Psychologiczno-społeczne determinanty przestępczości nieletnich.

„Mamy wszelkie powody po temu, aby w obecnej sytuacji

rozwojowej historii kultury i techniki ludzkiej uważać agresję

w obrębie gatunku za najgroźniejsze ze wszystkich niebezpieczeństw”

(Konrad Lorenz, 1983)

W ostatnich latach nastąpił niebywały wzrost przestępczości i innych

przejawów patologii społecznej. Jest to niepokojące zjawisko tym bardziej, że dotyczy ono także przestępstw, które popełniają nieletni. W społeczeństwie występuje tendencja wzrostu liczby nieletnich sprawców popełniających czyny niebezpieczne dla życia i zdrowia w takich kategoriach przestępstw jak: rozboje, bójki, wymuszania rozbójnicze, uszkodzenia ciała. Niepokojąco wzrasta brutalizacja, rośnie agresywność działań nieletnich sprawców w stosunku do ofiar. Coraz częściej nieletni przestępcy działają w zorganizowanych grupach przy użyciu niebezpiecznych narzędzi (także przy użyciu broni). Wzrasta również liczba sprawców nieletnich działających po spożyciu alkoholu i narkotyków. Przestępstwa popełniają coraz młodsi sprawcy. Dlatego ważnym jest, aby dogłębnie poznać wszystkie czynniki, które składają sie na przestępczość nieletnich .

Bardzo często przestępczość uznaje się za krańcową formę zachowania

aspołecznego, jako bardzo drastyczny przejaw naruszenia norm współżycia społecznego. W dodatku przestępczość jest coraz częściej przedstawiana jako skutek długiego procesu charakteryzującego się licznymi, rozwijającymi się i narastającymi demonstracjami „niedostosowania społecznego”. Dlatego ważnym jest, aby jak najwcześniej rozpoznać i zrozumieć takie zachowania oraz przeprowadzić odpowiednie działania wychowawcze tak, by nie dopuścić do dalszego rozwoju niewłaściwych form zachowania. Wśród naruszających normy społecznego

zachowania jest coraz więcej dzieci i młodzieży. Zanim jednak popełnia one przestępstwo, bardzo często maja za sobą proces wykolejenia się. Młodzie- rzadko popełnia przestępstwa tzw. przypadkowe, nie poprzedzone procesem wykolejenia się.

M. Lipka definiuje wykolejenie społeczne tak: „Wykolejenie to wyraża się

w pozostawianiu nieletniego w stałym lub okresowym konflikcie z normami, ustanowionymi w interesie ogólnospołecznym. Jest to antagonizm destrukcyjny, naruszający uznawany powszechnie model społeczeństwa”.

Wykolejenie społeczne można dzielić na dwie grupy:

1. wykolejenie obyczajowe - polegające na postępowaniu sprzecznym

z normami moralnymi (alkoholizm, prostytucja, narkomania, włóczęgostwo),

2. wykolejenie przestępcze - wyrażające się w łamaniu przepisów prawa karnego.

Najczęściej wykolejenie przestępcze jest poprzedzane wykolejeniem

obyczajowym. Do najczęściej spotykanych zjawisk wykolejenia się nieletnich zalicza się:

a) wagary,

Bardzo dużo nieletnich, którzy popełnili przestępstwa zaczynało od

wagarowania. Jeżeli wagarowanie powtarza się często i nie są podejmowane przez wychowawców czynności prowadzące do ukrócenia takich zachowań, taka sytuacja doprowadza do zupełnego zlekceważenia przez ucznia nauki w szkole i jej porzucenia. Przyczynia się to do powiększenia grona uczniów opóźnionych w terminowym,normalnym kończeniu klas lub rezygnujących w ogóle z uzyskania świadectwa

ukończenia klasy lub szkoły.

