Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 45-53

Krzysztof Pilarczyk

Uniwersytet Jagielloñski, Kraków

KULT DIONIZOSA

ZAGRO¯ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

POD RZ¥DAMI SELEUKIDÓW

*

Znany przez wieki kult Dionizosa na Peloponezie z czasem rozprzes-

trzeni³ siê na ca³¹ staro¿ytn¹ Grecjê, a póŸniej, g³ównie za spraw¹ Ale-

ksandra Wielkiego, na Azjê.

1

W II w. p.n.e. w³adcy syryjscy, Seleukidzi,

którzy po Ptolemeuszach przejêli w³adzê nad Palestyn¹, próbowali go

narzuciæ ¯ydom, o czym tylko jedna wzmianka znajduje siê w literaturze

¿ydowskiej, a mianowicie w Drugiej Ksiêdze Machabejskiej (6,7), piœmie

uznanym przez diasporê aleksandryjsk¹ za œwiête, a przez ¯ydów pales-

tyñskich za apokryf, natomiast w chrzeœcijañstwie prawos³awni i katolicy

uwa¿aj¹ j¹ za ksiêgê natchnion¹ i kanoniczn¹, zaœ protestanci za apokryf.

Tekst z tej ksiêgi pos³u¿y nam za punkt wyjœcia do ukazania œwi¹t dioni-

zyjskich w kontekœcie polityki Seleukidów wobec podbitego kraju o roz-

winiêtej religii monoteistycznej – judaizmu. Dlatego na wstêpie w³aœ-

ciwym bêdzie przytoczyæ ca³¹ perykopê 6,1-9 z 2 Mch, w której ta

wzmianka siê znajduje:

w. 1 Nied³ugo potem król pos³a³ pewnego starca z Aten, aby zmusza³ ¯y-

dów do odstêpowania od praw ojczystych i od tego, aby nie postêpo-

wali wed³ug praw Bo¿ych,

w. 2 ale aby zbezczeœcili zarówno œwi¹tyniê w Jerozolimie, któr¹ mieli oddaæ

Zeusowi Olimpijskiemu, jak i tê na Garizim, któr¹ – jak sobie ¿yczyli

mieszkañcy tego miasta – mieli oddaæ Zeusowi Kseniosowi.

*

Referat wyg³oszony na sympozjum dionizyjskim zorganizowanym przez Uniwersy-

tet w Symferopolu na Krymie (Sudak, 19 V 2001).

1

A. van den B o r n: Dionysos, w: Bibel-Lexikon, hrsg. H. H a a g, Leipzig 1969,

kol. 338; F. D r ¹ c z k o w s k i, E. Z w o l s k i: Dionizos, w: Encyklopedia katolicka, Lub-

lin 1979, t. 3, kol. 1334-1336; G. H a u f e: Die Misterien, w: Umwelt des Urchristentums,

Bd. 1: Darstellung des neutestamentlichen Zeitalters, hrsg. von J. L e i p o l d t und

W. G r u n d m a n n, 6. Aufl., Berlin 1986, s. 106-110; M. E l i a d e: Historia wierzeñ i idei

religijnych, t. 1: Od epoki kamiennej do misteriów eleuzyñskich, Warszawa 1988, s. 249-259.

46

KRZYSZTOF PILARCZYK

w. 3 Napór niegodziwoœci by³ ciê¿ki i trudny do wytrzymania dla wszyst-

kich.

w. 4 Œwi¹tynia by³a pe³na rozpusty i uczt, na których poganie zabawiali siê

z nierz¹dnicami, a na œwiêtych dziedziñcach zbli¿ali siê do kobiet, po-

nadto zaœ jeszcze do wnêtrza œwi¹tyni wnosili to, czego siê nie godzi.

w. 5 O³tarz by³ pokryty ofiarami niedopuszczalnymi przez Prawo i niego-

dziwymi.

w. 6 Nie by³o wolno ani zachowywaæ szabatu, ani obchodziæ ojczystych

œwi¹t, ani nawet przyznawaæ siê, ¿e siê jest ¯ydem.

