WYBRANE PROBLEMY PRZESTEPCZOSCI NIELETNICH

Przestępczość nieletnich jest obecnie poważnym problemem na całym świecie. Stanowi ona przedmiot wielu badań naukowych prowadzonych również w Polsce. Walka z niekorzystnymi zjawiskami społecznymi, do których zaliczamy przestępczość i demoralizację nieletnich, wymaga określenia i poznania czynników rodzących je. Przyczyny wykolejenia nieletnich są różne i złożone, tak jak objawy, postawy, formy zachowania oraz motywacja postępowania zgodnego z zasadami moralnymi czy obyczajami.

Związane jest to z procesem socjalizacji. Każdy człowiek jest tym bardziej przystosowany społecznie, im bardziej jest zdolny i skłonny postępować z oczekiwaniami społecznymi. Opozycyjny wpływ społeczny wobec tak pojętego procesu socjalizacji, tj. powodujący zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych, określić należy jako kontrsocjalizację.

Do dalszego omawianiem tematu, konieczne jest wyjaśnienie dwóch pojęć: wykolejenia społecznego i demoralizacji, które to są ściśle związane z problemem przestępczości nieletnich:

1. Wykolejenie społeczne jest to zachowanie naruszające normy prawne, moralne i obyczajowe obowiązujące w społeczeństwie, jak również negatywny stosunek do tych norm, które kształtują się u jednostki wskutek negatywnego środowiska oraz zaburzeń osobowości uwarunkowanych czynnikami biopsychologicznymi.

2. Demoralizacja to szczególnie intensywna i względnie trwała postać nieprzystosowania społecznego. To stan charakteryzujący się negatywną postawą i zachowaniem nieletniego w stosunku do obowiązujących w społeczeństwie podstawowych norm oraz zasad postępowania.

Polskie prawo chroni obywateli przed czynami zabronionymi popełnionymi przez osoby, które nie ukończyły 17 lat. Postępowanie w takich sprawach reguluje ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982r. Ustawa została wprowadzona m.in. w celu przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich oraz stwarzania im warunków powrotu do normalnego życia. Nieletni, którzy popełnili czyn karalny, odpowiadają na podstawie przepisów ww. ustawy, a w pewnych sytuacjach na postawie kodeksu karnego.

Pojęcie „nieletni” w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (u.p.n.) zostało zróżnicowane w zależności od rodzaju prowadzonego postępowania i wieku osób, wobec których stosowane mogą być poszczególne postępowania (art. 1 § 1 pkt 1-3u.p.n.):

1. Nieletnim w zakresie postępowania dotyczącego zapobiegania i zwalczania demoralizacji jest osoba, która nie ukończyła 18 roku życia.

2. Nieletnim w zakresie postępowania o czyny karalne jest osoba, która dopuściła się czynu po ukończeniu 13 roku życia, a przed ukończeniem 17 roku życia.

3. Trzecie znaczenie nieletniości związane jest wyłącznie z postępowaniem wykonawczym, w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych za nieletniego uważana jest osoba, względem której środki takie zostały orzeczone choćby ukończyła 18lat,nie dłużej jednak niż do ukończenia lat21. W ustawie o postępowaniu sprawach nieletnich ustalono dolny próg odpowiedzialności nieletniego za czyn karalny. Stanowi go ukończenie 13 lat w chwili popełnienia czynu karalnego. Takie rozwiązanie oznacza, że popełnienie czynu karalnego przez osoby, które nie osiągnęły tego wieku traktowane będzie jako przejaw demoralizacji i uzasadnia prowadzenie postępowania opiekuńczo - wychowawczego.

Wprowadzone w art. 1 § 1 pkt 2 u.p.n. pojęcie czyn karalny zostało zdefiniowane w §2 tego artykułu. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu przez „czyn karalny” należy rozumieć czy zabroniony przez ustawę jako:

1. przestępstwo, a więc zbrodnia lub występek

2. przestępstwo skarbowe

3. wykroczenie określone w następujących przepisach kodeksu wykroczeń:

- art. 51 zakłócenie wybrykami porządku publicznego

- art. 69 niszczenie i uszkadzanie znaków umieszczonych przez organ państwowy

- art. 74 uszkadzanie znaków lub urządzeń zapobiegających niebezpieczeństwu

- art. 76 rzucanie kamieniami w pojazd będący w ruchu

- art. 85 samowolna zmiana znaków lub sygnałów drogowych

- art. 87 prowadzenie pojazdów przez osobę po użyciu alkoholu

- art. 119 kradzież lub przywłaszczenie mienia o wartości do 250zł

- art. 122 paserstwo mienia o wartości do 250zł

- art. 124 niszczenie lub uszkadzanie mienia, jeśli szkoda nie przekracza 250zł

- art. 133 spekulacja biletami wstępu

- art. 143 utrudnianie korzystania z urządzeń przeznaczonych do użytku publicznego

Dopuszczenie się przez nieletniego innego wykroczenia przewidzianego w kodeksie wykroczeń stanowi jedynie zachowanie świadczące o jego demoralizacji, co uzasadnia wszczęcie i prowadzenie postępowania na podstawie w trybie opiekuńczo - wychowawczym.

Po spełnieniu zasad określonych w ustawie, karnie może odpowiadać osoba, wobec której obniżono granice wieku do 15 lat. W razie popełnienia przez nieletniego przestępstwa z:

- art. 134 zamach na życie prezydenta

- art. 148 zabójstwo

- art. 156 spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu

- art. 163 spowodowanie katastrofy

- art. 166 podstępne lub z użyciem gwałtu porwanie statku wodnego lub powietrznego

- art. 197 zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą

- art. 252 wzięcie zakładnika

- art. 280 rozbój

Może odpowiadać on na zasadach określonych w kodeksie karnym.

W kulturze każdego społeczeństwa występują czynniki przeciwdziałające zachowaniom uznawanym za przestępne, ale istnieją też czynniki skłaniające do takich zachowań. Przy współwystąpieniu określonych uwarunkowań indywidualnych i czynników zewnętrznych prawdopodobieństwo zachowań nieakceptowanych społecznie jest istotnie wyższe.

Uwarunkowanie indywidualne wynikają z:

- cech osobowości jednostki: np. podwyższonej agresywności, impulsywności, nadpobudliwości, obniżonego poziomu intelektualnego i poziomu uspołecznienia.

- zaburzeń biopsychologicznych okresu dojrzewania: zaburzeń nerwicowych związanych z rozwojem fizycznym i opóźnieniami w tym rozwoju, które pociągają za sobą zaburzenia psychiczne

- trwałych zaburzeń psychicznych

Do uwarunkowań społeczno - środowiskowych kontrsocjalizacji należą:

-uwarunkowania ogólnospołeczne zewnętrzne: sytuacja polityczna i społeczno - ekonomiczna społeczeństwa, system wartości danego społeczeństwa

- uwarunkowania środowiskowe wynikające z niewłaściwego funkcjonowania:

a) środowiska rodzinnego

b) środowiska szkolnego

c) środowiska rówieśniczego

Głównego motywami popełnienia przestępstw są:

- chęć zdobycia pieniędzy lub innych korzyści materialnych,

- chęć zaimponowania innym,

- namowa kolegów bądź dorosłych osób,

- chęć przebywania i realizowania się w grupach nieformalnych

- powielanie wzorców i zachowań z otoczenia rodzinnego lub zaczerpniętych ze środków masowego przekazu

- poczucie bezkarności za wcześniej popełnione czyny

- poszukiwanie akceptacji, gdy nie można znaleźć oparcia i poczucia bezpieczeństwa, wśród rodziców i opiekunów.

W ostatnich latach wszystkie rozważania o przestępczości nieletnich zdominowały opisy brutalności i bezwzględności sprawców. Statystyki wskazywały na nieustanny wzrost w kategoriach związanych z użyciem przemocy. Najwięcej przestępstw popełnianych przez nieletnich stanowią przestępstwa kryminalne, w tym kradzieże, a zwłaszcza z włamaniem, rozbójnicze, rozboje wymuszenia rozbójnicze oraz kradzieże cudzej rzeczy. Wzrasta również udział nieletnich w bójce lub pobiciu oraz liczba przestępstw uszczerbku na zdrowiu.