b) ucieczki z domu,

Ucieczki z domu są nie tylko groźne dla dziecka dlatego, że wyłączone spod kontroli i opieki domu dostaje się ono pod wpływ ulicy, starszych od siebie i bardziej zdemoralizowanych osobników, ale także znajduje tam różne okazje do dokonywania przestępstw - ucieczki te powinny być sygnałem alarmowym. Jest to sygnał alarmowy mówiący o zerwaniu kontaktów emocjonalnych miedzy dzieckiem a rodzina i mówiący o potrzebie niesienia pomocy takiemu dziecku zanim dopuści się przestępstwa.

c)picie alkoholu,

Picie alkoholu w wielu wypadkach bywa bezpośrednią przyczyna popełnianych przestępstw przez nieletnich, zwłaszcza tych

o charakterze chuligańskim. Powody picia alkoholu przez młodzież są różne. Pije się na prywatkach, pije się na dyskotekach, „oblewa” egzaminy i urodziny. Młodzież pije z nudów i dla „szpanu”. Młodzi pija także, bo w domu pije się dużo, a nierzadko ojciec lub matka są alkoholikami. W wielu przypadkach przed dokonaniem przestępstwa młodzi ludzie pija alkohol, aby dodać sobie „odwagi”.

d)narkomania,

Dzieci mając już 10 lat, próbują się narkotyzować, wąchając różnego typu kleje, starsi kupują substancje uznawane za narkotyki miękkie lub coraz częściej kupują narkotyki tzw.twarde. Młodociani popełniają przestępstwa nie tyle pod wpływem narkotyku, co w celu zdobycia środków na jego zakup. Bardzo często wtedy młodzi dokonują włamań, okradają przechodniów lub (co jest zjawiskiem coraz powszechniej spotykanym

w szkołach i na ulicach), wyłudzają pieniądze od młodszych, grożąc pobiciem.

e) prostytucja

Uprawianie nierządu przez nieletnia często poprzedzone jest

ucieczka z domu rodzinnego. Rzadziej powodowane jest wzorami postępowania matek - prostytutek. Zdarza się również, że do nierządu zmuszane są nieletnie przez ojca lub obu rodziców celem wyniesienia korzyści materialnych. Uprawianie przez nie prostytucji łączy się zwykle z nawiązywaniem kontaktów przestępczych, popełnianiem przestępstw, przebywaniem w melinach i nadużywaniem alkoholu.

Powyżej opisanej zjawiska wykolejenia się społecznego nieletnich są

początkiem drogi do popełniania przestępstw. Przypadki przestępczości nieletnich, które nie są poprzedzone zachowaniem przypisanym wykolejeniu się, występują niezwykle rzadko. Przestępstwo z reguły stanowi „uwieńczenie” długotrwałego procesu wykolejania się nieletnich. Nawet najmłodsi przestępcy sygnalizowali wcześniej swoim zachowaniem narastanie „niedostosowania społecznego”. Ważnym jest, żeby od momentu popełnienia przez dziecko przestępstwa, choćby przyniosło ono znikome straty, nie bagatelizować takiego postępowania. Nawet drobne w sensie

materialnym wykroczenia dają sygnał, że mamy do czynienia z potencjalnym recydywista. Z reguły dzieci popełniają przestępstwa we dwoje, troje, rzadziej w pojedynkę. O stopniu demoralizacji można także wnioskować ze sposobu popełnienia przestępstwa. Im większy jest stopień demoralizacji, tym bardziej jest ono przemyślane i dokładniej wykonane. Do najczęściej spotykanych przestępstw, popełnianych przez nieletnich zalicza się: kradzieże, rozboje, handel narkotykami oraz coraz częściej popełniane zabójstwa. Największy odsetek stanowią kradzieże, połączone

z włamaniami do różnych obiektów (w tym do samochodów). Coraz częstszym zjawiskiem są także rozboje i handel narkotykami.

Według encyklopedii przestępstwo to „zawinione zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groźba kary jako społecznie niebezpieczne; według prawa polskiego przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki, nie są natomiast nimi wykroczenia”

Analizując te definicje, przestępstwo popełnia nieletni wtedy, kiedy naruszy przepisy kodeksu karnego czyli popadnie w „kolizje z prawem”.