w. 7 Ka¿dego miesi¹ca w dniu urodzin króla gorzka koniecznoœæ prowa-

dzi³a ka¿dego do spo¿ywania ofiar, kiedy zaœ przysz³o œwiêto Dioni-

zjów, zmuszano do tego, aby w bluszczowych wieñcach braæ udzia³

w pochodzie ku czci Dionizosa [podkr. – K.P.] (… genomnšnhj

Dionus…wn ˜ortÁj ºnagk£zonto kissoÝj œcontej pompeÚein tù

DionÚsw).

w. 8 Za namow¹ Ptolemeusza zosta³o wydane dla s¹siadów miast greckich

rozporz¹dzenie, aby one w stosunku do ¯ydów tak samo postêpowa³y,

zw³aszcza co do uczt obrzêdowych,

w. 9 i aby karano œmierci¹ tych, którzy nie chcieli przejœæ na grecki sposób

postêpowania. Mo¿na wiêc widzieæ z tego, jak wielki ucisk wtedy

nasta³.

1. CHARAKTERYSTYKA RÓD£A

2 Mch nie jest, jak mo¿na by s¹dziæ po tytule, kontynuacj¹ Pierwszej

Ksiêgi Machabejskiej, choæ równie¿ podejmuje temat powstania macha-

bejskiego wznieconego przez palestyñskich ¯ydów przeciw syryjskim

okupantom. Opowiedziano w niej te same wydarzenia, których opis znaj-

duje siê w 1 Mch 1-7, koncentruj¹c siê na osobie Judy Machabeusza,

przywódcy powstania, i obejmuj¹c okres od 175 r. do 160 r., tj. od wy-

prawy Heliodora przeciw Jerozolimie do zwyciêstwa Judy nad Nika-

norem, dowódc¹ syryjskim za Antiocha IV Epifanesa, odniesionego

w 160 r. p.n.e.

2

Zosta³a ona napisana w Egipcie lub (co wydaje siê praw-

dopodobniejsze) w Jerozolimie, po grecku,

3

o czym œwiadcz¹ badania

2

Por. M. D e l c o r: The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Hellenistic Period,

w: The Cambridge History of Judaism, ed. by W.D. D a v i e s, L. F i n k e l s t e i n, vol. 2:

Hellenistic Age, Cambridge 1989, s. 463.

3

Poza dwoma pocz¹tkowymi listami (1,1-9 i 1,10-2,18) w³¹czonymi ostatecznie do

ksiêgi, które mog³y powstaæ pierwotnie po hebrajsku lub aramejsku (o ile nie s¹ one fal-

syfikatami), a nastêpnie zosta³y prawdopodobnie przet³umaczone na grecki przez autora

2 Mch – por. W.J. H a r r i n g t o n: Klucz do Biblii, Warszawa 1982, s. 287; G. A r a n d a

P é r e z: Druga Ksiêga Machabejska, w: Miêdzynarodowy komentarz do Pisma œwiêtego.

KULT DIONIZOSA ZAGRO¯ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

47

leksykograficzne samego dzie³a i co potwierdzi³ staro¿ytny pisarz chrzeœ-

cijañski Hieronim: [liber] secundus machabaeorum graecus est, quod et

ex ipsa phrasin probati potest.

4

Jej wspó³czeœni komentatorzy coraz czêœ-

ciej sk³aniaj¹ siê ku hipotezie, ¿e powsta³a ona przed 1 Mch.

5

Samej daty

powstania pisma nie mo¿na precyzyjnie okreœliæ. Pierwszy list zawarty

w ksiêdze (1,1-9) datowany jest na 124 r. p.n.e., a ostatnie wydarzenie,

które zosta³o w niej opisane – klêska i œmieræ Nikanora datowane jest na

160 r. p.n.e. Ponadto nale¿y pamiêtaæ, ¿e 2 Mch jest streszczeniem nie-

zachowanego piêciotomowego dzie³a Jazona z Cyreny (zob. 2 Mch 2,23;

por. 1 Mch 8,17),

6

które zapewne powsta³o nied³ugo po 160 r. p.n.e. Przy-

puszcza siê, ¿e jej epitomator (osoba, która j¹ streœci³a lub dokona³a z niej

wyci¹gu – por. 2 Mch 2,19-32), wychodz¹c z innych za³o¿eñ i kieruj¹c

siê odmiennymi przes³ankami ni¿ Jazon,

7

ukoñczy³ sw¹ pracê – jak uwa¿a

wiêkszoœæ badaczy 2 Mch – pod koniec II lub na pocz¹tku I w. p.n.e.,

w ka¿dym razie przed podbiciem Palestyny przez Rzymian w 63 r. p.n.e.,

8

poniewa¿ Jerozolima jest w niej ukazana, jako miasto pozostaj¹ce w rê-

kach ¯ydów.

