali zatrzymani z powodu ucieczki i upojenia
alkoholowego. Według oceny policji ucieczki dzieci i młodzieży z domów rodzicielskich, z
placówek opiekuńczych i resocjalizacyjnych wyjątkowo sprzyjają zachowaniom dewiacyjnym
nieletnich (wielu nieletnich podczas ucieczki nawiązuje kontakty ze światem przestępczym
rówieśników i dorosłych lub staje się ofiarami przestępców).
Tabela 4. Liczba uciekinierów zatrzymanych w Policyjnych Izbach Dziecka w latach 1992 - 1997.

Rok>

Uciekinierzy:

z domu rodzinnego z placówek MEN z placówek MS

1992
1993
1994
1995
1996
1997

2 090
5 125
2 238
2 423
2 112
1 908

2 762
3 207
3 908
4 266
3 546
3 829

964
936

1 065

849

2 112

797

Źródło: dane Komendy Głównej Policji.
W 1997 r. w izbach wytrzeźwień przebywało 8 102 nieletnich, w tym 470 dziewcząt. Dla
porównania:
w 1994 r. - 8 117 nieletnich,
w 1995 r. - 8 710 nieletnich,
w 1996 r. - 7 662 nieletnich.
W pomieszczeniach policyjnych do wytrzeźwienia zatrzymano w poszczególnych latach
następującą liczbę nieletnich:
w 1994 r. - 745,
w 1995 r. - 981,
w 1996 r. - 653,
w 1997 r. - 731.

III. Podsumowanie:

1. W latach dziewięćdziesiątych obserwuje się wzrost przestępczości rejestrowanej nieletnich.
Natomiast należy zaznaczyć, iż notowane wskaźniki dynamiki przestępczości dorosłych są
zdecydowanie wyższe niż wskaźniki dynamiki przestępczości nieletnich. W 1998 r. nieletni
sprawcy stanowili 14,7% ogółu sprawców przestępstw stwierdzonych. Natomiast czyny karalne
nieletnich stanowiły 7,3% ogółu przestępstw stwierdzonych.
2. Najczęściej popełniane przez nieletnich przestępstwa to: kradzież mienia prywatnego i kradzież z
włamaniem.
3. Nieletni sprawcy czynów karalnych to najczęściej chłopcy w wieku 13 - 16 lat, uczniowie

starszych klas szkół podstawowych oraz szkół zawodowych.
Materiały źródłowe:
1. Rocznik Demograficzny GUS 1997, Warszawa 1997.
2. Informacja dotycząca demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz zjawisk patologicznych
wśród dzieci i młodzieży, Materiał na posiedzenie Rady Konsultacyjnej Komendanta Głównego
Policji, Warszawa, listopad 1997 r.
3. Analiza za rok 1997 dotycząca demoralizacji i przestępczości nieletnich, Komenda Główna
Policji. Biuro Prewencji. Warszawa, luty 1998 r.
4. Raport o stanie wdrażania reformy resocjalizacji w zakładach poprawczych, Ministerstwo
Sprawiedliwości Departament Spraw Rodzinnych i Nieletnich, Warszawa 1998.
5. Informacja o działalności jednostek resortu sprawiedliwości w zakresie spraw rodzinnych i
nieletnich w roku 1997, Ministerstwo Sprawiedliwości Departament Spraw Rodzinnych i
Nieletnich.
6. Beata Czarnecka-Dzialuk, Zofia Ostrihanska, Dobrochna Wójcik, Zasady odpowiedzialności
nieletnich wobec kodyfikacji karnej, Państwo i Prawo", zeszyt nr 9- 10, Warszawa 1998.

�

Przypisy
1. W literaturze przedmiotu wyróżnia się 3 podstawowe modele postępowania z nieletnimi: model
jurydyczny, model resocjalizacyjny, model sprawiedliwości naprawczej. W praktyce nie ma modeli

czystych , lecz współwystępujące różne elementy tych modeli.

�

�

2. Za: Raport o stanie i prognozach przestępczości, KGP, Warszawa, styczeń 1998, str. 53.
3. Wg danych GUS w 1997 r. stan ludności na dzień 31 XII dla populacji w wieku 13 - 17 lat
przedstawiał się następująco: 13 lat - 680 610, 14 lat - 697 899, 15 lat - 681410, 16 lat - 650 224, 17
lat - 664 388.
4. Patrz: m.in. Wojciech Eichelberger, Zdradzony przez ojca, Warszawa 1998, Wydawnictwo Do.