Jedna z pierwszych prac omawiających wpływ czynników biologicznych

i psychologicznych na przestępczość nieletnich była praca włoskiego lekarza C. Lombrozo: „O przyczynach i zwalczaniu przestępczości”. Lombrozo na podstawie badan nieletnich, przebywających w zakładach poprawczych wysnuł teorie, iż: „skrzywienie moralne” u dzieci przejawia się silniej niż u dorosłych, ale ma te same przyczyny - skłonności

dziedziczne. Lombrozo20 założył, -e dzieci rodzą się z wrodzonymi skłonnościami do popełniania przestępstw. Równocześnie podważał on znaczenie wychowania i innych czynników wpływających na kształtowanie się zachowania człowieka.

Do bardzo ciekawych wyników w swych badaniach nad przestępczością

nieletnich doszedł J. Dollard, który jej źródeł upatruje w stanach agresji i frustracji. Człowiek nie mogąc zaspokoić swych potrzeb często popada we frustracje, a nierzadko co za tym idzie, w agresje. Stany te występują bardzo często w okresie dorastania. Niezaspokojona potrzeba samodzielności, potrzeba sukcesu czy powodzenia lub autorytetu, stanowi źródło niezadowolenia. Niezaspokojenie którejś z wymienionych potrzeb może spowodować frustracje. Skutkiem frustracji są często nerwice

i schorzenia psychosomatyczne. Te z kolei prowadza do agresji. Agresja u nieletnich przybiera różne postacie. Najczęściej jej wynikiem są czyny chuligańskie, kiedy to nieletni nie zawsze uświadamiają sobie przyczyny swojej złości i aby ja wyładować atakują bezmyślnie wszystko, co znajda w zasięgu reki i oka. Demolują obiekty, bija inne osoby, dręczą zwierzęta lub bija się miedzy sobą (w przypadku grup przestępczych). Innym przejawem frustracji jest ucieczka od sytuacji powodującej frustracje. Często jest to ucieczka z domu rodzinnego lub wagarowanie. Ludzie maja różna odporność na frustracje. Jeżeli nieletni posiada niski próg odporności, wówczas łatwo ulega sytuacjom frustracyjnym. Najczęściej jest to typ

człowieka, który żyje zachciankami i emocjami, toteż szybko popada w konflikt z otoczeniem. Często zdarza się, że jego sposób rozwiązywania problemów nie jest akceptowany i środowisko społeczne odsuwa się od niego. Następstwem jest znalezienie sobie przez takiego człowieka środowiska zastępczego, które jest najczęściej środowiskiem przestępczym. W takim wypadku nieletni tworzą gangi lub do nich przystępują, nieletnie dziewczyny znajdują sobie takie środowiska

w grupach prostytutek lub oddają się pod opiekę dorosłym sutenerom. Stan agresji, która jest wywołana frustracja prowadzi przeważnie do popełniania przez nieletnich przestępstw.

Do czynników społecznych, które mogą mieć wpływ na nieprzystosowanie

społeczne nieletnich i popełnianie przez nich przestępstw możemy tak-e zaliczyć:

rodzinę, grupę rówieśniczą, szkołę, najbliższe otoczenie. Oprócz tego wielu

socjologów wymienia inne czynniki mające wpływ na przestępczość nieletnich. Są to: struktura społeczno-ekonomiczna społeczeństwa, stopień zorganizowania, stopień rozwoju społeczeństwa, skład społeczny, itp.

Czapow wymienia kilka teorii dotyczących społecznych czynników wpływających na przestępczość nieletnich.

Pierwsza z nich jest teoria dezorganizacji społecznej. „Według tej koncepcji, przestępcze środowiska nieletnich i młodocianych tworzą się wszędzie tam, gdzie ludzi nie łączy -żadna solidarność,

-żaden duch wspólnoty i kolektywu. Obszary dezorganizacji społecznej to obszary, w których źle lub wcale nie funkcjonują normy, autorytety, prawo i opinia publiczna, a wiec czynniki koordynujące i organizujące działalność jednostek i zbiorowości”.