Interesuj¹ca nas perykopa (2 Mch 6,1-9) nale¿y do pierwszej czêœci

ksiêgi (3,1-7,42) traktuj¹cej o faktach poprzedzaj¹cych powstanie macha-

bejskie (rozdz. 3 i 4), o intrygach pomiêdzy w³adcami syryjskimi a najwy¿-

szymi kap³anami ¿ydowskimi w Jerozolimie oraz represjach spadaj¹cych

Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. naukowy W.R. R a r m e r, Warsza-

wa 2000, s. 637.

4

Œ w . H i e r o n i m: Prologus galeatus, PL 28,556; por. W. T y l o c h: Dzieje ksi¹g

Starego Testamentu, wyd. 3 popr., Warszawa 1994, s. 279; T. B r z e g o w y: Ksiêgi his-

toryczne Starego Testamentu, Tarnów 1996, s. 252-254.

5

Por. M. D e l c o r, jw., s. 463; N.J. M c E l e n e y: 1-2 Maccabees, w: The New

Jerome Biblical Commentary, ed. by R.E. B r o w n, J.A. F i t z m y e r, R.E. M u r p h y,

Englewood Cliffs, New Jersey 1991 (repr. 1999), s. 423. W. Tyloch utrzymywa³, ¿e

2 Mch powsta³a po 1 Mch – por. W. T y l o c h, jw., s. 282.

6

F. G r y g l e w i c z: Ksiêgi Machabejskie. Wstêp – przek³ad z orygina³u – komen-

tarz, Poznañ 1961, s. 245-246; E. S c h ü r e r: The History of the Jewish People in the

Age of Jesus Christ, vol. 3, Edinburgh 1987, s. 531-537; S. M ê d a l a: Wprowadzenie do

literatury miêdzytestamentalnej, Kraków 1994, s. 260-261.

7

S. G ¹ d e c k i: Historiografia w 2. Ksiêdze Machabejskiej, „Ruch Biblijny i Litur-

giczny” 47: 1994 nr 1, s. 7.

8

W.J. H a r r i n g t o n, jw., s. 287; M. D e l c o r, jw., s. 462; E. Z a w i s z e w s k i:

Ksiêgi Machabejskie, w: Wstêp do Starego Testamentu, red. L. S t a c h o w i a k, Poznañ

1990, s. 232; S. G ¹ d e c k i, jw., s. 3; T. B r z e g o w y, jw., s. 254; G. A r a n d a P é -

r e z, jw., s. 637. Byli równie¿ badacze, którzy chcieli przesun¹æ datê powstania 2 Mch do

czasów ¿ycia Jezusa (Schunck), a nawet po nim (Zeitlin – czasy Agryppy I, l. 41-44 n.e.)

w przekonaniu, ¿e po epitomatorze mia³a miejsce jeszcze jedna przeróbka ca³ej ksiêgi –

por. S. G ¹ d e c k i, jw., s. 4.

48

KRZYSZTOF PILARCZYK

na wyznawców judaizmu (rozdz. 5 6,1-17), w koñcu o mêczeñstwie Elea-

zara, uczonego w Piœmie, i siedmiu synów machabejskich (6,18-7,72). Po

niej nastêpuj¹ jeszcze dwie czêœci: druga (8,1-10,9) – traktuj¹ca o wal-

kach Judy Machabeusza i jego pierwszych zwyciêstwach, œmierci Antio-

cha IV Epifanesa, oczyszczeniu œwi¹tyni i jej dedykacji, oraz trzecia

(10,10-15,36) – ukazuj¹ca dalsze walki Judy a¿ do pokonania i zabicia

Nikanora oraz ustanowienia œwiêta chanuka upamiêtniaj¹cego te wyda-

rzenia. Do g³ównego trzonu dzie³a wprowadzaj¹ dwa listy skierowane do

¯ydów w Aleksandrii z uwagami epitomatora o jego pracy (do 2,31),

a koñczy go krótki epilog (15,37-39), okreœlaj¹cy cel pisma.