Charakteryzując obraz nieletniego sprawcy tego czynów, należy powtórzyć za analizującymi to zjawisko specjalistami do spraw nieletnich, że jest to człowiek szybki, zdecydowany, dość dobrze zorganizowany, brutalny w działaniu, kalkulujący ryzyko i zyski, nietolerancyjny, okrutny, często bijący dla samego bicia. Grupa wzmaga agresywność jej członków, zapewniając poczucie anonimowości. Niekontrolowane grupy młodzieżowe cechuje gniew, okrucieństwo i znęcanie się nad innymi. Ich członkowie przekonani się o bezkarności swoich postępków.

Czyny karalne nieletnich na tle ogólnej przestępczości w latach 1994 - 2006

Procent udziału nieletnich z roku na rok systematycznie spadał aż do 2005r. po czym nieznacznie wzrósł, związane jest to jednak nie z obniżeniem liczby czynów karalnych nieletnich, ale z ogólnym wzrostem liczby popełnianych przestępstw. W 2006r. policja odnotowała 77 515 czynów karalnych nieletnich, co stanowiło 6% do ogółu przestępstw, oraz 53 783 nieletnich sprawców, czyli 9,1% wśród wszystkich podejrzanych.

Czyny zabronione nieletnich - struktura

1. Zabójstwa

W 2007r. liczba zabójstw popełnionych przez nieletnich była o połowę mniejsza niż w 1992r. Największy roczny wzrost liczby zabójstw nastąpił w latach 1996 i 1997 - ok. 38%

2. Uszczerbek na zdrowiu

Liczba przestępstw polegających na spowodowaniu uszczerbku na zdrowiu zwiększa się. Już w 1997r. odnotowano dwa razy więcej przestępstw tej kategorii. Największą wartość zanotowano w 2007r. - 3534, tj. blisko trzykrotnie więcej niż w 1992r.

3. Udział w bójce lub pobiciu

Systematycznie wzrasta również liczba udziałów nieletnich w bójce lub pobiciu. W 1996r. nastąpił trzykrotny wzrost tej kategorii przestępstw, w 2003r. ponad czterokrotny wzrost, zaś w 2007r. odnotowano sześciokrotni więcej bójek lub pobić wśród nieletnich.

4. Zgwałcenie

Najwięcej zgwałceń dokonywanych przez nieletnich było w 1997r. i 2003r. (ponad dwa razy więcej niż w 1992r.). W okresie kolejnych lat wskaźniki ulegały znacznemu zróżnicowaniu.

5. Kradzież rozbójnicza, rozbój, wymuszenie rozbójnicze

W 2007r. liczba rozbojów była dwuipółkrotnie większa niż w 1992r. Najwięcej rozbojów stwierdzono w 2000r. - 12 900, wartość ta była ponad czterokrotnie większa niż w 1992r. i o 72% większa niż w 2007r. Od 1992r. liczba tych przestępstw systematycznie rosła aż do 2000r., po czym systematycznie zaczęła opadać.

6. Kradzież z włamaniem

Do 2000r. kradzieże w włamaniem stanowiły większość w strukturach przestępczości nieletnich. Od 2000r. następował spadek tej kategorii przestępstw. W 2007r. nieletni dokonali o 63,3% mniej kradzieży z włamaniem niż w 1992r.

7. Przestępczość narkotykowa

W 2004r. liczba podejrzanych nieletnich wynosiła 30073, zaś liczba czynów 10 856 (ponad dwuipółkrotnie wyższa niż w 2000r.)

W 2004r. największy odsetek wśród tej kategorii przestępstw stanowiły cyny związane z:

- posiadaniem środków odurzających lub substancji psychotropowych (art. 48 ustawy z dnia 24 kwietnia 1907r. o przeciwdziałaniu narkomanii) - 54,2%

- udzielanie innej osobie środków odurzających lub substancji psychotropowych, ułatwianiem, nakłanianiem albo umożliwianiem ich użycia (art. 45) - 28,4%

- udzielaniem innej osobie środków odurzających lub substancji psychotropowych, ułatwianiem, nakłanianiem albo umożliwianiem ich użycia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej (art. 46) - 13,3%

W mniejszym stopniu przestępstwa nieletnich dotyczyły;

- wprowadzania narkotyków do obrotu - 2,9% (art. 43)

- uprawiania maku, z wyjątkiem maku niskomorfinowego lub konopi, z wyjątkiem konopi włóknistych - 0,6% (art. 49)

- wytwarzania, przetwarzania, albo przerabiania środków odurzających lub substancji psychotropowych - 0,2% (art. 40)

- posiadania, przechowywania, zbywania lub nabywania przyrządów, jeżeli z okoliczności wynika, że służyły one lub były przeznaczone do niedozwolonego wytwarzania lub przerobi środków odurzających lub substancji psychotropowych - 0,2%

Z uwagi na koniczność dostosowania się do prawodawstwa Unii Europejskiej w 2005r. została wprowadzona nowa ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Po uwzględnieniu nowych przepisów ustawy z dnia 29 lipca 2005r. zmieniła się struktura przestępczości narkotykowej.