Drugą teorią jest teoria „konfliktu kultur”,

która zakłada,że przestępczość nieletnich występuje wszędzie tam, gdzie nie ma jednolitej kultury. Za jednolita kulturę uważa się zespół stałych norm, wartości, autorytetów, gdzie zderzają się odmienne wzory postępowania, odmienne poglądy, które określają co wolno, a czego nie wolno. „Konflikt kultur jest często udziałem młodych emigrantów oraz ludzi przybyłych ze wsi do miasta, a taż-e tych, o których dusze toczy się walka miedzy wrogimi zbiorowościami” W natłoku różnych wartości i autorytetów, wzorów postępowania młody człowiek nie radzi sobie z wyborem właściwej drogi, w związku z czym nie przyswaja

sobie żadnego wzorca i nie ma żadnego respektu dla ustalonego porządku prawnego. Wtedy łatwo schodzi na drogę przestępstwa.

Obie te teorie, choć są niekompletne, zakładają, iż nieletni przestępcy w ogóle nie liczą się z jakimikolwiek normami i wzorami, co nie jest prawda. Bardzo często można zauważyć zwłaszcza w młodocianych grupach przestępczych istnienie swoistego „kodeksu postępowania”.

Istotnym czynnikiem społecznym wpływającym na zachowanie się nieletnich jest rodzina. Jest to naturalne środowisko wychowawcze dzieci i młodzieży. Tworzy ona „wspólnotę, w której uczestnictwo jest trwałe lub obejmuje dłuższy okres życia, oparte jest na czynnikach naturalnych, takich jak urodzenie, zamieszkiwanie w określonym terytorium, spontaniczne potrzeby wieku młodzieńczego, itp.

Życie współczesnej rodziny jest zdeterminowane w znacznym stopniu szybkimi przemianami jakie zachodzą w krajach intensywnie rozwijających się, a do takich nasz kraj niewątpliwie należy. Należy zatem brać pod uwagę wszystkie elementy jakie maja wpływ na kształtowanie się współczesnej rodziny i wychowanie dzieci. Mimo dokonujących się obecnie znacznych przeobrażeń rodziny, nadal spełnia ona podstawowe funkcje, do których nalezą: biologiczno-opiekuncza, gospodarczą, kulturalna, wychowawcza. Funkcje te uważane są za podstawę więzi

wewnątrzrodzinnych oraz więzi ze społeczeństwem globalnym. Każda rodzina ma obowiązek zapewnienia warunków bytowych - mieszkania, pożywienia, ubrań, zapewnienia wypoczynku - snu, troska o zdrowie, ochrona przed niebezpieczeństwem. Rodzice maja obowiązek zapewnić dziecku warunki do zdobycia wykształcenia i zawodu. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie dziecko poznaje zasady zachowania się. Uczy się jak należy postępować zgodnie z występującymi w danym społeczeństwie normami i zasadami współżycia i współdziałania. Ma zaspokojona

jedna z najważniejszych jego potrzeb poczucia bezpieczeństwa.

Brak opieki wychowawczej lub stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych lub też bezradnością rodziców, wynikająca z niskiego poziomu intelektualnego i nieznajomości podstawowych zasad pedagogiki, bądź z ich zupełnej ignorancji prowadzą do zaniedbywania obowiązków szkolnych, opuszczanie lekcji, zawieranie niepożądanych znajomości

Negatywny wpływ środowiska rodzinnego na dziecko uwidacznia się wyraźnie na tle alkoholizmu rodziców. Rodzice nadużywający alkohol, czy to jedno z nich, czy oboje, nie zapewniają dziecku podstawowych potrzeb. Dziecko wychowujące się w rodzinie, gdzie występuje problem alkoholowy, często jest zdane samo na siebie. Ponieważ nie jest w stanie sprostać przewyższającym go problemom zaczyna uciekać z domu, wagarować, zaniedbywać naukę. Dochodzi do tego, że wiąże się ze środowiskiem przestępczym.