2. KONTEKST HISTORYCZNY

OPISYWANYCH WYDARZEÑ

Wydarzenia opisane w interesuj¹cej nas perykopie 2 Mch 6,1-9 mia³y

miejsce w Jerozolimie na prze³omie 167/168 roku za panowania Antio-

cha IV Epifanesa, w³adcy syryjskiego, pod którego rz¹dami pozostawa³a

Judea. Podobnie jak i jego poprzednik Antioch III Wielki, który kraj ten

podbi³ i przej¹³ po przesz³o 130 latach rz¹dów nad nim egipskich Ptole-

meuszy (ok. 200 r. p.n.e.), pragn¹³ on ze zdwojon¹ energi¹ rozpowszech-

niaæ wœród jego mieszkañców grecki sposób ¿ycia, instytucje, normy i idee.

Grecki podbój postrzegany by³ zatem przez ¯ydów zamieszkuj¹cych Ju-

deê nie tylko jako hegemonia polityczna i obowi¹zek p³acenia podatków,

lecz tak¿e – jak we wszystkich krajach wschodniego wybrze¿a Morza

Œródziemnego – narzucanie odmiennego stylu ¿ycia – hellenizmu, sprzecz-

nego z ich kultur¹, a zw³aszcza z religi¹ – judaizmem.

9

Antioch III Wielki

pozostawa³ w swych ¿¹daniach wobec podbitej Judy umiarkowany, a na-

wet w wydanym edykcie dla ¯ydów jerozolimskich zapowiada³ utrzyma-

nie tradycyjnego statusu i przywództwa w mieœcie, co oznacza³o, ¿e

starszyzna ¿ydowska, tj. arcykap³ani i kap³ani, oraz s³udzy œwi¹tynni

zostali uznani przez niego za przywódców spo³ecznoœci i przyznano im

nale¿ne przywileje.

Jazon, mieszkaniec Jerozolimy z rodu kap³añskiego, po przejêciu

w³adzy przez Antiocha IV Epifanesa obieca³ w 175 r. p.n.e. nowemu

w³adcy, rozpaczliwie poszukuj¹cemu pieniêdzy na op³acenie corocznego

haraczu Rzymowi, du¿¹ sumê pieniêdzy, w zamian za co chcia³ pozyskaæ

sobie stanowisko arcykap³ana w œwi¹tyni jerozolimskiej, co oznacza³o

9

L.I.A. L e v i n e: Okres hellenistyczny. Aleksander Wielki. Powstanie i upadek dy-

nastii hasmonejskiej, w: Staro¿ytny Izrael. Od czasów Abrahama do zburzenia Jerozolimy

przez Rzymian, Warszawa 1994, s. 247-255.

KULT DIONIZOSA ZAGRO¯ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

49

jednoczeœnie najwy¿sz¹ pozycjê w spo³ecznoœci ¿ydowskiej w Judzie.

Licz¹c na wzmocnienie swej w³adzy, zaoferowa³ jednoczeœnie dodatko-

w¹ sumê za pozwolenie na przekszta³cenie Jerozolimy w greckie polis.

Poci¹ga³o to za sob¹ zmiany spo³eczno-polityczne (wprowadzenie grec-

kiej konstytucji oraz rady prawodawczej, z której wy³aniano archoi –

przywódców do rozstrzygania spraw bie¿¹cych), religijne (do panteonu

miejscowego wprowadzano greckie bóstwa) i kulturalne (ustanawiano in-

stytucje kulturalne, zw³aszcza gimnazjon – szko³ê œredni¹ i efebion – akade-

miê kszta³c¹c¹ w sztuce wojskowej).