W 2006r. stwierdzono 13 417 przestępstw narkotykowych z udziałem 3768 nieletnich. Liczba czynów była o 24% większa w stosunku do roku 2005, zaś liczba podejrzanych o 3,8%.

- 63,3 % nieletnich podejrzana była o posiadanie środków odurzających lub substancji psychotropowych (art. 62)

- 19% o udzielenie innej osobie środków odurzających lub substancji psychotropowych, ułatwianie, nakłanianie albo umożliwianie ich użycia (art. 58)

- 12% o udzielanie innej osobie środków odurzających lub substancji psychotropowych ułatwianie, nakłanianie albo umożliwianie ich użycia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej (art. 59)

Największy procent nieletnich do ogółu podejrzanych o przestępstwa narkotykowe w 2006r. stwierdzono w województwach:

- wielkopolskim (18%)

- mazowieckim (16,3%)

- kujawsko - pomorskim (16%)

- śląskim (15,9%)

Najmniejszy zaś w województwach:

- podlaskim (6,7%)

- lubuskim (7,5%)

- opolskim (9,5%)

Kolejnym problemem jest przestępczość nieletnich, którzy nie ukończyli 13 roku życia.

Czyny zabronione nieletnich do 13. roku życia nie są uwzględniane w zestawieniach przestępczości ogółem. W ciągu analizowanych lat policja odnotowała 17 507 czynów zabronionych nieletnich. W 2006r. popełniono ich o 22,6% mniej niż w 1999r. W 95% nieletni do 13. roku życia popełniają przestępstwa o charakterze kryminalnym.

Najczęstszą kategorią przestępstw popełnianych przez nieletnich do 13. roku życia jest kradzież cudzej rzeczy - 20,7%, oraz kradzież z włamaniem - 18,9%, przy czym liczba tych ostatnich zmniejszyła się o ponad połowę w 2007r. w stosunku do 1999r. Zmniejszył się odsetek przestępstw rozbójniczych, w 2000r. stanowiły one 14% ogółu popełnionych czynów, zaś w 2007r. odsetek ten zmniejszył się do 7,9%.

Reasumując do najbardziej charakterystycznych cech przestępczości nieletnich zaliczamy:

- obniżanie się wieku sprawców,

- popełnianie czynów karalnych przez dzieci przed ukończeniem 13 roku życia,

- tendencją wzrostową sprawców popełniających czyny o największym ciężarze gatunkowym, niebezpieczne dla życia i zdrowia,

- sposób działania sprawców nacechowany bezwzględnym, agresywnym, brutalnym zachowaniem,

- działania przestępne w zorganizowanych grupach.

Wszystkie rozwiązania prawne, administracyjne i wychowawcze przewidziane w ustawie z 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich w celu przeciwdziałania i zapobiegania przestępczości i demoralizacji oparte powinny być na zasadzie „dobra nieletniego”. Zapobieganie i zwalczanie demoralizacji oraz przestępczości nieletnich powinno być realizowane za pomocą środków wychowawczego i poprawczego w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Kara należy do wyjątkowych środków i może być orzeczona tylko w przypadkach prawem przewidzianych, kiedy inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Przewidziane w ustawie środki nie pełnią funkcji represyjnych ani ogólnoprewencyjnych, nie są karami, choć mogą być postrzegane jako kary przez nieletniego i jego rodziców. Chociaż w niektórych środkach zawarta jest pewna dolegliwość, to jednak celem jej jest osiągnięcie pożądanych efektów.

Aby cele te mogły być osiągane, reakcja na popełniony czyn powinna następować szybko, pochodzić od osoby lub instytucji akceptowanej przez nieletniego i powinna być przez niego uznana.

---