Dzieci z rodzin, w których więcej wydaje się pieniędzy na alkohol ni- na jedzenie w bardzo wczesnym wieku same zaczynają pic. Najczęściej młodzież pije alkohol, aby dodać sobie odwagi oraz poczucia ważności. Pod wpływem alkoholu przestają działać jakiekolwiek „hamulce moralne” i często wtedy nieletni popełniają przestępstwa.

Dziecko wychowuje się nie tylko w rodzinie, ale i w grupach rówieśniczych. Obecność w grupie rówieśniczej stanowi naturalna potrzebę przeciętnego, normalnego chłopca i przeciętnej, normalnej dziewczyny. Stad postulat kształtowania właściwych

środowisk rówieśniczych. Do grupy przestępczej może należec kilka lub kilkanaście osób, które maja wspólny cel (tu popełnienie przestępstwa), odpowiednie elementy zorganizowania, np. podział ról oraz własne normy postępowania. Nieletni, który należy do grupy przestępczej zostaje jej

podporządkowany. Nabiera nowych cech, które zostają mu narzucone przez pozostałych członków grupy i zatraca niektóre cechy osobowości. Pod wpływem oddziaływania członków grupy staje się po niedługim czasie zupełnie innym człowiekiem. Odzwierciedla się to w jego dażeniach i motywach postępowania. W młodym wieku psychika jest bardzo plastyczna, człowiek łatwo ulega wpływom i naśladuje nowe wzory, w tym wypadku negatywne. Często zdarza się, że w popełnieniu przestępstwa bezpośrednio bierze udział tylko cześć grupy, chociaż reszta korzysta z jego efektów. Najczesciej grupa powstaje z osób, które znajduja sie w podobnej sytuacji życiowej, maja podobny sposób spedzania wolnego czasu, mo-e to byc sasiedztwo w miejscu zamieszkania czy wspólne dojazdy do szkoły. Niekiedy powstanie grupy jest następstwem nawiązania kontaktów w zakładach poprawczych lub wychowawczych. Specyficzne grupy tworzą narkomani, związani wspólna potrzeba zaspokajania głodu narkotykowego. Członkowie nieletnich grup przestępczych dokonują włamań do różnych obiektów, kradną najwięcej pojazdów. To oni właśnie są najczęściej sprawcami grupowych gwałtów, przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu oraz aktów chuliganstwa i wandalizmu.

Do czynników, które mogą wpłynąć na przestępcze zachowania nieletnich

można zaliczyć szkolę. Współczesna szkoła jest instytucja masowa i społeczna. Jej podstawowymi funkcjami są: nauczanie i wychowanie dzieci i młodzieży. Jednaże obecna sytuacja w jakiej znajduje się nasze szkolnictwo nie sprzyja wywiązywaniu się szkoły z tych zadań. Przeładowane klasy, przeładowane programy nauczania, przestarzałe metody i środki nauczania i coraz gorsza sytuacja placówek

i nauczycieli prowadzi do tego, -e szkoła bardziej skupiła się na nauczaniu niż na wychowaniu młodzieży. Dzieci niezdolne, zaniedbane pedagogicznie, upośledzone ekonomicznie, niejednokrotnie właśnie w szkole nabywają wrogiego stosunku do społeczeństwa. Czuja się gorsze,

niepotrzebne, obce środowisku szkolnemu, znajdują w gangu i w działalności przestępczej wyzwolenie swej nienawiści i zaspokojenie potrzeby oparcia społecznego.

Pierwszymi objawami nieprzystosowania się do warunków szkolnych jest bunt, arogancja wobec nauczycieli i kolegów. Potem pojawia się lekceważenie nauki i innych obowiązków uczniowskich, niszczenie mienia szkolnego i mienia kolegów.

Następnym przejawem jest bicie i szantażowanie innych uczniów, wyłudzanie pieniędzy pod groźbą pobicia, zmuszanie do pisania wypracowań, itp.