10

Wkrótce Jazon zyska³ upragniony

urz¹d, a miasto nowy status. W dwa lata póŸniej (173 r. p.n.e.) odwiedzi³

je Antioch IV Epifanes, witany owacyjnie przez mieszkañców, którzy

w znacznym stopniu przejmowali wzorce kultury hellenistycznej, choæ

jeszcze powstrzymywali siê od sk³adania ofiar bóstwom greckiego pan-

teonu, jak np. delegacja sportowców wys³ana na igrzyska do Tyru, która

zamiast ofiary na czeœæ tamtejszych bóstw opiekuñczych miasta z³o¿y³a

datek pieniê¿ny na budowê floty.

11

Nowe zwyczaje nie niwelowa³y przekupstwa, które Antioch IV apro-

bowa³. Tym razem w 172 r. p.n.e. inny kap³an jerozolimski, Menelaos,

podobnie jak wczeœniej jego brat Jazon, ofiarowa³ w³adcy z dynastii Se-

leukidów nieco wiêksz¹ sumê pieniêdzy ni¿ jego brat w zamian za miano-

wanie go arcykap³anem w miejsce Jazona. Menelaos, nie mog¹c jednak

sprostaæ takim zobowi¹zaniom, zmuszony by³ ukraœæ tê sumê ze skarbca

œwi¹tynnego, co doprowadzi³o do ostrych konfliktów pomiêdzy zwolen-

nikami Jazona i nowego pretendenta do pe³nionej przez niego funkcji.

W rezultacie Jazon musia³ opuœciæ Jerozolimê. Zamieszki, których unik-

niêto w momencie przejmowania w³adzy przez Menelaosa, wybuch³y na

prze³omie 169/168 r. p.n.e. tym razem za spraw¹ samego Antiocha IV,

który najpierw ograbi³ i czêœciowo zniszczy³ œwi¹tyniê jerozolimsk¹, a na-

stêpnie st³umi³ bunty zwolenników Jazona wobec w³adzy Menelaosa,

niszcz¹c naj³adniejsze dzielnice miasta oraz jego mury i dokonuj¹c ma-

sakry jego ludnoœci (por. Ant. Jud. XII, V, 4). W celu utrwalenia zapro-

wadzonego „porz¹dku” nakaza³ wznieœæ obok wzgórza œwi¹tynnego twier-

dzê, któr¹ nazwano Akra, pozostawiaj¹c w niej wojskowy garnizon. Dla

wiêkszej czêœci ¯ydów twierdza zamieszka³a przez zhellenizowanych po-

gan i renegatów ¿ydowskich by³a znakiem obrazy. Jednak jej zbudowanie

zapowiada³o rych³¹ realizacjê zmian, których mo¿na by³o siê spodziewaæ

10

V. T s c h e r i k o v e r: Hellenistic Civilisation and the Jews, Philadelphia 1959,

s. 160-169.

11

L.I.A. L e v i n e, jw., s. 252.

50

KRZYSZTOF PILARCZYK

po przekszta³ceniu Jerozolimy w greckie polis, tj. wprowadzenia do Œwiê-

tego Miasta dla wyznawców judaizmu kultu bóstw greckiego panteonu,

a wraz z tym szeregu drastycznych nakazów sprzecznych z ¿ydowskim

prawodawstwem religijnym, o których pisze epitomator w interesuj¹cej

nas perykopie 2 Mch 6,1-9.

3. REPRESJE WOBEC WYZNAWCÓW JUDAIZMU

ZA ANTIOCHA IV EPIFANESA – 2 MCH 6,1-9

Perykopa 2 Mch 6,1-9 mówi zatem o wydarzeniach, jakie mia³y

miejsce po zniszczeniu Jerozolimy przez Antiocha IV, kiedy to próbowa³

on narzuciæ du¿ej czêœci ¯ydów nowy porz¹dek spo³eczno-polityczny.