Na tym etapie można zauważyć łączenie się takich uczniów w grupy, bowiem w grupie działa się z mocniejszej pozycji i z przewaga siły. Do wy-ej wymienionych zachowań młodzie-y nieprzystosowanej do warunków szkolnych dochodzą jeszcze wagary.

Duży wpływ na kształtowanie się postaw nieletnich maja środki masowego przekazu. Jest to wprawdzie oddziaływanie pośrednie, ale bardzo istotne. Największą role odgrywają tutaj filmy.

Więcej niż połowa młodocianych widzów stwierdziła, iż strzelanina, jaka oglądali na filmach gangsterskich, wzbudziła w nich pragnienie łatwego zdobywania pieniędzy. Stwierdzono tak-e znacznie większy, pośredni wpływ filmu na powstawanie przestępczości lub innych, negatywnych zjawisk. W wielu przypadkach film inspirował ucieczkę z domu, inicjacje seksualna czy skłonił do rozpoczęcia życia wbrew normom. To w jaki sposób zareaguje człowiek na program telewizyjny zależy od jego płci, poziomu inteligencji i innych cech charakteru.

Bardzo często nieletni identyfikują się z postaciami filmowymi. Jest to niebezpieczne, ponieważ zatracaja granice miedzy swiatem fantazji i swiatem realnym. Rzadko zdają sobie sprawę z tego, -e np.

zamordowany przez nich kolega nie wstanie po chwili, tak jak bohater, który pojawi się w następnym filmie. Nieletni czuja się lepiej w roli

„czarnego charakteru”, bo mogą pokazać wtedy swoja sile, przewagę, mogą nareszcie imponować kolegom. Na wzór filmowych, młodzie- tworzy gangi i zachowuje się tak, jak gangi pokazane w filmie, kradnie, szanta-uje i dokonuje rozbojów. Coraz częściej dochodzi do morderstw, popełnianych przez nieletnich.

Wymienione przeze mnie czynniki wpływające na przestępczość nieletnich nie są z pewnością jedynymi. Na ludzi działają różne bodźce, ulegają oni różnym wpływom, naśladują różne wzory, dlatego ka-dy człowiek posiada swoista motywacje działania.

Reasumując, można stwierdzić, i. wiele dróg prowadzi do przestępczości. W istocie na proces socjalizacji młodego człowieka wpływa całe jego społeczne otoczenie. Destrukcja norm i wartości, aksjologiczny

chaos, frustracja, poczucie zagrożenia i braku perspektywy z jednej strony a ekspansja agresji i przemocy z drugiej, tworzą tło społeczne rozpowszechniania się agresji w środowisku młodzieży, a tym samym rozwojowi zachowań ukierunkowanych na zło.

Rozmiary przestępczości nieletnich stanowią poważny problem społeczny, który wymaga nie tylko zauważenia, czy zwiększonego wysiłku praktyków i organów ścigania w zakresie przeciwdziałania, lecz przede wszystkim nasilenia działań wychowawczych. Osiągnięcie przez młodych ludzi odpowiednich postaw jest przede wszystkim głównym celem wychowania. Oddziaływania wychowawcze podjęte w tym kierunku nie mogą mieć jedynego źródła w poczynaniach szkoły. Skuteczność tego procesu w równej mierze zależy od zgodności wpływów rodziny, szkoły i szerszego środowiska, w którym młody człowiek wzrasta.

Bibliografia:

1.Czapów C., Czy Johny stanie sie gangsterem?, Warszawa 1959.

2.Encyklopedia Popularna PWN, wyd. V, Warszawa 1982.

3.Lipka M. Przestępczość nieletnich w Polsce. Zapobieganie i zwalczanie,

Warszawa 1971.

4.Lipkowski O., Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja,

Warszawa 1970.

5.Lubicz Z., Rodzina jako środowisko wychowawcze. Wychowanie i środowisko, red J. Łynska-Szteinberg, Warszawa 1979

6..Skorny Z. Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1987.