W³adca syryjski, przekonawszy siê o ich bezkompromisowoœci, braku

akceptacji dla jego polityki i mianowanego przez niego arcykap³ana jero-

zolimskiego, Menelaosa, dostrzeg³, ¿e ich upór ma przede wszystkim re-

ligijne pod³o¿e. To go pchnê³o do podjêcia desperackiego kroku. Wyda³

edykt znosz¹cy koncesje przyznane przez jego ojca i w istocie zabroni³

praktykowania judaizmu. Edykt bowiem zabrania³ sk³adania regularnych

ofiar w œwi¹tyni jerozolimskiej, czyli wykonywania podstawowej czyn-

noœci kultowej, przestrzegania szabatu podniesionego po wygnaniu babi-

loñskim do jednej z najwa¿niejszych instytucji ¿ycia religijnego ¯ydów

oraz obchodzenia tradycyjnych œwi¹t judaizmu. Nakazano niszczenie

œwiêtych ksi¹g judaizmu – Tory i zabroniono obrzezywania dzieci, tj. czy-

nienia znaku, przez który ¯ydzi identyfikowali siê jako uczestnicy przy-

mierza z Bogiem Jahwe i stawali siê cz³onkami Ludu Bo¿ego. Sankcj¹

karn¹ za nieprzestrzegania tych nakazów by³a œmieræ. Zmuszano tak¿e

¯ydów do uczestnictwa w ba³wochwalczych obrzêdach, co równa³o siê

pope³nianiu idolatrii, która by³a w kategoriach prawno-religijnych oce-

niana za najgorszy wystêpek. Celem tych represji religijnych by³o zre-

organizowanie judaizmu i uczynienie z niego syro-helleñskiego kultu,

w którym oddawano by czeœæ Jahwe uto¿samianemu z Zeusem, znajdu-

j¹c tak¿e miejsce dla kultu królewskiego z monarch¹ jako Zeusem Epifa-

nesem. Do realizacji tego celu przyst¹piono w grudniu 167 r., wprowa-

dzaj¹c do œwi¹tyni jerozolimskiej kult Zeusa Olimpijskiego, któremu po-

stawiono o³tarz (i prawdopodobnie jego pos¹g) i na nim sk³adano ofiary

ze zwierz¹t uznawanych przez Prawo ¿ydowskie za niekoszerne, zw³aszcza

ze œwiñ. W tym te¿ kontekœcie wprowadzono do œwi¹tyni jerozolimskiej

kult Dionizosa (Bakchusa), zmuszaj¹c co miesi¹c ¯ydów do przystra-

jania siê w bluszczowe wieñce i do uczestnictwa w ofierze sk³adanej dla

uczczenia urodzin króla (w. 3-7). Udzia³ w tych uroczystoœciach by³

KULT DIONIZOSA ZAGRO¯ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

51

jednoczeœnie polityczn¹ deklaracj¹ oznaczaj¹c¹ poparcie dla syryjskiego

w³adcy.

12

Wzmianka w 2 Mch 6,7 o œwiêtach dionizyjskich (podobnie i o kul-

cie Zeusa Olimpijskiego) si³¹ narzuconych ¯ydom jest o tyle intryguj¹ca

dla egzegety, ¿e brak jej w paralelnym tekœcie prawdopodobnie póŸniej

powsta³ej Pierwszej Ksiêgi Machabejskiej (1,41-53). Czy zatem ta wzmian-

ka pochodzi³a z obszernego dzie³a Jazona z Cyreny, a epitomator wyko-

rzysta³ j¹, chc¹c podkreœliæ religijny wymiar stosowanych wówczas repre-

sji, podczas gdy autor 1 Mch uj¹³ opis przeœladowañ bardziej syntetycznie,

niemal je tylko wyliczaj¹c, bez podawania takich szczegó³ów?

Byæ mo¿e poprzez przytoczenie tych szczegó³ów epitomator chcia³

lepiej zilustrowaæ to, co zosta³o napisane w powsta³ej wczeœniej w nurcie

apokaliptycznym Ksiêdze Daniela, której jêzyk pe³en symboliki nie zaw-

sze by³ czytelny dla odbiorców. Natomiast opis zawarty w jej 11 rozdziale

dobrze koresponduje z 2 Mch 6,1-9. Szczegó³y o kulcie Zeusa i Dio-

nizosa s¹ niemal komentarzem do perykopy Dn 11,31-39, traktuj¹cej

o profanacji œwi¹tyni jerozolimskiej, jakiej dopuœci³ siê Antioch IV: „Si³y

jego [Antiocha IV] wyst¹pi¹, by zbezczeœciæ œwi¹tyniê-twierdzê, wstrzy-

maj¹ sta³¹ ofiarê i uczyni¹ tam ohydê ziej¹c¹ pustk¹ [podkreœlenie –

K.P.]. Tych zaœ, co przestêpuj¹ przymierze, nak³oni do przewrotnoœci po-

chlebstwami; jednak ludzie, którzy znaj¹ swego Boga, wytrwaj¹ i bêd¹

dzia³ali. (…) Król bêdzie dzia³a³ wed³ug swego upodobania; uczyni siê

wynios³ym i bêdzie siê wywy¿sza³ ponad wszystkich bogów. (…) Nie

bêdzie czci³ bogów swoich przodków (…). Wobec wszystkich bêdzie

okazywa³ siê wielki. Zamiast tego bêdzie czci³ boga twierdz, boga,

którego nie znali jego przodkowie, bêdzie czci³ z³otem i srebrem…”. To

kult Zeusa i Dionizosa sprawowany w Jerozolimie wydaje siê byæ okre-

œlony jako „ohyda ziej¹ca pustk¹”. Do takiego rozumienia Ksiêgi Daniela

prowadzi epitomator dzie³a Jazona z Cyreny, pisz¹c popularne dzieje

zmagania siê ¯ydów z restrykcjami Antiocha IV Epifanesa.

Ocena postêpowania Antiocha IV dokonana przez autora Ksiêgi

Daniela a póŸniej przez epitomatora ujêta jest w kategoriach religijnych.

W gruncie rzeczy autorzy tych ksi¹g nale¿¹ do tego samego ugrupowania

religijnego, które wy³oni³o siê w II w. p.n.e. – chasidim (pobo¿nych),

i z takiej pozycji dokonuj¹ oceny syryjskiego w³adcy i jego poczynañ.

W rzeczywistoœci Antioch IV nie rozumia³, dlaczego podjête przez niego

decyzje wzbudzi³y nieprzejednan¹ wrogoœæ du¿ej czêœæ ¯ydów, których

12

Por. J. B r i g h t: Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 439; G. A r a n d a P é r e z,

jw., s. 643.

52

KRZYSZTOF PILARCZYK

przecie¿ nie chcia³ pozbawiæ kultu Jahwe, lecz uto¿samiæ Boga ¯ydów

z „Bogiem niebios” – Zeusem, naczelnym bóstwem panteonu greckiego,

otoczonym innymi bogami, jak np. Dionizosem, i uczyniæ z religii ¿y-

dowskiej jedynie narzêdzie polityki narodowej. Natomiast staro¿ytni cha-

sydzi ¿ydowscy nie byli w stanie zaaprobowaæ jakichkolwiek z wymie-

nionych zarz¹dzeñ Antiocha IV, poniewa¿ uwa¿ali, ¿e s¹ one sprzeczne

z tradycyjn¹ ich wiar¹, zw³aszcza z pielêgnowanym od powrotu z wygna-

nia babiloñskiego monoteizmem. Niemniej nie wszyscy ¯ydzi podzielali

pogl¹dy chasydów. Ich reakcja na poczynania syryjskiego w³adcy nie

by³a jednolita. Mimo tego chasydzi poderwali swych zwolenników do

powstania, które przynios³o im zwyciêstwo, ujmowane przez autorów

wspomnianych ksi¹g jako cudowne ocalenie ¯ydów przez Jahwe i za-

razem ukaranie Antiocha IV za to, ¿e podniós³ rêkê na œwi¹tyniê i religiê

¿ydowsk¹. Takiemu ujêciu wydarzeñ przez epitomatora s³u¿y stosowany

w ksiêdze patos retoryczny podporz¹dkowany celom parenetycznym. Chce

on za wszelk¹ cenê, nawet wbrew rzeczywistoœci, wykazaæ, ¿e wszystkich

przeciwników judaizmu, których okreœla najgorszymi epitetami, spotka

marny koniec.

13

Mimo zaliczenia 2 Mch do „patetycznej historiografii”

i jej d¹¿noœci do zrealizowania parenetyczno-religijnych celów ksiêga ta

jest wa¿nym dokumentem historycznym, który dostarcza wielu relacji,

jak choæby o próbie wprowadzenia w Judei kultu syro-helleñskiego i pro-

wadzonej z nim walce.

4. DIONIZJA TRWA£YM ELEMENTEM KULTURY

HELLENIZUJ¥CYCH ¯YDÓW

POD RZ¥DAMI DYNASTII HERODIAÑSKIEJ

Prawdopodobnie 2 Mch s³u¿y³a tak¿e w póŸniejszej walce w I w. p.n.e.

prowadzonej przez kontynuatorów chasydów – faryzeuszy z ¯ydami na-

le¿¹cych g³ównie do stronnictwa saduceuszy poddaj¹cymi siê procesowi

hellenizacji. Józef Flawiusz wspomina w Antiquitates Judaicae, ¿e posta-

nowiono Hirkana, syna Aleksandra, arcykap³ana i etnarchê judejskiego

14

za okazywanie ca³emu narodowi i poszczególnym jego obywatelom ¿ycz-

liwoœci, a Ateñczykom przyjaŸni „uczciæ … z³otym wieñcem, jako nagro-

d¹ przez prawo przewidzian¹, i pos¹g jego ze spi¿u postawiæ w œwi¹tyni

Demosa i Charyt, nadanie wieñca og³osiæ w teatrze podczas Dionizjów,

13

W. T y l o c h, jw., s. 281.

14

Dotyczy Hirkana II, arcykap³ana jerozolimskiego w latach 63-40 p.n.e. Por. E. D ¹ -

b r o w s k i: Nowy Testament na tle epoki. Geografia – historia – kultura, Poznañ [i in.]

1965, s. 142-144.

KULT DIONIZOSA ZAGRO¯ENIEM DLA JUDAIZMU W PALESTYNIE

53

kiedy wystawiane s¹ tragedie [podkr. – K.P.] oraz w czasie uroczystoœci

Panatenajów i Eleuzyniów i na zawodach gimnastycznych” (Ant. Jud.

XIV, VIII, 5). Wzmiankowane przez Flawiusza Dionizja odbywa³y siê

w teatrze jerozolimskim w czasie, gdy Judea zosta³a ju¿ podbita przez

Pompejusza, a ¯ydzi znaleŸli siê pod panowaniem Rzymian. Widaæ za-

tem, ¿e zaszczepiany przez Seleukidów model hellenistycznego ¿ycia –

wbrew pogl¹dom g³oszonym przez epitomatora w 2 Mch – przyj¹³ siê

w czêœci spo³ecznoœci ¿ydowskiej Judei rz¹dzonej od powstania macha-

bejskiego przez dynastiê hasmonejsk¹ a póŸniej herodiañsk¹. Obrzydzane

w 2 Mch Dionizja i inne instytucje hellenistyczne sta³y siê do czasu

zburzenia œwi¹tyni jerozolimskiej przez Rzymian w 70 roku, a nawet

i póŸniej, trwa³ym elementem kultury hellenizuj¹cych ¯ydów, których

wp³ywy siêga³y nawet do instytucji na wskroœ judaistycznych. Ta obec-

noœæ Dionizjów jest jednym z wielu argumentów potwierdzaj¹cych fakt,

¿e pañstwo hasmonejskie i herodiañskie czêsto przedstawiane jako skie-

rowane przeciw hellenizmowi, d¹¿¹ce do zachowania w³asnej odrêbnoœci

narodowej i religijnej w obliczu ¿¹dañ, pokus i bezpoœredniego przymusu

ze strony silniejszego politycznie i kulturowo otoczenia, w rzeczywis-

toœci jest czêœciowym produktem hellenizmu.

15

Akceptowa³o ono kultury

œwiata otaczaj¹cego w stopniu nie mniejszym ni¿ je odrzuca³o jako wy-

raz niezale¿noœci narodowej i religijnej. W tych tendencjach daje siê

odkrywaæ now¹ postawê czêœci ¯ydów, która próbowa³a ³¹czyæ to¿samoœæ

¿ydowsk¹ z niema³¹ doz¹ hellenizmu. Niemniej byli oni kontestowani

przez œrodowiska tradycyjne, które po 70 r. n.e. systematycznie zdoby-

wa³y coraz wiêcej zwolenników.

15

L.I.A. L e v i n e, jw., s. 270.